«ΤΑΦΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΗΠΕΙΡΟ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΤΑΦΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΗΠΕΙΡΟ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ» Έλλη-Μαρία Παπαζαχαρίου Διπλωματική Μεταπτυχιακή εργασία Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Σέβη Τριανταφύλλου Θεσσαλονίκη 2017

2 i

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...II ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ...IV ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ...V ΠΡΌΛΟΓΟΣ...VI ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΈΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑ ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΈΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΉΠΕΙΡΟ...3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΠΕΡΙΒΆΛΛΟΝ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΗΠΕΊΡΟΥ ΑΠΌ ΤΗΝ ΕΠΟΧΉ ΧΑΛΚΟΎ ΈΩΣ ΚΑΙ ΣΉΜΕΡΑ ΟΙΚΙΣΜΟΊ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΉΠΕΙΡΟ ΠΡΏΙΜΗ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ ΜΈΣΗ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ ΎΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ ΟΙΚΙΣΜΟΊ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΗΠΕΊΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ...16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΑΦΙΚΈΣ ΠΡΑΚΤΙΚΈΣ ΚΑΙ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΑ ΚΑΤΆ ΤΗΝ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ ΚΡΙΑΡΊΤΣΙ ΣΥΚΙΆΣ, ΧΑΛΚΙΔΙΚΉ ΝΈΑ ΣΚΙΏΝΗ, ΧΑΛΚΙΔΙΚΉ ΆΓΙΟΣ ΜΆΜΑΣ, ΧΑΛΚΙΔΙΚΉ ΑΡΧΟΝΤΙΚΌ ΓΙΑΝΝΙΤΣΏΝ ΠΈΛΛΑ ΞΗΡΟΠΉΓΑΔΟ ΚΟΖΆΝΗΣ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟ ΤΟΎΡΛΑ ΓΟΥΛΏΝ ΞΗΡΟΛΊΜΝΗ ΚΟΖΆΝΗ ΠΟΛΕΜΊΣΤΡΑ ΑΙΑΝΉ ΚΟΖΆΝΗΣ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΏΙΜΗ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ...34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΑΦΙΚΈΣ ΠΡΑΚΤΙΚΈΣ ΚΑΤΆ ΤΗΝ ΎΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ ΠΗΓΉ ΑΘΗΝΆΣ ΠΗΓΉ ΑΡΤΈΜΙΔΟΣ ΒΆΛΤΟΣ ΛΕΠΤΟΚΑΡΥΆΣ ΣΠΆΘΕΣ ΑΓΊΟΥ ΔΗΜΗΤΡΊΟΥ ΤΡΙΜΠΊΝΑ 2, ΠΕΡΙΟΧΉ ΗΡΑΚΛΕΊΟΥ ΒΟΥΛΚΆΝΗ, ΠΕΡΙΟΧΉ ΛΕΙΒΉΘΡΩΝ ΒΑΚΟΥΦΙΚΆ, ΠΕΡΙΟΧΉ ΛΕΙΒΉΘΡΩΝ ΜΕΘΏΝΗ ΠΑΛΑΙΆ ΧΡΆΝΗ ΑΡΧΑΊΑ ΠΎΔΝΑ, ΒΌΡΕΙΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟ ΚΟΡΙΝΌΣ, ΘΈΣΗ «ΤΟΎΜΠΕΣ» ΤΟΎΜΠΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΊΚΗΣ ΠΟΛΎΜΥΛΟΣ ΚΟΖΆΝΗΣ ΆΝΩ ΚΏΜΗ ΚΟΖΆΝΗΣ ΑΙΑΝΉ ΚΟΖΆΝΗΣ...54 ii

4 ΚΡΥΟΒΡΎΣΗ-ΚΡΑΝΊΔΙΑ ΤΎΜΒΟΣ ΠΟΤΑΜΏΝ, ΝΕΥΡΟΚΟΠΊΟΥ ΔΡΆΜΑΣ ΤΎΜΒΟΣ ΕΞΟΧΉΣ ΔΡΆΜΑΣ ΦΑΙΆ ΠΈΤΡΑ ΣΙΔΗΡΟΚΆΣΤΡΟΥ ΘΆΣΟΣ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑΣ ΚΑΤΆ ΤΗΝ ΎΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ ΉΠΕΙΡΟΣ ΕΛΑΦΌΤΟΠΟΣ ΖΑΓΟΡΊΟΥ ΚΑΛΠΆΚΙ ΜΑΖΑΡΆΚΙ ΚΑΣΤΡΊΤΣΑ ΚΊΠΕΡΙ ΞΥΛΌΚΑΣΤΡΟ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΑ ΤΗΣ ΗΠΕΊΡΟΥ ΚΑΤΆ ΤΗΝ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ...74 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΉ ΈΡΕΥΝΑ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΉΠΕΙΡΟ: ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΉ ΣΎΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΩΝ ΤΗΣ ΕΠΟΧΉΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ ΔΕΔΟΜΈΝΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΏΝ ΕΡΕΥΝΏΝ...87 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ...91 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...98 ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ...98 ΞΈΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΈΣ ΠΗΓΈΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΚΟΝΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ iii

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΓΡΆΦΗΜΑ 1: ΑΠΕΙΚΌΝΙΣΗ ΤΗΣ ΈΚΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΏΝ ΑΠΌ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΉ ΩΣ ΤΗΝ ΠΡΏΙΜΗ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ...10 ΓΡΆΦΗΜΑ 2: ΑΠΕΙΚΌΝΙΣΗ ΤΟΥ ΑΡΙΘΜΟΎ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΏΝ ΑΠΌ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΉ ΩΣ ΤΗΝ ΎΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΉ ΧΑΛΚΟΎ...13 ΓΡΆΦΗΜΑ 3: ΑΠΟΤΎΠΩΣΗ ΤΩΝ ΗΛΙΚΙΏΝ ΤΩΝ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΩΝ...88 ΓΡΆΦΗΜΑ 4: ΠΟΣΟΣΤΆ ΚΑΤΑΝΟΜΉΣ ΑΝΔΡΏΝ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΏΝ ΣΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑΣ ΤΗΝ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ...90 iv

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ ΕΙΚΌΝΑ 2: ΓΕΝΙΚΌΣ ΧΆΡΤΗΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΩΝ ΤΗΣ ΠΡΏΙΜΗΣ ΕΠΟΧΉΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑ...19 ΕΙΚΌΝΑ 14: ΓΕΝΙΚΌΣ ΧΆΡΤΗΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΩΝ ΤΗΣ ΎΣΤΕΡΗΣ ΕΠΟΧΉΣ ΧΑΛΚΟΎ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑ...38 ΕΙΚΌΝΑ 31: ΓΕΝΙΚΌΣ ΧΆΡΤΗΣ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΩΝ ΤΗΣ ΗΠΕΊΡΟΥ ΣΗΝ ΎΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΉ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΎ...69 ΕΙΚΌΝΑ 1: ΚΆΤΟΨΗ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΎ ΤΗΣ ΤΟΎΜΠΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΊΚΗΣ, ΦΆΣΗ ΕΙΚΌΝΑ 3: ΚΆΤΟΨΗ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟΥ ΣΤΟ ΚΡΙΑΡΊΤΣΙ ΣΥΚΙΆΣ ΕΙΚΌΝΑ 4: ΤΕΦΡΟΔΌΧΟ ΑΓΓΕΊΟ ΌΠΩΣ ΒΡΈΘΗΚΕ ΣΤΗ ΘΉΚΗ ΣΤΟ ΚΡΙΑΡΊΤΣΙ ΣΥΚΙΆΣ ΕΙΚΌΝΑ 5: ΚΆΤΟΨΗ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟΥ ΣΤΗ Ν. ΣΚΙΏΝΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΉΣ ΕΙΚΌΝΑ 6: ΒΟΤΣΑΛΩΤΌ ΔΆΠΕΔΟ ΤΆΦΟΥ ΑΠΌ ΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟ ΤΟΥ ΑΓΊΟΥ ΜΆΜΑΝΤΟΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΉΣ ΕΙΚΌΝΑ 7: ΤΑΦΉ ΑΠΌ ΤΟΝ ΟΙΚΙΣΜΌ ΤΟΥ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟΎ ΠΈΛΛΑΣ ΕΙΚΌΝΑ 8: ΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΌ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟ ΤΗΣ ΠΈΛΛΑΣ ΕΙΚΌΝΑ 9: ΤΆΦΟΣ 6, ΑΠΌ ΝΔ, ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟ ΠΈΛΛΑΣ ΕΙΚΌΝΑ 10: ΚΆΤΟΨΗ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟΥ ΣΤΟ ΞΕΡΟΠΉΓΑΔΟ ΚΟΖΆΝΗΣ ΕΙΚΌΝΑ 11: Τ64, ΛΙΘΟΠΕΡΊΚΛΕΙΣΤΟΣ ΤΆΦΟΣ ΑΠΌ ΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟ ΣΤΟ ΞΕΡΟΠΉΓΑΔΟ ΚΟΖΆΝΗΣ ΕΙΚΌΝΑ 12: ΠΉΛΙΝΑ ΑΓΓΕΊΑ ΩΣ ΚΤΕΡΊΣΜΑΤΑ ΑΠΌ ΤΟ ΞΕΡΟΠΉΓΑΔΟ ΚΟΖΆΝΗΣ ΕΙΚΌΝΑ 13:ΚΆΤΟΨΗ ΤΎΜΒΟΥ ΤΗΣ ΞΗΡΟΛΊΜΝΗΣ ΕΙΚΌΝΑ 15: ΚΆΤΟΨΗ ΤΎΜΒΟΥ ΤΗΣ ΠΗΓΉΣ ΑΡΤΈΜΙΔΟΣ ΕΙΚΌΝΑ 16: ΚΆΤΟΨΗ ΑΠΌ ΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟ ΒΆΛΤΟΥ ΛΕΠΤΟΚΑΡΥΆΣ ΕΙΚΌΝΑ 17: ΚΆΤΟΨΗ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟΥ ΜΕΘΏΝΗΣ ΕΙΚΌΝΑ 18:ΤΑΦΉ ΣΕ ΠΑΛΑΙΆ ΧΡΆΝΗ ΕΙΚΌΝΑ 19: ΚΆΤΟΨΗ ΠΟΛΎΜΥΛΟΥ, ΒΌΡΕΙΟΣ ΤΟΜΈΑΣ ΕΙΚΌΝΑ 20: ΚΆΤΟΨΗ ΆΝΩ ΚΏΜΗΣ ΣΤΗ ΘΈΣΗ ΣΤΑΥΡΌΣ ΕΙΚΌΝΑ 21: ΤΑΦΉ ΣΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟ ΤΗΣ ΆΝΩ ΚΏΜΗΣ ΣΤΗ ΘΈΣΗ ΣΤΑΥΡΌΣ ΕΙΚΌΝΑ 22: ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟ ΑΙΑΝΉΣ ΣΤΗ ΘΈΣΗ ΛΕΙΒΆΔΙΑ ΕΙΚΌΝΑ 23: ΚΆΝΘΑΡΟΙ ΤΆΦΩΝ 8 ΚΑΙ 21 ΑΠΌ ΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟ ΤΗΣ ΑΙΑΝΉΣ ΣΤΗ ΘΈΣΗ ΛΕΙΒΆΔΙΑ ΕΙΚΌΝΑ 24: TΆΦΟΣ ΤΗΣ ΥΕΧ ΑΠΌ ΤΗ ΘΈΣΗ ΚΡΥΟΒΡΎΣΗ-ΚΡΑΝΊΔΙΑ, ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΜΈΝΟΣ ΜΕ ΛΊΘΙΝΕΣ ΑΝΘΡΩΠΌΜΟΡΦΕΣ ΣΤΉΛΕΣ ΕΙΚΌΝΑ 25:ΚΆΤΟΨΗ ΤΎΜΒΟΥ ΕΞΟΧΉΣ ΔΡΆΜΑΣ ΕΙΚΌΝΑ 26: ΚΆΤΟΨΗ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟΥ ΦΑΙΆΣ ΠΈΤΡΑΣ ΕΙΚΌΝΑ 27: ΠΕΡΊΒΟΛΟΣ 5 ΑΠΌ ΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟ ΤΗΣ ΦΑΙΆΣ ΠΈΤΡΑΣ ΣΙΔΗΡΟΚΆΣΤΡΟΥ ΕΙΚΌΝΑ 28: ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΌ ΘΆΣΟΥ ΕΙΚΌΝΑ 29: ΤΥΠΟΛΟΓΊΑ ΤΑΦΙΚΏΝ ΚΤΙΣΜΆΤΩΝ ΣΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΑ ΤΗΣ ΘΆΣΟΥ ΕΙΚΌΝΑ 30: ΚΙΒΩΤΙΌΣΧΗΜΟΙ ΤΆΦΟΙ ΑΠΌ ΤΟΝ ΕΛΑΦΌΤΟΠΟ ΖΑΓΟΡΊΟΥ ΕΙΚΌΝΑ 31: ΚΙΒΩΤΙΌΣΧΗΜΟΣ ΤΑΦΟΣ ΑΠΌ ΜΑΖΑΡΆΚΙ v

7 Πρόλογος Η παρούσα εργασία θα κινηθεί σε δύο άξονες: ο ένας αφορά στη λεπτομερή περιγραφή των νεκροταφείων της Μακεδονίας και της Ηπείρου στην εποχή του Χαλκού και ο άλλος αφορά σε όσες ανθρωπολογικές μελέτες πραγματοποιήθηκαν σε αυτά τα νεκροταφεία, έτσι ώστε να μπορέσει η συζήτηση να επεκταθεί και σε κοινωνικό επίπεδο. Σκοπός της μελέτης είναι να διερευνηθεί η εξέλιξη των ταφικών πρακτικών, πώς αποτυπώνονται στο χώρο και ποιές πληροφορίες μας δίνουν για τις κοινωνικές δομές της εποχής. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται μια σύντομη ανασκόπηση της ιστορίας της έρευνας στη Μακεδονία και στην Ήπειρο. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναφέρονται πληροφορίες σχετικές με το περιβάλλον των περιοχών αυτών και πώς αυτό μεταβλήθηκε στο πέρασμα των χρόνων από την εποχή του Χαλκού έως σήμερα. Περιγράφονται οι παράγοντες που επέδρασαν στη μεταβολή αυτή, όπως είναι οι ιζηματογενείς αποθέσεις των ποταμών και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας. Γίνεται συνοπτική περιγραφή των οικισμών της Μακεδονίας και της Ηπείρου και ερευνάται η εξέλιξη των βασικών χαρακτηριστικών της οργάνωσής τους μέσα στην εποχή του Χαλκού τόσο σε ενδοκοινοτικό όσο και σε διακοινοτικό επίπεδο. Το τρίτο και το τέταρτο κεφάλαιο περιλαμβάνουν τα παραδείγματα των νεκροταφείων που χρονολογούνται στην πρώιμη / μέση εποχή του Χαλκού και στην ύστερη εποχή, αντίστοιχα. Γίνεται μια λεπτομερής περιγραφή των βασικών χαρακτηριστικών τους, όπως είναι η οργάνωσή τους, η αρχιτεκτονική των τάφων, ο υλικός πολιτισμός, όπου υπάρχουν αναφέρονται στοιχεία για τέλεση τελετουργιών αλλά και ορισμένες πληροφορίες σχετικά με το φύλο, την ηλικία και τις παθήσεις των σκελετικών καταλοίπων που βρέθηκαν. Στο πέμπτο κεφάλαιο συγκεντρώνονται μόνο τα δημογραφικά στοιχεία από τις ανθρωπολογικές μελέτες που πραγματοποιήθηκαν στα νεκροταφεία αυτά. Σχολιάζεται η οργάνωση των νεκροταφείων σε σχέση με το φύλο ή την ηλικία των ατόμων όπως επίσης και πως αυτά τα δύο επηρέαζαν τα ταφικά έθιμα. Καταλήγοντας, στο τελευταίο κεφάλαιο συγκεντρώνονται τα συμπεράσματα που εξάγονται σχετικά με την εξέλιξη των ταφικών πρακτικών στην εποχή του Χαλκού, όπως επίσης και ζητήματα που έχουν να κάνουν με την αποτύπωση στο vi

8 χώρο εννοιών, όπως η «οικογένεια» και η «ατομικότητα» αλλά και θέματα περί «μυκηναϊκής επιρροής» στη Μακεδονία και στην Ήπειρο. vii

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ιστορία της έρευνας στη Μακεδονία Όπως είναι γνωστό, στον τομέα της έρευνας και της μελέτης περιοχών της Ελλάδας υπάρχουν ορισμένες, οι οποίες κεντρίζουν περισσότερο το ενδιαφέρον των ερευνητών, όπως είναι η νότια ηπειρωτική και η νησιωτική χώρα και κάποιες άλλες οι οποίες παραμένουν στην αφάνεια. Στη τελευταία κατηγορία ανήκει η Μακεδονία, η οποία δεν προσέλκυε το ενδιαφέρον και παρέμενε στο περιθώριο ως τα τέλη του 19 ου αιώνα. Το φαινόμενο αυτό οφείλεται αφενός στο ότι οι Έλληνες και οι ξένοι ερευνητές είχαν έντονο ενδιαφέρον για τη νότια Ελλάδα, επειδή εκεί γινόταν οι μεγάλες ανακαλύψεις, όπως στις Μυκήνες, στους Δελφούς, στην Ολυμπία, στη Δήλο, κ.α., οι οποίες επισκίαζαν τα ευρήματα του βορρά και αφετέρου στην υποτέλεια στον τουρκικό ζυγό ως το 1912, η οποία δεν ευνόησε την εκδήλωση οποιασδήποτε επιστημονικής ενέργειας (Ανδρόνικος, 1987, Κωτσάκης, 2006). Στα τέλη του 19 ου αιώνα πραγματοποιούνται ορισμένες, μικρής κλίμακας, ανασκαφές και κάποιες σποραδικές δημοσιεύσεις, οι οποίες όμως δεν καταφέρνουν να κεντρίσουν το ενδιαφέρον, λόγω ίσως της κοινωνικής και πολιτικής αστάθειας που επικρατούσε την περίοδο αυτή στη βόρεια Ελλάδα. Όμως αξίζει να σημειωθεί, ότι υπήρξαν ορισμένοι Ευρωπαίοι μελετητές, όπως οι Stuart και Revett (1784) αλλά και ο L. Hezeuy, οι οποίοι ενδιαφέρθηκαν να γνωρίσουν από πολύ νωρίς την περιοχή της Μακεδονίας εκδίδοντας συγγράμματα και δίνοντας το έναυσμα για να ξεκινήσουν οι καλά οργανωμένες και εξοπλισμένες αρχαιολογικές έρευνες (Ανδρόνικος, 1987, Κωτσάκης, 2006, 79). Οι βάσεις για συστηματικές έρευνες τίθενται από το 1915 κι εξής. Την περίοδο αυτή εντοπίστηκαν αρκετές αρχαιότητες από βρετανούς και γάλλους στρατιώτες, οι οποίες καταγράφηκαν, επιθεωρήθηκαν και μεταφέρθηκαν σε ασφαλείς αποθηκευτικούς χώρους ( Fotiadis, 2002 ). Την περίοδο βρίσκεται στο απόγειό της η αρχαιολογική έρευνα με τις συστηματικές ανασκαφές, με αρκετές δημοσιεύσεις σε περιοδικά αλλά και με εκδόσεις μνημειωδών βιβλίων από διάφορους μελετητές, όπως ο W. A. Heurtley («Prehistoric Macedonia», το 1920), ο Casson («Macedonia, Trace and Illyria», το 1926), ο Wace και ο Tompson (Ανδρόνικος, 1987, Fotiadis, 2002). 1

10 Σταθμό στην αρχαιολογική έρευνα αποτελεί η ανασκαφή του οικισμού της Νέας Νικομήδειας ( ), σε συνεργασία των πανεπιστημίων του Cambridge και του Harvard, διότι τα αρχικά στρώματα της Νεολιθικής που εντοπίστηκαν στον οικισμό τον κατέστησαν ως τον πρωιμότερο οικισμό της Νεολιθικής στην Ευρώπη. Από τα τέλη της δεκαετίας του 60 ως και τη δεκαετία του 90 πραγματοποιούνται συστηματικές έρευνες και καταγράφονται οικισμοί, όπως για παράδειγμα στα Σέρβια Δ. Μακεδονίας, στη Θέρμη Θεσσαλονίκης, στην περιοχή της Κίτρινης Λίμνης, στο μέσο ρου του Αλιάκμονα και στο Μακρύγιαλο Πιερίας, από Έλληνες και ξένους αρχαιολόγους. Επίσης πραγματοποιούνται ανασκαφές στον οικισμό της Τούμπας Θεσσαλονίκης, στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό αλλά και επιφανειακές έρευνες στο Λαγκαδά από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με τους καθηγητές Γ. Σωτηριάδη, Κ.Α. Ρωμανό, Γ. Χουρμουζιάδη, Δ. Θεοχάρη και Γ. Μπακαλάκη και πιο πρόσφατα με τους Α. Πιλάλη και Α. Παπανθίμου, Κ. Κωτσάκη και Σ. Ανδρέου, τοποθετώντας την προϊστορική έρευνα στη Μακεδονία σε καινούργιες βάσεις. Όμως η γενικότερη εικόνα σχετικά με την προϊστορία της περιοχής είναι αυτή της τυχαίας εύρεσης των οικισμών στα πλαίσια πραγματοποίησης κάποιου ιδιωτικού ή δημόσιου έργου αλλά και των ερευνητικών προσπαθειών (Ανδρόνικος, 1987, Triantaphyllou, 2001, 5-7). Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των ετών έρευνας, έχουν έρθει στο φως αρκετά νεκροταφεία, όμως δεν είχε πραγματοποιηθεί καμία ολοκληρωμένη μελέτη των σκελετικών καταλοίπων. Τα πρώτα χρόνια της έρευνας το ενδιαφέρον των ερευνητών ήταν μειωμένο τόσο στον τομέα των ταφών όσο και στων νεκροταφείων. Η μοναδική, για την εποχή, αρκετά καλά οργανωμένη ανασκαφή ενός νεκροταφείου, ήταν όταν ξεκίνησαν οι έρευνες στην περιοχή της Βεργίνας, υπό την εποπτεία του Μ. Ανδρόνικου και αργότερα του Φ. Πέτσα ( ). Ο ανασκαφέας ακολούθησε όλες τις διαδικασίες της καταλογογράφισης, περιγραφής και ταξινόμησης των ευρημάτων, αλλά δυστυχώς αρκέστηκε μόνο σε αυτό. Κύριο μέλημα των αρχαιολόγων τότε ήταν να προσπαθήσουν να εντάξουν τα ευρήματα στα πλαίσια του ένδοξου παρελθόντος και ενός συγκεκριμένου πολιτισμικού συνόλου. Αργότερα διεξήχθησαν κι άλλες ανασκαφές στον χώρο της Βόρειας Ελλάδας, όπως είναι το νεκροταφείο του Αγίου Μάμαντα τις δεκαετίες του 50 και του 60, οι τύμβοι της Δράμας και τα πρώτα επιφανειακά ευρήματα του οικισμού και του νεκροταφείου στο Καστρί της Θάσου, τη δεκαετία του 70. Από τη δεκαετία αυτή, αρχίζουν οι ερευνητές να προσεγγίζουν ζητήματα, όπως το είδος της ταφικής πρακτικής, αλλά και 2

11 μελέτη των στοιχείων που μπορούν να δώσουν οι ίδιοι οι νεκροί, έτσι ώστε να δημιουργηθεί μια εικόνα της κοινωνικής οργάνωσης (Παππά, 1996, 475, Andreou, 1996, 562). 1.2 Ιστορία της έρευνας στην Ήπειρο Η Ήπειρος, όπως και η Μακεδονία, δεν προσέλκυαν καθόλου το ενδιαφέρον των ερευνητών ενώ από την άλλη η νότια Ελλάδα και η Μικρά Ασία με τα πλούσια ευρήματά τους μαγνήτιζαν πάντα κάθε επιστημονικό ενδιαφέρον. Έτσι, ως τις αρχές του 19 ου αιώνα μόνο οι Ευρωπαίοι ταξιδιώτες ήταν αυτοί που εξερευνούσαν και γνώριζαν τις αθέατες, μέχρι τότε, ηπειρωτικές περιοχές. Από τον 19 ο αιώνα αρχίζουν οι έρευνες 3 στην Ήπειρο από ξένους μελετητές, ξεκινώντας από τον W. Leak, ο οποίος ύστερα από έρευνα τοπίου που πραγματοποίησε ταύτισε τοπωνύμια με περιοχές και φτάνοντας στον N.G.L Hammond, ο οποίος δημιούργησε και αυτός ένα συγκεντρωτικό πίνακα με γνωστές και άγνωστες θέσεις της Ηπείρου και κατάφερε να συνδυάσει τα αρχαιολογικά κατάλοιπα με το φυσικό περιβάλλον, τους μύθους και τις γενεαλογικές παραδόσεις από την Παλαιολιθική ως τα Ελληνιστικά χρόνια. Σημαντικοί είναι οι Έλληνες ερευνητές, οι οποίοι πραγματοποίησαν ανασκαφές στην Ήπειρο, όπως ο Κ. Καραπάνος και ο Δ. Ευαγγελίδης στο ιερό του Δία στη Δωδώνη. Τις ανασκαφές στο ιερό συνεχίζει ο Σ. Δάκαρης, ο οποίος θέτει την ανασκαφική έρευνα σε νέες βάσεις. Ο αριθμός των ανασκαφών και των επιφανειακών ερευνών αυξάνεται, στη Δωδώνη, στη Καστρίτσα, στην Κίπερι, στο Ξυλόκαστρο (Εφύρα) και στο Νεκρομαντείο και αυξάνεται και ο αριθμός των ευρημάτων, τα οποία συγκεντρώνονται και καταλογογραφούνται από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία και την Αρχαιολογική Σχολή Αθήνας. Εξίσου σημαντική είναι και η συμβολή της Ι. Βοκοτοπούλου με αρκετές ανασκαφές στο ενεργητικό της, όπως επίσης του Θ. Παπαδόπουλου και του Κ. Σουέρεφ, οι οποίοι με τις ανασκαφές που πραγματοποίησαν και με τα συγγράμματα που εξέδωσαν προχώρησαν την αρχαιολογική έρευνα στην Ήπειρο και έθεσαν νέους προβληματισμούς, όπως είναι η μυκηναϊκή παρουσία στην Ήπειρο. Η προϊστορική έρευνα συνεχίζεται, με καινούριες ανακαλύψεις και στα επόμενα χρόνια με σημαντικούς αρχαιολόγους, όπως είναι ο Ηλίας και η Ιωάννα Ανδρέου, αλλά και με άλλους προϊστορικούς αρχαιολόγους όπως η Α. Δουζουγγλή

12 και ο Κ. Ζάχος, ως έφορος της ΙΒ Εφορείας Προϊστορικής και Κλασσικής Αρχαιολογίας (Tartaron, 2004, 19). Τέλος, δε θα μπορούσαμε να παραλείψουμε το πρόγραμμα της Νικόπολης (Nikopolis project), το οποίο έλαβε χώρα από το στην περιοχή της Ηπείρου. Τονίζεται η σημασία του προγράμματος καθώς αποτελεί την πρώτη συστηματική έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί στην περιοχή. Κατά τη διάρκεια του περπατήθηκαν πολλές θέσεις και συλλέχθηκαν ακόμα περισσότερα όστρακα κεραμικής, λίθινα εργαλεία, όπως επίσης και μεταλλικά και γυάλινα αντικείμενα. Εντοπίστηκαν περίπου 100 θέσεις της εποχής του Χαλκού, από τις οποίες περίπου οι 31 σώζουν σκελετικά κατάλοιπα, οι 37 όπλα, οι 65 κεραμική και οι 13 θέσεις έχουν παραδείγματα εισηγμένης ή κεραμικής που μιμείται τη μυκηναϊκή. Καταλήγοντας επομένως, γίνεται κατανοητό ότι η έρευνα στην Ήπειρο δε χαρακτηρίζεται από συστηματικότητα. Άργησε να απασχολήσει τη μικρή μερίδα των ερευνητών, Ελλήνων και ξένων, καθώς, όπως και στην περίπτωση της Μακεδονίας, ο νότος είχε κεντρίσει το ενδιαφέρον. Εκτός από το πρόγραμμα της Νικόπολης, το οποίο αποτελεί μια πρόσφατη και συστηματική έρευνα, πολλές ήταν οι περιπτώσεις, στο παρελθόν, όπου η τυχαία ανεύρεση από τους κατοίκους ή η πραγματοποίηση των δημοσίων έργων, ήταν η αφορμή για να έρθουν στο φως τα διάφορα ευρήματα. Στη δύσκολη αυτή κατάσταση συμβάλλει και η τοπιογραφία της περιοχής και το φυσικό περιβάλλον, καθώς η Ήπειρος αποτελεί μια αρκετά δύσβατη περιοχή, γεμάτη με βουνά και βουνοκορφές. Η διάβρωση και οι μεταποθετικές διαδικασίες είναι αυτές που μας επιτρέπουν ή μας εμποδίζουν να μάθουμε περισσότερα για το παρελθόν. Επομένως, η έρευνα πρέπει να συνεχιστεί για να έρθουν στο φως περισσότερα δεδομένα, για να αρχίσει να ξεπροβάλλει προς τα έξω ο πλούτος της Ηπείρου. 4

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Το περιβάλλον της Μακεδονίας και της Ηπείρου από την εποχή Χαλκού έως και σήμερα Το φυσικό περιβάλλον της περιοχής μελέτης έχει υποστεί αρκετές μεταβολές από την αρχαιότητα και επομένως είναι σημαντικό να γίνει μια σύνοψη της εικόνας των βασικών περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών στη Μακεδονία και στην Ήπειρο. Η περίοδος του Ολόκαινου χαρακτηρίζεται από μεταβολές, όπως είναι η ταχύτατη άνοδος της στάθμης της θάλασσας του Αιγαίου, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την διείσδυσή της στη σημερινή πεδιάδα της Μακεδονίας και τη δημιουργία του Θερμαϊκού κόλπου. Έτσι, πολλοί οικισμοί βρίσκονταν στις παρυφές του κόλπου, όπως το Αρχοντικό ή το Αγγελοχώρι. Μετά το 4.000π.Χ η άνοδος της στάθμης της θάλασσας επιβραδύνεται, οπότε υπάρχει μια σταθεροποίηση της ακτογραμμής (Κούλη και Παπαδόπουλος, 2010, 33-37). Η δυτική Μακεδονία, διατρέχεται από την οροσειρά της Πίνδου και στη συνέχεια, με κατεύθυνση νότια-νοτιοανατολικά, υπάρχουν και τα ορεινά συγκροτήματα Βαρνούς, Βέρνο, Άσκιο, Βούρινος και Βόρας. Η περιοχή της δυτικής Μακεδονίας είναι από τις ορεινότερες και με λίγες πεδινές εκτάσεις. Από τα ποτάμια που διασχίζουν την περιοχή αυτή της Μακεδονίας, το μεγαλύτερο είναι ο Αλιάκμονας μαζί με τους παραποτάμους του. Από λίμνες, συναντούμε την Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα, την Ορεστίδα, όπως και την τεχνητή λίμνη του Πολυφύτου, η οποία δημιουργήθηκε από τα νερά του Αλιάκμονα και τέλος τη λίμνη Βεγορίτιδα, μια από τις μεγαλύτερες λίμνες της Ελλάδος. Ύστερα από παλυνολογικές μελέτες που πραγματοποιήθηκαν σε ορισμένες περιοχές, φαίνεται ότι οι περιοχές ήταν καλυμμένες από πυκνά δάση αλλά κατά τη 2 η χιλιετία παρατηρείται μια αλλαγή στη δασική βλάστηση, κυρίως στις περιοχές της Βεγορίτιδας και της Καστοριάς, αποκαλύπτοντας τον ανθρώπινο παράγοντα ως τον βασικό υπαίτιο αυτής της αλλαγής (Γερασιμίδης, 1995, , Andreou S, et al, 1996, , Ζιώτα, 2007, 19-20). 5

14 Η περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας αποτελείται από τα Πιέρια όρη στα Νοτιοδυτικά, από το όρος Βέρμιο στα Δυτικά, στα Βόρεια από το όρος Πάϊκο και την οροσειρά των Κρουσίων. Οι πεδιάδες εδώ είναι περισσότερες και καταλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις, όπως είναι η μεγάλη πεδιάδα των Γιαννιτσών και της Θεσσαλονίκης, αλλά και μικρότερες, οι οποίες είναι είτε αλλουβιακές είτε δελταϊκές πεδιάδες. Από τα μεγαλύτερα ποτάμια που διατρέχουν την κεντρική Μακεδονία είναι ο Αξιός και ο Αλιάκμονας και ακολουθούν ο Γαλλικός και ο Λουδίας, οι οποίοι, καταλήγουν στο Θερμαϊκό κόλπο. Από την άλλη, οι λίμνες Κερκίνη, Βόλβη και Κορώνεια συμπληρώνουν την εικόνα των υδάτων της περιοχής. Και στις περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας οι παλυνολογικές μελέτες έδειξαν ότι μέχρι τη 2 η χιλιετία οι εκτάσεις καλύπτονταν από πυκνή δασική βλάστηση, όπως πεύκη, δρυς και ελάτη. Στο τέλος όμως της 2 ης χιλιετίας, λόγω της αυξημένης ανθρώπινης επέμβασης, παρατηρείται μια μείωση της βλάστησης αυτής και αντικατάστασή της με χαμηλή βλάστηση, όπως σημύδα ( Κούλη και Παπαδόπουλος, 2010, 33-35). Στην περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας κυριαρχεί η οροσειρά της Ροδόπης. Από πεδιάδες, συναντούμε την πεδιάδα της Δράμας και των Σερρών. Ενώ τέλος, οι ποταμοί που διατρέχουν την ανατολική Μακεδονία και αποτελούν φυσικά σύνορα είναι ο Στρυμόνας και ο Νέστος αλλά και οι παραπόταμοί τους, με πιο σημαντικό τον παραπόταμο του Στρυμόνα, τον Αγγίτη. Οι μελέτες της γύρης που έγιναν στην περιοχή έδειξαν επίσης την ύπαρξη πεύκης, δρυός και ελάτης. Τη 2η χιλιετία η βλάστηση αυτή αντικαθίσταται από χαμηλή, όπως φτελιά, φουντουκιά και σημύδα, ενώ δε λείπουν προς το τέλος της χιλιετίας η κυρίαρχη εμφάνιση της οξιάς και της ελιάς, στοιχεία που υποδηλώνουν την ανθρώπινη παρουσία ( Greig and Turner, 1974, , Andreou et al 1996, ). Η Ήπειρος χαρακτηρίζεται κυρίως από ορεινούς όγκους, όπως η οροσειρά της Πίνδου με το Σμόλικα, τη Βασιλίτσα, το Μαυροβούνι και το Μέτσοβο, τα Αθαμανικά όρη αλλά και τις τρεις οροσειρές που σχηματίζονται δυτικά της Πίνδου. Τους ορεινούς αυτούς όγκους διατρέχουν ποτάμια, όπως ο Άραχθος, ο Αχελώος, ο Αωός, ο Βοϊδομάτης, ο Λούρος και ο Αχέροντας. Λόγω των πλημμυρικών επεισοδίων των ποταμών, δημιουργούνται μικρές λίμνες, όπως η Παμβώτιδα στα Ιωάννινα ή οι λίμνες του Άραχθου, του Αώου και του Λούρου, ο οποίος εκβάλλει στον Αμβρακικό Κόλπο. Επίσης δίπλα σε κάθε ποταμό εκτείνονται μικρές ή μεγάλες πεδιάδες, όπως της 6

15 Νικόπολης ή Πρεβέζης, της Άρτας και το λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων, όπως επίσης και οι βαλτότοποι, οι οποίοι πλημμύριζαν από τις βροχοπτώσεις του χειμώνα και ξεραίνονταν το καλοκαίρι (Tartaron, 2004, 143). Σχετικά με τη μελέτη της γεωμορφολογίας, της τοπογραφίας και του παλαιοπεριβάλλοντος καταλυτική ήταν η συμβολή του Nikopolis Project, το οποίο προσπάθησε να κατανοήσει και να καταγράψει τις αλλαγές που πραγματοποιούνταν στις παράκτιες περιοχές της Ηπείρου από το Ολόκαινο ως σήμερα. Οι αλλαγές αυτές οφείλονται στη δυναμική πολλών παραγόντων. Ένας παράγοντας είναι οι ιζηματογενείς αποθέσεις των ποταμών που καταλήγουν είτε στον Αμβρακικό κόλπο, όπως ο Λούρος και ο Άραχθος, οι οποίοι διαμορφώνουν το ανατολικό και δυτικό τμήμα του κόλπου είτε στο Ιόνιο Πέλαγος, όπως ο Αχέροντας, διαμορφώνοντας την περιοχή γύρω από τον ποταμό. Ένας άλλος παράγοντας που συμβάλλει στη μεταμόρφωση των παράκτιων περιοχών της Ηπείρου είναι οι μεταβολές τις στάθμης της θάλασσας από το Ολόκαινο ως σήμερα. Από την αρχή της Νεολιθικής παρατηρείται μια μικρή μείωση της στάθμης των νερών του Κόλπου, ενώ κατά της εποχή του Χαλκού, λόγω και της κίνησης των τεκτονικών πλακών, η στάθμη αρχίζει να έχει ανοδική πορεία μέχρι και τη ρωμαϊκή εποχή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μετακινείται η ακτογραμμή, όπως δείχνουν άλλωστε οι μελέτες του Nikopolis Project, οι οποίες θεωρούν ότι το 2000 π.χ η ακτογραμμή του Ισθμού της Νικόπολης βρισκόταν 12χιλιόμετρα βορειότερα από ότι είναι σήμερα και ότι ο Αμβρακικός κόλπος πλημμύριζε από το Ιόνιο. Τρίτος παράγοντας είναι η κίνηση των τεκτονικών πλακών. Ο Αμβρακικός κόλπος βρίσκεται στο επίκεντρο των τεκτονικών πλακών του Αιγαίου, του Ιονίου και της Ευρώπης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη διαρκή μεταβολή του τοπίου ήδη από το Πλειόκαινο - Πλειστόκαινο. Τέλος, θα πρέπει να συνυπολογιστεί και η επίδραση της διάβρωσης, η οποία προκλήθηκε όχι μόνο από φυσικούς παράγοντες αλλά και από την ανθρώπινη επιρροή, όπως για παράδειγμα οι αλλαγές στην ακτογραμμή του ισθμού της Νικόπολης (Besonen,et. Al., 2003, ). Tο κλίμα στις ορεινές περιοχές της Ηπείρου, χαρακτηρίζεται από βαρείς χειμώνες και βροχερά καλοκαίρια, ενώ περισσότερο ήπιο κλίμα συναντούμε στις παραλιακές περιοχές, όπου οι βροχοπτώσεις είναι λιγότερες κατά την περίοδο του καλοκαιριού. Σύμφωνα με μελέτες που πραγματοποιήθηκαν, κατά την Εποχή του Χαλκού το κλίμα δεν διαφοροποιείται σε σχέση με το σημερινό. Η μόνη αλλαγή που συμβαίνει είναι η άνοδος της στάθμης της θάλασσας στο πέρας των χρόνων, οπότε οι 7

16 κόλποι ψαρέματος που υπήρχαν τότε ή η ακτογραμμή, καλύπτονται και μετακινούνται αντίστοιχα ( Tartaron, 2004, 143, Jing and Rapp, 2011, ). 2.2 Οικισμοί στην εποχή του Χαλκού στη Μακεδονία και στην Ήπειρο Πρώιμη εποχή του Χαλκού Στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου (4 η χιλιετία) πραγματοποιούνται ορισμένες αλλαγές στην περιοχή της Μακεδονίας. Όπως θα περιγραφεί παρακάτω, υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά, τα οποία συνεχίζουν και στην επόμενη περίοδο, υπάρχουν όμως και στοιχεία τα οποία εγκαταλείπονται. Κάποιοι οικισμοί μετά από διακοπή κατοίκησης μερικών αιώνων στο τέλος της Νεολιθικής συνεχίζουν στη 3 η χιλιετία, όπως είναι οι Σιταγροί και το Ντικιλί Τας στην πεδιάδα της Δράμας, ενώ κάποιοι άλλοι με μικρότερη διάρκεια ζωής εγκαταλείπονται. Κατά τη διάρκεια της πρώιμης εποχής του Χαλκού (3300/ /2200 π.χ) παρατηρούνται ορισμένες αλλαγές στη βόρεια Ελλάδα. Η κατοίκηση φαίνεται να είναι περισσότερο αραιή σε σχέση με τη Νεολιθική ενώ παρατηρείται μια εσωστρέφεια στο νοικοκυριό, χαρακτηριστικό το οποίο θα κορυφωθεί στην ύστερη εποχή του χαλκού. Μειώνονται οι ανοιχτοί χώροι όπου στις προηγούμενες περιόδους συγκεντρώνονταν οι κάτοικοι για την πραγματοποίηση των παραγωγικών δραστηριοτήτων, δηλώνοντας με αυτό τον τρόπο μια στροφή προς τα όρια της κάθε οικίας. Δραστηριότητες, όπως είναι η παραγωγή της τροφής που πραγματοποιούνταν πλέον στο εσωτερικό κάθε οικίας έχει ως επακόλουθο την ξεχωριστή αποθήκευση του πλεονάσματος κάθε νοικοκυριού και ίσως και η δημιουργία κοινωνικών ανισοτήτων μέσα στον οικισμό, όπως για παράδειγμα συμβαίνει στους οικισμούς του Καστανά και του Αγίου Μάμαντα. Επιπροσθέτως, η τεχνολογική ανάπτυξη που παρατηρείται, όπως είναι η κατασκευή και χρήση χάλκινων εργαλείων, όπλων και άλλων αντικειμένων που χρησίμευαν στη καθημερινή ζωή των κατοίκων, αποτελεί ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της περιόδου. Τέλος, δε λείπουν και στοιχεία επαφών, κυρίως με τη νότια Ελλάδα, όπως συμπεραίνουμε για παράδειγμα από το μαρμάρινο αγγείο από την Πέλλα ή από τον ζωόμορφο πέλεκυ των Σιταγρών (Ασλάνης, 2009, 31-32, Andreou, 2010, ). Στο ενδοκοινοτικό επίπεδο, σε ό,τι αφορά την αρχιτεκτονική στους οικισμούς της 3 ης χιλιετίας συναντώνται τα επιμήκη 8

17 οικήματα με την παρουσία ή την απουσία αψιδωτής απόληξης ενώ τα υλικά δόμησης που χρησιμοποιούνται, παραμένουν ίδια με αυτά της Νεολιθικής. Συνεχίζεται η χρήση πασσάλων ως βασικός σκελετός της οικίας, ο οποίος συνδυάζεται με τη χρήση πλέγματος και επιχρίσματος πηλού για την κάλυψη των τοίχων. Σε κάποιους οικισμούς, όπως στο Ντικιλί Τας και στη Σκάλα Σωτήρος εμφανίζονται μεγαροειδή οικήματα τροφοδοτώντας με αυτόν τον τρόπο συζητήσεις για την ύπαρξη ιεραρχίας τόσο πρώιμα ( Ανδρέου και Κωτσάκης, 1987, 62, Κουκούλη-Χρυσανθάκη, 1987, , Andreou, et. al, 1996, 588, Παπαδόπουλος, κ.α, 2001, 54-65, Στεφανή και Μερούσης, 2003, 228, Andreou, 2010, 645). Εκτός από τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, τα σχήματα των αγγείων και οι πήλινες κατασκευές βοηθούν στην κατανόηση των δραστηριοτήτων και της λειτουργίας των χώρων. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο, λοιπόν, της περιόδου είναι η τοποθέτηση των εργαστηρίων, των αποθηκών και των διαδικασιών προετοιμασίας της τροφής εντός της οικίας τονίζοντας με αυτόν τον τρόπο την έννοια του αυτόνομου νοικοκυριού, το οποίο είναι υπεύθυνο για την αποθήκευση, την προετοιμασία και την κατανάλωση της τροφής (Andreou, 2010). Άρα, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε την ύπαρξη της πυρηνικής οικογένειας σαν έναν συνδετικό κρίκο ειδικότερα μέσα στο νοικοκυριό και γενικότερα μέσα στην κοινωνία (Triantaphyllou, 2001, 10). Όσον αφορά την οικονομία των οικισμών της περιόδου αυτής φαίνεται να στηρίζονταν στη γεωργία, την κτηνοτροφία και την αλιεία, ανάλογα με τους πόρους που είχε να εκμεταλλευτεί ο εκάστοτε οικισμός (Παπαδόπουλος, 2002, 98). Βέβαια, είναι ακόμα νωρίς για να τεθεί το ζήτημα της ύπαρξης οικονομικών κέντρων, δεν μπορούν όμως ν αποκλειστούν οι επαφές, όπως σημειώθηκε και παραπάνω (Παπαευθυμίου και Πιλάλη, 1997, 32). Σε διακοινοτικό επίπεδο, κατά την 3 η χιλιετία σημειώνεται μια γενικότερη αύξηση του αριθμού των οικισμών και μια μείωση της έκτασής τους στην περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας. Παραδείγματα οικισμών από την κεντρική Μακεδονία περιλαμβάνουν για παράδειγμα το Αρχοντικό και τον Άγιο Αθανάσιο (Ανδρέου και Κωτσάκης, 1987, 59-60, 79-81, Στεφανή και Μερούσης, 2003, 229, Andreou, 2010, , Παπαδοπούλου, 2010, , Μαυροειδή, 2012, 33-50). Κατά τη Νεότερη Νεολιθική η έκταση των οικισμών έφτανε περίπου τα 36 στρέμματα, ενώ στην πρώιμη εποχή του Χαλκού η μέγιστη έκταση των οικισμών ήταν τα 21 στρέμματα όπως φαίνεται στο Γράφημα 1. 9

18 ΕΚΤΑΣΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ στρέμματα ΝΝ περίοδοι ΠΕΧ Γράφημα 1: Απεικόνιση της έκτασης των οικισμών από τη Νεολιθική ως την Πρώιμη εποχή του Χαλκού Στην περιοχή της Χαλκιδικής η εικόνα δεν διαφοροποιείται καθώς παρατηρείται επίσης μια αύξηση του αριθμού των οικισμών, αλλάζει ωστόσο η τοποθεσία τους στο χώρο σε σχέση με προηγούμενες περιόδους καθώς προτιμούνται πλέον τα μικρά νησάκια, οι παράκτιοι λόφοι και τα ακρωτήρια. Στην δυτική Μακεδονία η κατάσταση είναι διαφορετική. Ειδικότερα, υπάρχει μια μείωση του αριθμού και της έκτασης των οικισμών, από τη Νεολιθική στην πρώιμη εποχή του Χαλκού. Τα παραδείγματα των οικισμών φέρνουν όμως στο φως πολύ αποσπασματικά οικιστικά ευρήματα, όπως είναι τα Σέρβια, ο Πολύμυλος, η Πολεμίστρα Αιανής, η Βασιλάρα Ράχη Βελβεντού, η Μεγάλη Ράχη Αιανής και η Θέση Λειβάδια. Τα ευρήματα των οικισμών αυτών, όπως οι τάφροι, τα κτίσματα ή ακόμα και οι κατασκευές που εντοπίστηκαν στο εσωτερικό των οικιών, δεν αρκούν για τη δημιουργία μιας ολοκληρωμένης εικόνας για την περιοχή (Ζιώτα, 2007, ). Στην ανατολική Μακεδονία, παρατηρείται επίσης μια αύξηση του αριθμού των οικισμών της πρώιμης εποχής του Χαλκού, με ταυτόχρονη μείωση της έκτασής τους (Ανδρέου και Κωτσάκης, 1987). Φαίνεται να προτιμούσαν και εδώ την κατοίκηση κυρίως πεδινών εκτάσεων, όπως και περιοχών που βρίσκονταν κοντά σε υδάτινα στοιχεία. Επομένως, αρκετοί ήταν οι οικισμοί που ιδρύθηκαν κατά μήκος του Αγγίτη ποταμού, σε πεδινές ή σε εύφορες περιοχές, όπως η Πιέρια κοιλάδα ή η πεδιάδα της Δράμας, σε λοφίσκους, όπως στην πεδιάδα των Σερρών ή δίπλα στη θάλασσα, όπως στη Θάσο (Παπαδόπουλος, 2002, ). Ολοκληρώνοντας, αξίζει να σημειωθεί ένα χαρακτηριστικό, το οποίο όμως θα κάνει την εμφάνισή του πιο έντονη κυρίως προς το τέλος της εποχής του Χαλκού και 10

19 είναι η ύπαρξη περιβόλων σε ορισμένους οικισμούς. Έχουν εντοπιστεί ήδη σε οικισμούς που χρονολογούνται στην πρώιμη εποχή του Χαλκού, όπως είναι στην περιοχή της Χαλκιδικής ο οικισμός της Τορώνης (Papadopoulos, 2001, 215, Morris, 2008, ), αλλά και στην περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας, οι οικισμοί της Σκάλας Σωτήρος και του Ντικιλί Τας, προκαλώντας πληθώρα συζητήσεων σχετικά με τον ρόλο τους στην ευρύτερη περιφέρειά. Δημιουργείται το ερώτημα σχετικά με το εάν χρησιμοποιήθηκαν με σκοπό να ξεχωρίσει μια ομάδα ανθρώπων του οικισμού από τους υπόλοιπους κατοίκους και άρα να τεθεί το ζήτημα της ύπαρξης ιεραρχίας από τόσο νωρίς. Η υπόθεση αυτή έχει προταθεί για παράδειγμα για τον οικισμό της Σκάλας Σωτήρος στη Θάσο, όπου εντοπίστηκε ένας περίβολος, ο οποίος περιέβαλε τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ορισμένου αριθμού οικιών, ανάμεσα στα οποία και ενός αψιδωτού κτιρίου. Επίσης, θα μπορούσαμε ν αναρωτηθούμε, εάν υπήρχαν αυξημένες εντάσεις την περίοδο αυτή έτσι ώστε να δημιουργηθεί η ανάγκη της προστασίας και της άμυνας στους οικισμούς. Ή τέλος, να δημιουργηθεί το ερώτημα, εάν η χρήση τους ήταν ξεκάθαρα αναλημματική, όπως προτείνεται για την περίπτωση του Ντικιλί Τας, στο οποίο ο περίβολος ίσως να χρησίμευε στην προστασία του οικισμού από τις πλημμύρες του έλους. Απαντήσεις στα ερωτήματα δεν έχει καταφέρει να δώσει η έρευνα ακόμα, ωστόσο η προσπάθεια και η μελέτη συνεχίζονται (Παπαδόπουλος, 2002, ). Από την άλλη πλευρά, τα διαθέσιμα στοιχεία για την πρώιμη εποχή του Χαλκού στην περιοχή της Ηπείρου είναι ανύπαρκτα. Την περίοδο αυτή δεν υπάρχει κάποιου είδους επιρροή από εξωτερικούς παράγοντες και τούτο διότι η περιοχή βρίσκεται απομονωμένη (Tartaron, 2004, ). 2.2.Μέση εποχή του Χαλκού Οι γνώσεις μας σχετικά με την μέση εποχή του Χαλκού ( μ.χ) είναι λίγες, καθώς τα δεδομένα είναι εξαιρετικά ανεπαρκή και αυτό αποτελεί πρόβλημα για την έρευνα. Ωστόσο, μπορούμε να πούμε σύμφωνα με τα παραδείγματα, μετάβαση στην εν λόγω περίοδο δεν ήταν απότομη, αλλά αντιθέτως ήταν ομαλή. ότι η Από την περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας, υπάρχουν παραδείγματα οικισμών που ιδρύθηκαν την περίοδο αυτή, όπως είναι η τούμπα της Ασσήρου. Πρόκειται για έναν μεγάλο και πολύ σημαντικό οικισμό στη δυτική πλευρά της λεκάνης του Λαγκαδά, οι πρώιμες φάσεις του οποίου ανάγονται στο τέλος της μέσης 11

20 εποχής του Χαλκού. Από την άλλη, εντοπίζονται οικισμοί, οι οποίοι συνεχίζουν την πορεία τους από προηγούμενες περιόδους, όπως είναι ο Άγιος Μάμας Χαλκιδικής, η Τούμπα Θεσσαλονίκης, ο Καστανάς ή το Αρχοντικό. Επιπροσθέτως, φαίνεται ότι κατά την 2 η χιλιετία υπάρχει και μια τρίτη κατηγορία οικισμών, αυτοί που εγκαταλείπονται, όπως συμβαίνει για παράδειγμα με το Μάνδαλο. Οι θέσεις εξακολουθούν να έχουν τη μορφή της τούμπας και δε λείπουν και τα στοιχεία διατήρησης των εμπορικών επαφών κυρίως από τις παράκτιες περιοχές, όπως για παράδειγμα από τη Χαλκιδική ή την Πιερία. Σε κάποιους οικισμούς που εντοπίζονται στρώματα της μέσης εποχής του Χαλκού, έρχονται στο φως μεγάλα και επιμήκη οικήματα, όπως είναι στον Άγιο Μάμα, στην Άσσηρο και στον Καστανά, ξεκινώντας μια πληθώρα συζητήσεων για τον ρόλο τους μέσα στην κοινωνία (Andreou, et al., 1996, Στεφανή και Μερούσης, 2003, Andreou, 2010). Από την δυτική Μακεδονία οι πληροφορίες είναι ακόμα λιγότερες και κυρίως περιορίζονται στην περιοχή των Γρεβενών. Ο μεγαλύτερος αριθμός των θέσεων ανήκει στη Νεολιθική περίοδο και αφορά σε επίπεδες θέσεις δίπλα σε ποταμούς και χείμαρρους. Κατά την εποχή του Χαλκού, φαίνεται να αλλάζει το μοτίβο, καθώς εντοπίζονται θέσεις αποκλειστικά σε απόκρημνες και ορεινές περιοχές, μακριά από οποιαδήποτε πρόσβαση στο υγρό στοιχείο. Δυστυχώς, κανένα άλλο στοιχείο σχετικά με την ενδοκοινοτική οργάνωση δεν είναι γνωστό (Andreou, et al., 1996). Τα δεδομένα της μέσης εποχής του Χαλκού από την Ήπειρο είναι εξαιρετικά ελλιπή ακόμη Ύστερη εποχή του Χαλκού Τα στοιχεία που έχουμε για την ύστερη εποχή του Χαλκού ( π.Χ) στη Μακεδονία είναι περισσότερα σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους. Στα γενικά χαρακτηριστικά είναι η σημαντική αύξηση του αριθμού των οικισμών. Για παράδειγμα, στη Νεότερη Νεολιθική οι οικισμοί έφταναν τους 41, στη πρώιμη εποχή του Χαλκού τους 52 και στην ύστερη εποχή του Χαλκού ο αριθμός τους αγγίζει τους 61 όπως φαίνεται στο Γράφημα 2. 12

21 ΑΡΙΘΜΟΙ ΟΙΚΙΣΜΩΝ αριθμός ΝΝ ΠΕΧ ΥΕΧ περίοδοι Γράφημα 2: Απεικόνιση του αριθμού των οικισμών από τη Νεολιθική ως την ύστερη εποχή Χαλκού Εκτός από τη σταδιακή αύξησή τους υπάρχει και μια σαφής πολυπλοκότητά τους στο ενδοκοινοτικό και στο διακοινοτικό επίπεδο. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο που συναντάται είναι το γεγονός ότι οι οικισμοί του τέλους της 2 ης χιλιετίας χαρακτηρίζονται από μια αύξηση του ύψους τους και ταυτοχρόνως μια μείωση της έκτασής τους. Αιτίες των χαρακτηριστικών αυτών, είναι αφενός η ίδρυση των νεότερων κατοικιών πάνω στα ερείπια των παλαιότερων, οπότε μεγαλώνει το ύψος του κάθε οικισμού και αφετέρου η μείωση των ανοιχτών χώρων, βασικό χαρακτηριστικό των εκτεταμένων οικισμών, οπότε μικραίνει η έκτασή τους (Ανδρέου και Κωτσάκης, 1987). Ο τύπος οικισμού που κυριαρχεί στην κεντρική Μακεδονία είναι η τούμπα, με τις πλαγιές της να γίνονται περισσότερο απότομες, ίσως λόγω των αναλημματικών τειχών. Η κινητικότητα στην ύστερη εποχή φαίνεται αυξημένη, κυρίως στις περιοχές εκτός της κεντρικής Μακεδονίας, καθώς παρατηρείται μετακίνηση και κατάληψη ορεινών και ημιορεινών περιοχών, όπως για παράδειγμα στην περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας, ενώ δεν απουσιάζουν και τα παραδείγματα συνέχισης της κατοίκησης σε πεδινά μέρη, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στην περιοχή του Λαγκαδά (Ανδρέου και Κωτσάκης, 1987, 75-76, Andreou, 2010, 649). Η ύπαρξη περιβόλων σε αρκετές θέσεις αποτελεί ακόμα ένα βασικό χαρακτηριστικό της περιόδου. Το γεγονός αυτό προβληματίζει τους ερευνητές, καθώς ο ρόλος των περιβόλων αυτών θα μπορούσε να είναι, εκτός από αναλημματικός, και αμυντικός. Όποια και να είναι η λειτουργία τους, η έρευνα θεωρεί πολύ πιθανή την ύπαρξη κοινωνικής ιεραρχίας, καθώς για την κατασκευή τους χρειάζεται κάποιου είδους κεντρικής αρχής για τη διαχείριση και επίβλεψη των εργασιών με αποτέλεσμα 13

22 να τίθεται και το θέμα της ύπαρξης ανισοτήτων μέσα στον οικισμό. Ένα ακόμα στοιχείο, το οποίο έρχεται να ενισχύσει την ύπαρξη ιεραρχιών σε κοινωνικό επίπεδο, είναι η εύρεση μεγάλων σε έκταση αψιδωτών οικημάτων. Σε ορισμένους οικισμούς έχουν εντοπιστεί τέτοιου είδους αψιδωτά οικήματα, όπως για παράδειγμα στον οικισμό της Τούμπας Θεσσαλονίκης (Εικόνα 1) ή στον Καστανά, τα οποία δε χαρακτηρίζονται από κάποιον ιδιαίτερο τρόπο δόμησης. Αντιθέτως ακολουθούν τη τεχνική και τα υλικά δόμησης της περιόδου, η οποία υπαγόρευε τα ωμά πλιθιά στην ανωδομή και τη χρήση πασσάλων στη στήριξη της στέγης. Εκτός από τα αψιδωτά οικήματα, στους οικισμούς υπήρχαν μονόχωρα και δίχωρα οικήματα, συγκεντρώνοντας μέσα σε αυτά όλες τις δραστηριότητες, όπως η προετοιμασία της τροφής, υπαγορεύοντας με αυτόν τον τρόπο την αυτονομία του κάθε νοικοκυριού, μια διαδικασία που, όπως είδαμε, είχε ήδη ξεκινήσει από την πρώιμη εποχή του Χαλκού (Ανδρέου και Κωτσάκης, 1987, 77, Andreou, 2010, 650). Ένα ακόμη ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, το οποίο εμφανίζεται στο τέλος της 2 ης χιλιετίας είναι η εντατική αποθήκευση, όπως εντοπίζεται για παράδειγμα στην Άσσηρο της κεντρικής Μακεδονίας, στην οποία ανασκάφτηκαν μεγάλες αποθήκες, έτσι ώστε οι ερευνητές να καταλήξουν στο συμπέρασμα πως ο οικισμός κατείχε κεντρικό ρόλο σε ένα τοπικής εμβέλειας δίκτυο ανταλλαγών. Οπότε αρχίζει να δημιουργείται μια συζήτηση σχετικά με το εάν οι μεγαλύτεροι σε μέγεθος οικισμοί, με μεγάλους χώρους αποθήκευσης έπαιζαν κάποιο κεντρικό ρόλο σε διακοινοτικό επίπεδο. Τέτοιου είδους παραδείγματα μπορούν να χαρακτηριστούν η Άσσηρος, όπως ήδη αναφέρθηκε, αλλά και η Τούμπα Θεσσαλονίκης, στην οποία βρέθηκαν μεγάλοι αποθηκευτικοί πίθοι σε δωμάτια οικιών πολλών τετραγωνικών μέτρων, αλλά και μεγάλες ποσότητες οστρέων, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν κυρίως στην παραγωγή πορφυρής βαφής. Η παραγωγή, διακίνηση και κατανάλωση μυκηναϊκού τύπου κεραμικής, η οποία εντοπίζεται στην πλειονότητα των οικισμών της Μακεδονίας φαίνεται να κατέχει κεντρικό ρόλο στις επιρροές και στα δίκτυα επαφών με τη νότια Ελλάδα (Andreou, et al, 1996, ). Σύμφωνα με στοιχεία συστηματικών επιφανειακών ερευνών ο μεγαλύτερος αριθμός των θέσεων εντοπίζεται στην περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας (το 84.84% του αριθμού των οικισμών) (Ανδρέου και Κωτσάκης, 1987, Γραμμένος, κ.α 1997, Triantaphyllou, 2001, 9-16). Στη δυτική Μακεδονία παρατηρείται μια άνοδος τον οικισμών, όπως μαρτυρεί το ερευνητικό πρόγραμμα της Κίτρινης Λίμνης Κοζάνης, ενώ στην ανατολική Μακεδονία παρατηρείται μια μείωση στον αριθμό, η οποία 14

23 σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο μπορεί να οφείλεται σε τρεις παράγοντες, είτε σε τάση συγκέντρωσης οικισμών, είτε σε πιθανή διασπορά των θέσεων είτε, λόγω μείωσης του πληθυσμού ως αποτέλεσμα της εξάντλησης του εδάφους (Παπαδόπουλος, 2002, 121). Στην Ήπειρο φαίνεται να υπάρχει μια αλλαγή στα χαρακτηριστικά των οικισμών, σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους. Πιο συγκεκριμένα, ο αριθμός των οικισμών αυξάνεται αρκετά σε σχέση με τη μέση εποχή του Χαλκού, καθώς φτάνει τις 14 θέσεις. Στην περιοχή της Ηπείρου, όπως και στη περιοχή της Μακεδονίας παρατηρήθηκαν την περίοδο αυτή οικισμοί με περιβόλους, όπως είναι η Καστρίτσα, η Αγία Ελένη και η Κίπερι, δημιουργώντας και σε αυτή την περίπτωση προβληματισμό στους ερευνητές για την ύπαρξη ταραχών και εντάσεων στην ευρύτερη περιοχή (Tartaron, 2004, ). Ο οικισμός στη Καστρίτσα βρίσκεται πάνω σε λόφο, πάνω από την πεδιάδα του Βουβού ποταμού, η οποία σήμερα είναι γεωργικά εκμεταλλεύσιμη. Η περιοχή είναι πλούσια σε φυσικούς πόρους, όπως καλάμια και άχυρα. Τέλος, στον οικισμό βρέθηκε τμήμα περιβόλου, το οποίο αρχικά τοποθετήθηκε χρονολογικά από τον Δάκαρη στην Κλασσική-Ελληνιστική εποχή, αν και ο Tartaron κρίνοντας από τον τρόπο κατασκευής του θεώρησε ότι ακολουθεί τη μυκηναϊκή παράδοση και τον τοποθέτησε στο τέλος της 2 ης χιλιετίας (Tartaron, 2004, 44-48). Ο οικισμός της Αγίας Ελένης, κατά την προϊστορική περίοδο, βρίσκονταν σε νησί. Έχουν εντοπιστεί τείχη και σε αυτόν τον οικισμό τα οποία είναι άξια λόγου, καθώς τα υπολείμματά τους παραπέμπουν σε καλοχτισμένες, ισχυρές κατασκευές από πολύ μεγάλους λαξευμένους λίθους, οι οποίοι θυμίζουν τα «κυκλώπεια τείχη» των Μυκηνών και θεωρήθηκε ότι χρονολογούνται στην ύστερη εποχή του Χαλκού( Tartaron, 2004, 37). Στην Κίπερη, ήρθαν στο φως ορθογώνιες κατασκευές, οι οποίες αποτελούσαν τα θεμέλια δωματίων. Οι κατασκευές αυτές ήταν από ασβεστόλιθο και η έκτασή τους ήταν μικρή, περίπου 5μ. Τείχος «κυκλώπειας» κατασκευής περιέκλειε και αυτόν τον οικισμό, κάτι που αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό στους οικισμούς της Ηπείρου την περίοδο αυτή (Tartaron, 2004, 67). 15

24 2.3 Οικισμοί της Μακεδονίας και της Ηπείρου στην εποχή του Χαλκού Ανακεφαλαιώνοντας, κατά την 3 η χιλιετία, παρατηρείται συνέχιση της κατοίκησης κάποιων θέσεων της Νεολιθικής, μετά από διακοπή μερικών αιώνων αλλά και η ίδρυση νέων θέσεων σε νέα περιβάλλοντα όπως για παράδειγμα σε μεγαλύτερο υψόμετρο ή παραλίες. Επίσης, την περίοδο αυτή τίθενται οι βάσεις για την ανάπτυξη μιας πολύπλοκης οικονομίας και κοινωνίας, σε σχέση με τις περιόδους που προηγήθηκαν. Σε ορισμένους οικισμούς εντοπίζονται δηλαδή, μεγαροειδή οικήματα ή περίβολοι, υποδηλώνοντας την ύπαρξη κοινωνικών ανισοτήτων μέσα στην κοινωνία. Αλλαγές εντοπίζονται και στην οικονομία, με το κάθε νοικοκυριό να χαρακτηρίζεται από αυτονομία, καθώς μειώνονται οι συλλογικοί χώροι της προηγούμενης περιόδου, όπου η τροφή παράγονταν και καταναλώνονταν σε συλλογικό πλαίσιο. Παρατηρείται μια εσωστρέφεια, κατά την οποία το κάθε νοικοκυριό φαίνεται να είναι υπεύθυνο για την παρασκευή, αποθήκευση και κατανάλωση της τροφής του. Σε σχέση με τη μέση εποχή του Χαλκού, τα δεδομένα στη Μακεδονία και ακόμα περισσότερο στην Ήπειρο είναι ελάχιστα. Ωστόσο, από τα παραδείγματα που υπάρχουν, φαίνεται να μην έχει αλλάξει κάτι δραματικά την περίοδο αυτή. Υπάρχουν οικισμοί, οι οποίοι εγκαταλείπονται, εξακολουθούν οι επαφές των οικισμών του βορρά με το νότο, συνεχίζουν όμως να υπάρχουν και αυτή την περίοδο τα μεγαροειδή κτίσματα. Στην τελευταία περίοδο, την ύστερη εποχή του Χαλκού, οι οικισμοί χαρακτηρίζονται από μια αυξανόμενη πολυπλοκότητα ως προς την οργάνωση τους τόσο στο ενδοκοινοτικό όσο και στο διακοινοτικό επίπεδο ενώ αυξάνεται σημαντικά και ο αριθμός τους. Ο τύπος του οικισμού που κυριαρχεί την περίοδο αυτή στην κεντρική Μακεδονία είναι η τούμπα, το ύψος της οποίας είναι μεγαλύτερο σε σχέση με τις προηγούμενες χιλιετίες. Φαίνεται ότι το τέλος της 2 ης χιλιετίας θα πρέπει να χαρακτηρίζονταν από εντάσεις, καθώς, αυξάνεται ο αριθμός των τειχισμένων αλλά και των ορεινών οικισμών. Όσον αφορά την κοινωνία, είναι φανερά πιο σύνθετη από την πρώιμη εποχή του Χαλκού, καθώς τα μεγαροειδή οικήματα είναι αφενός μεγαλύτερα σε μέγεθος, αφετέρου εντοπίζονται κάποιες φορές σε αυτά εξειδικευμένες δραστηριότητες, όπως η παραγωγή βαφής ή η αποθήκευση μεγάλης ποσότητας προϊόντων, οι οποίες ενισχύουν σαφώς την εικόνα της ανάδυσης κοινωνικών ιεραρχιών σε ενδοκοινοτικό επίπεδο αλλά ίσως και την κυριαρχία ορισμένων οικισμών σε διακοινοτικό επίπεδο. 16

25 Στην Ήπειρο από την άλλη, τα δεδομένα είναι πολύ λίγα. Στην πλειονότητά τους οι οικισμοί είναι τειχισμένοι και μάλιστα με τείχη «κυκλώπειου» χαρακτήρα, στοιχείο που ίσως να μαρτυρεί πιθανές εντάσεις την περίοδο αυτή. Έχουν έρθει λίγα παραδείγματα οικισμών, τα οποία μαρτυρούν την κατοίκηση χαμηλών λόφων, περιοχών κοντά σε πεδιάδες ή σε χαμηλές πλαγιές. Δυστυχώς τα δεδομένα είναι πάρα πολύ λίγα και τούτο γιατί πολλοί οικισμοί είναι θαμμένοι κάτω από αλλουβιακές αποθέσεις (Tartaron 2004, 67-69). 17

26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ταφικές πρακτικές και νεκροταφεία κατά την εποχή του Χαλκού Στην πρώιμη εποχή του Χαλκού τοποθετείται ένας σημαντικός αριθμός νεκροταφείων από την περιοχή της Μακεδονίας (Εικόνα 2) πολλά από τα οποία εντοπίστηκαν εξαιτίας της κατασκευής δημόσιων ή ιδιωτικών έργων. Η περιοχή της Ηπείρου δεν έχει αποδώσει μέχρι σήμερα ενδείξεις ταφικών πρακτικών από την πρώιμη εποχή του Χαλκού. Η παρουσία των δεδομένων αφορά στην τοποθεσία και στην οργάνωση του χώρου τόσο των νεκροταφείων όσο και των ελευθέρων ταφών εντός του οικισμού, στην αρχιτεκτονική των τάφων, στον τρόπο απόθεσης των νεκρών, στις ταφικές πρακτικές που προτιμούνται κατά την πρώιμη εποχή του Χαλκού στη Μακεδονία και τη σχέση τους με το φύλο και την ηλικία όπου αυτό είναι δυνατό. Οι ταφές οργανώνονται είτε σε νεκροταφεία είτε μέσα στους οικισμούς και μας δείχνουν τη διαμόρφωση της σχέσης των ζωντανών με τους νεκρούς. Ο τρόπος μεταχείρισης των νεκρών, η προτίμηση δηλαδή στην πρακτική του ενταφιασμού ή της καύσης, καθώς επίσης και η τοποθέτηση ενός ή περισσότερων ατόμων μέσα σε κάθε ταφή φαίνεται να παρουσιάζουν μια διαφοροποίηση και θα γίνει προσπάθεια συζήτησης της σχέσης τους με την κοινωνία των ζωντανών και της έννοιας της «οικογένειας» και των «συγγενικών δεσμών». 18

27 Εικόνα 2: Γενικός χάρτης των νεκροταφείων της Πρώιμης εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία Από την περιοχή της Χαλκιδικής προέρχονται τα περισσότερα παραδείγματα της πρώιμης εποχής του Χαλκού, όπως είναι τα νεκροταφεία στο Κριαρίτσι Συκιάς, στον Άγιο Μάμα και στη Νέα Σκιώνη ενώ από την περιοχή της Πέλλας έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα το οργανωμένο νεκροταφείο στον αρχαιολογικό χώρο της Πέλλας και μεμονωμένες ταφές στον οικισμό του Αρχοντικού Κριαρίτσι Συκιάς, Χαλκιδική Το οργανωμένο νεκροταφείο στο Κριαρίτσι βρίσκεται σε απόσταση 5 χλμ από τον σύγχρονο οικισμό της Συκιάς, σε μια δύσβατη και βραχώδη περιοχή (Εικόνα 3). Ο κύριος ταφικός τύμβος εντοπίστηκε το 1997, στα πλαίσια ανέγερσης παραθεριστικού οικοδομήματος, σε χαμηλό λόφο, ο οποίος υψώνεται κάθετα στην επιφάνεια της θάλασσας (Ασουχίδου, κ.α, 1998, 269, Ασουχίδου, 2001, 31-46, Ασουχίδου, 2004, 17-20). Στην κορυφή του δημιουργείται ένα πλάτωμα, στο οποίο, ύστερα από τον καθαρισμό της περιοχής, εντοπίστηκαν 30 κυκλικοί περίβολοι, οι οποίοι καλύπτονταν με λιθοσωρό. Δεν παρατηρείται ομοιομορφία στο σχήμα τους, καθώς εμφανίζονται κυκλικοί, ημικυκλικοί ή ακανόνιστοι, ενώ οριοθετούνται αυτόνομα αλλά και με τη 19

28 βοήθεια των διπλανών περιβόλων. Οι κυκλικοί αυτοί ταφικοί περίβολοι ήταν κατασκευασμένοι από κατεργασμένους ή επιλεγμένους ημίεργους λίθους, οι οποίοι ήταν τοποθετημένοι με επιμέλεια και σχημάτιζαν μία ή δύο σειρές λίθων (Ασουχίδου, κ.α, 1998, , Ασουχίδου, 2001, 31-46, Ασουχίδου, 2004, 17-20). Στο εσωτερικό των περιβόλων εγγράφονται μία και ορισμένες φορές δύο ταφικές θήκες, που το σχήμα τους ποικίλει. Κάποιες διακρίνονται για την επιμέλειά τους, ενώ σε κάποιες άλλες φαίνεται μια υποτυπώδης τοποθέτηση των λίθων, δημιουργώντας την εντύπωση ότι απλά πλαισίωναν το τεφροδόχο αγγείο (Εικόνα 4) (Ασουχίδου, κ.α, 1998, , Ασουχίδου, 2001, 31-46, Ασουχίδου, 2004, 17-20). Σε ό,τι αφορά τον τρόπο ταφής των νεκρών, συναντάται αποκλειστικά η πρακτική της καύσης. Πιο συγκεκριμένα, τα καμένα οστά τοποθετούνταν στα τεφροδόχα αγγεία και αυτά με τη σειρά τους μέσα στις ταφικές θήκες σε όρθια ή πλάγια θέση με κοινό προσανατολισμό ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, ανάμεσα στους περιβόλους. Οι θήκες καλύπτονταν από πλάκες και στη συνέχεια ο περίβολος καλύπτονταν από λιθοσωρό. Μέχρι στιγμής δε μπορούμε να γνωρίζουμε τον χώρο της καύσης, καθώς δεν έχει βρεθεί κάποιος τόπος αποτέφρωσης (Ασουχίδου, κ.α, 1998, 275, Ασουχίδου, 2001, 31-46, Ασουχίδου, 2004, 17-20). Τα τεφροδόχα αγγεία διακρίνονται από ποικιλία σχημάτων, όπως είναι οι τετράωτοι αμφορείς και οι δίωτοι αμφορείς, ευρύστομα πιθοειδή αγγεία, υδρίες και μικρά κλειστά αγγεία με σφαιρικό σώμα. Το στόμιό τους ήταν σφραγισμένο με μικρότερα αγγεία, όπως φιάλες με σφαιρικό σώμα και επίπεδη βάση καθώς και κωδονόσχημα κύπελλα (Ασουχίδου, κ.α, 1998, , Ασουχίδου, 2001, 31-46, Ασουχίδου, 2004, 17-20). Κτερίσματα: Ο αριθμός των κτερισμάτων δεν είναι μεγάλος. Εκτός από τα αγγεία, άλλα κτερίσματα που συνόδευαν τα τεφροδόχα αγγεία ήταν τα πήλινα υφαντικά βάρη και τα λίγα λίθινα εργαλεία (Ασουχίδου, κ.α, 1998, , Ασουχίδου, 2001, 31-46, Ασουχίδου, 2004, 17-20). Η ανθρωπολογική μελέτη που πραγματοποιήθηκε από την Σ. Τριανταφύλλου, χώρισε τα οστά σε υποομάδες. Η πρώτη υποομάδα είναι οι επιφανειακές ομάδες των καμένων οστών, η δεύτερη τα οστά από τέσσερα τεφροδόχα αγγεία από τη νεότερη φάση των περιβόλων, η τρίτη από τέσσερα τεφροδόχα που εντοπίστηκαν ανάμεσα στους περιβόλους, η τέταρτη από τις επιχώσεις των θηκών και η τελευταία, τα οστά από τα τεφροδόχα αγγεία που βρέθηκαν εντός των θηκών των περιβόλων. Αν και ο ακριβής αριθμός των ατόμων είναι δύσκολο να οριστεί, ο ελάχιστος αριθμός της 20

29 πρώτης υποομάδας είναι τρία άτομα, της δεύτερης τέσσερα, της τρίτης πέντε, της τέταρτης έξι και της τελευταίας είναι έντεκα. Επίσης δύσκολος είναι και ο προσδιορισμός του βιολογικού φύλου και της ηλικίας των ατόμων, επομένως η μελέτη περιορίστηκε στον ορισμό ενός ατόμου ως ενήλικου ή ανήλικου. Μόνο στα άτομα από τρεις περιβόλους μπόρεσε να αποδοθεί το φύλο και η ηλικία, κι αυτά ήταν από τον Περίβολο XII ένας ενήλικας άνδρας, από τον XIII μια γυναίκα ηλικίας 18-30, από τον XVIII ένας άνδρας περίπου ετών και από το τεφροδόχο αγγείο (ΚΡΙ 26) στην κατηγορία των αγγείων πάνω από τους περιβόλους ταυτίστηκε μια γυναίκα ετών. Στην κατηγορία των ανήλικων ατόμων ταυτίστηκε ένα νήπιο (ΚΡΙ 84) και ένας έφηβος (Α2/91). Εξαιτίας της κακής διατήρησης του υλικού έγινε διάγνωση πάθησης μόνο σε τέσσερις περιπτώσεις. Εκτός από τα παραδείγματα οστεοαρθρίτιδας και οδοντικών παθήσεων, εντοπίστηκαν σε ένα νήπιο ενδείξεις μεταβολικής ασθένειας (αναιμίας) και σε αταύτιστο μακρό οστό ενός ενήλικου ατόμου μη-ειδική φλεγμονή (οστεομυελίτιδα) (Τριανταφύλλου, 2004, 31-35). Το νεκροταφείο στο Κριαρίτσι αποτελεί ένα ιδιαίτερο παράδειγμα στον χώρο της Μακεδονίας, επειδή η καύση αποτελεί το μοναδικό τρόπο μεταχείρισης των νεκρών. Βέβαια, δε θα πρέπει να μας προκαλεί εντύπωση, καθώς ήδη από τη Νεολιθική εποχή ήταν γνωστή η καύση ως τρόπος ταφής και τη συναντούμε και σε άλλα νεκροταφεία της πρώιμης Εποχής του Χαλκού, για παράδειγμα στον Άγιο Μάμα της Χαλκιδικής και στο Ξηροπήγαδο της Κοζάνης. Το νεκροταφείο στο Κριαρίτσι τροφοδοτεί τις συζητήσεις γύρω από την έννοια των καύσεων, για ποιο λόγο δηλαδή αποτελεί αποκλειστικό τρόπο ταφής. Σε μια κανονική διαδικασία ταφής, στην οποία περιλαμβάνονται αντιπροσωπευτικά οστά από τον σκελετό και μπορούν να αναγνωριστούν, υπάρχει η πιθανότητα να μπορέσουν να διακριθούν οι θέσεις μέσα στο νεκροταφείο, οι οποίες αποτελούν χώρους συνειδητής εναπόθεσης των σκελετικών καταλοίπων από τους συγγενείς του ατόμου. Στις περιπτώσεις των καύσεων υπάρχει η πιθανότητα της συλλογής συγκεκριμένων σκελετικών ομάδων από την πυρά, με αποτέλεσμα στους χώρους απόθεσης να καταλήγουν ορισμένες σκελετικές κατηγορίες. Στην περίπτωση του Κριαριτσίου, εντοπίστηκαν τρεις θέσεις με συλλογές καμένων οστών, όπως είναι τα τεφροδόχα αγγεία ανάμεσα στους περιβόλους, τα τεφροδόχα αγγεία μέσα στις θήκες και αυτά που βρέθηκαν πάνω στο στρώμα των περιβόλων. Και στις τρεις θέσεις αντιπροσωπεύονται όλες οι σκελετικές ομάδες, ακόμη και μικρών διαστάσεων οστά, όπως οι φάλαγγες, τα ταρσικά και τα οστά του καρπού, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο ότι υπήρξε προσεκτική συλλογή 21

30 των οστών και μάλιστα ύστερα από το σβήσιμό της πυράς, καθώς δεν βρέθηκε καμιά ένδειξη καύσιμης ύλης (Ασουχίδου, κ.α, 1998, , Ασουχίδου, 2001, 31-46, Ασουχίδου, 2004, 17-20, Τριανταφύλλου, 2004, 21-35) Νέα Σκιώνη, Χαλκιδική Το νεκροταφείο εντοπίστηκε το 2003 και ήταν οργανωμένο με ταφικούς περιβόλους, οι οποίοι ακολουθούσαν την κλίση του εδάφους. Οι περίβολοι που χαρακτηρίζονταν από ιδιαίτερη επιμέλεια ήταν 13 και το σχήμα τους ποίκιλλε σε κυκλικό, ημικυκλικό ή πυραμοειδές, ανάλογα με την κλίση του εδάφους και η διάμετρός τους ήταν περίπου 1,5 2,5μ. (Εικόνα 5) (Τσιγαρίδα και Μανταζή, 2003, , Τσιγαρίδα και Μανταζή, 2004, ). Στο συγκεκριμένο νεκροταφείο συναντούμε καύσεις και σε ορισμένους περιβόλους εντοπίστηκαν τέσσερις εγχυτρισμοί (Τσιγαρίδα και Μανταζή, 2003, , Τσιγαρίδα και Μανταζή, 2004, ). Στις περιπτώσεις των καύσεων τα οστά τοποθετούνταν μέσα στα τεφροδόχα αγγεία και αυτά με τη σειρά τους μέσα στους περιβόλους. Τα συναντούμε κυρίως ανεστραμμένα και σε λίγες περιπτώσεις κάθετα τοποθετημένα. Δεν έχουν εντοπιστεί θήκες για τα τεφροδόχα αγγεία, όπως στο Κριαρίτσι Χαλκιδικής, εντοπίστηκαν όμως, λίθινες επίπεδες πλάκες ως βάσεις για την τοποθέτηση τους. Τα τεφροδόχα αγγεία ήταν συνήθως μόνωτες φιάλες με σωληνωτές λαβές ή δίωτα κλειστά αγγεία με σφαιρικό σώμα, ψηλό λαιμό, επίπεδη βάση και οριζόντιες ταινιωτές λαβες. Στις περιπτώσεις των εγχυτρισμών, τα αγγεία βρίσκονταν σε οριζόντια θέση, με έναν λίθο να φράζει το στόμιό τους (Τσιγαρίδα και Μανταζή, 2003, , Τσιγαρίδα και Μανταζή, 2004, 150). Οι ταφές είναι κατά το πλείστον ατομικές, εκτός από δύο παραδείγματα εγχυτρισμών στα οποία συναντούμε περισσότερα από ένα άτομα μέσα στο αγγείο (Τσιγαρίδα και Μανταζή, 2003, , Τσιγαρίδα και Μανταζή, 2004, ). Σχετικά με την κτέριση των νεκρών, οι ταφές στην πλειονότητά τους δεν ήταν κτερισμένες, με εξαίρεση τους εγχυτρισμούς με τις πολλαπλές ταφές, στους οποίους οι νεκροί συνοδεύονταν από αγνύθες, χάλκινα κοσμήματα και αγγεία. Στοιχεία για την ύπαρξη τελετουργιών λαμβάνουμε από την παρουσία τμημάτων σπασμένων αγγείων στο εσωτερικό των περιβόλων (Τσιγαρίδα και Μανταζή, 2003, , Τσιγαρίδα και Μανταζή, 2004, ). 22

31 3.1.3 Άγιος Μάμας, Χαλκιδική Το 1996 η τοποθέτηση του δικτύου του ΟΤΕ στάθηκε η αφορμή για την παράνομη ισοπέδωση του βόρειου πρανούς του δρόμου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αρχή της μελέτης του χώρου και την ανακάλυψη ενός νεκροταφείου της πρώιμης εποχής του Χαλκού, το οποίο ήταν το πρώτο νεκροταφείο της περιόδου αυτής στην περιοχή της Μακεδονίας. Το νεκροταφείο αυτό συνδέεται με τον προϊστορικό οικισμό του Αγίου Μάμαντα, ο οποίος βρίσκεται στην εύφορη πεδινή περιοχή του Τορωναίου κόλπου, νότια του επαρχιακού δρόμου, στο ύψος του κόμβου προς Όλυνθο (Παππά, 1992, 475). Η χαμηλή πλαγιά στη δυτική πλευρά της τούμπας χρησιμοποιήθηκε ως χώρος του νεκροταφείου. Η έκτασή του φαίνεται να ήταν μεγάλη. Στη τούμπα του Αγ. Μάμαντα εντοπίστηκαν 34 τάφοι της πρώιμης εποχής του Χαλκού (Παππά, 1992, 476). Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός, ότι μοναδικός τρόπος ταφής είναι ο ενταφιασμός (Παππά, 1992,476). Η ανασκαφέας προέβη σε μια ομαδοποίηση των ταφών, σύμφωνα με τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά, επειδή αυτά ήταν καλύτερα διατηρημένα. Η μία ομάδα αφορά σε ενταφιασμούς σε πιθάρια πλάγια τοποθετημένα μέσα σε ρηχούς λάκκους, με ποικίλο μέγεθος ανάλογα με την ηλικία και το μέγεθος του νεκρού και οριοθετημένα με πέτρες. Ένα πολύ καλά διατηρημένο παράδειγμα της ομάδας αυτής αποτελεί ο Τάφος 6 του οποίου τα τοιχώματα ήταν επενδυμένα με πέτρες. Ο νεκρός ήταν κτερισμένος με τρία αγγεία τοποθετημένα στην περιοχή του κεφαλιού. Το ένα αγγείο ήταν μια λοξότμητη πρόχους με βαθιές αυλακώσεις στη λαβή, το άλλο ένα μόνωτο κύπελο και το τρίτο ένα κλειστό αγγείο με σφαιρική κοιλιά, κυλινδρικό λαιμό, επίπεδη βάση, δύο λαβές στην κοιλιά και τρύπες κάτω από το χείλος, το οποίο περιείχε 25 χάντρες από φαγεντιανή. Η άλλη ομάδα αφορά σε ενταφιασμούς επάνω σε βοτσαλωτό δάπεδο και αντιπροσωπεύεται μόνο από δύο παραδείγματα καλά διατηρημένα. Ο νεκρός τοποθετούνταν επάνω στα πυκνά τοποθετημένα βότσαλα σε συνεσταλμένη στάση. Στη μία ταφή ο νεκρός καλύπτονταν από κομμάτια πιθοειδούς αγγείου και στην άλλη από μια λαπιτοπαγή πλάκα. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί το παράδειγμα μιας ταφής, η οποία συνδυάζει αφενός τα χαρακτηριστικά των προηγούμενων ομάδων, διαφοροποιείται αφετέρου όμως από αυτές καθώς περιελάμβανε αγγείο με τα καμένα οστά ενός βρέφους. Το αγγείο πλαισιώνονταν από 23

32 αργές ποταμίσιες πέτρες και σχιστόπλακες και ήταν τοποθετημένο πάνω σε βοτσαλωτό στρώμα (Εικόνα 6) ( Παππά, 1992, ). Κτερίσματα: Στο εν λόγω νεκροταφείο σε αντίθεση με τα προηγούμενα νεκροταφεία όλες οι ταφές ήταν κτερισμένες είτε με αγγεία είτε με χάλκινα κοσμήματα (Παππά, 1992, ) Ανθρωπολογική μελέτη: Στο νεκροταφείο του Αγίου Μάμαντα εντοπίστηκαν στο σύνολό τους 14 ταφές, από τις οποίες μελετήθηκαν οι πέντε από την Σ. Τριανταφύλλου. Λόγω της εξαιρετικά κακής διατήρησής τους, εξαιτίας της κάλυψης των τάφων από λιθοσωρούς ή από μεγάλα όστρακα αγγείων, ο προσδιορισμός του βιολογικού φύλου έγινε μόνο σε δύο άτομα και έτσι έχουμε μία πιθανή ανδρική (Τάφος 5) και μία πιθανή γυναικεία ταφή (Τάφος 6). Σε ό,τι αφορά την ηλικία, η πλειονότητα των ατόμων ήταν ενήλικα, ετών, εκτός από ένα άτομο που ήταν μάλλον έφηβος (Τάφος 25). Στην κατηγορία των ανήλικων ατόμων, προσδιορίστηκε μόνο μία καύση βρέφους, στο εσωτερικό πιθοειδούς αγγείου, χωρίς να υπάρξει άλλο ανάλογο παράδειγμα (Triantaphyllou 2010, ) Αρχοντικό Γιαννιτσών Η περίπτωση του Αρχοντικού διαφέρει από τις προηγούμενες, καθώς εδώ δεν έχει βρεθεί ένα οργανωμένο νεκροταφείο, αλλά ταφές μέσα στον οικισμό. Πιο συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια της πανεπιστημιακής ανασκαφής που διεξήχθη το 1993, στη νοτιοδυτική γωνία ενός από τα πασσαλόπηκτα οικήματα ένας μικρός λάκκος βρέθηκε κάτω από το δάπεδο του οικήματος. Μέσα στο λάκκο εντοπίστηκε ένας πιθαμφορέας, τμήμα της κοιλιάς του οποίου έλειπε, και μέσα του αναγνωρίστηκε μια ταφή ανηλίκου καθώς διατηρήθηκε τμήμα του κρανίου, τμήμα της γνάθου με ορισμένα δόντια και τμήμα του μετακρανιακού σκελετού. Στοιχεία για τελετουργίες δεν υπάρχουν, ωστόσο γίνεται αντιληπτή η φροντίδα που ήθελαν να προσφέρουν στο νεκρό, καθώς το αγγείο ήταν καλυμμένο με τμήματα πιθαριού (Εικόνα 7) (Πιλάλη-Παπαστερίου και Παπαευθυμίου- Παπανθίμου 1993, 150). Την επόμενη χρονιά, στα νοτιοδυτικά της τομής Ω, εντοπίστηκε ακόμα μια ταφή σε αγγείο. Ο χώρος που βρέθηκε η ταφή ήταν επίσης σχετικός με την παραγωγή της τροφής, επειδή εκεί κοντά εντοπίστηκαν αρκετοί απανθρακωμένοι σπόροι και δύο πηλοκατασκευές (Πιλάλη-Παπαστερίου και Παπαευθυμίου- Παπανθίμου, 1994, 86). 24

33 Στην ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε το 1997 βρέθηκε ακόμα μια ταφή ανήλικου ατόμου, με ακριβώς ίδια χαρακτηριστικά με αυτά των προηγούμενων δηλαδή τοποθετημένη στο εσωτερικό ενός αγγείου και κοντά σε μια πηλοκατασκευή (Πιλάλη-Παπαστερίου και Παπαευθυμίου- Παπανθίμου, 1997, 168). Το 1999 η ανασκαφή έφερε στο φως άλλη μια παιδική ταφή, έναν ενταφιασμό ενός ανηλίκου 9 μηνών σε πολύ καλή κατάσταση. Ο προσανατολισμός της ήταν από δυτικά προς ανατολικά και ο τάφος φαίνεται να είχε τη μορφή ενός ορύγματος. Όπως οι προηγούμενες παιδικές ταφές έτσι και η συγκεκριμένη βρισκόταν σε χώρο παρασκευής της τροφής, κοντά σε κάποια κυκλική πηλοκατασκευή (Πιλάλη- Παπαστερίου, κ.α,1999, 469). Εν κατακλείδι, εντοπίστηκαν παιδικές ταφές σχεδόν σε κάθε οίκημα. Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι όλες εντοπίζονται στο νοτιοανατολικό άκρο της κάθε οικίας και αφορούν σε ενταφιασμούς ή εγχυτρισμούς βρεφών έως ενός έτους (Πιλάλη-Παπαστερίου, κ.α, 2001, ) Πέλλα Το νεκροταφείο στην Πέλλα εντοπίστηκε στα πλαίσια διάνοιξης και διαμόρφωσης των οδικών αρτηριών του αρχαιολογικού χώρου στην περιοχή (Εικόνα 8). Το τμήμα του προϊστορικού νεκροταφείου που ήρθε στο φως αποτελούνταν από 73 ενταφιασμούς και μία καύση. Φαίνεται να υπάρχει συνδυασμός ταφικών τύπων καθώς περιελάμβανε ενταφιασμούς σε λιθοπερίκλειστους ωοειδείς ή ορθογώνιους τάφους ή σε απλούς λάκκους οριοθετημένους με λίθους ή ταφές σε πιθάρια, ενώ εντοπίστηκε και μια καύση. Το εσωτερικό των πλευρών ήταν επενδεδυμένο με αδρούς λίθους. Εξωτερικά οι τάφοι αλλά και τα ταφικά αγγεία καλύπτονταν με λιθοσωρό, που θα μπορούσε να σηματοδοτεί τη θέση του τάφου. Το νεκροταφείο φαίνεται να ήταν οργανωμένο σε συστάδες, χωρίς να γίνονται κατανοητά τα χαρακτηριστικά της ομαδοποίησης αυτής (Ακαμάτης 2009, , , Καλλιγά, 2014, 42). Σε ό,τι αφορά στον τρόπο ταφής των νεκρών κυριαρχεί ο ενταφιασμός, υπάρχει όμως και ένα παράδειγμα καύσης (Σκελετός: 07/39). Ο νεκρός τοποθετούνταν σε συνεσταλμένη στάση, είτε προς την αριστερή είτε προς τη δεξιά πλευρά. Οι ταφές που συναντούμε είναι κυρίως ατομικές, ωστόσο δε λείπουν οι 25

34 διπλές και οι πολλαπλές ταφές, όπως για παράδειγμα μια διπλή ταφή σε πίθο (Ακαμάτης 2009, 200). Στις περιπτώσεις των εγχυτρισμών ο νεκρός τοποθετούνταν στο εσωτερικό του ταφικού αγγείου, με το κεφάλι προς το στόμιο, το οποίο φράζονταν με λίθο. Το αγγείο είτε το συναντούμε σε οριζόντια θέση στο έδαφος σε υποδομή από πλάκες, είτε στερεωμένο με λίθους. Τα αγγεία που χρησιμοποιούνταν σε εγχυτρισμούς ήταν κυρίως μεγάλα πιθάρια και ορισμένες φορές ανοιχτά πιθοειδή (Εικόνα 9) (Ακαμάτης 2009, ). Κτερίσματα: Οι ταφές ήταν όλες κτερισμένες. Στην κατηγορία των κτερισμάτων ανήκουν τα κανθαρόσχημα αγγεία μικρών διαστάσεων που βρέθηκαν σε όλους τους τάφους καθώς και μια μαρμάρινη φιάλη, η οποία ανοίγει την συζήτηση για την ύπαρξη επαφών της περιοχής με τη νότια Ελλάδα, επειδή το μάρμαρο είναι παριανό (Ακαμάτης, 2009, ). Επιπλέον, υπάρχουν πιθανές ενδείξεις για την ύπαρξη τελετουργιών στο νεκροταφείο. Ειδικότερα, εντοπίστηκαν συγκεντρώσεις απανθρακωμένων υλικών σε ένα τμήμα του νεκροταφείου, στοιχεία που ίσως να αποτελούσαν προσφορές προς τους νεκρούς. Επίσης, στην κατηγορία των τελετουργιών, ίσως θα μπορούσε να συμπεριληφθεί και η απότμηση των λαβών των κανθάρων πριν την τοποθέτησή τους στην ταφή ενώ η παρουσία οπής στο σώμα ενός ταφικού αγγείου, διαμέτρου 13,2, σύμφωνα με τον ανασκαφέα θα μπορούσε να αποτελεί στοιχείο νεκρικής τελετουργίας (Ακαμάτης 2009, 202,209). Από την περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας έρχονται στο φως κυρίως οργανωμένα νεκροταφεία, εκτός των ορίων των οικισμών, όπως είναι το Ξηροπήγαδο, οι Γούλες και η Ξηρολίμνη στην ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης Ξηροπήγαδο Κοζάνης Το νεκροταφείο εντοπίστηκε το 1987 από τον συντηρητή της Αρχαιολογικής Συλλογής της Κοζάνης, Δ. Πενογλίδη, με αφορμή τη διάνοιξη τάφρου για τον αρδευτικό αγωγό της Κοιλάδας και αρκετά χρόνια αργότερα προγραμματίστηκε σωστική ανασκαφή στα πλαίσια του νέου οδικού άξονα για την κατασκευή της Εγνατίας Οδού (Εικόνα 10). Ανασκάφηκαν 214 τάφοι της πρώιμης και μέσης εποχής του Χαλκού (Ζιώτα 2007, 24). 26

35 Μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν στοιχεία για τον οικισμό του νεκροταφείου. Η γενική οργάνωση του νεκροταφείου είναι σε συστάδες και πρόκειται για έναν χώρο με καθαρά ταφικό χαρακτήρα, διακριτό από οποιεσδήποτε δραστηριότητες του οικισμού, θέτοντας με αυτόν τον τρόπο σαφή όρια στους δύο κόσμους. Οι τάφοι αναπτύσσονται κάθετα και οριζόντια στο χώρο. Η οργάνωση του νεκροταφείου κάνει ευδιάκριτη τη μεγαλύτερη πυκνότητα τάφων στα ανατολικά, ενώ τη μικρότερη στα βόρεια και στα δυτικά. Στο βορειοανατολικό άκρο οι 15 τάφοι έχουν μια σχετικά ακτινωτή διάταξη χωρίς όμως να υπάρχει κάποια κεντρική ταφή. Στο νοτιοανατολικό άκρο του νεκροταφείου υπάρχει μια ευρύτερη ομαδοποίηση με 21 τάφους, μεταξύ των οποίων και μία καύση. Στην ομάδα αυτή λίγοι είναι οι τάφοι που αναπτύσσονται ακτινωτά γύρω από δύο γυναικείες ταφές. Επίσης, στην πλευρά αυτή του νεκροταφείου συναντώνται οι περισσότερες επάλληλες ταφές. Το νοτιοδυτικό άκρο περιελάμβανε μια μικρή ομάδα τάφων, οι οποίοι είχαν όλοι κοινό προσανατολισμό και ανήκαν όλοι, σύμφωνα με την ανθρωπολογική μελέτη, σε ανήλικα άτομα. Γενικότερα όλη η νότια πλευρά φαίνεται να έχει κάποιες ιδιαιτερότητες, όπως είναι η κανονική κατανομή των τάφων, οι σπάνιες επεμβάσεις στην περιοχή αυτή, ο κοινός προσανατολισμός των ταφών, η ύπαρξη πολλών καύσεων, οι κιβωτιόσχημοι τάφοι με επενδυμένα τα τοιχώματά τους, οι ψευδοεγχυτρισμοί και όλοι είχαν στο εσωτερικό τους ίχνη καμένης οργανικής ύλης. Σχετικά με την αρχιτεκτονική των τάφων χρησιμοποιείται μια ποικιλία ταφικών τύπων, όπως είναι οι κιβωτιόσχημοι (Εικόνα 11), οι οποίοι επενδύονται στο εσωτερικό τους με λίθους διαφόρων μεγεθών και σχημάτων ή με πλακοειδείς πλάκες με μία τουλάχιστον ομαλή επιφάνεια, οι λακκοειδείς, οι λιθοπερίκλειστοι, οι οποίοι κατέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό και ήταν πλήρως ή εν μέρει οριοθετημένοι με αργούς λίθους, τα παραδείγματα 26 εγχυτρισμών, όπως επίσης και οι 6 «ψευδοεγχυτρισμοί». Εξωτερικά, οι τάφοι καλύπτονταν είτε με χώμα είτε με λιθορριπή είτε με τμήματα αγγείων, καθιστώντας τους με αυτόν τον τρόπο ορατούς (Ζιώτα 2007, 28-32, 68-72). Στο νεκροταφείο στο Ξηροπήγαδο κυριαρχεί η πρακτική του ενταφιασμού, σε συνεσταλμένη στάση ενώ παρατηρήθηκαν και 12 περιπτώσεις καύσεων. Αξίζει να σημειωθεί στο σημείο αυτό, ότι οι καύσεις δεν πραγματοποιήθηκαν στο εσωτερικό του νεκροταφείου, αλλά σε κάποιον χώρο εκτός αυτού, ο οποίος δεν έχει βρεθεί ακόμα. Τις καύσεις τις τοποθετούσαν συνήθως σε τεφροδόχα αγγεία χωρίς να λείπουν και τα παραδείγματα που εντοπίζονται μέσα σε κιβωτιόσχημους, λακκοειδείς ή λιθοπερίκλειστους τάφους. Η πλειονότητα των καύσεων ήταν ατομικές (10/12 27

36 καύσεις) και συνοδεύονταν από ένα έως τρία αγγεία, τα οποία δεν ήταν ακέραια. Τα άτομα που θάβονταν με αυτή την πρακτική ήταν κυρίως ανήλικα. Συνήθως δεν επεσήμαιναν τον τάφο με κάποιου είδους σήμα, για παράδειγμα λιθοσωρό, όπως συμβαίνει με τους ενταφιασμούς. Εξαίρεση στην εικόνα αυτή αποτελεί ένα παράδειγμα καύσης ορατής στο χώρο (ΤΛ22), η οποία όμως συνυπήρχε με έναν ενταφιασμό (Ζιώτα 2007, 32-34, 361). Η πλειονότητα των ταφών ήταν ατομικές ενώ δε λείπουν και οι πολλαπλές με τρία άτομα το μέγιστο. Η τοποθέτηση των μεταγενέστερων ταφών επιτυγχάνονταν με τον παραμερισμό των παλαιότερων. Αν και φαίνεται ότι προτιμούσαν τις ατομικές ταφές, τις οποίες φρόντιζαν τόσο εσωτερικά όσο κι εξωτερικά, ακολουθώντας τους ταφικούς κανόνες, ο εντοπισμός των πολλαπλών ταφών φαινομενικά διαταράσσει την εικόνα αυτή. Όμως και στις πολλαπλές ταφές μάλλον υπήρχαν κανόνες, καθώς μπορούσαν μεν να θαφτούν ενήλικα άτομα στον ίδιο τάφο έπρεπε όμως να χωρίζονται από στρώμα λίθων. Οι κανόνες αυτοί δεν ίσχυαν για τα ανήλικα άτομα, τα οποία εντοπίζονται στον ίδιο χώρο (Ζιώτα 2007, 373). Εξωτερικά οι τάφοι καλύπτονταν από αδούλευτες πέτρες και χώμα, ενώ σε πάνω από 50 τάφους εντοπίστηκε λιθοσωρός. Οι νεκροί τοποθετούνταν απευθείας στο φυσικό έδαφος. Μερικές φορές χρησιμοποιούνταν λίθοι για πρακτικούς λόγους, όπως για την καλύτερη στερέωση του σώματος του νεκρού ή επίσης ενός κτερίσματος (Ζιώτα 2007, 35). Ένα αρκετά ενδιαφέρον χαρακτηριστικό που συναντούμε στο Ξηροπήγαδο, είναι η μεταχείριση των νεκρών σύμφωνα με το φύλο. Πιο συγκεκριμένα, στο Ξηροπήγαδο, το βιολογικό φύλο του νεκρού φαίνεται να καθορίζει τη στάση του καθώς οι άντρες βρέθηκαν να είναι τοποθετημένοι σε συνεσταλμένη στάση προς την αριστερή πλευρά και οι γυναίκες προς τη δεξιά. Εξαίρεση σε αυτό αποτελεί μια πιθανή γυναικεία ταφή (ΤΛ43) η οποία ήταν τοποθετημένη στη δεξιά πλευρά δημιουργώντας ερωτήματα για το λόγο της διαφοροποίησής της από τις υπόλοιπες γυναικείες ταφές. Σε ό,τι αφορά τη δευτερογενή μεταχείριση των νεκρών βρέθηκαν λίγες περιπτώσεις ανακομιδών, οι οποίες οφείλονται στον παραμερισμό της παλαιότερης ταφής σε ένα μέρος του τάφου και την τοποθέτηση μιας νεώτερης ταφής (Ζιώτα 2007, 38-46). Τα στοιχεία τελετουργιών στο νεκροταφείο είναι λιγοστά και περιορίζονται σε μια μικρή ομάδα τάφων, ωστόσο η παρουσία τους θεωρείται ισχυρή. Ένα στοιχείο που εντοπίζεται στο νεκροταφείο είναι η τοποθέτηση λίθων ή διάσπαρτων αγγείων 28

37 πάνω στο σώμα του νεκρού ή στα καμένα οστά. Επίσης, στο εσωτερικό κάποιων τάφων ανασκάφηκαν αγγεία, όρθια τοποθετημένα, τα οποία ήταν πολύ πιθανόν να περιείχαν προσφορές που καταναλώθηκαν ή απλά τοποθετήθηκαν στο δάπεδο του τάφου. Σε μια ομάδα τάφων (9 τάφοι) στο νότιο τμήμα του νεκροταφείου εντοπίστηκε ποσότητα καμένης οργανικής ύλης στο πάνω μέρος του σκελετού ή του δαπέδου, στοιχείο το οποίο μπορεί να υποδηλώνει πολλά πράγματα όπως το σκόρπισμα της καύσης μετά την πραγματοποίησή της, ή ίσως να προέρχονταν από καθαρτήριες πυρές, από λυχνάρια ή ακόμη από κάψιμο αρωματικών ουσιών. Βρέθηκαν επίσης και αγγεία στο εσωτερικό των τάφων, τα οποία ήταν σκόπιμα σπασμένα και διασκορπισμένα στο δάπεδο του. Επιπλέον, μέσα στα όρια του νεκροταφείου εντοπίστηκε μια συγκέντρωση λίθων, με πρόχειρο σχηματισμό, η οποία χαρακτηρίστηκε από την ανασκαφέα ως μια πιθανή κατασκευή για την τέλεση ταφικών τελετουργιών (Ζιώτα 2007, 57, 369). Κτερίσματα: Η πλειονότητα των ταφών ήταν κτερισμένη. Εντοπίστηκαν κυρίως αγγεία στην περιοχή του κρανίου, ενώ βρέθηκαν επίσης κοσμήματα, όπως χάλκινα ή οστέινα ενώτια, σφονδήλια και εργαλεία, όπως λεπίδες και αιχμές βέλους από πυριτόλιθο (Εικόνα 12) ( Ζιώτα 2007, 50-56). Ανθρωπολογική μελέτη: Η μελέτη των οστών του πληθυσμού του Ξηροπήγαδου δεν ήταν εύκολη, καθώς η διατήρησή τους ήταν γενικά φτωχή, αφενός λόγω περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως η σύσταση του εδάφους αφετέρου λόγω της κάλυψης των ταφών με σωρούς από λίθους, οι οποίοι προκαλούσαν τον θρυμματισμό των οστών. Η ανθρωπολογική μελέτη πραγματοποιήθηκε από τη Σ. Τριανταφύλλου και έδειξε ότι όλες οι ηλικιακές ομάδες ήταν παρούσες στο νεκροταφείο, επομένως αντιλαμβάνεται κανείς ότι δεν υπήρχε κάποιος ηλικιακός διαχωρισμός για την ταφή στο χώρο. Τα μη αναμενόμενα υψηλά ποσοστά των βρεφών και των νηπίων έρχονται σε αντίθεση με τα επίσης μη αναμενόμενα χαμηλά ποσοστά των ώριμων και γηραιών ενηλίκων. Η εύρεση μεγάλου ποσοστού οστών βρεφών και νηπίων αποτελεί κάτι το ιδιαίτερο εξαιτίας της ευθραυστότητάς τους και της δύσκολης διατήρησής τους. Αντίθετα, η αναμενόμενη, σε σχέση με άλλα παραδείγματα, υψηλή θνησιμότητα των ώριμων και γηραιών ενηλίκων, διαψεύδεται από τα χαμηλά ποσοστά τους στο νεκροταφείο. Ηλικιακός περιορισμός όμως εντοπίζεται στις περιπτώσεις των καύσεων καθώς η πλειονότητα των αποτεφρωμένων ατόμων ήταν ανήλικα. Στην κατηγορία της αντιπροσώπευσης των δύο φύλων στο νεκροταφείο, τα ποσοστά των ανδρών και των γυναικών είναι ίσα, στοιχείο που διαφοροποιεί το Ξηροπήγαδο από 29

38 άλλα νεκροταφεία. Και τούτο διότι, η αντιπροσώπευση των γυναικών σε ένα νεκροταφείο και κυρίως των νεαρών ενηλίκων αποτελεί συχνό εύρημα, λόγω των αυξημένων κινδύνων κατά την κυοφορία και κατά τη διάρκεια του τοκετού. Σε ό,τι αφορά το επίπεδο υγείας του πληθυσμού, εντοπίστηκαν περιπτώσεις κακώσεων στα οστά, όπως είναι οι ασθένειες των αρθρώσεων και τα τραύματα, τα οποία προκλήθηκαν από εργασίες που έχουν σχέση με το κουβάλημα βαρέων αντικειμένων και άλλων επαγγελματικών δραστηριοτήτων. Επίσης, εντοπίστηκαν και παραδείγματα μεταβολικών ασθενειών, όπως η αναιμία και η υποπλασία της αδαμαντίνης, που σχετίζονται γενικά με χαμηλή σε θρεπτικά συστατικά διατροφή. Σε γενικές γραμμές όμως, οι παθολογίες στον πληθυσμό του Ξηροπήγαδου κινούνται σε χαμηλά ποσοστά, εκτός από την αναιμία που αγγίζει υψηλά ποσοστά (περίπου 14%). Οι εκφυλιστικές αλλοιώσεις των αρθρώσεων που εμφανίζονται σε εφήβους και παιδιά, σηματοδοτεί τη συμμετοχή τους στις καθημερινές βαριές εργασίες. Η μελέτη των ενήλικων σκελετών δείχνει καταπόνηση διαφορετικού μέρους του σκελετού ανάλογα με το φύλο. Οι άνδρες παρουσιάζουν μεγαλύτερη καταπόνηση του άνω κορμού, ενώ οι γυναίκες του κάτω, οδηγώντας στο συμπέρασμα της πιθανούς ύπαρξης καταμερισμού εργασίας στην κοινωνία (Triantaphyllou 2001, 30-46, Triantaphyllou & Ziota, 2004, 42, Ζιώτα 2007, 60-67) Νεκροταφείο Τούρλα Γουλών Το νεκροταφείο εντοπίστηκε στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα και η σχεδόν μόνιμη παραμονή του κάτω από το νερό προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στα ευρήματα. Η χρήση του χώρου των ταφών είναι ξεκάθαρα ταφική χωρίς όμως να έχουν προσδιοριστεί ακριβώς τα όριά του. Η έκτασή του νεκροταφείου είναι αρκετά μεγάλη καθώς η διάταξη των τάφων είναι αραιή και η κατανομή τους στο χώρο είναι σχετικά ελεύθερη. Αναπτύσσεται σε οριζόντια κατεύθυνση, ακολουθώντας την κοίτη του ποταμού, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο δύο παράλληλες περιοχές. Η πρώτη περιοχή περιλαμβάνει 20 τάφους, στο νοτιοανατολικό τμήμα, οι οποίοι έχουν κοινή κατεύθυνση, ΒΑ-ΝΔ και δίνεται η εντύπωση ότι ανήκουν σε κάποιο σύνολο. Οι άλλες δύο περιοχές βρίσκονται στα ΒΔ της πρώτης περιοχής και αποτελούνται από 15 και 14 τάφους αντίστοιχα και η μία αποτελεί συνέχεια της άλλης, με ξεκάθαρα όμως τα όρια μεταξύ τους. Οι αποστάσεις των τάφων είναι μεγαλύτερες, σε αντίθεση 30

39 με την πρώτη ομάδα που οι αποστάσεις είναι μικρότερες (Χονδρογιάννη-Μετόκη 1993, 36-40, Ζιώτα 2007, ). Σχετικά με τους ταφικούς τύπους, ανασκάφηκαν συνολικά 53 τάφοι, εκ των οποίων οι 14 ήταν κιβωτιόσχημοι, τουλάχιστον 26 ταφές σε αγγεία, 2 περιπτώσεις ψευδοεγχυτρισμών και 11 τάφοι κατεστραμμένοι. Οι κιβωτιόσχημοι τάφοι εξωτερικά είχαν ορθογώνια ή τραπεζοειδή κάτοψη. Σε ό,τι αφορά τα εσωτερικά τους χαρακτηριστικά σε σχέση με την επιμελή κατασκευή τους, σημαντική είναι η ενίσχυση των πλευρών τους με πλάκες. Ο νεκρός τοποθετούνταν στο φυσικό έδαφος, εκτός από μια περίπτωση (Τ44), όπου το δάπεδο ήταν στρωμένο με βότσαλα. Όπως ήδη παρατηρήθηκε, οι ταφές στα αγγεία κυριαρχούν στο νεκροταφείο. Πρόκειται κυρίως για οξυπύθμενους πίθους, οι οποίοι τοποθετούνταν όρθιοι μέσα στον τάφο, στηριζόμενοι σε κροκάλες ή πέτρες. Ο νεκρός τοποθετούνταν από το στόμιο του αγγείου και μετά την ολοκλήρωση της τοποθέτησής του, το στόμιο φράζονταν με ένα μικρότερο αγγείο ενώ καλυπτόταν με τμήματα αγγείων (Χονδρογιάννη-Μετόκη 1993, 36-40, Ζιώτα, ). Σχετικά με τον τρόπο μεταχείρισης των νεκρών, κυριαρχεί ο ενταφιασμός σε συνεσταλμένη στάση, ωστόσο υπάρχουν και παραδείγματα όπου ο νεκρός είναι θαμμένος σε ύπτια στάση ή πρηνηδόν. Υπάρχουν όμως και δύο καύσεις, οι οποίες εντοπίστηκαν σε ρηχούς αδιαμόρφωτους λάκκους. Τα κατάλοιπα της πρώτης καύσης (Τ53) είναι αρκετά αποσπασματικά. Πλησίον των καμένων οστών ανασκάφηκε ένα θρυμματισμένο αμφορόσχημο αγγείο. Στην ίδια κατάσταση βρέθηκαν και τα υπολείμματα της δεύτερης καύσης (Τ54). Δυστυχώς τα καμένα οστά και από τους δύο τάφους ήταν ελάχιστα και αδιάγνωστα. Οι ταφές είναι στην πλειονότητά τους ατομικές, με εξαίρεση έναν τάφο, ο οποίος περιείχε οστά από δύο άτομα. Ολοκληρώνοντας, συναντάται ένα παράδειγμα ψευδοεγχυτρισμού που ο νεκρός τοποθετήθηκε στο δάπεδο του τάφου και καλύφθηκε από τμήματα αγγείων (Ζιώτα 2007, ). Ο προσανατολισμός των ταφών δε χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη ποικιλία, καθώς τα άτομα είναι προσανατολισμένα είτε ΝΔ-ΒΑ είτε ΔΝΔ-ΑΒΑ (Ζιώτα 2007, 272). Παρατηρήθηκαν ωστόσο αρκετά στοιχεία δευτερογενούς μεταχείρισης των νεκρών. Πιο συγκεκριμένα, σε έναν τάφο (Τ35), ο μετακρανιακός σκελετός βρέθηκε αναμοχλευμένος υποδηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο δευτερογενή εναπόθεση των οστών σε διαφορετικό χώρο από αυτόν της αρχικής τοποθέτησης του ατόμου. Επίσης, 31

40 υπάρχει ακόμα μια περίπτωση (Τ40) κατά την οποία το κρανίο ενός ατόμου έχει αφαιρεθεί και έχει επανατοποθετηθεί ανεστραμμένο χωρίς όμως την κάτω γνάθο. Μοναδικό παράδειγμα αποτελεί ο Τ51, ο οποίος τοποθετήθηκε πρηνηδόν και τα άκρα του βρέθηκαν λυγισμένα κάτω από τον υπόλοιπο κορμό του. Τέλος, σύμφωνα με την ανασκαφέα, τα άτομα μάλλον τοποθετούνταν ντυμένα μέσα στον τάφο, όπως για παράδειγμα ο Τ23 και Τ40, επειδή εντοπίστηκαν χάλκινα «επιρράμματα», τα οποία κοσμούσαν τα ρούχα των γυναικών (Χονδρογιάννη-Μετόκη 1993, Ζιώτα 2007, ). Σύμφωνα με την ανθρωπολογική μελέτη, η πλευρά τοποθέτησης των ατόμων στη συνεσταλμένη θέση ήταν ανάλογη με το φύλο, όπως συνέβαινε και στο νεκροταφείο στο Ξηροπήγαδο. Εμφανής είναι η αριθμητική υπεροχή των γυναικών έναντι των ανδρών και γενικότερα μια υπεροχή των ενηλίκων έναντι των ανηλίκων ατόμων (Ζιώτα 2007, ). Δεν παρατηρήθηκαν ενδείξεις που να παραπέμπουν στην τέλεση ειδικών τελετών. Κτερίσματα: Η πλειονότητα των σκελετών ήταν κτερισμένη, εκτός από έξι ταφές, οι οποίες ήταν ακτέριστες. Από τις κτερισμένες ταφές, τέσσερις περιείχαν μόνο κοσμήματα, ενώ οι υπόλοιπες περιείχαν μικρά χειροποίητα αγγεία, όπως κανθάρους, συχνά χωρίς τις λαβές τους, κοσμήματα, τα οποία φαίνεται να ήταν μάλλον φορεμένα ή προσαρτημένα σε ρούχα, χάλκινα εγχειρίδια, λίθινα περίαπτα και οστέινες χάντρες (Χονδρογιάννη-Μετόκη 1993, 36-40, Ζιώτα, 2007, ) Ξηρολίμνη Κοζάνη Στη θέση Πόρτα και στα πλαίσια της διάνοιξης της Εγνατίας Οδού ξεκίνησε η μελέτη της θέσης, η οποία κατοικούνταν ήδη από τη νεότερη Νεολιθική. Κατά τη διάρκεια της πρώιμης εποχής του Χαλκού δημιουργείται στρώμα καταστροφής, το οποίο προκάλεσε την αλλαγή χρήσης του χώρου σε ταφική. Σε όλη την έκταση της θέσης εντοπίστηκαν διάσπαρτα ανθρώπινα οστά, τα οποία χρονολογούνται στη νεολιθική και στην εποχή του Χαλκού. Ένας ταφικός περίβολος, με περίπου 10μ. διάμετρο, ήταν κατασκευασμένος από ακανόνιστες πέτρες και τοποθετείται στην πρώιμη εποχή του Χαλκού. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι βρέθηκαν δύο ταφές στο ύψος της θεμελίωσής του περιβόλου και μια τρίτη ταφή 0.50μ. χαμηλότερα από τις άλλες δύο. Μόνο μία ταφή (Ταφή 1) φαίνεται να έχει υποστεί μια υποτυπώδη 32

41 φροντίδα, καθώς ορίζεται περιμετρικά από αργούς λίθους (Εικόνα 13) (Καραμήτρου- Μεντεσίδη, 1998, 474). Οι ταφές ήταν ύπτια τοποθετημένες, είχαν κοινό προσανατολισμό, βορράνότου και ήταν όλες θαμμένες σύμφωνα με την ταφική πρακτική του ενταφιασμού (Καραμήτρου-Μεντεσίδη, 1999,474). Κτερίσματα: Από τις τρεις ταφές, μόνο η μία είναι κτερισμένη (Ταφή 2), με ένα αγγείο τοποθετημένο στο κάτω μέρος του νεκρού (Καραμήτρου-Μεντεσίδη, 1999,474) Πολεμίστρα Αιανή Κοζάνης Ο οικισμός της Πολεμίστρας εντοπίστηκε στο νοτιοδυτικό άκρο της τεχνητής λίμνης του Πολυφύτου και φαίνεται να κατοικείται σε όλη τη διάρκεια της εποχής του Χαλκού. Η σημερινή εικόνα που έχουμε από τη θέση είναι δύο επιμήκη πλατώματα εκατέρωθεν ενός μεγάλου ρέματος. Στο αριστερό πλάτωμα ήλθαν στο φως τάφοι, οι οποίοι όμως δεν ήταν σύγχρονοι με τον οικισμό. Η εύρεση πολλών φθαρτών υλικών στην περιοχή αυτή οδήγησε τους ερευνητές στην υπόθεση της καταστροφής του οικισμού από πλημμύρα. Οπότε οι κάτοικοι του οικισμού αναζήτησαν νέο τόπο εγκατάστασης και μετέτρεψαν τον παλαιότερο χώρο σε ταφικό (Χονδρογιάννη-Μετόκη, 1998, 293). Ο αριθμός των τάφων που ήρθε στο φως είναι μικρός, διότι η περιοχή ήταν καλυμμένη από τα νερά της λίμνης κι έτσι μεγάλο μέρος του υλικού διαλύθηκε. Συγκεκριμένα, πρόκειται για έναν ενταφιασμό σε λακκοειδή ταφή και τρεις εγχυτρισμούς. Η λακκοειδής περιείχε μία ατομική ταφή σε συνεσταλμένη στάση, η οποία έφραζε εξωτερικά με μια καλυπτήρια πλάκα (Χονδρογιάννη-Μετόκη, 1998, 293). δύο Στους τρεις εγχυτρισμούς, η ανθρωπολογική μελέτη έδειξε ότι πρόκειται για ανήλικα άτομα και ένα ενήλικο. Ενδιαφέρον στοιχείο ως προς τις ταφικές πρακτικές αποτελεί ο διαφορετικός τρόπος τοποθέτησης των ταφικών αγγείων σύμφωνα με την ηλικία. Τα αγγεία που περιείχαν τα δύο ανήλικα άτομα είχαν τοποθετηθεί κάθετα ενώ το πιθάρι με το ενήλικο άτομο ήταν τοποθετημένο σε οριζόντια θέση (Χονδρογιάννη-Μετόκη, 1998, 293). 33

42 Όλες οι ταφές, τόσο οι εγχυτρισμοί όσο και η λακκοειδής ταφή, είχαν κοινό προσανατολισμό, Ανατολή-Δύση, ενώ δεν έχουν βρεθεί κτερίσματα σε καμία από αυτές (Χονδρογιάννη-Μετόκη, 1998, 293) 3.2 Τα νεκροταφεία της Μακεδονίας στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού Ανακεφαλαιώνοντας για την πρώιμη εποχή του Χαλκού, τα νεκροταφεία που έρχονται στο φως εντοπίζονται εκτός των ορίων του οικισμού, με σαφή εξαίρεση τις ταφές του Αρχοντικού. Η εικόνα αυτή είναι δηλωτική της επιθυμίας των κατοίκων του κάθε οικισμού να θέσουν όρια μεταξύ των δύο κόσμων. Το παράδειγμα όμως του Αρχοντικού μας παραπέμπει σε μια συνήθεια κυρίως της νεολιθικής εποχής, όταν τα άτομα θάβονταν στο εσωτερικό των οικιών. Η οργάνωση των νεκροταφείων ήταν είτε σε συστάδες (Πέλλα, Ξηροπήγαδο) είτε σε περιβόλους (Κριαρίτσι, Σκιώνη, Ξηρολίμνη). Επομένως, γενικεύοντας την εικόνα, παρατηρούμε ότι στα νεκροταφεία της παράλιας περιοχής η οργάνωση είναι διαφορετική από την ενδοχώρα. Στην αρχιτεκτονική των τάφων κυριαρχούν οι λακκοειδείς ταφές, δε λείπουν όμως οι κιβωτιόσχημοι, οι λιθοπερίκλειστοι και οι εγχυτρισμοί, οι οποίοι εντοπίζονται σε όλα σχεδόν τα νεκροταφεία. Εξαίρεση στην εικόνα αυτή αποτελούν οι ταφικές θήκες στο Κριαρίτσι Συκιάς. Οι λακκοειδείς στα οργανωμένα νεκροταφεία καλύπτονταν από λιθοσωρό, καθιστώντας τους με αυτόν τον τρόπο, ίσως σκόπιμα, ορατούς στο χώρο. Στο εσωτερικό τους οι τάφοι χαρακτηρίζονταν από φροντίδα, η οποία φαίνεται από τις πλάκες στο εσωτερικό των πλευρών του τάφου, την τοποθέτηση λίθων στα όρια των λάκκων, τα βοτσαλωτά δάπεδα ή την επιμελημένη τοποθέτηση των κτερισμάτων, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο ότι είχε σημασία για τους ζωντανούς η φροντίδα του τάφου. Ως ταφική πρακτική κυριαρχεί αυτή του ενταφιασμού, ενώ οι καύσεις ακολουθούν, εκτός από το Κριαρίτσι, που είναι ο βασικός τρόπος ταφής. Αξίζει να σχολιαστεί στο σημείο αυτό η συνύπαρξη ενταφιασμών και καύσεων στο ίδιο νεκροταφείο. Παρατηρούμε ότι στην πλειονότητα των νεκροταφείων, εκτός από το Κριαρίτσι που η καύση αποτελεί μοναδικό τρόπο ταφής και το Αρχοντικό που δεν υπάρχει κανένα παράδειγμα, εντοπίζονται και οι δύο τρόποι ταφής. Όπως είναι ήδη γνωστό κατά τη διαδικασία της καύσης το σώμα καταστρέφεται τελείως σε αντίθεση 34

43 με τον ενταφιασμό. Επίσης, η αποτέφρωση απαιτεί περισσότερα στάδια όπως αυτά της συλλογής της καύσιμης ύλης, το στήσιμο της πυράς και με το σβήσιμό της τη συλλογή των καμένων οστών. Αντίθετα, η διαδικασία του ενταφιασμού, αν και δε γνωρίζουμε τα ακριβή βήματα που ακολουθούνταν, φαίνεται λιγότερο δαπανηρή διαδικασία και από άποψη χρόνου και ίσως και κόστους. Επομένως, τα άτομα που επέλεγαν να αποτεφρώσουν ήθελαν να τα ξεχωρίσουν από τον υπόλοιπο πληθυσμό, είτε γιατί ανήκαν σε μια ξεχωριστή κοινωνική θέση είτε γιατί ήταν περιθωριακά άτομα εν ζωή είτε ακόμη μπορεί να έπασχαν από κάποια ασυνήθιστη ασθένεια, οπότε έπρεπε η μεταχείρισή τους να είναι διαφορετική, σύμφωνα με τις παραδόσεις της κοινωνίας τους. Όποιος και αν ήταν ο λόγος, ακόμα και αυτά τα άτομα τα μεταχειρίζονταν σύμφωνα με τις παραδόσεις. Κατά κύριο λόγο οι ταφές ήταν ατομικές σε όλα τα νεκροταφεία της περιόδου, με εξαιρέσεις το Κριαρίτσι και το Ξηροπήγαδο, όπου συναντούμε και πολλαπλές. Η ύπαρξη περισσοτέρων από ένα άτομα μέσα σε ένα τάφο σε συνδυασμό με την οργάνωση των νεκροταφείων με περιβόλους ή συστάδες, όπως επίσης και η διαδικασία του παραμερισμού των οστών, κάνει φανερή την επιθυμία των κατοίκων να τονίσουν τους συγγενικούς δεσμούς ακόμη και μετά θάνατον. Μια επιθυμία που θα γίνει εντονότερη κατά την ύστερη εποχή του Χαλκού. Οι δευτερογενείς μεταχειρίσεις είναι παρούσες κυρίως με τα παραδείγματα των καύσεων και με των ανακομιδών, όπως συμβαίνει στην Πέλλα, στο Ξηροπήγαδο και στη Ν. Σκιώνη. Εντοπίζονται ίχνη ταφικών τελετουργιών στο εσωτερικό και στο εξωτερικό των τάφων. Οι συγκεντρώσεις απανθρακωμένων υλικών, οι οπές στα αγγεία της Πέλλας, τα ολόκληρα ή τα θραύσματα αγγείων στο εσωτερικό των περιβόλων ή στους λιθοσωρούς που κάλυπταν τους τάφους, όπως στη Σκιώνη, η καμένη οργανική ύλη από ομάδα τάφων στο Ξηροπήγαδο, μαρτυρούν την επιθυμία των ζωντανών να αποχαιρετήσουν τους δικούς τους ανθρώπους με κάποιου είδους τελετή. Η πλειονότητα των ταφών ήταν κτερισμένη κυρίως με αγγεία και λιγότερο με κοσμήματα, σφονδύλια, λεπίδες και αιχμές βελών. Ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελεί το σύνολο των 25 χαντρών από φαγεντιανή που βρέθηκαν στο εσωτερικό αγγείου στον Άγιο Μάμα, αποτελώντας το πρωιμότερο πιθανόν δείγμα φαγεντιανής που είχε βρεθεί στη Μακεδονία αλλά και η μαρμάρινη φιάλη από την Πέλλα, κατασκευασμένη από παριανό μάρμαρο υποδηλώνει την ύπαρξη εμπορικών επαφών με τους οικισμούς της νότιας Ελλάδας. Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως είναι 35

44 το Ξηροπήγαδο και οι Γούλες το βιολογικό φύλο εμφανίζεται ως βασικό κριτήριο για τη στάση του νεκρού κατά την τοποθέτησή του στην ταφή, όπως για παράδειγμα στο Ξηροπήγαδο, οι άνδρες τοποθετούνταν στη δεξιά πλευρά και οι γυναίκες στην αριστερή. Φαίνεται λοιπόν, ότι έχουν ξεκινήσει ήδη από την πρώιμη εποχή του Χαλκού και θα γίνουν περισσότερο έντονες και εμφανείς οι επαφές και οι επιρροές με τη νότιο Ελλάδα, όχι μόνο στον τομέα των κτερισμάτων αλλά και στην οργάνωση των νεκροταφείων. 36

45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ταφικές πρακτικές κατά την ύστερη εποχή του Χαλκού Κατά την ύστερη εποχή του Χαλκού, ο αριθμός των νεκροταφείων αυξάνεται σε ολόκληρη τη Μακεδονία και την Ήπειρο (Εικόνα 14). Κατά κύριο λόγο συναντάμε οργανωμένα νεκροταφεία εκτός των ορίων του οικισμού, με εξαίρεση την περίπτωση της Τούμπας Θεσσαλονίκης. Η οργάνωση του εκάστοτε νεκροταφείου δεν διαφέρει από αυτή των προηγούμενων περιόδων. Εξακολουθούν δηλαδή οι συστάδες, οι τύμβοι και οι περίβολοι, με μια μικρή εξαίρεση την περίπτωση του θολωτού τάφου στην Κίπερη της Ηπείρου. Το ίδιο συμβαίνει και με την αρχιτεκτονική των τάφων καθώς υπερτερούν οι λακκοειδείς και οι κιβωτιόσχημοι. Επιπροσθέτως, την περίοδο αυτή αυξάνονται οι ενδείξεις παρουσίας ταφικών τελετουργιών. Στο κεφάλαιο αυτό θα προσεγγίσουμε τον τρόπο μεταχείρισης των νεκρών, εάν προτιμούσαν δηλαδή την πρακτική του ενταφιασμού ή της καύσης, καθώς επίσης και αν συνήθιζαν να τοποθετούν ένα ή και περισσότερα άτομα μέσα σε κάθε ταφή. Θα ερευνήσουμε εάν ο τρόπος απόθεσης ή μεταχείρισης των νεκρών έχει κάποια σχέση με την κοινωνία των ζωντανών έτσι ώστε να προσπαθήσουμε να αγγίξουμε έννοιες όπως αυτές της «οικογένειας» και της «ιεραρχίας». 37

46 Εικόνα 14: Γενικός χάρτης των νεκροταφείων της Ύστερης εποχής Χαλκού στη Μακεδονία Τα ανασκαμμένα νεκροταφεία από την Κεντρική Μακεδονία συγκεντρώνονται βασικά στις περιοχές της βόρειας και νότιας Πιερίας και περιλαμβάνουν, τον Βάλτο Λεπτοκαρυάς (Πουλάκη-Παντερμαλή, κ.α, 2007, ), την Πηγή Αθηνάς (Πουλάκη-Παντερμαλή, 2001, 2003) και την Πηγή Αρτέμιδος (Κουλίδου, 2010), τα οποία χρονολογούνται στη μεταβατική περίοδο από τη μέση στην ύστερη εποχή του Χαλκού και εντοπίζονται στα παράλια της νότιας Πιερίας. Τη Μεθώνη (Μπέσιος 2003,2010), την Παλαιά Χράνη (Μπέσιος, κ.α 2003), την Πύδνα (Μπέσιος, κ.α 2010) και τις Τούμπες Κορινού (Μπέσιος, 1993, 2010) νεκροταφεία της ύστερης εποχής του Χαλκού, που βρίσκονται στην περιοχή της βόρειας Πιερίας. Τέλος, τις Σπάθες από την περιοχή του Ολύμπου (ΠουλάκηΠαντερμαλή 1987), τις δυο θέσεις από τα Λείβηθρα (Πουλάκη-Παντερμαλή 2013) και την Τριμπίνα 2 (Πουλάκη-Παντερμαλή 2013), οι οποίες χρονολογούνται στο τέλος της εποχής του Χαλκού και τις συναντάμε στη νότια Πιερία. Στα επόμενα υποκεφάλαια θα περιγραφούν τα νεκροταφεία από τα οποία μπορούμε να βγάλουμε κάποια γενικότερα συμπεράσματα, και θα γίνει αναφορά στο παράδειγμα της Τούμπας Θεσσαλονίκης (Ανδρέου και Ευκλείδου, 2008, Ανδρέου κ.α., 2010), επειδή αποτελεί εξαίρεση στον κανόνα των νεκροταφείων στην περιοχή της Μακεδονίας την περίοδο αυτή. 38

47 4.1.1 Πηγή Αθηνάς Στα Πιερικά παράλια, 5 χλμ από το Κάστρο του Πλαταμώνα, εντοπίζεται ένα νεκροταφείο τύμβων, το οποίο χρονολογείται στο τέλος της μέσης και στις αρχές της ύστερης εποχής του Χαλκού. Οι ανασκαφές ξεκίνησαν, στα πλαίσια διαπλάτυνσης της Εγνατίας Οδού με χρηματοδότηση της ΠΑΘΕ (Πουλάκη-Παντερμαλή 2003, ). Πρόκειται για ένα νεκροταφείο πέντε τύμβων, εκατέρωθεν της Εθνικής οδού. Μέχρι στιγμής δεν έχει βρεθεί κάποιος οικισμός, αλλά η ανασκαφέας θεωρεί ότι είναι πιθανόν να βρίσκεται επιχωσμένος, όπως έχει συμβεί και με άλλα παραδείγματα. Οι τύμβοι ήταν κατασκευασμένοι από τρόχαλα ρεμάτων και εδραιώνονταν πάνω σε χαλίκια ή σε φερτό χώμα, έτσι ώστε να μπορέσει να ισορροπηθεί η κλίση του εδάφους. Οριοθετούνταν από δακτυλίους και το εσωτερικό τους καλύπτονταν με λίθους ( Πουλάκη-Παντερμαλή, 2001). Στο εσωτερικό τους οι τύμβοι περιείχαν περισσότερες από μία λακκοειδείς ταφές,. Ειδικότερα, οι τύμβοι ομαδοποιούνται σε ζευγάρια, Τύμβος 1 και 2, Τύμβος 4 και 5, ενώ ο Τύμβος 3 αποτελεί ξεχωριστό παράδειγμα, επειδή τα λείψανα που σώζονται σε αυτόν είναι εξαιρετικά ελλιπή. Η έρευνα έφερε στο φως τρία άτομα θαμμένα στον Τύμβο 1, από ένα άτομο στους Τύμβους 2 και 5, ενώ ο Τύμβος 4 περιείχε τις περισσότερες ταφές, δέκα στον αριθμό. Στο σύνολο δηλαδή ανασκάφηκαν 17 άτομα. Υπήρχε πάντα μια κεντρική ταφή στο κέντρο, ίσως να ήταν ο αρχηγός της οικογένειας κατά την Πουλάκη-Παντερμαλή και περιφερειακά αυτής βρίσκονταν οι υπόλοιπες. Η κεντρική αυτή ταφή ήταν και η πρώτη του τύμβου. Οι περιφερειακές εισάγονταν σταδιακά, με την αφαίρεση της λιθορριπής που κάλυπτε τον τύμβο. Οι Τύμβοι 1,2 και 3 περιελάμβαναν στο σύνολό τους πέντε σκελετούς τοποθετημένους σε συνεσταλμένη στάση στη δεξιά πλευρά, χωρίς όμως να μπορέσει να προσδιοριστεί το φύλο τους. Οι κεντρικές ταφές και στους τρεις τύμβους έχουν κοινό προσανατολισμό Δ-Α, ενώ οι περιφερειακές ταφές ακολουθούν τη φορά του δακτυλίου. Στους Τύμβους 4 και 5 εντοπίζονται στο σύνολό τους 11 άτομα. Ο Τύμβος 4 έχει δύο φάσεις χρήσης. Στην πρωιμότερη ανήκουν πέντε ταφές, τρεις ανδρικές και δύο γυναικείες, συνεσταλμένες στη δεξιά πλευρά κι έχουν όμοιο προσανατολισμό με τις προηγούμενες, εκτός από μία γυναικεία ταφή με αντίθετο προσανατολισμό. Στη μεταγενέστερη φάση ανήκουν τέσσερις ταφές, από τις οποίες οι τρεις ανήκουν σε γυναίκες και η μία σε άνδρα και ήταν τοποθετημένες σε συνεσταλμένη στάση στην αριστερή πλευρά. Ο Τύμβος 5 περιελάμβανε μόνο μία 39

48 ανδρική κεντρική ταφή, σε συνεσταλμένη στάση στη δεξιά πλευρά, ακολουθώντας τον ίδιο προσανατολισμό με την πλειονότητα των ταφών του νεκροταφείου (Πουλάκη-Παντερμαλή, 2001). Κτερίσματα: Οι ταφές μέσα στους τύμβους ήταν κτερισμένες. Βρέθηκε μεγάλος αριθμός αγγείων, είτε σε θραύσματα είτε ολόκληρα, τα οποία χρονολογούνται στο τέλος της μέσης εποχής Χαλκού και στην αρχή της ύστερης εποχής Χαλκού αλλά και κοσμήματα, χάλκινα εγχειρίδια, λεπίδες από πυριτόλιθο και σφονδήλια (Πουλάκη- Παντερμαλή, 2001). Ανθρωπολογική μελέτη: Μετά από ανθρωπολογική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στους σκελετούς των τύμβων, μπορούμε να εξάγουμε κάποια συμπεράσματα για τον συγκεκριμένο πληθυσμό. Η μελέτη των οστών από την Τριτσαρόλη (Τριτσαρόλη 2007) έδειξε αλλοιώσεις στα δόντια αλλά και στη φυσιολογία του οργανισμού. Οι οδοντικές παθήσεις εντοπίζονται σε χαμηλά ποσοστά και βρέθηκαν δόντια με τερηδόνα, τρυγία, περιοδοντίτιδα και ΑΔΕΖ (απώλεια δοντιών εν ζωή). Παρατηρήθηκε ότι από τερηδόνα είχαν προσβληθεί όλες οι γυναίκες αλλά στους άνδρες το ποσοστό φτάνει στο μισό. Η τρυγία όμως εμφανίζεται τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες. Η ΑΔΕΖ και η περιοδοντίτιδα εμφανίζονται μόνο στις γυναίκες. Σκελετικές αλλοιώσεις καταγράφονται και στα δύο φύλα, με την πορωτική υπερόστωση να εμφανίζεται περισσότερο στις γυναίκες (4/5 γυναίκες) και λιγότερο στους άνδρες (2/4 άνδρες). Παραδείγματα οστεοαρθρίτιδας και ενθεσοπαθειών είναι επίσης εμφανή και αφορούν δέκα στα δεκατέσσερα άτομα. Οι ασθένειες αυτές προσβάλλουν κυρίως τα άνω άκρα και τον κορμό των γυναικών, ενώ στους άνδρες η προσβολή εστιάζεται στα κάτω άκρα και στην περιοχή της λεκάνης. Επίσης, η υποπλασία της αδαμαντίνης αγγίζει το 16% στους άνδρες και το 30% στις γυναίκες. Από τα παραπάνω φαίνεται ότι υπήρχε διαφορετική καταπόνηση των οστών ανάλογα με το φύλο. Πιο συγκεκριμένα οι γυναίκες παρουσιάζουν μια μεγαλύτερη καταπόνηση στο άνω τμήμα του σκελετού τους, ενώ οι άντρες στο κάτω. Από τα δεδομένα μπορούμε να υποθέσουμε την ύπαρξη ενός καταμερισμού εργασίας ανάμεσα στα δύο φύλα. Οι γυναίκες δηλαδή χρησιμοποιούσαν περισσότερο το άνω μέρος του σκελετού τους με εργασίες χειρωνακτικού τύπου, ενώ οι άντρες καταπονούσαν το κάτω μέρος του σκελετού τους. Ακόμα οι γυναίκες φαίνεται ότι ήταν πιο επιρρεπείς σε μολυσματικές και μεταβολικές ασθένειες και ζούσαν λιγότερο. Άρα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι υπήρχε ένας έμφυλος διαχωρισμός. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιφερειακή ταφή (Τάφος 8), του Τύμβου 4, η οποία 40

49 αφορά σε ηλικιωμένο άνδρα, για τον οποίο μπορούμε να υποθέσουμε ότι έπασχε από ιγμορίτιδα. Επίσης, η ταφή 4 του Τύμβου 4 αφορά σε νεαρή γυναίκα, η οποία φέρει αλλοιώσεις που σχετίζονται με φυματίωση. Ένα άλλο στοιχείο που μας δίνουν οι σκελετοί της Πηγής Αθηνάς, είναι ο ηλικιακός διαχωρισμός. Οι κεντρικές ταφές εμφανίζονται να ανήκουν σε ηλικιωμένους άντρες (40-50 ετών), οι οποίοι πιθανώς ήταν αρχηγοί οικογενειών, όπως υποστηρίζεται από την ανασκαφέα. Με αυτόν τον τρόπο η κοινότητα των ζωντανών, μέσω των συγγενών τους, με έναν διαφορετικό τρόπο ταφής τους προσέδιδε μια εξέχουσα θέση και μετά το θάνατό τους. Ακόμα κάνοντας μια γενική εκτίμηση θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε ότι οι νεκροί που ήταν θαμμένοι στους τύμβους της Πηγής Αθηνάς ανήκαν σε άτομα με υψηλό ανάστημα, περίπου 1,80μ κατά μέσο όρο (Τριτσαρόλη 2007, ). Σημαντικό επίσης είναι να τονιστεί το γεγονός, ότι παρόλο που ο κάθε τύμβος περιείχε αρκετές ταφές η κάθε μια διατηρούσε την ατομικότητά της, καθώς σε κάθε λακκοειδή τάφο έχουμε από μία ταφή η κάθε μία με τα δικά της κτερίσματα. Εκτός από τους τύμβους, μέσα στον χώρο του νεκροταφείου εντοπίζεται ένας ορθογώνιος χώρος, ο οποίος έχει προκαλέσει ερωτηματικά σχετικά με τη χρήση του. Πρόκειται για έναν χώρο διαστάσεων 3,50 2,50μ. Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη ίσως να επρόκειτο για χώρο που θα είχε σχέση με τις μεταθανάτιες τελετουργίες, οι οποίες τελούνταν μέσα στο χώρο του νεκροταφείου. Εκτός από αυτόν τον χώρο, βρέθηκε και ένα σύμπλεγμα τριών κυκλικών κατασκευών που στο εσωτερικό της κάθε μιας εντοπίστηκαν ένας εγχυτρισμός, οστά παιδιού και θραύσματα πίθου αντίστοιχα. Με βάση τη στρωματογραφία οι χώροι αυτοί είναι σύγχρονοι του νεκροταφείου (Πουλάκη- Παντερμαλή 2001, 334, 2003, ) Πηγή Αρτέμιδος Η θέση βρίσκεται δίπλα στην εθνική οδό Αθήνας-Θεσσαλονίκης, στο ύψος του Πλαταμώνα και σε ύψωμα 90μ., δίπλα στην ομώνυμη πηγή. Η θέση φαίνεται να ήταν στρατηγικής σημασίας, καθώς ήλεγχε την περιοχή από τις εκβολές του Πηνειού ως τα παράλια του Πλαταμώνα, το σημαντικό δηλαδή πέρασμα από τη Μακεδονία στη Θεσσαλία. Η έρευνα αναγνώρισε τρεις φάσεις χρήσης του χώρου εκ των οποίων η πρωιμότερη ανάγεται στην ύστερη εποχή του Χαλκού και φαίνεται ότι την περίοδο εκείνη χρησιμοποιούνταν ως νεκροταφείο (Κουλίδου, 2010, 2012) (Εικόνα 15). 41

50 Η ανασκαφή πραγματοποιήθηκε το 2009 και έφερε στο φως δέκα ταφές, από τις οποίες η μία χαρακτηρίστηκε ως ανακομιδή. Όλοι οι τάφοι ήταν οριοθετημένοι με ταφικό δακτύλιο, εκτός από μία ελεύθερη ταφή, η οποία βρέθηκε σε απόσταση από το δακτύλιο. Από τον ταφικό δακτύλιο σώθηκε μόνο το ΝΔ τμήμα του, εξαιτίας των επεμβάσεων στην περιοχή, οι οποίες κατέστρεψαν τον υπόλοιπο. Η διάμετρός του ήταν περίπου 10μ. και ήταν κατασκευασμένος από ακατέργαστους λίθους θεμελιωμένους στο στρώμα που σκέπαζε τις ταφές. Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί το ότι ο δακτύλιος ήταν χρονολογικά και στρωματογραφικά μεταγενέστερος των ταφών, όπως επίσης και η ανακάλυψη τμήματος του χωμάτινου τύμβου. Σχετικά με την αρχιτεκτονική των τάφων, τρεις από αυτούς ήταν λιθοπερίβλητοι (Τάφοι 2, 4 και 10) ενώ οι υπόλοιποι ήταν λακκοειδείς. Αξιοσημείωτη είναι η ύπαρξη ταφικών σημάτων σε δύο τάφους, τον 9 και τον 10. Τα ταφικά σήματα είχαν τη μορφή τοιχίου ή συγκέντρωσης λίθων και ήταν τοποθετημένα στην επίχωση που κάλυπτε τους τάφους. Ένα εξίσου σημαντικό εύρημα αποτελεί η τοποθέτηση ενός τάφου στο κέντρο του δακτυλίου (Τάφος 10), πρακτική που είναι συνήθης και γνωστή στην περιοχή της νότιας Πιερίας καθώς τη συναντούμε και στο νεκροταφείο της Πηγής Αθηνάς και στο Βάλτο Λεπτοκαρυάς (Κουλίδου, 2010, 2012). Όλοι οι τάφοι περιελάμβαναν ατομικές ταφές. Τα άτομα ήταν τοποθετημένα σε συνεσταλμένη στάση στη δεξιά ή στην αριστερή τους πλευρά, εκτός από την Ταφή 6, όπου ο νεκρός ήταν τοποθετημένος σε ύπτια στάση. Οι ταφές έχουν διαφορετικό προσανατολισμό. Στην ύστερη εποχή του Χαλκού, στην οικιστική φάση του χώρου, χρονολογούνται και δύο ορθογώνιες κατασκευές, οι οποίες βρέθηκαν σε μικρή απόσταση από τον ταφικό δακτύλιο. Η πρώτη κατασκευή (4,65 2,75 και ύψος 0,65μ.) αποτελείται από τρεις στρώσεις ακατέργαστων λίθων. Κάτω από την τελευταία στρώση ήρθαν στο φως δύο χειροποίητοι κάνθαροι, ο ένας ήταν αποσπασματικά σωζόμενος στο κέντρο της κατασκευής, ενώ ο δεύτερος σώθηκε ακέραιος στο ΝΔ τμήμα της. Και τα δύο αγγεία ανήκουν στον τύπο του «θεσσαλικού» κανθάρου με τις υπερυψωμένες λαβές, κάτι που επιβεβαιώνει τις επαφές της νότιας Πιερίας με τη Θεσσαλία. Σε απόσταση 4 μ. από την πρώτη κατασκευή σώζεται αποσπασματικά η δεύτερη ορθογώνια κατασκευή. Διατηρήθηκαν μόνο οι δύο μακριές πλευρές (ανατολική: 7,17 μ.., δυτική: 4,25μ..), οι οποίες ήταν κατασκευασμένες από ακατέργαστους λίθους. Στην κατασκευή αυτή βρέθηκαν μόνο όστρακα χονδροειδών αγγείων και κανένα ολόκληρο. Σε καμία κατασκευή δε 42

51 βρέθηκαν ταφές. Η έρευνα τις χρονολόγησε στην ΥΕΙΙΙΑ2-Γ περίοδο. Παρόμοιες κατασκευές έχουν εντοπιστεί στην Πηγή Αθηνάς και στον Βάλτο Λεπτοκαρυάς της νότιας Πιερίας και έχουν θεωρηθεί ως μέρος των ταφικών τελετουργιών που πραγματοποιούνταν στα νεκροταφεία. Προς την ίδια κατεύθυνση κινούνται και οι απόψεις για τις κατασκευές της Πηγής Αρτέμιδος, λόγω της εγγύτητάς τους με τον τύμβο, αλλά και λόγω της εύρεσης αγγείων πόσης (Κουλίδου., 2010, 2012). Κτερίσματα: Από το σύνολο των ταφών οι πέντε ήταν κτερισμένες. Τα άτομα συνοδεύονταν συνήθως από χειροποίητη και τροχήλατη κεραμική, χάλκινα εγχειρίδια, περόνες και κοσμήματα. Τα κτερίσματα χρονολογούνται στην ΥΕΙΙΙΑ-Β (Κουλίδου, 2010, 2012) Βάλτος Λεπτοκαρυάς Ο Βάλτος Λεπτοκαρυάς αποτελεί μία προϊστορική εγκατάσταση από την μέση εποχή του Χαλκού ως την πρώιμη εποχή του Σιδήρου (Εικόνα 16) Η θέση βρίσκεται βόρεια της Λεπτοκαρυάς, στην παράλια περιοχή της νότιας Πιερίας, στους πρόποδες του Ολύμπου, μεταξύ δύο χειμάρρων. Η ανασκαφή στη θέση ξεκίνησε και χρηματοδοτήθηκε από την ΕΡΓΟΣΕ (Πουλάκη-Παντερμαλή, κ.α, 2007, ). Στη θέση Βάλτος 2 εντοπίστηκε ένας Ταφικός Τύμβος, ο Τύμβος 1, ο οποίος ήταν κατασκευασμένος από λίθους και περιείχε τρεις ταφές. Και σε αυτόν τον τύμβο, όπως και σε αυτούς της Πηγής Αθηνάς, υπάρχει μια κεντρική ταφή και κάποιες περιφερειακές. Πρόκειται για απλούς λακκοειδείς τάφους, εκτός από τη μία περιφερειακή ταφή, η οποία οριοθετείται στις δύο πλευρές από αργούς λίθους. Το βάθος τους ποικίλει και σε δύο περιπτώσεις εντοπίζεται στο εσωτερικό τους αναβαθμός. Επίσης, στη δεύτερη περιφερειακή ταφή παρατηρείται επιμελημένο δάπεδο του τάφου, καθώς ήταν στρωμένο με βότσαλα. Η πλειονότητα των ταφών έχει προσανατολισμό Β-Ν, εκτός από την περίπτωση μιας περιφερειακής ταφής με προσανατολισμό ΒΔ-ΝΑ. Οι νεκροί τοποθετούνταν σε ύπτια ή συνεσταλμένη στάση, με το κεφάλι τους είτε βόρεια είτε νότια. Η κεντρική ταφή εδώ ανήκει σε γυναίκα, ετών και στις δύο περιφερειακές έχουμε μία αντρική ταφή και μια αδιευκρίνιστου φύλου (Τριτσαρόλη 2007, ). Κτερίσματα: Δυστυχώς από τον Τύμβο του Βάλτου δεν υπάρχουν πολλά κτερίσματα και τούτο γιατί οι ταφές ήταν στην πλειονότητά τους ακτέριστες, εκτός από την 43

52 γυναικεία περιφερειακή ταφή, η οποία συνοδεύονταν από κοσμήματα (Πουλάκη- Παντερμαλή, κ.α 2007, ). Ανθρωπολογική μελέτη: Η ύστερη εποχή του Χαλκού αντιπροσωπεύεται από τρεις ταφές ενηλίκων, χωρίς σαφή προσανατολισμό, ύστερα από την μελέτη των σκελετών από την Τριτσαρόλη. Πιο συγκεκριμένα, η κεντρική ταφή αφορά μια γυναίκα ετών, τοποθετημένη σε ελαφρά συνεσταλμένη στάση στην αριστερή της πλευρά. Νότια της κεντρικής ταφής εντοπίζεται η πρώτη περιφερειακή, η οποία αφορά έναν ηλικιωμένο άνδρα, ο οποίος είχε αντίθετο προσανατολισμό από τη γυναίκα και ήταν τοποθετημένος σε συνεσταλμένη στάση στη δεξιά του πλευρά. Η τρίτη ταφή εντοπίστηκε ΝΔ της κεντρικής και είχε προσανατολισμό ΒΔ-ΝΑ. Πρόκειται για ενήλικο άτομο, ηλικίας 20-30, χωρίς να μπορέσει να προσδιοριστεί το φύλο. Εμφανίστηκαν, επίσης, κάποιες παθολογικές διαταραχές στα οδοντικά κατάλοιπα, όπως η υποπλασία της αδαμαντίνης, που σχετίζονται με την μη ομαλή ανάπτυξη του ατόμου κατά την παιδική ηλικία. Οδοντικές αλλοιώσεις παρουσιάζουν επίσης και άλλες δύο ταφές που βρίσκονται στον τύμβο, όπως υψηλά ποσοστά τρυγίας, χαμηλά ποσοστά τερηδόνας και εκτεταμένη περιοδοντίτιδα, στοιχεία που παραπέμπουν στη σημαντική κατανάλωση κρέατος. Ακόμα, εντοπίζεται άνιση φθορά στους τομείς τους, και αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι χρησιμοποιούσαν τα δόντια τους ως βοηθητικά μέσα ή εργαλεία. Τα στοιχεία των αλλοιώσεων της φυσιολογίας του οργανισμού είναι λιγότερα. Ειδικότερα, στον ανδρικό σκελετό εντοπίστηκαν δείγματα σκελετικής καταπόνησης και δύο πιθανοί τραυματισμοί, ενώ η γυναίκα φέρει σημάδια υποπλασίας της αδαμαντίνης, υποδεικνύοντας την καταπόνηση του οργανισμού της από την παιδική ηλικία ( Τριτσαρόλη 2007, ) Σπάθες Αγίου Δημητρίου Η κατασκευή αντιπυρικής ζώνης το 1975 στον Όλυμπο στάθηκε η αφορμή για τον εντοπισμό του νεκροταφείου στις Σπάθες. Δέκα χρόνια αργότερα πραγματοποιείται από την αρμόδια Εφορεία μικρής έκτασης ανασκαφή, η οποία επιβεβαιώνει την ύπαρξη νεκροταφείου, στους βορειοδυτικούς πρόποδες του Ολύμπου και πάνω στο οροπέδιο του Αγίου Δημητρίου, σε υψόμετρο μ (Πουλάκη- Παντερμαλή 1987β, ). Με βάση την κεραμική χρονολογείται στην ΥΕΙΙΙΑ-Β. Δεν έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα ο οικισμός του, όμως η ανασκαφέας δεν μπορεί να αποκλείσει την ύπαρξή του και τούτο λόγω του κομβικού 44

53 περάσματος στο οποίο βρίσκεται, καθώς αποτελεί κατά την ίδια, ένα πέρασμα από την Μακεδονία προς τη Θεσσαλία αλλά και ένα μέρος με πληθώρα φυσικών πόρων, χρήσιμων για την ανάπτυξη της υλοτομίας, της γεωργίας και της κτηνοτροφίας (Πουλάκη-Παντερμαλή 1987 α, ). Η διάρκεια χρήσης του νεκροταφείου είναι αρκετά μεγάλη και σε συνδυασμό με το μεγάλο αριθμό των τάφων (34 τάφοι) που βρέθηκαν οδηγούν την ανασκαφέα στο συμπέρασμα ότι η σημασία του νεκροταφείου είναι μεγάλη. Το συμπέρασμα αυτό επιτείνει η στρατηγική του θέση και το μέγεθος των παραγωγικών δυνατοτήτων που προσέφερε η γύρω περιοχή. Ήρθαν στο φως 34 κιβωτιόσχημοι τάφοι, οι πλευρές των οποίων είναι ενισχυμένες με πλάκες. Οι τάφοι οργανώνονται σε οριζόντιες σειρές συστάδων εξαιτίας της κλίσης του εδάφους. Ο κάθε τάφος ήταν καλυμμένος με μια σχιστολιθική πλάκα και περιβάλλονταν από ένα παχύ στρώμα κόκκινου πηλού κατάλληλου για τη στεγανοποίησή του. Η πρακτική αυτή δεν είναι διόλου άγνωστη, καθώς την συναντούμε και σε άλλες περιοχές, κυρίως της νότιας Ελλάδας, όπως είναι η Λέρνα και η Ασίνη. Η χρήση της φαίνεται να συνεχίζει ως και την πρώιμη εποχή του Σιδήρου (Πουλάκη- Παντερμαλή 1987β, ). Στις Σπάθες κυριαρχεί ο ενταφιασμός. Ο νεκρός τοποθετούνταν σε συνεσταλμένη ή ύπτια στάση πάνω στο φυσικό έδαφος. Κυρίαρχο στοιχείο στο νεκροταφείο αυτό είναι οι πολλαπλές ταφές και οι ανακομιδές. Σε όλους τους τάφους εντοπίζουμε περισσότερους από έναν σκελετούς. Έχουν επισημανθεί παραδείγματα παράλληλης ταφής στον ίδιο τάφο, ακόμα και αντίστροφης ταφής. Στην περίπτωση που επέρχονταν το αδιαχώρητο στους τάφους, έβγαζαν τμήματα των σκελετών ή και ολόκληρους και τους έριχναν στα χαλαρά χώματα που σκέπαζαν τον εκάστοτε τάφο είτε μέσα στο στρώμα πηλού. Διαφορετική φαίνεται να είναι η περίπτωση των αντίστροφων ταφών, όπου η ανακομιδή γινόταν με περισσότερο προσεκτικό τρόπο, από τη μέση του σκελετού και πάνω (Πουλάκη- Παντερμαλή 1987β, ). Κτερίσματα: Από τις Σπάθες ήρθε στο φως πληθώρα κτερισμάτων. Όλοι οι τάφοι περιείχαν αρκετά αντικείμενα και τα αγγεία είναι αυτά που καλύπτουν το μεγαλύτερο ποσοστό του συνόλου των κτερισμάτων. Τα περισσότερα είναι μυροδοχεία, τροχήλατα αγγεία μυκηναϊκού τύπου, ενώ δε λείπουν και τα χειροποίητα αγγεία με γκρίζα επιφάνεια. Τα όπλα εμφανίζονται επίσης ως κτερίσματα, όπως είναι τα χάλκινα εγχειρίδια και οι χάλκινες αιχμές. 45

54 Τα κοσμήματα και κυρίως τα περιδέραια είναι επίσης συνήθη κτερίσματα. Έχουν βρεθεί περιδέραια από χαλκό, από λίθο, από υαλόμαζα, οστέινα, ενώ τα πιο εντυπωσιακά, είναι αυτά από κεχριμπάρι και τούτο λόγω του μεγέθους αλλά και της ποιότητάς τους. Αναφέρεται από την ανασκαφέα επίσης, ότι υπάρχουν παραδείγματα που χρησιμοποιούσαν φυσικά βότσαλα κεχριμπαριού ανοίγοντας ένα τρήμα σε αυτά για την εξάρτηση. Εκτός από περιδέραια έχουν βρεθεί και άλλα κοσμήματα όπως ενώτια με διπλή σπείρα. Ολοκληρώνοντας, μια τελευταία κατηγορία κτερισμάτων με ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι οι 17 σφραγίδες που βρέθηκαν σε αρκετούς τάφους και συγκεκριμένα πάνω στο στήθος του νεκρού, εξαιρώντας βέβαια τις περιπτώσεις των ανακομιδών που δε βρίσκονταν σε κάποια θέση. Οι σφραγίδες αυτές ήταν διακοσμημένες με γραμμικά και σχηματικά θέματα, αποκλείοντας τα φυσιοκρατικά θέματα. Σύμφωνα με την Πουλάκη-Παντερμαλή οι σφραγίδες αυτές ανήκουν στην ομάδα των «μαγικών» σφραγίδων και φοριόταν στο στήθος, γι αυτό και τις συναντούμε κυρίως στο στήθος του νεκρού (Πουλάκη- Παντερμαλή 1987β, ) Τριμπίνα 2, περιοχή Ηρακλείου Η θέση Τριμπίνα 2 ή αλλιώς Platamon Stop, βρίσκεται 3,5 χλμ. νότια του κάστρου του Πλαταμώνα. Η ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε έφερε στο φως μυκηναϊκό νεκροταφείο του τέλους της ύστερης εποχής του Χαλκού. Ως το 2012 ανασκάφηκαν εφτά τάφοι. Εντοπίστηκαν τέσσερις λακκοειδείς τάφοι, από τους οποίους οι δύο ήταν επενδυμένοι με πηλό και τρεις κιβωτιόσχημοι, από τους οποίους οι δύο είχαν καλυμμένο το εσωτερικό των πλευρών με πλάκες ενώ ο τρίτος με αργούς λίθους. Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί η διαπίστωση ότι σε δύο τάφους βρέθηκε λιθοσωρός-σήμα, κάνοντας με αυτόν τον τρόπο τους τάφους ορατούς στο χώρο. Όλοι οι σκελετοί έχουν όμοιο προσανατολισμό ΒΑ-ΒΔ. Ο τρόπος κατάκλισης των νεκρών ποικίλλει, καθώς συναντώνται σε ύπτια και συνεσταλμένη στάση. Κτερίσματα: Τα αντικείμενα που συνόδευαν τους νεκρούς ήταν αγγεία, όπως πρόχοι και αμφορίσκοι, κοσμήματα και όπλα. Άξιοι λόγου είναι οι δύο πίθοι που βρέθηκαν in situ. Τα κτερίσματα χρονολογούνται στην ΥΕΙΙΙΒ- Γ (Πουλάκη-Παντερμανλή, 2013, 48). 46

55 4.1.6 Βουλκάνη, περιοχή Λειβήθρων Στους πρόποδες του Ολύμπου, στον ευρύτερο χώρο των Λειβήθρων, κάτοικοι της περιοχής παρέδωσαν στην αρμόδια υπηρεσία ένα αρτόσχημο αλάβαστρο, τμήμα μόνωτης κύλικας και δύο χάλκινα μαχαίρια. Ύστερα από την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην περιοχή εντοπίστηκε ένας κιβωτιόσχημος τάφος, στον οποίο μάλλον ανήκαν τα παραπάνω αντικείμενα. Ο τάφος ήταν πλακοπερίβλητος και το δάπεδό του ήταν στρωμένο με χαλίκι από τη γύρω περιοχή. Στο εσωτερικό βρέθηκαν λίγα οστά. Κοντά στον πρώτο τάφο εντοπίστηκαν άλλοι τρεις τάφοι. Δυστυχώς οι πληροφορίες που σώζουν είναι πολύ περιορισμένες. Οι δύο είναι αποσπασματικά σωζόμενοι και ο τρίτος ήταν κτιστός με τρόχαλα και καλυμμένος από σχιστόπλακες. Και οι τρεις τάφοι ήταν δυστυχώς συλημένοι. Οι τάφοι χρονολογούνται στην ΥΕΙΙΙ Β-Γ (Πουλάκη-Παντερμανλή, 2001, 342) Βακουφικά, περιοχή Λειβήθρων Ένα δεύτερο νεκροταφείο έρχεται στο φως στην περιοχή των Λειβήθρων. Στα υψώματα του Άνω Ολύμπου, ΝΔ της Λεπτοκαρυάς, βρέθηκαν δέκα τάφοι κιβωτιόσχημοι και πλακοπερίβλητοι. Ορισμένοι είχαν βοτσαλωτό δάπεδο και άλλοι απλά πατημένο πηλόχωμα. Οι τάφοι ήταν συλημένοι, ωστόσο κατάφεραν να διασωθούν της σύλησης λίγες χάντρες από κεχριμπάρι και χαλκό, όστρεα και όστρακα, κυρίως τροχήλατης κεραμικής, η οποία χρονολογείται στην ΥΕΙΙΙ Β-Γ (Πουλάκη-Παντερμανλή, 2001, 342) Μεθώνη Το 1970 εντοπίζεται από την τότε αρμόδια ΙΣΤ Εφορεία, βόρεια της Ν. Αγαθούπολης η αρχαία Μεθώνη, μια θέση ιδιαίτερα σημαντική κατά την αρχαιότητα, γιατί αποτελούσε την αρχαιότερη αποικία στο βορειοελλαδικό χώρο στα πλαίσια του Β αποικισμού (Μπέσιος 2003, ). Ο οικισμός εκτείνεται σε δύο λόφους, τον ανατολικό και τον δυτικό, οι οποίοι στα βόρεια και στ ανατολικά βρέχονταν από τη θάλασσα. Λόγω της θέσης της η Μεθώνη ήταν αποκλεισμένη και άρα προστατευμένη και από τον βόρειο και από το νότιο άνεμο, επομένως αποτελούσε ένα ασφαλές λιμάνι σε ολόκληρη την Πιερία (Μπέσιος 2003, ). 47

56 Δέκα χρόνια αργότερα η Εφορεία ξεκίνησε επιφανειακές έρευνες στους δύο λόφους. Ο δυτικός παρόλο που ήταν πιο ψηλός και περισσότερο απόκρημνος φαίνεται ότι χρησιμοποιούνταν ως νεκροταφείο, καθώς στην ανατολική πλαγιά του εντοπίστηκαν στο σύνολό τους 38 κιβωτιόσχημοι και λακκοειδείς τάφοι της ύστερης εποχής του Χαλκού (Μπέσιος, 2010, ). Κτερίσματα: Οι ταφές ήταν κτερισμένες σε μεγάλο ποσοστό με πήλινα γραπτά αγγεία και με αρκετές ενδείξεις που υποδηλώνουν επαφές με τον μυκηναϊκό κόσμο όπως όπλα, χάλκινα εγχειρίδια, κοσμήματα, χάλκινα και πήλινα, γυάλινες χάντρες και πήλινα σφονδήλια. Ειδικότερα, τα χάλκινα εγχειρίδια εντοπίζονται στις ανδρικές ταφές, ενώ τα κοσμήματα στις παιδικές και στις γυναικείες. Αγγεία και χάντρες παρουσιάζονται και στα δύο φύλα και σε όλες τις ηλικίες ( Μπέσιος 2010, ). Ανθρωπολογική μελέτη: Πραγματοποιήθηκε μελέτη του οστεολογικού υλικού της Μεθώνης από τη Σ. Τριανταφύλλου. Οι σκελετοί προέρχονται από την ανασκαφή των αγροτεμαχίων 245 και 229. Στο σύνολό τους εντοπίστηκαν 32 άτομα, 14 ενήλικα και 18 ανήλικα. Οι ταφές αφορούσαν σε ενταφιασμούς και σε μία καύση. Οι νεκροί ήταν θαμμένοι σε ύπτια ή συνεσταλμένη στάση (Εικόνα 17). Ο προσανατολισμός τους ποικίλει, καθώς συναντώνται άτομα στραμμένα ΒΔ-ΝΑ, Α-Δ, ΝΔ-ΒΑ, Δ-Α και Β-Ν. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί η ύπαρξη πολλαπλών ταφών και στα δύο αγροτεμάχια, με τάφους που περιελάμβαναν δύο ή τρία άτομα, ενήλικα και ανήλικα (Τάφοι 5/245, 8/245, 16/245, 17/245, 10/229), δηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο τον ισχυρό τους δεσμό, που μπορεί να ήταν και οικογενειακός. Οι άντρες και οι γυναίκες συναντώνται σε ίσα περίπου ποσοστά, με μια μικρή υπερίσχυση των ανδρών. Σχετικά με τις ηλικίες που έρχονται στο φως, οι νεαροί ενήλικες, ετών, υπερτερούν. Στην περίπτωση των ανήλικων, αρκετά ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι σώζονται κυρίως τα βρέφη (έως 1 έτους), ύστερα τα νήπια ( 1-6 ετών) και τέλος τα παιδιά ( 6-12 ετών ). Επίσης, οδοντικές και σκελετικές αλλοιώσεις είναι εμφανείς στους σκελετούς, όπως για παράδειγμα είναι η αρθρίτιδα, οι μεταβολικές ασθένειες, η πορωτική υπερόστωση, η υποπλασία αδαμαντίνης, η τρυγία και η τερηδόνα Παλαιά Χράνη Η θέση της Παλαιάς Χράνης είναι ένας οικισμός με μακρόχρονη κατοίκηση στην πιερική ενδοχώρα. Το 2001 εξαιτίας των εργασιών του αρδευτικού αγωγού ήλθαν στο φως αρκετές θέσεις, που χρονολογούνται από την Αρχαιότερη Νεολιθική 48

57 ως και την ύστερη αρχαιότητα. Συγκεκριμένα εντοπίστηκαν εφτά θέσεις της εποχής Χαλκού και μια περιοχή λακκοειδών τάφων, 14 στον αριθμό, της ίδιας περιόδου (Μπέσιος, κ.α 2003, ). Οι νεκροί ήταν τοποθετημένοι σε συνεσταλμένη στάση (Εικόνα 18). Κυριαρχεί ο ενταφιασμός ενώ συναντάται και μια περίπτωση καύσης (Τάφος 10), στην οποία βρέθηκαν και τα καμένα όστρακα του κανθάρου, που σημαίνει ότι κάηκαν μαζί με τα οστά ( Μπέσιος, κ.α, 2003, ). Κτερίσματα: Τα κτερίσματα αποτελούνται κυρίως από αγγεία, τροχήλατα αλλά και χειροποίητα (Μπέσιος, κ.α 2003, ) Αρχαία Πύδνα, Βόρειο νεκροταφείο Η θέση της Πύδνας βρίσκεται στα παράλια της βόρειας Πιερίας. Νότια του Μακρυγιάλου εντοπίστηκε το δυτικό άκρο της προϊστορικής τούμπας και σύμφωνα με τον Μπέσιο η κατοίκηση σε αυτή θα πρέπει να ξεκινά τουλάχιστον από την ύστερη εποχή του Χαλκού. Επίσης, παρατηρείται μια επέκταση της κατοίκησης κατά μήκος της παραλίας, βόρεια και νότια από την τούμπα ( Μπέσιος 2010, 61). Στο βόρειο νεκροταφείο, εντοπίστηκαν ορισμένοι τάφοι της ύστερης εποχής του Χαλκού. Κυριαρχεί ο ενταφιασμός και οι νεκροί θάβονται σε λακκοειδείς ταφές σε συνεσταλμένη στάση. Είναι πιθανόν οι τάφοι να σηματοδοτούνταν με ανθρωπόμορφες στήλες, καθώς στην επίχωση μιας ταφής του 5ου αιώνα π.χ. εντοπίστηκε το πάνω μέρος ανθρωπόμορφης στήλης, που τοποθετείται χρονολογικά σύμφωνα με τον ανασκαφέα στην ύστερη εποχή του Χαλκού. Το γεγονός της πυκνής τους διάταξης και της έλλειψης κοινού προσανατολισμού οδηγεί τον ανασκαφέα να θεωρήσει ότι πιθανόν να ήταν οι τάφοι οργανωμένοι σε συστάδες και ίσως να συγκεντρώνονταν κάτω από έναν τύμβο (Μπέσιος και Κραχτοπούλου 1994, ). Κτερίσματα: Ορισμένες ταφές ήταν ακτέριστες, ενώ κάποιες άλλες, όπως για παράδειγμα αυτή του τάφου 108, ήταν πολύ πλούσια κτερισμένες. Στην ταφή αυτή καταγράφηκαν κοσμήματα, ένα χάλκινο διάδημα, χάλκινα δαχτυλίδια και χάλκινα ομφάλια στην περιοχή της κοιλιάς (Μπέσιος και Κραχτοπούλου 1994, ). Η παρουσία αυτών των κτερισμάτων θα μπορούσε να υποδηλώνει ίσως την ύπαρξη κάποιας «ιεραρχίας». 49

58 Κορινός, θέση «Τούμπες» Κατά τη διάρκεια διάνοιξης του Β κλάδου της Εθνικής Οδού Θεσσαλονίκης- Αθήνας, καθώς και των παράπλευρων οδών στην περιοχή των ταφικών τύμβων του Κορινού, ήρθαν στο φως οικιστικά κατάλοιπα της θέσης «Τούμπες», της μέσης εποχής Χαλκού. Το 1993 πραγματοποιήθηκε ανασκαφή ανάμεσα στους δύο ταφικούς τύμβους και βρέθηκε τμήμα του οικισμού και του νεκροταφείου, τα οποία χρονολογούνται στην εποχή του Χαλκού. Από το νεκροταφείο ερευνήθηκαν συνολικά 35 τάφοι, από τους οποίους οι δύο ήταν αποθηκευτικοί λάκκοι που χρησιμοποιήθηκαν αργότερα ως τάφοι. Οι υπόλοιποι 33 τάφοι είναι λακκοειδείς και δεν παρουσιάζουν κάποιο συγκεκριμένο προσανατολισμό. Ορισμένοι από τους τάφους βρέθηκαν μεμονωμένοι στο χώρο του οικισμού, ενώ η πλειονότητα των τάφων οργανώνεται σε δύο συστάδες και μπορεί να θεωρηθεί πιθανή η κάλυψή τους με τύμβο. Όλα τα άτομα που εντοπίστηκαν ήταν θαμμένα σε συνεσταλμένη στάση. Κατά κανόνα οι ταφές ήταν ατομικές εκτός από δύο περιπτώσεις όπου οι ταφές ήταν διπλές (Μπέσιος, 1993, 2010). περιορισμένα. Αρκετές από τις ταφές ήταν συλημένες, οπότε τα στοιχεία που σώζονται είναι Κτερίσματα: Από την ανασκαφή τα αντικείμενα που ήρθαν στο φως ήταν χειροποίητα πήλινα αγγεία των ντόπιων εργαστηρίων αλλά και αγγεία με μυκηναϊκά χαρακτηριστικά, χάλκινα εγχειρίδια. όπως επίσης και κοσμήματα λίθινα, πήλινα, χάλκινα, ασημένια και μερικές χρυσές χάντρες (Μπέσιος, 1993, 2010) Τούμπα Θεσσαλονίκης Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στον οικισμό της Τούμπας Θεσσαλονίκης ξεκίνησε το 1988 και συνεχίζεται με κάποιες διακοπές μέχρι σήμερα. Από το 1993 ως το 2009 εντοπίστηκαν 17 ταφές μέσα στα όρια του οικισμού, χωρίς να έχει βρεθεί κάποιο οργανωμένο νεκροταφείο. Από αυτές έξι ταφές προέρχονται από το κτίριο Α, οι οποίες όμως είχαν διαταραχθεί, λόγω της επαναχρησιμοποίησης των δωματίων τα επόμενα χρόνια. Εκτός από το κτίριο Α, ταφές εντοπίστηκαν και στο κτίριο Β, όπως επίσης και στους δρόμους ανάμεσα στα κτίρια (Ανδρέου και Ευκλείδου, 2008, Ανδρέου κ.α, 2010). 50

59 Κτερίσματα: Οι ταφές ήταν κτερισμένες, κυρίως με μικρά αγγεία, κατάλληλα για την τοποθέτηση αλοιφών και ελαίων, ενώ δε λείπουν και τα παραδείγματα ταφών που συνοδεύονταν από σφονδήλια, χάντρες και περόνες. Ανθρωπολογική μελέτη: Ύστερα από την ανθρωπολογική μελέτη που πραγματοποιήθηκε από τη Σ. Τριανταφύλλου, προσδιορίστηκαν έξι ενήλικα άτομα, από τα οποία ένα νεαρό ενήλικο (18-30 ετών) και δύο ώριμα (40-50 ετών), ενώ σε τρεις ταφές δε κατάφερε να γίνει προσδιορισμός της ηλικίας. Εντοπίστηκαν επίσης 11 ανήλικα άτομα, 4 νήπια (1-6 ετών), 5 παιδιά (6-12 ετών) και 2 έφηβοι (12 18 ετών). Σχετικά με το φύλο των νεκρών, παρουσιάζονται ίσα ποσοστά ανδρών και γυναικών ενώ η μεταχείρισή τους είναι σύμφωνα με την ηλικία. Τα ανήλικα ενταφιάζονται συνεσταλμένα στην αριστερή τους πλευρά σε αντίθεση με τα ενήλικα, τα οποία είναι θαμμένα σε ύπτια στάση. Ένα εξίσου ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελεί η νεαρή κοπέλα, ετών, η οποία αφενός συνοδεύονταν από πλούσια κτερίσματα, αφετέρου φαίνεται να ήταν θαμμένη σύμφωνα με ένα ορισμένο τελετουργικό, καθώς το χώμα του τάφου που την περιέβαλλε ήταν γκρι και το δάπεδο του τάφου στρωμένο με καμένους σπόρους. Τελευταίο παράδειγμα αποτελεί ένα ανήλικο παιδί 7 ετών, πλούσια κτερισμένο, το οποία ήταν τοποθετημένο πρηνηδόν. Η οστεολογική μελέτη έδειξε ότι έπασχε από οστεοχόνδρωμα, δηλαδή καλοήθη όγκο. Επομένως, ίσως ο τρόπος ταφής του να είχε σχέση με αυτή την πάθησή του. Παρατηρείται επίσης διαφοροποίηση στον τρόπο ταφής των ατόμων ανάλογα με το φύλο, όπως για παράδειγμα μια ανδρική ταφή, στην οποία το άτομο είχε το δεξί του χέρι τοποθετημένο στο ύψος του προσώπου του και το αριστερό χέρι στην κοιλιακή χώρα, ενώ σε μια γυναικεία ταφή, το δεξί χέρι είναι παράλληλα με τον κορμό, ενώ το αριστερό είναι τοποθετημένο στην κοιλιακή χώρα. Βλέπουμε επομένως, ότι παρά το γεγονός ότι οι νεκροί δεν ήταν θαμμένοι σε ένα οργανωμένο νεκροταφείο, δέχθηκαν την απαραίτητη φροντίδα και τη μεταχείριση σύμφωνα με το ταφικό τελετουργικό των κατοίκων του οικισμού (Ανδρέου και Ευκλείδου, 2008, Ανδρέου, κ.α, 2010) Πολύμυλος Κοζάνης Ο αρχαιολογικός χώρος της θέσης βρίσκεται περίπου 30 χλμ. βορειοανατολικά από την πόλη της Κοζάνης. Η αιτία για να ξεκινήσουν οι ανασκαφές ήταν τα έργα για τη διάνοιξη της Εγνατίας Οδού. Σύμφωνα με την ανασκαφέα δεν είναι τυχαία ούτε η ύπαρξη της θέσης σε αυτό το σημείο, ούτε και η 51

60 κατοίκηση σε αυτήν από την εποχή του Χαλκού, καθώς αποτελούσε ένα ορεινό πέρασμα από την Άνω στην Κάτω Μακεδονία (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1998, ). Έχουν βρεθεί οικιστικά κατάλοιπα που χρονολογούνται στην πρώιμη και μέση εποχή του Χαλκού, ενώ παρατηρείται μια αλλαγή στη χρήση του χώρου κατά την ύστερη εποχή του Χαλκού, καθώς ο χώρος μετατρέπεται σε νεκροταφείο (Καραμήτρου-Μεντεσίδη και Βατάλη 1999, ) (Εικόνα19). Η ταφική χρήση του χώρου υποστηρίζεται από την παρουσία πέντε τύμβων που ήρθαν στο φως και μιας ελεύθερης παιδικής ταφής. Οι τύμβοι οριοθετούνταν από κρηπίδα, ήταν κατασκευασμένοι από λίθους και στο εσωτερικό τους περιείχαν λακκοειδείς ταφές. Ο κάθε τύμβος περιείχε από μία έως τέσσερις ταφές που η κάθε μία καλύπτονταν είτε με χώμα είτε με λίθους και οι νεκροί ήταν θαμμένοι σε ύπτια ή σε συνεσταλμένη στάση. Στο νεκροταφείο κυριαρχεί ο ενταφιασμός, ως ταφική πρακτική, έναντι της καύσης, από την οποία έχουμε μόνο ένα παράδειγμα (Καραμήτρου-Μεντεσίδη και Βατάλη 1999, ). Ο Τύμβος 1 περιείχε δύο ταφές, μια κεντρική και μια περιφερειακή, ήταν επιμελώς κατασκευασμένος και είχε διάμετρο 7 μ. Η κεντρική ταφή ανήκει σε ανήλικο άτομο, 7-8 χρονών, τοποθετημένο σε ύπτια στάση, κτερισμένο με ένα αγγείο. Η περιφερειακή ταφή ανήκει σε γυναίκα, περίπου 30 ετών, η οποία όμως ήταν ακτέριστη. Ο Τύμβος 2 και αυτός διαμέτρου 7 μ. με τέσσερις ταφές. Και σε αυτόν συναντούμε κεντρική ταφή, σχεδόν στο κέντρο του τύμβου και περιφερειακές ταφές γύρω από αυτήν. Ο κεντρικός τάφος δεν είναι μια απλή λακκοειδείς ταφή, αλλά τα τοιχώματα του τάφου είναι ενισχυμένα στο εσωτερικό τους με αργούς λίθους και ανήκει σε ενήλικο άτομο. Δορυφορικά αυτής βρίσκονται τρεις περιφερειακές ταφές, εκ των οποίων η μία ανήκει σε έφηβο, περίπου 13 ετών, η δεύτερη σε μια ενήλικη γυναίκα, κτερισμένη με χάλκινα κοσμήματα, ενώ τα οστά της τρίτης είναι αναμοχλευμένα και είναι δύσκολο να καθοριστεί το φύλο και η ηλικία του νεκρού ατόμου. Όλες οι ταφές ήταν κτερισμένες. Οι υπόλοιποι τρεις τύμβοι διαφοροποιούνται από τους άλλους δύο, ο καθένας για τα δικά του χαρακτηριστικά. Πιο συγκεκριμένα, ο Τύμβος 3 φιλοξενεί μία και μοναδική ταφή. Είχε διάμετρο 4-6μ. και ο νεκρός ήταν θαμμένος σε συνεσταλμένη στάση ενώ δεν έχουν βρεθεί κτερίσματα να τον συνοδεύουν. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Τύμβου 4, διαμέτρου 4.5 μ., είναι η ύπαρξη μιας ταφής, σε συνεσταλμένη στάση, μαζί με μια ανακομιδή, η οποία καλύπτονταν με λιθοσωρό. Τέλος, ο Τύμβος 5, διαμέτρου7,5μ., 52

61 περιέχει μία καύση μαζί με μια παρακείμενη ταφή σε ύπτια στάση και είναι ο μεγαλύτερος απ όλους τους τύμβους (Καραμήτρου- Μεντεσίδη και Βατάλη 1998, , Καραμήτρου-Μεντεσίδη και Βατάλη 1999, ). Μεταξύ των Τύμβων 4 και 5 εντοπίστηκε η ελεύθερη ταφή, η οποία ανήκε σε ένα παιδί. Πρόκειται για ανήλικο άτομο ετών, το οποίο ήταν τοποθετημένο σε συνεσταλμένη στάση. Το παιδί συνόδευαν 18 ψήφοι, από υαλόμαζα, χαλκό και οστό, που βρέθηκαν στο αριστερό το χέρι. Τέλος, όλοι οι νεκροί έχουν ίδιο προσανατολισμό, από ανατολή προς δύση, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις. Κτερίσματα: Οι περισσότερες ταφές ήταν κτερισμένες, ωστόσο υπάρχουν κάποιες που ήταν τελείως ακτέριστες. Τα αντικείμενα που συνόδευαν τους νεκρούς, ήταν συνήθως αγγεία, χειροποίητη αλλά και μυκηναϊκή κεραμική, κοσμήματα, όπως ενώτια και περιδέραια, αλλά και ψήφοι από υαλόμαζα (Καραμήτρου-Μεντεσίδη και Βατάλη 1998, ) Άνω Κώμη Κοζάνης Το 1998 οι ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στη θέση Σταυρός της Άνω Κώμης Κοζάνης, έφεραν στο φως το νεκροταφείο της ύστερης εποχής του Χαλκού. Πρόκειται για σύνολο 26 τάφων (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1998, ). Δυστυχώς μεγάλο μέρος του νεκροταφείου είναι κατεστραμμένο από μεταγενέστερες επεμβάσεις, οπότε και τα στοιχεία που έχουμε από τους σκελετούς είναι αποσπασματικά, εκτός από μία και μοναδική αδιατάρακτη ταφή (Εικόνα 20). Δίπλα από το νεκροταφείο εντοπίζονται και οικιστικά κατάλοιπα, που θα πρέπει να ανήκουν στον αντίστοιχο οικισμό του νεκροταφείου (Καραμήτρου- Μεντεσίδη 2000, ). Σχετικά με την αρχιτεκτονική των τάφων, πρόκειται για λακκοειδείς ταφές, ανοιγμένες στο φυσικό χώμα, χωρίς να παρατηρείται κάποιου είδους επιμέλεια του δαπέδου. Σημειώνονται πέντε παραδείγματα τάφων, οι οποίοι έχουν επενδυμένο το εσωτερικό των στενών πλευρών τους με πλάκες. Επίσης υπάρχουν ενδείξεις, όπως αναφέρει και η ανασκαφέας, ότι οι τάφοι καλύπτονταν με πλάκες, επειδή βρέθηκαν τμήματα ασβεστολιθικών πλακών πεσμένα πάνω σε ορισμένους σκελετούς και επομένως θα πρόκειται για λακκοειδείς πλακοπερίβλητους τάφους (Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1998, ). 53

62 Οι νεκροί ήταν τοποθετημένοι σε συνεσταλμένη στάση και ο προσανατολισμός τους ήταν συνήθως από δύση-ανατολή, εκτός από τέσσερις ταφές, οι οποίες έχουν κατεύθυνση βορρά-νότο και διαφοροποιούνται σκοπίμως (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1998, ) ( Εικόνα 21). Κτερίσματα: Ως κτερίσματα συναντούμε αγγεία, τα οποία μάλιστα τα βρίσκουμε κοντά στα άκρα όλων των ταφών. Συνήθη σχήματα αγγείων είναι ο κάνθαρος, ο κύαθος και τα αλάβαστρα. Επιπλέον έχουν βρεθεί όπλα, όπως είναι οι αιχμές δοράτων και βελών, τα κοσμήματα, όπως σύριγγες, ψήφοι από περιδέραιο και περόνες, που βρίσκονται συνήθως κοντά στην περιοχή του κρανίου (Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1998, ) Αιανή Κοζάνης Το 2000 εντοπίστηκαν στο κλασσικό και αρχαϊκό νεκροταφείο στη θέση Λειβάδια Αιανής ταφές της ύστερης εποχής του Χαλκού (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2000, ). Το νεκροταφείο βρίσκεται έξω από τον οικισμό και ορίζεται με περιβόλους. Το σύνολο των ταφών που ανάγονται στην ύστερη εποχή του Χαλκού είναι 33, από τις οποίες οι 12 φαίνεται να οργανώνονται σε συστάδες, σε μία προσπάθεια οργάνωσης του νεκροταφείου (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2000, ) (Εικόνα 22). Σχετικά με την αρχιτεκτονική των τάφων, διακρίνονται λακκοειδείς ταφές, ενώ το μέγεθος των λάκκων δεν είναι ίδιο για όλες τις ταφές, καθώς κάποιοι λάκκοι είναι μεγαλύτεροι από άλλους. Με κριτήριο λοιπόν το μέγεθος των λάκκων και σε συνδυασμό με τα πλούσια κτερίσματα, όπως είναι τα χάλκινα ξίφη, τέσσερις από αυτές τις ταφές θα μπορούσαν να ανήκουν σε άτομα ανώτερης κοινωνικής ομάδας. Εκτός από την οργάνωση σε συστάδες, ένα ακόμα στοιχείο που δηλώνει την προσπάθεια οργάνωσης του νεκροταφείου είναι η ίση απόσταση μεταξύ των τάφων, περίπου 0,15μ., αν και υπάρχουν και εξαιρέσεις, με ταφές, για παράδειγμα, που εκμεταλλεύονται και τον χώρο των διπλανών τους (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2000, ). Όσον αφορά τη μεταχείριση των νεκρών, ο συνήθης τρόπος ταφής είναι ο ενταφιασμός, με εξαίρεση τρεις περιπτώσεις καύσεων. Οι τελευταίες βρέθηκαν μέσα σε θήκες, σε λίθινες πλάκες δηλαδή τοποθετημένες κάθετα στο έδαφος. Η ανθρωπολογική μελέτη πραγματοποιήθηκε από την A. Coussons. Στη μία καύση 54

63 αναγνωρίστηκε ένα παιδί, τα οστά του οποίου ήταν πλαισιωμένα από κάποιο οργανικό υλικό όπως δέρμα ή ξύλο. Στους ενταφιασμούς, οι νεκροί τοποθετούνται κυρίως σε συνεσταλμένη στάση αν και δεν λείπουν οι περιπτώσεις που ο νεκρός βρίσκεται σε ύπτια θέση και παρατηρείται ο ίδιος προσανατολισμός, ΒΔ-ΝΑ. Οι ταφές είναι ατομικές, έτσι ώστε ο νεκρός να διατηρεί την ταυτότητά του (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2000, ). Επιπλέον υπάρχουν ενδείξεις για μεταθανάτιες τελετουργίες, αν κρίνουμε από την κυκλική κατασκευή που εντοπίστηκε το Το περιχείλωμά της είναι διαμέτρου 1μ. και αποτελείται από σκληρό στρώμα πηλού με έντονα ίχνη φωτιάς, μαζί με κατάλοιπα ζωικών οστών και καμένα όστρακα (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1990, 75-92). Επιπροσθέτως, λόγω της εύρεσης πολλών μυκηναϊκών ευρημάτων σε όλη την περιοχή του Αλιάκμονα, η ανασκαφέας δεν παραλείπει να προτείνει την ύπαρξη κάποιου είδους μυκηναϊκής εγκατάστασης και στην περιοχή της Αιανής, και τούτο γιατί η εγγύτητά της με τη Θεσσαλία θα ευνοούσε την ύπαρξη ενός δικτύου επαφών και ανταλλαγών και προφανώς και επιδράσεων με τη νότια Ελλάδα (Καραμήτρου- Μεντεσίδη 2000, ). Κτερίσματα: Όλες οι ταφές ήταν κτερισμένες, εκτός από μία (Ταφή 1). Το μεγαλύτερο ποσοστό των κτερισμάτων καταλαμβάνουν τα αγγεία, τα οποία είναι μυκηναϊκού τύπου αλλά και χειροποίητα. Ως τύπους αγγείων συναντούμε συχνά πρόχους, αλάβαστρα, κανθάρους. Σε μια τυπική ταφή στο νεκροταφείο της Αιανής, συναντάμε πήλινα αγγεία, μυκηναϊκά αλάβαστρα, ένα ή δύο χειροποίητα αγγεία, τα οποία τα τοποθετούσαν στην περιοχή των κάτω άκρων. Τα όπλα, όπως τα χάλκινα ξίφη, είναι ένα ακόμη κυρίαρχο αντικείμενο κτέρισης, κυρίως σε ανδρικές ταφές. Επίσης εντοπίζονται και κοσμήματα. Έχουν βρεθεί περόνες, που συγκρατούσαν τα ενδύματα, ψήφοι διάσπαρτες σε όλη την έκταση του σώματος, οι οποίες ίσως να αποτελούσαν τμήμα κάποιου περιδέραιου, ίσως να ήταν περίαπτα, ίσως πάλι να ράβονταν πάνω στα ενδύματα. Επίσης, εντοπίστηκαν και σφονδήλια. Κτερισμένες ήταν και οι παιδικές ταφές, όπως δείχνουν ένας ζωικός αστράγαλος και πέντε μικροσκοπικά βέλη (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2000, ) (Εικόνα 23). Ανθρωπολογική μελέτη: Στους σκελετούς του νεκροταφείου της Αιανής πραγματοποιήθηκε οστεολογική μελέτη, όπως ήδη αναφέρθηκε, από την A. Coussons. Δεκαεπτά ταφές ανήκουν σε ενήλικα άτομα και δέκα σε ανήλικα, εκ των οποίων τα δύο είναι βρέφη και τα υπόλοιπα οκτώ είναι ανήλικα 9-15 ετών. Τα συνολικά 55

64 ποσοστά θνησιμότητας των ανηλίκων κινούνται σε φυσιολογικά επίπεδα. Εντύπωση, όμως, προκαλεί η μεγάλη θνησιμότητα των νεαρών ενηλίκων, μεταξύ 18 και 35 ετών. Όσον αφορά το φύλο, συναντούμε ίσα ποσοστά ανδρών και γυναικών και δεν παρατηρείται κάποια ιδιαίτερη μεταχείριση με βάση το φύλο (Καραμήτρου- Μεντεσίδη 1996, 72-75) Κρυοβρύση-Κρανίδια Στη θέση Κρυοβρύση-Κρανίδια, εντοπίστηκε νεκροταφείο της ύστερης εποχής του Χαλκού. Από το 1986 ξεκίνησαν οι ανασκαφές στην περιοχή αυτή του Αλιάκμονα και ως το 1997 εντοπίστηκαν συνολικά 10 τάφοι (Χονδρογιάννη-Μετόκη 1993, 1997, 31-42). Σχετικά με τη χρονολόγηση του νεκροταφείου δύο μυκηναϊκά αγγεία το τοποθετούν στην ΥΕΙΙΙ Γ και στην υπομυκηναϊκή περίοδο. Όλοι οι τάφοι έχουν κοινό προσανατολισμό, ΒΑ-ΝΔ και είναι οργανωμένοι με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούν συστάδες. Πιο συγκεκριμένα, δημιουργείται η εντύπωση ότι αναπτύσσονται σε τρεις συστάδες με κοινό προσανατολισμό, ενώ ως σύνολο εντάσσονται σε μια επιμήκη ζώνη με κοινό προσανατολισμό (Χονδρογιάννη- Μετόκη 1997, 31-42). Σχετικά με την κατασκευή των τάφων, δεν υπάρχει κάποιου είδους ιδιαίτερη επιμέλεια, καθώς ανοίγονταν στο φυσικό έδαφος. Εξαίρεση σε αυτό βέβαια αποτελούν τέσσερις ταφές, στις οποίες παρατηρούμε μια διαφοροποίηση, καθώς το εσωτερικό των μακρών και στενών πλευρών ενισχύεται με πλάκες, οι οποίες έφεραν ίχνη επεξεργασίας, δηλαδή υπήρχε αποτυπωμένο το περίγραμμα μορφών. Η ανασκαφέας χρησιμοποιεί τον όρο «ανθρωπόμορφες στήλες», για να προσδιορίσει τις λίθινες αυτές πλάκες, που αποδίδουν τελείως σχηματικά το περίγραμμα ανθρώπινων μορφών (Εικόνα 24). Προφανώς, η παρουσία τους μέσα στους τάφους οφείλεται σε δεύτερη χρήση, γεγονός που έχει απασχολήσει την έρευνα για το ποια ήταν η αρχική τους θέση, η χρήση και η χρονολόγησή τους, καθώς πρόκειται για αντικείμενα με μεγάλο βάρος. Η επικρατέστερη άποψη είναι πως οι ανθρωπόμορφες αυτές στήλες εξυπηρετούσαν τις ανάγκες προβολής κάποιων ατόμων μέσα στην κοινότητά τους και πως η χρονολόγηση της αρχικής τους χρήσης θα πρέπει να τοποθετηθεί στην Τελική Νεολιθική. Από τους τάφους που βρέθηκαν, είναι αρκετά ξεκάθαρα τα δεδομένα, έτσι ώστε να πούμε ότι όλοι ακολουθούσαν όμοιο προσανατολισμό και οργανώνονταν σε τρεις συστάδες (Χονδρογιάννη-Μετόκη 1997, 31-42). 56

65 Σχετικά με τον τρόπο απόθεσης των νεκρών, καταλήγουμε ότι κυριαρχούσε ο ενταφιασμός σε ατομικές ταφές. Οι νεκροί φαίνεται να ήταν τοποθετημένοι σε συνεσταλμένη στάση, με τα κάτω άκρα ελαφρώς λυγισμένα (Χονδρογιάννη-Μετόκη 1997, 31-42). Από μια αδιατάρακτη ταφή και από τα οστά που έχουν σωθεί από τις διαταραγμένες ταφές, είναι φανερό ότι έχουμε μόνο ενήλικες ενώ δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία για ταφές ανηλίκων. Η απουσία των ανήλικων ατόμων θα μπορούσε να είναι από τη μία μέρος των ταφικών πρακτικών της περιοχής, αλλά από την άλλη θα μπορούσε να είναι αποτέλεσμα της ελλιπούς έρευνας (Χονδρογιάννη- Μετόκη 1997, 31-42). Κτερίσματα: Να σημειώσουμε ότι όλες οι ταφές ήταν κτερισμένες, εκτός από την μοναδική αδιατάρακτη ταφή. Το μεγαλύτερο ποσοστό των κτερισμάτων και σε αυτό το νεκροταφείο καλύπτουν τα αγγεία, τα οποία είναι χειροποίητα αλλά και μυκηναϊκού τύπου τροχήλατα αγγεία. Συνήθεις τύποι αγγείων είναι ο κάνθαρος αλλά και η κύλικα. Όλες οι ταφές ήταν κτερισμένες με ένα αγγείο εκτός από μία ταφή, αρκετά πλούσια, η οποία περιείχε μια τροχήλατη υψίποδη μυκηναϊκή κύλικα, κοσμήματα και σφονδήλια (Χονδρογιάννη-Μετόκη 1997, 31-42) Τύμβος Ποταμών, Νευροκοπίου Δράμας Στην περιοχή του Νευροκοπίου Δράμας, εντοπίστηκε το 1967 και το 1976 ένας ταφικός τύμβος, δυστυχώς συλημένος, εκτός από το νοτιοανατολικό τμήμα του. Σύμφωνα με τα αγγεία που βρέθηκαν στο εσωτερικό του, ο τύμβος χρονολογείται στην ΥΕΙΙΙ Β (Γραμμένος 1979, 26-70). Ο τύμβος βρίσκεται σε υψόμετρο 500 μ. Ήταν κατασκευασμένος από λίθους και από χώμα, υλικά, τα οποία βρίσκονται στη γύρω περιοχή. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν αμφορείς ως τεφροδόχα αγγεία ακουμπισμένα στα τοιχώματα του χωρίς τα αγγεία αυτά να βρίσκονταν πάνω σε κάποιου είδους κρηπίδα και χωρίς τα στόμιά τους να έχουν φράξει από κάποιο λίθο ή άλλο μικρότερου μεγέθους αγγείο. Δίπλα από αυτά βρέθηκαν άλλα αγγεία και κτερίσματα. Τα ανθρωπολογικά δεδομένα είναι εξαιρετικά ελλιπή (Γραμμένος 1979, 26-70). 57

66 Τύμβος Εξοχής Δράμας Στην περιοχή του Νευροκοπίου Δράμας σε υψόμετρο, 620 μ. περίπου, εντοπίστηκε ακόμη ένας ταφικός τύμβος της ύστερης εποχής του Χαλκού, ελλειψοειδούς σχήματος. Όμοια με τους Ποταμούς δεν έχει εντοπιστεί άλλος τύμβος, οπότε πιθανόν να μη πρόκειται για κάποιο νεκροταφείο τύμβων (Γραμμένος 1979, 26-70) (Εικόνα 25). Στο εσωτερικό του τύμβου υπήρχαν ταφές, δυστυχώς όμως φυσικοί παράγοντες όπως είναι η επίδραση των ριζών, οι οποίες αποσάθρωσαν την κεραμική, επέδρασαν αρνητικά στον προσδιορισμό του αριθμού των ταφών. Το μόνο ασφαλές συμπέρασμα είναι το γεγονός ότι πρόκειται για καύσεις που βρέθηκαν διασκορπισμένες στο γύρο χώρο. Τα αγγεία των ταφών-καύσεων ήταν αμφορείς και φιάλες. Πάνω από την περιοχή με τις ταφές υπήρχε μια μεγαλύτερη συγκέντρωση λίθων μαζί με όστρακα (Γραμμένος 1979, 26-70). Κτερίσματα: Και στους δύο τύμβους της Δράμας, εντοπίστηκαν πήλινα αγγεία, συμπεριλαμβανομένων και των αγγείων που περιείχαν τις ταφές-καύσεις, κυρίως χειροποίητα τα οποία υπερτερούν σε σχέση με τα υπόλοιπα κτερίσματα, όπως σφονδήλια και περόνες. Στην κεραμική αναγνωρίζονται παράλληλα από τα Βαλκάνια και την κεντρική Μακεδονία, ενώ τα αγγεία μυκηναϊκού τύπου είναι λίγα σε αριθμό (Γραμμένος 1979, 26-70) Φαιά Πέτρα Σιδηροκάστρου Στη Φαιά Πέτρα στο Σιδηρόκαστρο, 15 χλμ. από τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα και 10 χλμ. από το Σιδηρόκαστρο, βρίσκεται νεκροταφείο της ύστερης εποχής του Χαλκού ( π.χ.) στη θέση «Κόκκινα Βράχια» και σε υψόμετρο περίπου 300 μ. Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός, ότι στο συγκεκριμένο νεκροταφείο δεν υπήρξαν μεταγενέστερες παρεμβάσεις, οπότε τα ταφικά σύνολα που ήρθαν στο φως παρέμειναν αδιατάρακτα και ολοκληρωμένα. Σχετικά με τον οικισμό του νεκροταφείου, υπάρχει η θέση Σκάλα, η οποία όμως λόγω της μεγάλης απόστασης από το νεκροταφείο, περίπου 1 χλμ.., και της δύσκολης πρόσβασης σε αυτή, λόγω δύσβατου φυσικού περιβάλλοντος, μάλλον δε θα πρέπει να σχετίζεται με αυτό, οπότε και παραμένει άγνωστος μέχρι στιγμής ο οικισμός του (Βάλλα 2000, 2002, , Valla et.al., 2013, ). 58

67 Το νεκροταφείο αποτελείται από έξι ορθογώνιους ταφικούς περιβόλους, με κοινό σχήμα και προσανατολισμό, επομένως μπορούμε να μιλήσουμε για έναν οργανωμένο χώρο ταφής και μάλιστα έξω από τα όρια του οικισμού, μια τακτική διόλου άγνωστη για την περίοδο της ύστερης εποχής του Χαλκού (Valla et.al., 2013, ) (Εικόνα 26). Σχετικά με την αρχιτεκτονική των περιβόλων, ήταν κατασκευασμένοι από λίθους, υλικό άφθονο στην περιοχή. Αφού πρώτα ισοπέδωναν την περιοχή για να ομαλοποιήσουν την επιφάνεια στη συνέχεια έχτιζαν είτε λίθινα τοιχώματα είτε απλά τοποθετούσαν τους λίθους σε κάθετη διάταξη. Παρατηρούμε ότι κάποιοι περίβολοι ήταν κατασκευασμένοι από λίθους λευκού χρώματος, που σημαίνει ότι η επιλογή τους ήταν σκόπιμη, ενώ στους υπόλοιπους η επιλογή ήταν τυχαία. Ωστόσο όλοι ήταν καλυμμένοι με λίθους και χώμα. Το σχήμα των τάφων φαίνεται να μιμείται την αρχιτεκτονική των οικιών, εξαιτίας του ορθογώνιου σχήματος και του χαμηλού τοιχίου, που εντοπίζεται σε μια από τις πλευρές τους. Δεν είναι ξεκάθαρο στην ανασκαφέα εάν οι περίβολοι καλύπτονταν με τύμβο (Βάλλα 2002, , Valla et.al., 2013, ). Όσον αφορά τον τρόπο απόθεσης των νεκρών συναντούμε και τον ενταφιασμό και την καύση. Την ισοπέδωση του εσωτερικού χώρου του ταφικού περιβόλου, ακολουθούσε η τοποθέτηση του νεκρού μαζί με τα κτερίσματά του και ύστερα το γέμισμα του χώρου αυτού με χώμα και λίθους. Κυριαρχούν οι ενταφιασμοί στο νεκροταφείο, 10 από τα 11 άτομα. Επίσης, δεν παρατηρείται κάποιος διαχωρισμός σύμφωνα με το φύλο, καθώς ενταφιάζονται και άνδρες και γυναίκες. Ωστόσο παρατηρείται και μια περίπτωση καύσης, στον Περίβολο 5 (Εικόνα 27), μέσα σε τετράωτο αμφορέα. Ύστερα από ανθρωπολογική μελέτη πρόκειται για ενήλικη γυναίκα άνω των 30 ετών. Βέβαια η εικόνα της καύσης που έχουμε αντανακλά περισσότερο μια δευτερογενή μεταχείριση, από τη στιγμή που η καύση έγινε σε διαφορετικό σημείο από αυτό που βρέθηκε (Τριανταφύλλου 2002, 165). Ίσως η γυναίκα αυτή να είχε κάποια εξέχουσα θέση και αυτό διότι η διαδικασία της καύσης απαιτεί αφενός πολύ χρόνο προετοιμασίας και αφετέρου άτομα με ειδικές γνώσεις. Στοιχεία για τους ενταφιασμούς μπορούμε να πάρουμε δυστυχώς μόνο από τρεις σκελετούς, για να καταλήξουμε ότι οι νεκροί θάβονταν τόσο σε συνεσταλμένη όσο και σε ύπτια στάση. Τέτοια παραδείγματα έρχονται από τον Περίβολο 6, όπου το δεκάχρονο παιδί ήταν ενταφιασμένο σε συνεσταλμένη στάση στη δεξιά του πλευρά, τον Περίβολο 5, όπου ο νεαρός ενήλικας ήταν τοποθετημένος σε ύπτια στάση και 59

68 τέλος τον Περίβολο 2, στον οποίο το δεκάχρονο παιδί ήταν τοποθετημένο με εκτεταμένα τα κάτω άκρα του, ενώ ο υπόλοιπος σκελετός ήταν διαταραγμένος πιθανόν εξαιτίας δευτερογενούς μεταχείρισης. Μέσα στους περιβόλους συναντώνται πολλαπλές ταφές καθώς φαίνεται ότι με τη νεώτερη ταφή παραμέριζαν και άλλαζαν θέση οι προηγούμενες. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι οι περίβολοι φιλοξενούσαν οικογενειακές ταφές, χωρίς βέβαια να μπορεί να αποδειχθεί με ασφάλεια ένα τέτοιο συμπέρασμα (Βάλλα 2000, 2002, ). Στοιχεία δευτερογενούς μεταχείρισης και μεταθανάτιων τελετουργιών είναι εμφανή στο νεκροταφείο της Φαιάς Πέτρας. Μία από τις δευτερογενείς πρακτικές που συναντώνται είναι το κάπνισμα των οστών. Πρόκειται για επιλεκτική καύση ή κάπνισμα ορισμένων τμημάτων του σκελετού, συνήθως μετά από την αποσύνθεση της σάρκας. Αυτού του είδους η καύση γίνονταν μέσα στα όρια του περιβόλου καθώς έχουν βρεθεί ίχνη καύσης σχεδόν σε όλους τους περιβόλους. Κάπνισμα οστών συναντάται σε τρία παραδείγματα στη Φαιά Πέτρα, όπως στον Περίβολο 5 όπου το πάνω μέρος ενός ανδρικού σκελετού από το κρανίο, ως τις πρώτες πλευρές είναι ελαφρώς καμένο, ενώ το κάτω μέρος του παραμένει άθικτο. Φαίνεται ότι ο άνδρας εναποτέθηκε στα πλαίσια ενός κανονικού ενταφιασμού στο δάπεδο του περιβόλου, όμως σε μια δεύτερη φάση, μεταγενέστερη χρονικά, πραγματοποιήθηκε το επιλεκτικό κάπνισμα του σκελετού. Αξίζει να σημειωθεί το γεγονός ότι στα αναμοχλευμένα αυτά οστά εντοπίστηκε και το κρανίο ενός νηπίου. Επίσης, άλλο παράδειγμα είναι ο Περίβολος 1, ο οποίος περιελάμβανε οστά κρανίου, μέρος της αριστερής ωμοπλάτης και σπονδύλους, μάλλον από ανδρικό σκελετό. Ένας άλλος τύπος μεταχείρισης των νεκρών είναι ο παραμερισμός των οστών για τους καινούριους ενταφιασμούς. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, για κάθε καινούριο ενταφιασμό ανοίγονταν ο περίβολος και πραγματοποιούνταν η καινούρια ταφή. Καταλήγοντας, σαν τρίτη δευτερογενή μεταχείριση παρατηρείται και ο σκόπιμος παραμερισμός των οστών, συγκεκριμένων σκελετικών ομάδων, όπως για παράδειγμα στον Περίβολο 2, στο κέντρο του οποίου βρέθηκαν συγκεντρωμένα τέσσερα κρανία, (Βάλλα 2000, 2002, Τριανταφύλλου 2002,). Αρκετά από τα ανασκαφικά στοιχεία συνηγορούν στην υπόθεση της τέλεσης μεταθανάτιων πρακτικών. Ένα πρώτο στοιχείο, είναι η ύπαρξη ενός λίθινου αυλακιού στη βάση της μακράς πλευράς του Περιβόλου 1, το οποίο μάλιστα έχει και κατηφορική κλίση με κατεύθυνση βορρά-νότου, ταυτίζοντάς το έτσι με ταφικές τελετουργίες. Επίσης, σε 60

69 αρκετά σημεία του νεκροταφείου, είτε μέσα σε συνδυασμό και με τα ίχνη πυράς, είτε έξω από τους περιβόλους, έχουν βρεθεί οστά ζώων, πιθανόν λόγω της κατανάλωσής τους κατά τη διάρκεια τελετουργικών γευμάτων. Έχουν εντοπιστεί ζωικά κατάλοιπα σε τρεις περιβόλους του νεκροταφείου (Περίβολοι 1, 5 και 6). Τα ζώα αυτά φαίνεται ότι σφαγιάστηκαν, εξαρθρώθηκαν και αποσαρκώθηκαν με αιχμηρό εργαλείο, ίσως μαχαίρι. Τα ζώα δεν ήταν μεγάλα σε μέγεθος, ωστόσο το κρέας τους μπορούσε να θρέψει αρκετά άτομα. Σε αντίθεση με άλλα νεκροταφεία της εποχής, στη Φαιά Πέτρα δεν υπάρχουν ενδείξεις στα οστά των ζώων, που να υποδηλώνουν ότι κατανάλωναν το μεδούλι. Ύστερα από την κατανάλωση συνέλεγαν τα υπολείμματα, για να μη προσελκύσουν τα σαρκοφάγα ζώα. Τέλος, κάποια από τα κτερίσματα όπως είναι ένα κύπελλο με κωνική βάση, υποδηλώνουν την ύπαρξη κάποιου είδους τελετής, καθότι οι τύποι των αγγείων αυτών συνήθως χρησιμοποιούνται σε τέτοιου είδους περιστάσεις (Βάλλα 2000, 2002). Κτερίσματα: Το μεγαλύτερο ποσοστό των κτερισμάτων και σε αυτό το νεκροταφείο ανήκει στα αγγεία. Τα μοτίβα, όπως η εγχάρακτη διακόσμηση με επίθετη ύλη και οι τύποι αγγείων έχουν παράλληλα σε κεντρική Μακεδονία όπως επίσης και σε Βαλκάνια. Έρχονται στο φως τετράωτοι αμφορείς και φιάλες με κωνική βάση, κάνθαροι, μικροί αμφορίσκοι και ψευδόστομοι αμφορείς. Στο σύνολο των κτερισμάτων ανήκουν επίσης και πήλινα σφονδήλια, χάλκινα κοσμήματα, χάλκινα καρφάκια, χάλκινα εγχειρίδια και αιχμές βελών ( Βάλλα 2000, 2002). Στο νεκροταφείο της Φαιάς Πέτρας υπάρχουν αρκετά στοιχεία, για να μπορέσουμε να διαμορφώσουμε μια σχετικά καλή εικόνα για τη μεταχείριση των νεκρών όπως και για τις διαδικασίες και πρακτικές μετά την ταφή. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι δινόταν μεγαλύτερη βαρύτητα στη σημασία της οικογένειας παρά της ατομικότητας. Και μάλιστα, φαίνεται ότι σκοπίμως δεν έδιναν βαρύτητα στην ατομικότητα, για να μπορέσει έτσι ο νεκρός να περάσει στη σφαίρα της μνήμης (Τριανταφύλλου, 2002). Επίσης, στο νεκροταφείο υπάρχουν ενδείξεις επιθυμίας κάποια άτομα ή ομάδες να διαφοροποιηθούν από το σύνολο. Πιο συγκεκριμένα, στον τομέα της αρχιτεκτονικής των ταφικών περιβόλων, αναφέραμε ότι υπάρχει διαφοροποίηση σε ορισμένους ως προς το χρώμα των λίθων. Κάποιοι από τους ταφικούς περιβόλους είναι κατασκευασμένοι από λευκούς λίθους και κάποιοι άλλοι από τυχαία επιλογή λίθων. Επίσης, η μια και μοναδική καύση του νεκροταφείου, ίσως να υποδηλώνει την επιθυμία διαφοροποίησης αυτής της γυναίκας από το σύνολο. Μπορεί να πρόκειται δηλαδή για ένα άτομο με εξέχουσα θέση στην 61

70 κοινωνία, στο οποίο ήθελαν να προσδώσουν ιδιαίτερες τιμές. Τελειώνοντας, η μυκηναϊκή παρουσία δεν είναι ούτε κι εδώ απούσα. Η εύρεση των ψευδόστομων αμφορέων, ένας από τους οποίους είναι επείσακτος μυκηναϊκός, εντείνουν τη συζήτηση για την μυκηναϊκή παρουσία στη βόρεια Ελλάδα Θάσος Η έρευνα των ταφικών πρακτικών στη Θάσο αφορά στα νεκροταφεία του οικισμού Καστρί (Κουκουλή-Χρυσανθάκη 1992, 15). Η θέση Καστρί βρίσκεται στο νότιο τμήμα του νησιού σε μια καλά οχυρωμένη κορυφή. Αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση, σε σχέση με όσα παραδείγματα έχουμε σχολιάσει ως τώρα, καθώς έχει τα εξής τρία νεκροταφεία, τα Κεντριά, τις Βρυσούδες και τα Τσιγανάδικα (Εικόνα 28). Και τα τρία νεκροταφεία αναπτύσσονται στους πρόποδες της θέσης Καστρί. Τα Κεντριά βρίσκονται στους νοτιοδυτικούς και βορειοδυτικούς πρόποδες, οι Βρυσούδες στα ανατολικά του οικισμού και τα Τσιγανάδικα στη βορειοδυτική πλευρά του. Η μελέτη του αρχαιολογικού υλικού τοποθετεί τα νεκροταφεία προς το τέλος της ύστερης εποχής του Χαλκού. Επομένως πρόκειται για οργανωμένους χώρους νεκροταφείων έξω από τα όρια του οικισμού. Όσον αφορά το μέγεθός τους, το μεγαλύτερο είναι τα Τσιγανάδικα και το μικρότερο, με μόλις τρεις ταφικές συστάδες, είναι οι Βρυσούδες, ενώ στα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά τους παρουσιάζον ομοιότητες. Σχετικά με την οργάνωση των τάφων στα νεκροταφεία φαίνεται να οργανώνονται κατά κανόνα σε ταφικές συστάδες. Οι τάφοι αποτελούν υπέργεια οικοδομήματα, τα οποία φαίνεται να έχουν ομοιότητες με την οικιστική αρχιτεκτονική (Εικόνα 29). Το υλικό κατασκευής τους ήταν από ξερολιθιά και από τοπικό θασίτικο μάρμαρο. Σε ορισμένους τάφους συναντούμε στο εσωτερικό τους πλάκες όρθια τοποθετημένες, σαν είδος παραστάδας, αποδίδοντας με αυτόν τον τρόπο ένα είδος μεγαλιθισμού. Ήταν καλυμμένοι με χώμα και στο εσωτερικό, στο επίπεδο των ταφών, με λίθους. Εντοπίζονται επίσης δύο είδη κτισμάτων, ανάλογα με την ταφική πρακτική: 1) ταφικά κτίσματα αποκλειστικά για ενταφιασμούς και 2) αποκλειστικά για καύσεις. Πρόκειται για κιβωτιόσχημους τάφους, οι οποίοι καλύπτονται με πλάκες και το εσωτερικό τους γεμίζεται με λίθους. Η κάτοψή τους είναι κατά κανόνα ορθογώνια, με εξαίρεση τον θάλαμο ορισμένων συστάδων, ο οποίος καταλήγει σε αψίδα, που ποικίλλει σε μέγεθος χωρίς απαραίτητα κοινό 62

71 προσανατολισμό. Τα ταφικά κτίσματα φαίνεται να έχουν μια σταδιακή εξέλιξη, όπως είναι η ύψωση των τοιχωμάτων του θαλάμου, η δημιουργία ενός είδους εισόδου, η προσθήκη νέων χώρων, σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως είναι ο προθάλαμος και ο αποθέτης, στους οποίους δεν εντοπίζονται σκελετικά κατάλοιπα, παρά μόνο θραύσματα κεραμικής (Κουκουλή-Χρυσανθάκη 1992, ). Στο εσωτερικό του θαλάμου πραγματοποιούνται οι ενταφιασμοί, απευθείας πάνω στο φυσικό δάπεδο. Πρόκειται για πολλαπλές ταφές σε όλες τις ταφικές συστάδες, εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις όπου φαίνεται να φιλοξενούνται μονές ταφές, αν και ο θρυμματισμός των οστών είναι μεγάλος εξαιτίας της κάλυψής τους από λίθους, με αποτέλεσμα ο υπολογισμός του ελάχιστου αριθμού των ατόμων να είναι επισφαλής. Για παράδειγμα στην ταφική συστάδα 18 (Τ18) υπολογίζεται ότι είχαν αποτεθεί κατά προσέγγιση 90 άτομα. Επικρατεί ο ενταφιασμός ως πρακτική και στα τρία νεκροταφεία, εκτός από τέσσερις καύσεις που βρέθηκαν στα Τσιγανάδικα. Οι νεκροί τοποθετούνταν σε ύπτια στάση, στοιχείο που το γνωρίζουμε από τις τελευταίες ταφές του τάφου, επειδή στο εσωτερικό επικρατούσε το αδιαχώρητο, καθώς παραμέριζαν τις παλαιότερες ταφές στα πλάγια του τάφου, για να πραγματοποιηθεί η νεότερη. Η εισαγωγή στον τάφο μάλλον πραγματοποιούνταν είτε από την είσοδο είτε από τα πλάγια ενώ τα άτομα που αναλάμβαναν την ταφή του νεκρού θα πρέπει να έμπαιναν σκυμμένα στο εσωτερικό του τάφου καθώς κανένας τάφος δεν είχε ύψος μεγαλύτερο από 1,20 μ. Καύσεις εντοπίζονται συνήθως μέσα σε βάσεις τεφροδόχων αγγείων, τα οποία στηρίζονται πολύ καλά από λίθους και τοποθετούνται στο αψιδωτό τμήμα του θαλάμου (Κουκουλή- Χρυσανθάκη 1992, ). Αρκετά και ενδιαφέροντα είναι τα στοιχεία για τις τελετές που πραγματοποιούνταν στα νεκροταφεία. Εντοπίζονται, καταρχήν, ίχνη πυράς στο εσωτερικό των τάφων. Σύμφωνα με την Κουκουλή-Χρυσανθάκη, είχαν σχέση με τελετές που πραγματοποιούνταν μέσα στους τάφους, ίσως τη στιγμή που παραμέριζαν την παλαιότερη ταφή για να τοποθετήσουν την καινούρια. Ίσως να επρόκειτο, σύμφωνα με την ανασκαφέα, για καθαρτήριες τελετές, για τον καθαρισμό του τάφου, πιθανόν με τη συνοδεία αρωματικών ουσιών. Επίσης, από τα ζωικά κατάλοιπα που έρχονται στο φως, φαίνεται ότι μάλλον κατανάλωναν κρέας κατά τη διάρκεια της ταφής ή μετά από αυτήν. Η αποσπασματική εύρεση των ζωικών καταλοίπων στους τάφους των νεκροταφείων του οικισμού Καστρί ίσως όμως και να υποδηλώνει την προσφορά κρέατος στους νεκρούς. Τα ζωικά κατάλοιπα σε 63

72 συνδυασμό με τα θραύσματα των αγγείων που εντοπίστηκαν στους αποθέτες των τάφων πιθανώς να σημαίνουν την τέλεση κάποιας τελετής έξω από τον τάφο. Επιπροσθέτως, στα πλαίσια των τελετών πιθανόν να εντάσσονται και τα θραύσματα μεγάλων αμφορέων που βρίσκονται στους προθαλάμους των τάφων, οι οποίοι ενδεχομένως να περιείχαν προσφορές για τους νεκρούς ή για τους συμμετέχοντες στις τελετές. Τέλος, στο εσωτερικό των τάφων παρατηρήθηκε έντονη διατάραξη και αυτό ίσως να οφείλεται σε τελετές που λάμβαναν χώρα μέσα στον τάφο και είχαν σχέση με τον παραμερισμό των παλαιότερων οστών (Κουκουλή- Χρυσανθάκη 1992, 647). Κτερίσματα: Τα κτερίσματα περιλαμβάνουν αγγεία, χάλκινα κοσμήματα, πήλινα σφονδήλια και εγχειρίδια και εντοπίζονται σε όλα τα νεκροταφεία της Θάσου. Επίσης, οι νεκροί φαίνεται να θάβονταν ντυμένοι, αν κρίνουμε από ορισμένα χάλκινα κουμπιά, που ίσως να αποτελούσαν εξαρτήματα του ενδύματος. Λόγω των πολλαπλών ταφών μέσα σε έναν τάφο, είναι φυσικό ο κάθε νεκρός, εκτός από τον τελευταίο, να χάνει την ατομική του ταυτότητα, καθώς με την εισαγωγή της νέας ταφής παραμερίζονται στις πλευρές του τάφου οι παλαιότερες. Η ανασκαφική σε συνδυασμό με την ανθρωπολογική έρευνα θεωρούν ορισμένα κτερίσματα δηλωτικά του φύλου, αλλά κυρίως της ηλικίας του νεκρού, όπως για παράδειγμα οι χάντρες από υαλόμαζα που εντοπίζονται κυρίως σε παιδικές ταφές (Κουκουλή- Χρυσανθάκη 1992, 643). Ανθρωπολογική μελέτη: Έχει πραγματοποιηθεί ανθρωπολογική μελέτη σε όσους σκελετούς έχουν διατηρηθεί σε καλή κατάσταση από τον γερμανό ανθρωπολόγο B. Hermann. Μελετήθηκαν 354 άτομα από τα νεκροταφεία του οικισμού Καστρί. Η έρευνα έδειξε ότι στο νεκροταφείο συναντώνται ενήλικα αλλά και ανήλικα άτομα. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι το 35% του συνόλου του πληθυσμού ανήκει στα ανήλικα, ενώ το 13% του πληθυσμού ανήκει σε νεαρούς και μέσους ενήλικες (18-40 ετών). Τα ποσοστά ανδρών και γυναικών είναι περίπου ίσα, καθώς ταυτίστηκαν 32 γυναίκες και 39 άνδρες, ενώ σε 283 άτομα δεν κατέστη δυνατός ο προσδιορισμός τους (Κουκουλή- Χρυσανθάκη 1992, ). Σε όλα τα νεκροταφεία της Θάσου που αναφέραμε παραπάνω, εντοπίζονται στοιχεία διαφοροποίησης ορισμένων τάφων από τους υπόλοιπους. Πιο συγκεκριμένα, σε ορισμένους τάφους ανασκάπτονται λίθινες «στήλες», η χρήση των οποίων παραμένει αβέβαιη (Κουκουλή- Χρυσανθάκη 1992, 382). Ίσως να είχαν σκοπό να δηλώσουν την εξέχουσα σημασία των νεκρών του τάφου. Επίσης, ενδιαφέρον παρουσιάζει η απομακρυσμένη θέση ορισμένων ταφικών συστάδων (Τ25, Τ26, Τ27, 64

73 Τ30, Τ32, Τ33) στο νεκροταφείο Τσιγανάδικα. Πρόκειται για συστάδες χωρίς κάποια αρχιτεκτονική διαφοροποίηση σε σχέση με τους υπόλοιπους τάφους, ωστόσο αυτή η απομάκρυνσή τους δημιουργεί ερωτηματικά και υποθέσεις για ανάγκη διαφοροποίησής τους από το σύνολο. Συνεχίζοντας, στο ίδιο νεκροταφείο εντύπωση προκαλούν οι τρεις καύσεις που εντοπίστηκαν. Είναι οι μοναδικές καύσεις και στα τρία νεκροταφεία του οικισμού, δημιουργώντας πάλι την ανάγκη διαφοροποίησης. Τέλος, όσο κινούμαστε σε περισσότερο γενικό πλαίσιο, ερωτηματικά στην έρευνα δημιουργεί αφενός η ύπαρξη τριών νεκροταφείων για έναν οικισμό και αφετέρου η μεγαλύτερη έκταση του ενός από αυτά. Αναπάντητα όμως θα παραμείνουν τα ερωτήματα σχετικά με το ποιες ομάδες θάβονταν στο κάθε νεκροταφείο, αν είχαν κάποια ιδιαίτερη θέση στην κοινωνία και ήθελαν να τη μεταφέρουν και στο χώρο των νεκρών. 4.2 Νεκροταφεία της Μακεδονίας κατά την ύστερη εποχή του Χαλκού Ανακεφαλαιώνοντας, παρατηρούμε στην ύστερη εποχή του Χαλκού διαφοροποιήσεις σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους στην περιοχή της Μακεδονίας. Την περίοδο αυτή γίνεται φανερή η επιθυμία των κατοίκων ενός οικισμού να διαχωρίσουν τον κόσμο των νεκρών. Η επιθυμία τους αυτή πραγματοποιείται με την οργάνωση των νεκροταφείων εκτός των ορίων των οικισμών. Εξαίρεση στην εικόνα αυτή αποτελούν τα άτομα που βρέθηκαν θαμμένα εντός των οικισμών, όπως στην Τούμπα Θεσσαλονίκης. Ένα άλλο χαρακτηριστικό, στο οποίο υπάρχει μια σχετική ποικιλία σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους είναι η οργάνωση των νεκροταφείων. Πιο συγκεκριμένα, εντοπίζονται παραδείγματα τύμβων, ταφικών περιβόλων και κτισμάτων, όπως επίσης και συστάδες τάφων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η συγκέντρωση νεκροταφείων τύμβων στα παράλια της χώρας (Πηγή Αθηνάς, Πηγή Αρτέμιδος και Βάλτος Λεπτοκαρυάς). Η εύρεσή τους κυρίως στα παράλια μας οδηγεί να σκεφτούμε την έντονη επιρροή από τη νότιο Ελλάδα. Παρ όλα αυτά, ο εντοπισμός τύμβων στο νεκροταφείο του Πολύμυλου και στους Ποταμούς και στην Εξοχή Δράμας εγείρει συζητήσεις για νότια επιρροή ακόμη και στην ενδοχώρα. Βασικός τρόπος οργάνωσης των νεκροταφείων στο εσωτερικό της Μακεδονίας αποτελούν οι συστάδες κιβωτιόσχημων και λακκοειδών τάφων, 65

74 υποδηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο ένα τοπικό χαρακτηριστικό οργάνωσης. Τέλος, ένας πολύ ενδιαφέρον τρόπος οργάνωσης συναντάται στα νεκροταφεία της Θάσου και της Φαιάς Πέτρας εξαιτίας της οργάνωσής τους με ταφικά κτίσματα και περιβόλους αντίστοιχα. Όμοιά τους δεν εντοπίζονται αλλού στη Μακεδονία, οπότε αξίζει να σημειωθεί. Η οργάνωση των νεκροταφείων μας οδηγεί και σε ένα ακόμη συμπέρασμα, εκτός από αυτό των επιρροών του Νότου. Η επιθυμία της συγκέντρωσης ορισμένων τάφων κάτω από έναν τύμβο, όπως επίσης οι περίβολοι και τα ταφικά κτίσματα που μιμούνται την οικιστική αρχιτεκτονική μας οδηγούν στη σκέψη, ότι επιθυμούσαν να τονιστεί ή έστω να γίνει φανερή η έννοια της «οικογένειας». Στην ίδια σκέψη οδηγεί και η οργάνωση σε συστάδες όπως και οι πολλαπλές ταφές. Υπάρχουν ορισμένα παραδείγματα νεκροταφείων, όπως η Φαιά Πέτρα, η Θάσος και οι Σπάθες, στα οποία εντοπίζονται κατά κύριο λόγο πολλαπλές ταφές. Η εικόνα αυτή ενισχύει την ύπαρξή «οικογενειακών τάφων». Πάντως η γενική εικόνα που αποκομίζει κάποιος είναι ότι επικρατούν οι ατομικές ταφές, με εξαιρέσεις τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν παραπάνω, ανεξάρτητα με την τοποθέτηση των νεκροταφείων στα παράλια ή στην ενδοχώρα της Μακεδονίας. Ο νεκρός τοποθετούνταν σε συνεσταλμένη ή ύπτια στάση και συνοδεύονταν από τα κτερίσματά του. Το γεγονός αυτό μας οδηγεί να σκεφτούμε ότι με αυτόν τον τρόπο υπάρχει μία έντονη επιθυμία να τονιστεί η «ατομικότητα» του κάθε νεκρού κάτι που έρχεται σε αντίθεση με την πρακτική των πολλαπλών ταφών. Στο πλαίσιο αυτό της ατομικότητας μπορούν να ενταχθούν και τα παραδείγματα ορισμένων πλούσιων τάφων. Πιο συγκεκριμένα έρχονται στο φως τάφοι, όπως στην Αιανή, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από έναν ιδιαίτερο πλούτο κτερισμάτων, έτσι ώστε να οδηγείται κανείς στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για κάποιο εξέχον άτομο. Προσπάθειες να ξεχωρίσουν κάποια άτομα παρατηρούνται και ως προς την κατασκευή των τάφων, όπως για παράδειγμα η τοποθέτηση πλακών, βότσαλων ή λευκών λίθων στο εσωτερικό του τάφου, κάτι που συναντούμε για παράδειγμα στη Φαιά Πέτρα και στις Σπάθες. Επομένως, παρατηρείται μια διαφοροποίηση ως προς τον τονισμό της έννοιας της «οικογένειας» ή του ατόμου. Ένα μεγάλο κεφάλαιο, το οποίο συγκεντρώνει πληθώρα σκέψεων και συζητήσεων είναι τα κτερίσματα των τάφων. Στην πλειονότητά τους οι ταφές ήταν κτερισμένες, ωστόσο δε λείπουν και τα παραδείγματα ακτέριστων ταφών μέσα στο ίδιο νεκροταφείο. Ως κτερίσματα ήρθαν στο φως κυρίως αγγεία, αλλά και σφονδήλια, χάντρες από υαλόμαζα, κεχριμπάρι και χαλκό, κοσμήματα και όπλα. Στην κατηγορία 66

75 των αγγείων, εκτός από τα χειροποίητα αγγεία συναντώνται και τροχήλατα μυκηναϊκού τύπου, εγείροντας με αυτόν τον τρόπο τις συζητήσεις για τις μυκηναϊκές επιρροές. Η εύρεση εγχειριδίων, αιχμών βελών και όπλων σε μεγάλο αριθμό τάφων, θα μπορούσε επομένως να σημαίνει ότι η τελευταία περίοδος της εποχής του Χαλκού χαρακτηρίζονταν από εντάσεις. Θα μπορούσε όμως να θεωρηθεί, λόγω της όμοιας τυπολογίας τους και ως αποτέλεσμα των μυκηναϊκών επαφών και επιρροών, οι οποίες όπως γίνεται αντιληπτό είναι πλέον αδιαμφισβήτητες. Εκτός όμως από το δίκτυο επαφών με το νότο, φαίνεται ότι οι κάτοικοι της βόρειας Ελλάδας συμμετείχαν στα δίκτυα αυτά που λάμβαναν χώρα την εποχή εκείνη και με άλλες περιοχές όπως μαρτυρά το κεχριμπάρι, κοιτάσματά του οποίου εντοπίστηκαν σε περιοχές της Βαλτικής. Επιπροσθέτως, παρατηρείται σε ορισμένα νεκροταφεία, όπως για παράδειγμα στην Αιανή, η συνοδεία ορισμένων νεκρών από πολλά και ποικίλα κτερίσματα, κάτι που οδηγεί την έρευνα και τη σκέψη μας στην πιθανότητα να κατείχαν τα άτομα αυτά μια εξέχουσα θέση. Συνεχίζοντας, ως τρόπος απόθεσης συναντάται με μεγαλύτερη συχνότητα ο ενταφιασμός. Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι νεκροί τοποθετούνταν σε ύπτια ή συνεσταλμένη στάση, χωρίς να λαμβάνονται υπ όψιν παράγοντες όπως το φύλο ή η ηλικία. Εκτός, όμως, από τον ενταφιασμό υπάρχουν και παραδείγματα καύσεων αλλά σε κανένα από τα νεκροταφεία της περιόδου αυτής δεν έχει χρησιμοποιηθεί ως μοναδικός τρόπος εναπόθεσης. Η εικόνα αυτή, σε συνδυασμό και με το δαπανηρό της διαδικασίας της καύσης μας οδηγεί στην υπόθεση ότι σε κάθε νεκροταφείο γινόταν καύση μόνο για τα άτομα που κατείχαν μια εξέχουσα θέση στην κοινότητά τους. Δυστυχώς δεν μπορούμε να βγάλουμε ένα γενικό συμπέρασμα για τις ηλικίες που εντοπίζονται στις καύσεις, καθώς συναντά κανείς τόσο ανήλικα όσο και ενήλικα άτομα. Το μόνο ίσως που μπορεί να υποστηρίξει κανείς με μεγαλύτερη ασφάλεια είναι ότι ο σκοπός τους ήταν να ξεχωρίσουν αυτά τα άτομα από τα υπόλοιπα του νεκροταφείου, γι αυτό και τύχαιναν διαφορετικής μεταχείρισης. Ένα επίσης ενδιαφέρον στοιχείο που έρχεται στο φως από ορισμένα νεκροταφεία της περιόδου είναι τα δείγματα τέλεσης ταφικών τελετουργιών όπως στη Φαιά Πέτρα και στη Θάσος. Και στα δύο υπήρξαν ίχνη πυράς στο εσωτερικό των τάφων, κωνικά κύπελλα, υπολείμματα ζωικών οστών ή αγγεία σκόπιμα σπασμένα, στοιχεία που υποδηλώνουν την τέλεση τελετών στο εσωτερικό των τάφων. Στο εξωτερικό τους, το αυλάκι στους περιβόλους της Φαιάς Πέτρας, αλλά και τα θραύσματα αγγείων μαζί με τα ζωικά οστά που βρέθηκαν στους αποθέτες των 67

76 ταφικών κτισμάτων της Θάσου, συνηγορούν στην τέλεση τελετών και μετά την ολοκλήρωση της ταφής. Στο ίδιο συμπέρασμα οδηγούν τους ερευνητές οι κατασκευές που εντοπίστηκαν σε ορισμένα νεκροταφεία, όπως στην Πηγή Αθηνάς, στην Πηγή Αρτέμιδος και στο Βάλτο Λεπτοκαρυάς στις οποίες ο εντοπισμός ζωικών οστών και θραυσμάτων αγγείων ενισχύουν την πιθανότητα της τέλεσης των ταφικών τελετών όχι μόνο στους τάφους αλλά και σε ξεχωριστές κατασκευές εντός των ορίων του νεκροταφείου. Όμως στις περιπτώσεις όπου το εσωτερικό των κατασκευών αυτών ήταν κενό από τα παραπάνω στοιχεία ή κάποιου άλλου είδους ίχνος, τότε η εγγύτητά τους με τους τάφους αποτελούσε το κριτήριο σύνδεσής τους με της τελετές αυτές. Καταλήγοντας, στοιχεία δευτερογενούς μεταχείρισης λαμβάνουμε από ορισμένα μόνο νεκροταφεία. Η καύση αποτελεί ένα είδος τέτοιας μεταχείρισης. Όπως ήδη αναφέρθηκε, από τα σωζόμενα παραδείγματα αντιλαμβάνεται κανείς την ιδιαιτερότητα των ανθρώπων που επιλέγονταν για την πρακτική της καύσης. Οι ανακομιδές που εντοπίζονται, σε συνδυασμό με τη διαδικασία παραμερισμού των οστών μέσα στους τάφους, αποτελούν δείγματα ότι οι τάφοι ξανάνοιγαν, έτσι ώστε να πραγματοποιηθούν οι νέες ταφές. Ιδιαίτερα παραδείγματα δευτερογενούς μεταχείρισης, αποτελούν τα δεδομένα που έρχονται στο φως από τη Φαιά Πέτρα, στην οποία εντοπίζεται το επιλεκτικό κάπνισμα των οστών, η επιλεκτική καύση ή ο θρυμματισμός των οστών. Παρατηρεί κανείς λοιπόν, ότι τα έθιμα των κατοίκων της Φαιάς Πέτρας ήταν αρκετά πολύπλοκα και ιδιαίτερα σύμφωνα με τα ως τώρα δεδομένα. Παρόμοια ποικιλία εντοπίζεται και στα νεκροταφεία της Θάσου. Στα ταφικά κτίσματα παρατηρείται επίσης παραμερισμός των οστών, ενώ τα παραδείγματα των καύσεων τοποθετούνταν μαζί με το ταφικό αγγείο στην αψιδωτή απόληξη του ταφικού κτίσματος. 4.3 Ήπειρος Η Ήπειρος είχε προσελκύσει το ενδιαφέρον των ερευνητών ήδη από νωρίς. Ανασκαφείς, όπως ο N.G.L Hammond, ο Σ.Ι. Δάκαρης και ο Lepore μελέτησαν την Ήπειρο κι έθεσαν τον προβληματισμό της ύστερης εποχής του Χαλκού, ο οποίος αφορούσε τη μυκηναϊκή παρουσία στην περιοχή, σε συνδυασμό με τα στοιχεία του Βορρά. Δυστυχώς δεν έχουν εντοπιστεί δεδομένα της πρώιμης και μέσης εποχής Χαλκού ( Tartaron, 2004, 18-19). 68

77 Από την περιοχή της Ηπείρου δεν υπάρχουν στοιχεία οργανωμένων νεκροταφείων, όπως συμβαίνει στη Μακεδονία, εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις. Η πλειονότητα των ταφικών δεδομένων από την ύστερη εποχή του Χαλκού που θα αναφερθούν παρακάτω, περιγράφονται ως μεμονωμένες ταφές, αρκετές από τις οποίες ήταν κτερισμένες, με αντικείμενα με παράλληλα από το βορρά και το νότο (Εικόνα 30). Εικόνα 30: Γενικός χάρτης νεκροταφείων της Ηπείρου την ύστερη εποχή του Χαλκού Ελαφότοπος Ζαγορίου Ο Ελαφότοπος βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της πεδιάδας της Πεντίνας, δυτικά του ποταμού Αώου. Ήρθαν στο φως τέσσερις κιβωτιόσχημοι τάφοι στους πρόποδες του λόφου «Κονίσματα», οι οποίοι χρονολογούνται στην ΥΕΙΙΙΒ-ΥΕΙΙΙ Γ. 69

78 Οι τάφοι επιδείκνυαν μια σχετική φροντίδα εσωτερικά καθώς οι πλευρές και το δάπεδό τους επενδύονταν με πλάκες (Εικόνα 31) ενώ εξωτερικά καλύπτονταν με μεγάλη καλυπτήρια πλάκα. Όλοι οι τάφοι είχαν κοινό προσανατολισμό, Ανατολή- Δύση, ενώ αποκλειστική ταφική πρακτική είναι αυτή του ενταφιασμού των νεκρών. Σε όσους τάφους ήταν δυνατός ο προσδιορισμός του αριθμού των νεκρών, φαίνεται ότι κυριαρχούν οι διπλές ταφές, όπως είναι για παράδειγμα ο Τάφος 2, στον οποίο ανασκάφηκαν δύο άτομα θαμμένα σε αντίθετη κατεύθυνση (Βοκοτοπούλου, 2001, 1-3). Πιο συγκεκριμένα, στο εσωτερικό του Tάφου 1 βρέθηκαν δύο σκελετοί, ο ένας μάλλον ενός ανήλικου ατόμου, αν κρίνουμε από το ψέλιο που είχε ως κτέρισμα, ενώ ο άλλος ήταν ενήλικας, χωρίς όμως να μπορεί να γίνει περαιτέρω διαπίστωση του φύλου και της ηλικίας του, καθώς τα οστά ήταν αρκετά διαταραγμένα. Τα κτερίσματα του τάφου ήταν πλούσια, καθώς βρέθηκαν εγχειρίδια, κοσμήματα, χάντρες και πέντε πήλινοι κύαθοι. Ο Tάφος 2 περιείχε δύο άτομα, ένα ενήλικο και ένα ανήλικο, τα οποία ήταν αντίθετα τοποθετημένα. Από το ανήλικο άτομο διατηρήθηκε το κρανίο, δίπλα στο οποίο τοποθετήθηκε μια μικρή πρόχους, ενώ στο κρανίο του ενήλικα οι ερευνητές εντόπισαν δύο μόνωτους κυάθους. Ο Tάφος 3 συλήθηκε, οπότε σώζονται μόνον ένας κύαθος και χάλκινοι δακτύλιοι δύο με επενδυμένα τοιχώματα, ενώ από τον τάφο 4 διασώθηκαν στοιχεία μόνο για την επιμελημένη κατασκευή του κιβωτιόσχημου, με τις πλάκες στο εσωτερικό του (Βοκοτοπούλου, 2001, 2). Κτερίσματα: Σε όλους τους τάφους βρέθηκαν κτερίσματα, που αναφέρονται σε εννέα πήλινα χειροποίητα αγγεία, όπως μόνωτοι κύαθοι και ένα χάλκινο καμπυλωτό ξίφος. Χάλκινα αντικείμενα, όπως είναι τα δέκα χάλκινα δαχτυλίδια, οι οχτώ μικροί ελικοειδείς δίσκοι, τα δύο βραχιόλια, οι πενήντα χάλκινες, οι εννέα κεχριμπαρένιες και οι τριάντα μία χάντρες από χαλαζία, αποτελούν τα άλλα μικροαντικείμενα των τάφων. Οι μελετητές διακρίνουν περισσότερες επιρροές από το βορρά παρά από το νότο, όπως φαίνεται από το χάλκινο ξίφος του Ελαφότοπου, του οποίου το καμπύλο σχήμα παραπέμπει σε βόρεια παράλληλα. Εκτός από το ξίφος, οι κύαθοι με υπερυψωμένη λαβή που εντοπίστηκαν στους τάφους, μαρτυρούν επίσης τη βόρεια επιρροή, διότι η γεωγραφική και αριθμητική τους κατανομή φαίνεται να υποστηρίζει περισσότερο τη βόρεια ή βορειοδυτική καταγωγή τους, καθώς εντοπίζονται ανάλογα παραδείγματα αγγείων στην περιοχή της Αδριατικής (Βοκοτοπούλου, 2001, 1-38). 70

79 Δυστυχώς δεν έχουμε πληροφορίες από ανθρωπολογική μελέτη, επομένως, ορισμένα συμπεράσματα σχετικά με το φύλο των νεκρών εξάγονται από το είδος των κτερισμάτων. Τέλος, δεν έχουν εντοπιστεί δεδομένα για την τέλεση ειδικών τελετουργιών, ούτε μέσα αλλά ούτε και έξω από τους τάφους (Βοκοτοπούλου, 2001, 1-38) Καλπάκι Στην κοιλάδα που ενώνει την πεδιάδα των Ιωαννίνων με τις πηγές του ποταμού Θύαμις εντοπίστηκαν τέσσερις ταφές. Από τα λίγα στοιχεία, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για ταφές εκτός των ορίων του οικισμού. Η επιμέλεια του εσωτερικού και του εξωτερικού των τάφων κινείται στο ίδιο μοτίβο με τις ταφές που προηγήθηκαν στον Ελαφότοπο Ζαγορίου όπου το εσωτερικό των τάφων, επενδύονταν με πλάκες και οι τάφοι καλύπτονταν με μια μεγάλη πλάκα. Δυστυχώς περισσότερα στοιχεία σχετικά με τα άτομα που ήταν θαμμένα δε γνωρίζουμε, καθώς δεν έχει γίνει ανθρωπολογική μελέτη ώστε να μπορέσουμε να συζητήσουμε ζητήματα που έχουν σχέση με τη μεταχείριση των νεκρών. Επίσης, δεν διακρίνεται κανένα στοιχείο σχετικά με την τέλεση ειδικών τελετουργιών (Tartaron, 2004, ) Κτερίσματα: Ούτε σε αυτή την κατηγορία οι τάφοι του Καλπακίου διαφοροποιούνται από αυτούς του Ελαφότοπου, καθώς και εδώ συναντούμε ως κτερίσματα πήλινα αγγεία, κάποια με πλαστική διακόσμηση, ένα δρεπανοειδές μαχαίρι, δυο χάλκινα βραχιόλια και χάντρες από κεχριμπάρι και χαλαζία που όλα μας δείχνουν την επιρροή από τις βόρειες χώρες, όπως η Αλβανία, Ουγγαρία και οι περιοχές γύρω από την Αδριατική. Οι ερευνητές χρονολογούν τις ταφές σύμφωνα με τα κτερίσματα περίπου στην ΥΕΙΙΙ Α (Σουέρεφ 2001, 125, Tartaron, 2004, , 117,151) Μαζαράκι Στο Μαζαράκι Ζίτσης εντοπίστηκαν τυχαία τη δεκαετία του 40 δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι, χωρίς να σώζουν πολλές πληροφορίες, καθώς δεν βρέθηκαν κτερίσματα σε αυτούς. Το 1968 εντοπίζεται ένας τάφος από έναν κτηνοτρόφο σε ένα ύψωμα κοντά στην όχθη του ποταμού Θυάμι. Λόγω ελλιπών στοιχείων, δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστεί εάν ανήκε σε κάποιο οργανωμένο νεκροταφείο, ωστόσο μπορούν να περιγραφούν τα βασικά χαρακτηριστικά του τάφου. 71

80 Πρόκειται για κιβωτιόσχημο με τρείς ταφές και με προσανατολισμό βορράνότο, ο οποίος είχε επιμελημένο το εσωτερικό του, καθώς όλες οι πλευρές του αλλά και το δάπεδο του επενδύονταν με πλάκες (Εικόνα 32). Αν και δεν πραγματοποιήθηκε ανθρωπολογική μελέτη στους σκελετούς, η ανασκαφέας θεωρεί ότι επρόκειτο για δύο άνδρες και μία γυναίκα (Βοκοτοπούλου, 2001, 13, Tartaron, 2004, 152 ). Στοιχεία για τελετουργίες, όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, επίσης δεν αναφέρονται. Κτερίσματα: Εντοπίστηκαν πήλινα αγγεία, όπως κύπελλα, αλάβαστρα και κύλικες και επίσης ένα σταυρόσχημο ξίφος, το οποίο αποτελεί μοναδικό παράδειγμα στην Ήπειρο και είναι ένα κλασικό παράδειγμα ξίφους αιγιακού τύπου. Εξίσου σημαντικά ήταν τα λίγα χάλκινα δαχτυλίδια, η μία κεχριμπαρένια χάντρα, οι σπειρωτοί δίσκοι και η φυλλόσχημη αιχμή δόρατος, καθώς θεωρούνται βορειότερες επιρροές, όπως είναι η Αδριατική. Εντοπίστηκαν επίσης ντόπιας παραγωγής κτερίσματα, όπως ο μόνωτος κύαθος και ορισμένα όστρακα χειροποίητης κεραμικής. Σύμφωνα με τους ερευνητές, η χρονολόγηση των ευρημάτων κυμαίνεται μεταξύ ΥΕΙΙΙΑ-Β (Βοκοτοπούλου, 2001, 13, Tartaron 2004, 153) Καστρίτσα Η θέση Καστρίτσα βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της λίμνης Παμβότιδας. Το 1960 ήλθαν στο φως τρεις τάφοι, οι δύο πολύ κοντά στο σημερινό χωριό της Καστρίτσας και ο τρίτος κοντά στην Παλαιολιθική σπηλιά της Καστρίτσας. Τα επιμέρους στοιχεία των τάφων κινούνται επίσης στο ίδιο μοτίβο με τους τάφους που προαναφέρθηκαν, εκτός από τον δεύτερο τάφο, για τον οποίο υπάρχουν λίγες περισσότερες πληροφορίες. Στον τάφο αυτό βρέθηκαν τα οστά τριών ατόμων. Το ένα άτομο ήταν τοποθετημένο σε συνεσταλμένη στάση και είχε προσανατολισμό προς τα δυτικά, ενώ οι σκελετοί των άλλων δύο ατόμων εντοπίζονται παραμερισμένοι στη δυτική πλευρά του τάφου (Σουέρεφ, 2001, 46, Tartaron 2004, 153). Κτερίσματα: Ο ένας από τους δύο τάφους που βρέθηκαν κοντά στο χωριό της Καστρίτσας περιείχε ως κτέρισμα μόνο έναν μυκηναϊκό ψευδόστομο αμφορέα. Ο άλλος ήταν ακτέριστος. Ο τρίτος τάφος που ανασκάφηκε περιείχε ένα εγχειρίδιο με λαβή Τ. Οι ερευνητές χρονολογούν τα ευρήματα στην ΥΕΙΙΙΒ και στο τέλος της ΥΕΙΙΙΓ (Tartaron, 2004, 44-48, 153). 72

81 4.3.5 Κίπερι Ο τάφος που εντοπίστηκε στην Κίπερη το 1937, 3χλμ. ανατολικά της Πάργας, αποτελεί ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα, καθώς πρόκειται για το μοναδικό θολωτό τάφο στην Ήπειρο και χρονολογείται στην αρχή της ύστερης εποχής του Χαλκού. Ο τάφος μελετήθηκε από τον Δάκαρη το 1960 και το 1975 από τον Παπαδόπουλο. Οι διαστάσεις του τάφου είναι οι εξής: μήκος δρόμου 5 μ., πλάτος δρόμου 0,786-1,02 μ., διάμετρος θόλου 3,90-4,05μ. και το σωζόμενο ύψος του είναι περίπου 2 μ. Το δάπεδο της θόλου και του δρόμου ήταν στρωμένο με θαλασσινά χαλίκια. Ο προσανατολισμός του τάφου είναι Α-Δ. Από τις λίγες πληροφορίες που διαθέτουμε φαίνεται ότι μέσα στον τάφο είχαν ενταφιαστεί πολλά άτομα και για αυτό το λόγο οι περισσότεροι ερευνητές υποστηρίζουν, ότι ίσως πρόκειται για κάποιου είδους οικογενειακό τάφο. Πιο συγκεκριμένα, χωρίς να έχει πραγματοποιηθεί ανθρωπολογική μελέτη, ο ανασκαφέας αναφέρει ότι βρέθηκαν, μεταξύ των πολλών ατόμων, τα οστά μιας γυναίκας και ενός νεογνού κοντά στη λεκάνη της. Δυστυχώς οι πληροφορίες που σώζονται από τα κτερίσματα μας βοηθούν μόνο στη χρονολόγηση του τάφου (Σουέρεφ, 2001, 67). Κτερίσματα: Ανάμεσα στα αντικείμενα που βρέθηκαν στον τάφο είναι ορισμένα όστρακα κεραμικής μυκηναϊκού τύπου αλλά και όστρακα τοπικής κεραμικής, όπως επίσης και μια φλογόσχημη αιχμή δόρατος τύπου Halstatt I (Σουέρεφ, 2001, 67). Είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι η παρουσία του θολωτού τάφου ερμηνεύεται πολύ έντονα ως μυκηναϊκή επιρροή, η οποία χρησιμοποιείται έτσι ώστε να δηλωθεί κάποιου είδους ιδιαιτερότητα σε σχέση με τη θέση του νεκρού όσο ζούσε. Η μυκηναϊκή επιρροή γίνεται περισσότερο φανερή στα παράλια της Ηπείρου, όπως είναι ο θολωτός τάφος και οι τύμβοι στο Ξυλόκαστρο, που θα ακολουθήσουν, και δικαιολογείται στα πλαίσια των επαφών και ανταλλαγών που είχαν αναπτυχθεί μεταξύ των κατοίκων της Ηπείρου και του μυκηναϊκού κόσμου. Τα δεδομένα ωστόσο είναι ελλιπή ώστε να μπορέσουμε να δηλώσουμε κάτι με βεβαιότητα (Σουέρεφ, 2001, 124, 145) Ξυλόκαστρο Ξυλόκαστρο ή Ξυλοκάστρα ονομάζεται ο λόφος στον οποίο εντοπίστηκαν τα υπολείμματα της Εφύρας και αποτελούσε μαζί με τον λόφο του Αϊ Γιάννη την είσοδο 73

82 στο εσωτερικό της Ηπείρου για όσους έρχονταν δια θαλάσσης από τη Θεσπρωτία προς την Αμβρακία. Το 1975 ο Παπαδόπουλος στα πλαίσια της ανασκαφής που πραγματοποιούσε εντόπισε τα όρια ενός ταφικού τύμβου (Τύμβος Α), ο οποίος περιείχε δύο ενήλικα άτομα σε ύπτια στάση, σκεπασμένα με πέτρες και οστά ακόμα δύο ατόμων στη μια πλευρά του τύμβου. Οι νεκροί ήταν κτερισμένοι με μια περόνη, δύο κωνικά σφονδήλια από στεατίτη και πηλό, όπως επίσης και ντόπια κεραμική μαζί με ένα μυκηναϊκού τύπου αγγείο. Το 1978 έρχεται στο φως 10 μ. νότια από τον Τύμβο Α μια ταφή ενήλικου ατόμου μέσα σε αβαθή ορθογώνια κοιλότητα, η οποία είχε διαμορφωθεί από ακανόνιστες πέτρες. Καθώς η ανασκαφή συνεχιζόταν εντοπίστηκε το ΝΔ τμήμα ενός δεύτερου περιβόλου (Τύμβος Β). Ο Τύμβος Β είχε μήκος 7 μ., πάχος 1,25 μ., ύψος 0,20-0,33μ. και εξωτερική διάμετρο 8,55 μ. Ο ταφικός τύμβος περιελάμβανε δύο ταφές, χωρίς να γνωρίζουμε το φύλο ή την ηλικία τους. Η κεραμική που βρέθηκε ως κτερίσματα στους νεκρούς ήταν όστρακα χειροποίητης κεραμικής μαζί με τμήματα μυκηναϊκών κυλίκων. Η περιοχή ανατολικά του τύμβου Β μελετήθηκε το 1980 και έφερε στο φως αρκετά χειροποίητα όστρακα και λίγα μυκηναϊκά. Εκτός από την κεραμική ήρθε στο φως και ένας κιβωτιόσχημος τάφος ο οποίος περιείχε ένα ενήλικο άτομο κτερισμένο με δύο χάλκινους δακτυλίους και τρία χειροποίητα όστρακα. Νεότερες έρευνες φαίνεται να κάνουν λόγο για την ύπαρξη ενός τρίτου τύμβου (Τύμβου Γ), ο οποίος περιελάμβανε δύο ταφές σε κιβωτιόσχημους τάφους. Τα όστρακα που εντοπίστηκαν χρονολογούν τις ταφές στην ύστερη εποχή του Χαλκού (Σουέρεφ, 2001, 70-74, 122 ). 4.4 Τα νεκροταφεία της Ηπείρου κατά την εποχή του Χαλκού Συνοψίζοντας, η εικόνα που διαθέτουμε μέχρι στιγμής για τις ταφικές πρακτικές στην Ήπειρο κατά την εποχή του Χαλκού δε μοιάζει καθόλου με την αντίστοιχη εικόνα που έχουμε από τη Μακεδονία. Κι αυτό γιατί, από την Ήπειρο δεν υπάρχει μέχρι σήμερα κανένα στοιχείο για τις πρώτες φάσεις της εποχής του Χαλκού. Επιπλέον, η έρευνα δεν έχει προχωρήσει 74 ιδιαίτερα, οπότε η πλειονότητα των ευρημάτων αφορά σε τυχαίες ανακαλύψεις και έτσι τα δεδομένα είναι αποσπασματικά. Δεν έχουν εντοπιστεί οργανωμένα νεκροταφεία με μεγάλο αριθμό τάφων. Εξαίρεση όμως αποτελεί το νεκροταφείο τύμβων στο Ξυλόκαστρο. Οι μοναδικές

83 θέσεις στις οποίες εντοπίστηκαν περισσότεροι από ένας τάφοι είναι στον Ελαφότοπο, στο Καλπάκι και στην Καστρίτσα, αν και πρέπει να λαμβάνουμε πάντα υπόψη και την ελλιπή έρευνα. Παρ όλα αυτά θα πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι όλες οι περιπτώσεις αναφέρονται σε ταφές εκτός των ορίων του οικισμού. Σχετικά με την αρχιτεκτονική των τάφων πρόκειται κυρίως για κιβωτιόσχημους τάφους, οι οποίοι επιδεικνύουν ξεκάθαρα μια επιμέλεια στο εσωτερικό τους, καθώς τα τοιχώματα κι ενίοτε και το δάπεδό τους επενδύονται, με πλάκες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ασφαλώς η παρουσία ενός θολωτού τάφου, του μοναδικού για την Ήπειρο στην Κίπερη, ο οποίος σαφώς και αποτελεί επίκεντρο των συζητήσεων για τη μυκηναϊκή επιρροή στην περιοχή της Ηπείρου. Εντοπίστηκαν επίσης εγχυτρισμοί στους τύμβους Ξυλόκαστρου. Σε ό,τι αφορά τις ταφικές πρακτικές, πρόκειται κυρίως για ενταφιασμούς. Σε αρκετά παραδείγματα διακρίνεται η ύπαρξη περισσότερων από ένα ατόμων σε έναν τάφο, όπως για παράδειγμα στον Ελαφότοπο, στο Μαζαράκι και στον θολωτό τάφο στην Κίπερη. Δυστυχώς η ανθρωπολογική έρευνα δεν έχει προχωρήσει σε τέτοιο βαθμό, ώστε να γνωρίζουμε το φύλο ή την ηλικία ή την πιθανότητα συγγένειας μεταξύ των ατόμων, οπότε ως δεδομένο κρατάμε μόνο την ύπαρξη πολλαπλών ταφών. Σε ό,τι αφορά τα κτερίσματα, δεν παρατηρείται μεγάλος αριθμός αντικειμένων σε κάθε τάφο και συναντώνται αγγεία, εγχειρίδια, όπλα, αιχμές δοράτων, κοσμήματα και χάντρες. Η μελέτη των κτερισμάτων έχει πυροδοτήσει τις συζητήσεις σχετικά με τις επιρροές και τις ανταλλαγές των κατοίκων της Ηπείρου με τις όμορες σε αυτήν περιοχές αλλά και με τον μυκηναϊκό πολιτισμό. Η πλειονότητα των κτερισμάτων αφορά στην κεραμική. Υπάρχουν παραδείγματα χειροποίητης κεραμικής, κατασκευασμένα σύμφωνα με την τοπική τεχνολογία, που αφορούν κυρίως αγγεία καθημερινής χρήσης, τα οποία εντοπίζονται μέσα στους τάφους, αποκτώντας με αυτόν τον τρόπο και μια άλλη λειτουργία. Εκτός από τη χειροποίητη εντοπίζεται και η τροχήλατη κεραμική μυκηναϊκού τύπου, η οποία μαρτυρεί τις επαφές με τον μυκηναϊκό κόσμο. Η συχνότητα εύρεσής της σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα κτερίσματα δημιουργεί την εντύπωση ότι συνόδευε εκλεκτά άτομα, τουλάχιστον στις αρχές της ύστερης εποχή του Χαλκού (ΥΕΙΙΙ Α-Β). Τα όπλα και τα εγχειρίδια αποτελούν το δεύτερο συχνότερο κτέρισμα στους τάφους της Ηπείρου. Όλα τα όπλα που είχαν τοποθετηθεί στους τάφους διαθέτουν έναν έντονα συμβολικό χαρακτήρα, καθώς δεν παρατηρούνται σημάδια χρήσης σε αυτά. Έχει αναπτυχθεί μια μεγάλη συζήτηση γύρω από την προέλευση των εγχειριδίων με λαβή Τ που βρέθηκαν, 75

84 για παράδειγμα στην Καστρίτσα, καθώς προτείνονται διάφορα μέρη προέλευσής τους, όπως τα Ιόνια νησιά ή η νότια Ελλάδα. Επίσης νότιας προέλευσης θεωρούν οι μελετητές ότι είναι και τα ξίφη που βρέθηκαν στον Ελαφότοπο και στο Μαζαράκι. Από την άλλη πλευρά, αποτυπώνονται επιρροές από τις βαλκανικές περιοχές, όπως είναι οι αιχμές δοράτων στο Μαζαράκι και τα ψέλια με σπείρες που βρέθηκαν στους τάφους στο Καλπάκι, Μαζαράκι και Ελαφότοπο, αλλά και από την Αδριατική, όπως υποδηλώνουν οι χάντρες από ήλεκτρο στον Ελαφότοπο, στο Καλπάκι, στο Μαζαράκι και στο Ξυλόκαστρο. Συνοψίζοντας επομένως, φαίνεται να έχει αναπτυχθεί ένα δίκτυο επαφών τόσο με τον βορρά όσο και με το νότο. Οι επαφές αυτές, στην περίπτωση του βορρά, είναι πιθανόν να πραγματοποιούνταν μέσω των κτηνοτρόφων, οι οποίοι ακολουθούσαν τα κοπάδια τους κατά μήκος των ποταμών. Στην περίπτωση των παράλιων όμως, διαφοροποιείται η κατάσταση καθώς φαίνεται να τα προσέγγιζαν απευθείας οι προερχόμενοι από το νότο, δια θαλάσσης. Για αυτό είναι τόσο έντονη η μυκηναϊκή παρουσία σε αυτές τις περιοχές ( Σουέρεφ 2001, ). Τα στοιχεία για την ύπαρξη ιεραρχιών στις ΥΕΧ κοινότητες της Ηπείρου, πλην του θολωτού τάφου είναι ελάχιστα. Φαίνεται ότι στην αρχή της ύστερης εποχής του Χαλκού τα αντικείμενα μυκηναϊκής επιρροής εντοπίζονται μόνο σε ορισμένους τάφους. Η παρουσία ενός θολωτού τάφου, η κατασκευή του οποίου απαιτεί υψηλή επένδυση σε χρόνο και ενέργεια δημιουργεί ερωτήματα για την εμφάνιση «κοινωνικών ανισοτήτων» στην ευρύτερη περιοχή. Το γεγονός ότι η κατασκευή του θολωτού τάφου συνάδει με έντονη μυκηναϊκή επιρροή στην περιοχή αυτή, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κάποιες κοινωνικές ομάδες είχαν αναπτύξει τους κατάλληλους μηχανισμούς που τους έδιναν τη δυνατότητα ισχυρών επαφών με κάποια μυκηναϊκά κέντρα της νότιας Ελλάδας. Προς το τέλος της ύστερης εποχής του Χαλκού φαίνεται να υπάρχει μια μεγαλύτερη προσβασιμότητα στα όπλα και στις αιχμές δοράτων μυκηναϊκής επιρροής από ότι στην αρχή της περιόδου, που τα αντικείμενα αυτά είναι πιο σπάνια. 76

85 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ανθρωπολογική έρευνα στη Μακεδονία και στην Ήπειρο: Δημογραφική σύνθεση των νεκροταφείων της εποχής του Χαλκού Η φυσική ανθρωπολογία αφορά στη μελέτη των σκελετικών καταλοίπων, μέσα από τα οποία δίνονται πολλές πληροφορίες τόσο για έναν πληθυσμό σε ένα ευρύτερο γεωγραφικό περιβάλλον όσο και σχετικά με τη διατροφή και τα επίπεδα υγιεινής του. Από τον 18 ο αι., οπότε ξεκίνησε η έρευνα με τις βασικές γνώσεις ανατομίας, έφτασε σήμερα με νέες τεχνολογίες να οδηγείται σε συμπεράσματα μέσα από πληθώρα ιστολογικών και βιοχημικών μεθόδων. Το παρόν κεφάλαιο συγκεντρώνει πληροφορίες σχετικές με τη δημογραφική σύνθεση των νεκροταφείων εποχής του Χαλκού στα οποία πραγματοποιήθηκε ανθρωπολογική έρευνα. Στην πρώιμη εποχή του Χαλκού ανήκει το Ξηροπήγαδο Κοιλάδας. Αποτελεί ένα από τα καλύτερα παραδείγματα, καθώς έχει διατηρηθεί ο ελάχιστος αριθμός 207 ατόμων. Όπως έχει αναφερθεί και σε προηγούμενο κεφάλαιο, πρόκειται για ένα οργανωμένο νεκροταφείο σε συστάδες, εκτός των ορίων του οικισμού. Οι τύποι των τάφων που εντοπίζονται είναι κιβωτιόσχημοι, λακκοειδείς και λιθοπερίκλειστοι. Πρόκειται κυρίως για ενταφιασμούς, αλλά και για ορισμένα παραδείγματα καύσεων. Σε ορισμένα σημεία φαίνεται να υπάρχει μια μεγαλύτερη πυκνότητα τάφων, δηλαδή κάποιου είδους ομαδοποίηση, δείχνοντας ίσως με αυτόν τον τρόπο ότι μπορεί να ήταν σκόπιμη η συγκέντρωση αυτή των τάφων. Πιο συγκεκριμένα, τέτοιου είδους συγκεντρώσεις εντοπίζονται στο Α, το ΒΑ, στο Β και στο ΝΔ τμήμα του νεκροταφείου. Στο ανατολικό άκρο του οι τάφοι περιείχαν στην πλειονότητά τους ταφές ενήλικων ατόμων, οι οποίες φαίνεται να αναπτύσσονται ακτινωτά γύρω από δύο γυναικείες ταφές (Τ62 και Τ124). Και στο ΒΑ άκρο εντοπίζεται η ίδια ακτινωτή διάταξη όπως και στα ανατολικά του νεκροταφείου, με τη διαφορά ότι στο κέντρο της συγκέντρωσης ήταν δύο ανήλικα άτομα (Τ75, Τ102) και ένας άνδρας (Τ106). Η ΝΔ πλευρά του νεκροταφείου χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς συγκεντρώνει μόνο ταφές ανήλικων ατόμων, νήπια και βρέφη, οι οποίες κατέχουν κεντρική θέση και περιφερειακά αυτών αναπτύσσονται ταφές ενηλίκων. Συγκεντρώσεις τάφων ανήλικων ατόμων εντοπίζονται και σε άλλα σημεία του 77

86 νεκροταφείου, όπως στα κεντρικά και στα νότια, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο ίσως την επιθυμία διαφοροποίησής τους από τα ενήλικα άτομα. Στη βόρεια πλευρά οι ενήλικες ταφές είναι περισσότερες των ανηλίκων (Ζιώτα, 2007, 69-71). Σύμφωνα με τα στοιχεία της μελέτης, η πλειονότητα των τάφων, δηλαδή το 95% του συνόλου, περιείχαν μονές ταφές, εκτός από 10 περιπτώσεις τάφων, που περιείχαν πολλαπλές ταφές, όπως για παράδειγμα ΤΛ6α, ΤΛ6β, ΤΛ9α, ΤΛ9β, ΤΛ11Α, ΤΛ11, Τ1Λ29, ΤΛ29Α, ΤΛ35, ΤΛ35Α, ΤΛ72α,Λ72β, Τ116/Τ114, ΤΛ110α, ΤΛ110β, ΤΛ33/Τ91, Τ25, Τ24 (Ζιώτα, 2007, 44). Προχωρώντας και επεκτείνοντας τη μελέτη σχετικά με τα φύλα και τις ηλικιακές κατηγορίες που εντοπίζονται στο νεκροταφείο του Ξηροπήγαδου γίνεται αντιληπτό, ότι συναντάει κανείς όλες τις ηλικίες όπως επίσης και τα δύο φύλα. Ειδικότερα, όσον αφορά τις ηλικιακές κατηγορίες, στις περιπτώσεις των ενταφιασμών, σαν μια γενική εκτίμηση, καταγράφηκε ότι το 48,8% του πληθυσμού είναι ενήλικα άτομα και το 51,6% ανήλικα. Σημειώνεται επομένως μια μικρή αριθμητική υπεροχή των ανήλικων ατόμων. Πιο συγκεκριμένα, έρχονται στο φως οστά βρεφών (έως 1 έτους), νηπίων (1-6 ετών), αλλά και παιδιών (6-12 ετών), γεγονός αρκετά ενδιαφέρον, καθώς είναι ασυνήθιστη η διατήρησή των οστών των ηλικιών αυτών λόγω ευθραυστότητας. Από την άλλη πλευρά, η μελέτη κατέδειξε 105 ενήλικα άτομα, τα οποία στην πλειονότητά τους ανήκουν στις ηλικιακές κατηγορίες των και ετών, ενώ παρατηρείται υπόαντιπροσώπευση των ώριμων ενηλίκων, δηλαδή και 50 και άνω. Η ίδια εικόνα παρατηρείται και στις δώδεκα περιπτώσεις των καύσεων. Και εδώ τα ανήλικα υπερτερούν έναντι των ενηλίκων (Triantaphyllou 2001, 30-46). Το ενδιαφέρον στο εν λόγω νεκροταφείο, το οποίο το διαφοροποιεί από όλα τα νεκροταφεία που θα ακολουθήσουν, είναι ότι τα δύο φύλα αντιπροσωπεύονται σχεδόν σε ίδια ποσοστά, με μια μικρή αριθμητική υπεροχή των γυναικών ηλικίας ετών. Ένα ακόμα ενδιαφέρον στοιχείο του νεκροταφείου είναι ο σκόπιμος, μάλλον, διαχωρισμός των δύο φύλων, καθώς η πλευρά τοποθέτησης των γυναικών είναι σε συνεσταλμένη θέση στην αριστερή πλευρά, ενώ των ανδρών συνεσταλμένη στη δεξιά (Ζιώτα, 2007, 60-67). Σχεδόν όλες οι ταφές ήταν κτερισμένες με πιο συχνή την παρουσία εξωτικών αντικειμένων στις ταφές των ενηλίκων παρά σε αυτές των ανηλίκων. Τα κοσμήματα είναι πιο συχνά στις γυναικείες ταφές, όπως στους τάφους Τ28 και ΤΛ72, ενώ τα εγχειρίδια συνοδεύουν τις αντρικές. Όχι μόνο το φύλο αλλά και η ηλικία του ατόμου αποτελεί κριτήριο στον τομέα των κτερισμάτων όπως δείχνουν οι 78

87 τέσσερις ταφές νεαρών ενηλίκων στις οποίες βρέθηκαν εργαλεία (Τ56, Τ82, Τ52, ΤΛ68). Εξαίρεση όμως αποτελεί η ταφή ΤΛ54, η οποία αφορούσε νήπιο και ήταν κτερισμένη με εργαλείο. Όλες οι ταφές συνοδεύονται από αγγεία, χωρίς να γίνεται διαχωρισμός σύμφωνα με το φύλο ή την ηλικία. Η μόνη, ίσως, διαφοροποίηση που παρατηρήθηκε είναι το γεγονός ότι όσα ανήλικα συνοδεύονταν από αγγεία, ο αριθμός αυτών ήταν αποκλειστικά ένα, ενώ στις περιπτώσεις των ενηλίκων ο αριθμός κυμαίνονταν από ένα έως δύο αγγεία (Ziota &Triantaphyllou, 2004, Ζιώτα, 2007, 45-56, ). Οι Γούλες Κοζάνης αποτελούν ένα ακόμα παράδειγμα με πιθοταφές και κιβωτιόσχημους τάφους. Υπάρχουν ενταφιασμοί, απ όπου έχουμε και τα περισσότερα παραδείγματα, αλλά και καύσεις, από τις οποίες δυστυχώς δεν ήταν εφικτό να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με το φύλο και την ηλικία ( Ζιώτα 2007, 277). Όπως στο νεκροταφείο του Ξηροπήγαδου, έτσι και στις Γούλες, υπάρχει ποικιλία στις ηλικιακές ομάδες, εντοπίζονται δηλαδή τα ενήλικα άτομα μαζί με τα ανήλικα. Όμως ο αριθμός των ενήλικων ατόμων είναι φανερά μεγαλύτερος, 29 άτομα, έναντι των 7 ανήλικων. Στα ενήλικα άτομα η εικόνα είναι λίγο πιο ξεκάθαρη. Σύμφωνα με τη μελέτη λοιπόν, οι ηλικίες που γνωρίζουν την μεγαλύτερη αντιπροσώπευση είναι και ετών. Ειδικότερα, ταυτίστηκαν έξι άτομα ηλικίας 18-30, πέντε άτομα και τέσσερα άτομα των ηλικιών ετών. Ώριμοι ενήλικες, άνω των 50 δεν εντοπίστηκαν. Επίσης, σε δεκατέσσερις σκελετούς δεν ήταν εφικτό να προσδιοριστεί με ασφάλεια η ηλικία, οπότε χαρακτηρίστηκαν απλά ως «ενήλικες». Στις περιπτώσεις των ανήλικων ατόμων ταυτίστηκαν, ένα βρέφος, τρία παιδιά και τρεις έφηβοι, ενώ δεν υπάρχουν καθόλου νήπια. Το γεγονός ότι δεν εντοπίστηκαν καθόλου νήπια, ίσως να σχετίζεται με συγκεκριμένες ταφικές πρακτικές. Ωστόσο και εδώ έχουμε έξι ανήλικα άτομα χωρίς να μπορεί να γίνει λεπτομερέστερη ηλικιακή ταύτιση( Ζιώτα 2007, 277). Μέσα στο νεκροταφείο εντοπίζονται και τα δύο φύλα, με τις γυναικείες ταφές να έχουν το προβάδισμα, δηλαδή το 81,8% του πληθυσμού, έναντι του 18,2% που ανήκουν σε ανδρικές ( Ζιώτα 2007, 278). Ύστερα από τη μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο υλικό των Γουλών, φαίνεται ότι από τις 21 ταφές που ήταν κτερισμένες, όλες συνοδεύονταν από ένα ολόκληρο αγγείο ή έστω από ορισμένα όστρακα αγγείου. Η τοποθέτησή του ήταν κοντά στο κρανίο, όρθιο, υποδεικνύοντας ότι ίσως να μην προσφέρθηκε κενό. Εκτός 79

88 από την κεραμική, ως κτερίσματα εντοπίστηκαν κοσμήματα και ένα χάλκινο εγχειρίδιο. Το εγχειρίδιο βρέθηκε στον Τ4 πάνω σε ένα πλατύ βότσαλο, ίσως σκόπιμα επιλεγμένο, μπροστά στο πρόσωπο του νεκρού και πολύ κοντά στο δεξί του χέρι. Τα κοσμήματα βρέθηκαν σε τάφους γυναικών ετών, εφήβων και παιδιού, όπως επίσης σε ένα ανήλικο άτομο και σε δύο ενήλικα απροσδιορίστου φύλου. Στα κοσμήματα περιλαμβάνονται οι δακτύλιοι από έλασμα χαλκού, οι οποίοι συνδυάζονταν με πολύ μικρές έως μεγαλύτερες λίθινες χάντρες, όπως επίσης και οι χάλκινοι δακτύλιοι από σύρμα ή από χοντρό και στενό έλασμα, οι οποίοι δεν είχαν κάποιο συγκεκριμένο προορισμό. Οι νεκροί ενταφιάζονταν ντυμένοι και αυτό μαρτυρούν τα δύο κυκλικά χάλκινα «επιρράμματα», τα οποία εντοπίστηκαν κοντά στον ώμο δύο γυναικών και η χάλκινη βελόνα, η οποία ίσως να ήταν διακοσμητική πάνω στο ένδυμα. Επίσης, ως κοσμήματα θεωρούνται το χάλκινο μηνοειδές και το λίθινο περίαπτο που εντοπίστηκαν σε μια εφηβική και σε μια παιδική ταφή αντίστοιχα, όπως και οι οστέινες χάντρες σε μια γυναικεία ταφή. Αν και τα κτερίσματα δεν μπορούν να θεωρηθούν πλέον ως αποκλειστικοί δείκτες προσδιορισμού του φύλου, ωστόσο δεν είναι αφύσικο που τα κοσμήματα συνόδευαν τις γυναικείες ταφές και το εγχειρίδιο την αντρική, καθώς σχετίζονται με την καθημερινότητά τους όσο ήταν εν ζωή (Ζιώτα, 2007, ). Το νεκροταφείο της Πέλλας, ανήκει επίσης στη πρώιμη εποχή του Χαλκού και αποτελείται κυρίως από ενταφιασμούς. Η πρόσφατη μελέτη που πραγματοποιήθηκε από την Ε. Καλλιγά (2014) αναφέρεται σε 73 ενταφιασμούς και μία καύση. Πιο συγκεκριμένα, η έρευνα έδειξε ότι τα 21 ενήλικα άτομα ανήκουν όπως έχει φανεί και σε άλλα νεκροταφεία στην κατηγορία των νεαρών ενηλίκων ετών, από τα οποία τα 10 άτομα αναγνωρίστηκαν ως γυναίκες. Επίσης, δε λείπουν τα παραδείγματα των μέσων και των ώριμων ενηλίκων ενώ από το δείγμα απουσιάζουν τα ενήλικα άτομα άνω των 50 ετών. Σε 15 άτομα δε στάθηκε δυνατός ο ακριβής προσδιορισμός της ηλικίας, οπότε αναφέρονται απλά με τον όρο «ενήλικες». Επίσης προσδιορίστηκαν 19 ανήλικα άτομα, από τα οποία τα περισσότερα είναι νήπια 1-6 ετών. Ακολουθούν τα παιδιά και οι έφηβοι και μόλις ένα νεογέννητο. Όσον αφορά τα φύλα που συναντούμε στο νεκροταφείο της Πέλλας, φαίνεται ότι κυριαρχούν οι άντρες, με ποσοστό 64%, έναντι του 36% των γυναικών (Καλλιγά, 2014, 60). Οι ταφές ήταν κτερισμένες κυρίως με κανθαρόσχημα αγγεία, στα οποία είχαν σπάσει σκοπίμως τις λαβές, δε λείπουν όμως και οι ακτέριστες ταφές. Παρατηρούμε, επομένως, μια αυξημένη αντιπροσώπευση των νεαρών ενήλικων 80

89 γυναικών στο νεκροταφείο, το οποίο θα μπορούσε να οφείλεται είτε στους κινδύνους της γέννας είτε σε παράγοντες που έχουν σχέση με τα χαμηλά επίπεδα υγείας των γυναικών, τα οποία σχετίζονται με τις διατροφικές τους συνήθειες ( Καλλιγά, 2014, 39, 60-66). Το Κριαρίτσι Συκιάς χρονολογείται στην πρώιμη εποχή του Χαλκού και σε αυτό βρέθηκαν αποκλειστικά καύσεις. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε σε οστά που συλλέχθηκαν από πέντε περιοχές μέσα στο νεκροταφείο ως εξής: πάνω στους περιβόλους ο ελάχιστος αριθμός ατόμων ήταν τρία άτομα, ανάμεσα στους περιβόλους ήταν τέσσερα, από τις επιχώσεις των περιβόλων πέντε, από τις επιχώσεις των θηκών έξι άτομα και τα οστά των τεφροδόχων αγγείων που βρίσκονταν μέσα σε θήκες περιελάμβαναν έντεκα άτομα. Η αποσπασματικότητα και η κακή διατήρηση του υλικού λόγω της καύσης των σωμάτων περιόρισε εξαιρετικά τα αποτελέσματα της οστεολογικής μελέτης. Παρόλα αυτά ταυτοποιήθηκαν 4 ανήλικα άτομα και 24 ενήλικα από τα οποία δύο ανήκουν σε γυναίκες και 2 σε άνδρες, ενώ τα υπόλοιπα παραμένουν αδιάγνωστα (Τριανταφύλλου, 2004, 31 ). Ένα ακόμα νεκροταφείο της πρώιμης εποχής του Χαλκού από την περιοχή της Χαλκιδικής είναι ο Άγιος Μάμας. Ειδικότερα εντοπίστηκαν 14 ταφές από τις οποίες μελετήθηκαν οι 5. Όλα τα άτομα, πλην ενός εφήβου, είναι ενήλικα περίπου χρονών. Σε ό,τι αφορά τα ανήλικα άτομα εντοπίστηκε μόνο μια καύση βρέφους στο εσωτερικό ενός πιθοειδούς αγγείου χωρίς να υπάρξει άλλο ανάλογο παράδειγμα (Παππά 1992, , Triantaphyllou 2010, ). Στη θέση «Τούμπες» στο Κορινό Πιερίας ανασκάφηκε νεκροταφείο λακκοειδών τάφων, το οποίο χρονολογείται από την πρώιμη ως την ύστερη εποχή του Χαλκού. Αν και οι σκελετοί δεν ήταν καλά διατηρημένοι, η ανθρωπολογική μελέτη που πραγματοποιήθηκε έδειξε ποικιλία στις ηλικιακές κατηγορίες, με απουσία όμως των εφήβων (12-18 ετών) και των ώριμων ενηλίκων (40-50 ετών) (Triantaphyllou 2001, 37). Σχετικά με τα ποσοστά των ανδρών και των γυναικών, φαίνεται να υπάρχει μια σαφής αριθμητική υπεροχή των γυναικών, με περίπου το 70%, έναντι του 30% των ανδρών (Triantaphyllou 2001,37-41, Μπέσιος 1993, 201). Στην ύστερη εποχή του Χαλκού ο αριθμός των νεκροταφείων αυξάνεται σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο, όπως έχει αναφερθεί και στο κεφάλαιο 4 και έχουν μελετηθεί τα σκελετικά κατάλοιπα μεγάλου αριθμού αυτών. Το σκελετικό σύνολο της Αιανής στη δυτική Μακεδονία, στο οποίο πραγματοποιήθηκε ανθρωπολογική μελέτη αφορούσε 29 ταφές, από τις οποίες 81

90 διατηρήθηκαν οι 27. Σχετικά με τις ηλικίες των ατόμων, εντοπίζονται ενήλικα άτομα, αλλά και ανήλικα. Πιο συγκεκριμένα, οι ταφές των ενηλίκων υπολογίζονται σε 17 άτομα με μέσο όρο ηλικίας χρονών. Από την άλλη παρατηρείται και σε αυτό το νεκροταφείο η παρουσία των ανήλικων ατόμων με 10 ταφές οι περισσότερες από τις οποίες τοποθετούνται στο ηλικιακό διάστημα 9-15 χρόνων, ενώ δε λείπουν τα βρέφη, όπως είναι ο Τάφος 13 και 28. Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι η μία καύση που εντοπίστηκε (Τάφος 16), αφορούσε παιδί, τα οστά του οποίου ίσως να ήταν τοποθετημένα σε ένα είδος «σαρκοφάγου», όπως μαρτυρούν τα ίχνη οργανικής ύλης, που φαίνεται ότι τα πλαισίωνε. Τέλος, όσον αφορά τα ποσοστά ανδρών και γυναικών, φαίνεται να αντιπροσωπεύονται σχεδόν το ίδιο (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2000, 596). Σε ό,τι αφορά τη σχέση κτερισμάτων και ταφών, η εικόνα των αγγείων, μυκηναϊκών και χειροποίητων, δεν διαφοροποιείται, καθώς σχεδόν όλες οι ταφές, ανεξαρτήτως φύλου, περιείχαν από τουλάχιστον ένα αγγείο. Χάλκινες περόνες, εντοπίζονται επίσης και στα δύο φύλα, όπως επίσης και ψήφοι από ήλεκτρο, υαλόμαζα, πηλό και λίθο. Διαφοροποίηση παρατηρείται στις Ταφές 22 και 3, οι οποίες ανήκουν σε άτομα ανδρικού φύλου και έχουν από ένα μεγάλο χάλκινο ξίφος η κάθε μία. Αξίζει να σημειωθεί επίσης, ότι το μέγεθος των δύο λάκκων ήταν πολύ μεγαλύτερο από αυτό των άλλων τάφων, οδηγώντας μας στην υπόθεση ότι πρόκειται για μια προσπάθεια επίδειξης της υπεροχής των ατόμων αυτών σε σχέση με τους υπόλοιπους. Επιπροσθέτως, εντοπίζεται ακόμα μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση σε σχέση με την ηλικία αυτή τη φορά, καθώς πήλινες σύριγγες και μικροσκοπικά οστέινα βέλη εντοπίστηκαν μόνο σε παιδικές ταφές ( Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2000, ). Στο νεκροταφείο τύμβων του Πολύμυλου η ανθρωπολογική μελέτη του Τύμβου 1 έδειξε μια κεντρική ταφή ενός παιδιού 7-8 ετών. Η περιφερειακή ταφή, από την άλλη, ήταν μια γυναίκα, περίπου 30 ετών, τοποθετημένη σε ύπτια θέση με τα κάτω άκρα της όμως να είναι σε συνεσταλμένη στάση. Από τις δύο ταφές, μόνο η παιδική ήταν κτερισμένη και συγκεκριμένα με έναν χειροποίητο κάνθαρο. Ο Τύμβος 2 περιέκλειε τρεις ταφές, μια κεντρική και δύο περιφερειακές. Η μελέτη κατάφερε να δώσει στοιχεία για τη μία περιφερειακή ταφή, η οποία ήταν ένας έφηβος 13 ετών περίπου, ο οποίος μάλλον συνοδεύονταν από ένα αγγείο. Για την κεντρική ταφή το μόνο συμπέρασμα που κατάφερε να εξαχθεί, είναι ότι επρόκειτο για ενήλικο άτομο, τοποθετημένο σε συνεσταλμένη στάση, το οποίο ήταν κτερισμένο με δυο χάλκινα 82

91 ταινιωτά δαχτυλίδια. Στην τρίτη ταφή δεν κατέστη δυνατός ο προσδιορισμός του φύλου και της ηλικίας, λόγω της κακής διατήρησής των οστών. Ο νεκρός συνοδεύονταν από όστρακα χειροποίητου κάνθαρου. Ο Τύμβος 3 περιελάμβανε μια ταφή ακτέριστη και το νεκρό τοποθετημένο σε συνεσταλμένη στάση σε λακκοειδή τάφο. Ανατολικά του Τύμβου 4 εντοπίστηκε μια ελεύθερη ταφή, η οποία περιελάμβανε έναν έφηβο ετών, σε συνεσταλμένη στάση από τη μέση και κάτω. Ως κτερίσματα της ταφής εντοπίστηκαν 18 ψήφοι, από υαλόμαζα, χαλκό και οστό, που βρέθηκαν στο αριστερό του χέρι (Καραμήτρου-Μεντεσίδη, 1998). Ο Τύμβος 4, χρησιμοποιήθηκε για τον ενταφιασμό δύο νεκρών σε λάκκους. Ο ένας νεκρός ήταν τοποθετημένος σε συνεσταλμένη στάση και ο δεύτερος εντοπίστηκε ΒΔ του πρώτου και περιελάμβανε διαταραγμένα οστά. Για κανένα από τα δύο άτομα δεν υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το φύλο και την ηλικία. Εντοπίστηκε και ο Τύμβος 5, ο οποίος περιελάμβανε 2 ταφές. Η ανθρωπολογική έρευνα δεν κατάφερε να δώσει περαιτέρω στοιχεία, παρά μόνο ότι επρόκειτο για μια καύση και για έναν νεκρό σε ύπτια στάση με τα χέρια παράλληλα στον κορμό του (Καραμήτρου- Μεντεσίδη, 2000, ). Το δείγμα από το νεκροταφείο είναι αρκετά μικρό, καθώς μόνο για 4 από τις 10 ταφές υπάρχουν στοιχεία σχετικά με το φύλο και την ηλικία. Ωστόσο μπορεί να σημειωθεί ότι διαφαίνεται μια πιθανή αποτύπωση οικογενειακών δεσμών, όπως εντοπίστηκαν και σε άλλα νεκροταφεία της περιόδου, καθώς συγκεντρώνονται περισσότερες από μία ταφές μέσα στον ίδιο τύμβο. Ενδιαφέροντα παραδείγματα αποτελούν η μία καύση και η ελεύθερη ταφή του εφήβου, η οποία μάλιστα ήταν πλούσια κτερισμένη, σε σχέση με τις άλλες ταφές του νεκροταφείου. Θα μπορούσε να υποψιαστεί κανείς ότι η ελεύθερη ταφή είχε σκοπό να ξεχωρίσει όχι μόνο μέσα στο χώρο, αλλά και μέσα στον πληθυσμό, λόγω των κτερισμάτων της. Η Τούμπα Θεσσαλονίκης, της ύστερης εποχής του Χαλκού έδωσε 17 περιπτώσεις ταφών τοποθετημένων εντός των ορίων του οικισμού. Το σύνολο των ταφών περιλαμβάνει πρωτογενείς και διαταραγμένες ταφές. Από αυτές έξι ανήκουν σε ενήλικα άτομα και έντεκα σε ανήλικα. Στις ταφές των ενηλίκων διακρίνονται ένα νεαρό ενήλικο άτομο και σε αυτές των ανηλίκων τέσσερα νήπια, πέντε παιδιά και δύο έφηβοι. Δεν έχουν αναγνωριστεί μέχρι στιγμής βρέφη και ενήλικα άτομα άνω των 50 ετών. Σχετικά με το φύλο των σκελετών, δεν υπάρχει κάποια διάκριση ανάμεσα σε άνδρες και οι γυναίκες. Είναι σημαντικό να παρατηρηθεί ότι φαίνεται να υπάρχει ένας τρόπος ταφής που να βασίζεται στην ηλικία αλλά και στο φύλο. Πιο 83

92 συγκεκριμένα, υπάρχουν τρία παραδείγματα στα οποία διακρίνεται κάποιος διαχωρισμός σύμφωνα με την ηλικία, όπως είναι τα δύο νήπια, τα οποία είναι θαμμένα σε συνεσταλμένη στάση από την αριστερή τους πλευρά και τα οποία έρχονται σε αντίθεση με τα ενήλικα άτομα, τα οποία είναι θαμμένα σε ύπτια στάση. Επίσης, ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί η νεαρή κοπέλα, μεταξύ ετών, η οποία αφενός συνοδεύονταν από πλούσια κτερίσματα, αφετέρου φαίνεται να ήταν θαμμένη σύμφωνα με ένα συγκεκριμένο τελετουργικό, καθώς το χώμα που την περιέβαλλε ήταν γκρι και το δάπεδο του τάφου ήταν στρωμένο από καμένους σπόρους. Αξίζει επίσης να γίνει αναφορά σε ένα ανήλικο παιδί 7 ετών, το οποίο ήταν τοποθετημένο πρηνηδόν. Η οστεολογική μελέτη έδειξε ότι έπασχε από οστεοχόνδρωμα, δηλαδή καλοήθη όγκο, το οποίο, ίσως, να δυσκόλευε την κίνηση του. Επομένως μπορεί εξαιτίας αυτής του της δυσλειτουργίας η κοινωνία να επέλεξε να το θάψει με αυτόν τον τρόπο. Σε ό,τι αφορά το φύλο των νεκρών διακρίνεται μια διαφοροποίηση καθώς σε μια ανδρική ταφή ο νεκρός είχε το δεξί του χέρι τοποθετημένο στο ύψος του προσώπου του και το αριστερό χέρι στη κοιλιακή χώρα ενώ σε μια γυναικεία ταφή η νεκρή είχε το δεξί της χέρι παράλληλα με τον κορμό της και το αριστερό της χέρι στη κοιλιακή χώρα (Ανδρέου, κ.α, 2010). Η μελέτη των ταφών της Μεθώνης (Τριανταφύλλου προσ επικοινωνία) αναφέρεται συνολικά σε 32 άτομα, από τα οποία τα 14 είναι ενήλικα και τα 18 ανήλικα. Ειδικότερα, στην κατηγορία των ενήλικων ατόμων συναντώνται κυρίως οι νεαροί ενήλικες (18-30 ετών), ενώ δε λείπουν και οι υπόλοιπες ηλικιακές κατηγορίες σε μικρότερα όμως ποσοστά. Σε ό,τι αφορά τα ανήλικα άτομα, με εξαίρεση τους εφήβους (12-18), συναντώνται σχεδόν όλες οι ηλικιακές κατηγορίες. Εξάλλου είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι τα περισσότερα άτομα είναι νεογέννητα έως 1 έτους, και ύστερα ακολουθούν τα νήπια, 1-6 ετών και τέλος τα παιδιά, 6-12 ετών. Σχετικά με το φύλο, σε όσους σκελετούς μπόρεσε να γίνει προσδιορισμός, παρατηρείται μια ελάχιστη αριθμητική υπεροχή των ανδρών, καθώς εντοπίστηκαν 6 άνδρες και 4 γυναίκες. Όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενο κεφάλαιο, ορισμένες από τις ταφές ήταν κτερισμένες. Φαίνεται και σε αυτό το νεκροταφείο ότι υπάρχουν κτερίσματα, τα οποία τα συναντούμε αποκλειστικά σε ανδρικούς τάφους και κάποια μόνον σε γυναικείους. Πιο συγκεκριμένα, τα χάλκινα εγχειρίδια και τα μαχαίρια τα συναντούμε σχεδόν αποκλειστικά σε ανδρικές ταφές, ενώ τα κοσμήματα σε γυναικείες. Τα αγγεία, οι περόνες, οι χάντρες και τα σφονδήλια, είναι αντικείμενα που τα συναντάμε και στα δύο φύλα. 84

93 Στις Σπάθες η έρευνα έδειξε την παρουσία όλων των ηλικιακών ομάδων, με εξαίρεση τα άτομα ως ενός έτους. Ειδικότερα, υπάρχει αυξημένος αριθμός των ενηλίκων και 40-50, στοιχεία που ταιριάζουν με τα αντίστοιχα του νεκροταφείου της πρώιμης εποχής Σιδήρου Τρεις Ελιές. Στην κατηγορία των ανηλίκων, κυριαρχούν οι έφηβοι (12-18 ετών) και ακολουθούν τα νήπια (1-6 ετών). Σε ό,τι αφορά τα δύο φύλα, οι γυναίκες έχουν σαφώς μια αριθμητική υπεροχή, με περίπου 74% έναντι 26% των ανδρών (Triantaphyllou 2001, 33). Ο Βάλτος Λεπτοκαρυάς αποτελεί ένα ακόμα παράδειγμα της νότιας Πιερίας, που χρονολογείται στη μέση και ύστερη εποχή του χαλκού με 12 ταφές (Τριτσαρόλη 2007, 192). Οι ταφές που ανήκουν στη μέση εποχή του Χαλκού ανήκουν σε τρία ανήλικα και τέσσερα ενήλικα άτομα αντίστοιχα. Πιο συγκεκριμένα, τα ανήλικα άτομα είναι δύο νήπια ηλικίας 4-6 ετών και ένα παιδί 9-12 ετών. Στις ενήλικες ταφές, από την άλλη, προσδιορισμός της ηλικίας μπόρεσε να γίνει μόνο σε μια ταφή, η οποία ανήκει στο ηλικιακό διάστημα ετών, στην οποία, δυστυχώς, δε μπόρεσε να προσδιοριστεί το φύλο του ατόμου (Τριτσαρόλη 2007, ). Από τις ταφές που τοποθετήθηκαν στη μέση-ύστερη εποχή του Χαλκού, μόνο στις τρεις μπόρεσε να προσδιοριστεί το φύλο και η ηλικία. Πιο συγκεκριμένα, εντοπίστηκε μια ανδρική ταφή, ηλικίας 50 και άνω και μια γυναικεία, που τοποθετείται στο ηλικιακό διάστημα ετών. Η τρίτη ταφή είχε προσανατολισμό ΒΔ-ΝΑ. Πρόκειται για ενήλικο άτομο, ηλικίας 20-30, χωρίς να προσδιοριστεί το φύλο (Τριτσαρόλη 2007, ). Στην Πηγή Αθηνάς με δεκαεπτά άτομα, από τα οποία αναγνωρίστηκαν 4 άνδρες και 5 γυναίκες είναι ενδιαφέρον το ότι σύμφωνα με το φύλο του νεκρού ακολουθείται και διαφορετική πλευρά τοποθέτησης της συνεσταλμένης ταφής με τις γυναίκες να τοποθετούνται στην αριστερή τους πλευρά και τους άντρες στη δεξιά τους. Όσον αφορά τις ηλικίες που εντοπίζονται στους τύμβους, αυτές αφορούν μόνο ενήλικες. Δεν έχει εντοπιστεί κανένα ανήλικο άτομο, εκτός ίσως από την περίπτωση των κατασκευών, που βρέθηκαν μέσα στο νεκροταφείο και η μία περιείχε οστά παιδιού. Παρ όλα αυτά, δημιουργούνται ερωτηματικά στην έρευνα για το εάν υπάρχει κάποιος άλλος χώρος ταφής τους. Πιο συγκεκριμένα, από τους Τύμβους 1,2 και 3 δεν μπόρεσε να προσδιοριστεί το φύλο και η ακριβής ηλικία των νεκρών, παρά μόνο το ότι επρόκειτο για ενήλικες. Στους Τύμβους όμως 4 και 5 η μελέτη έδειξε ότι η κεντρική ταφή και στις δύο περιπτώσεις ήταν άντρας, ηλικίας 40-50, δημιουργώντας, όπως αναφέρθηκε και στο κεφάλαιο 4, ερωτήματα σχετικά με την 85

94 ύπαρξη κάποιου είδους ιεραρχίας ή έντονων οικογενειακών δεσμών. Ο Τύμβος 4 δίνει τις περισσότερες πληροφορίες, καθώς συγκέντρωνε τρεις ανδρικές ταφές, δύο γυναικείες και μια αδιάγνωστη. Οι δύο γυναίκες ήταν περίπου ετών, ενώ οι άλλες δύο ήταν τουλάχιστον δέκα χρόνια μεγαλύτερές τους. Τέλος, σε σχέση με τα κτερίσματα, όλες οι ταφές συνοδεύονταν από ένα αγγείο, ενώ μία γυναικεία ταφή συνοδεύονταν από χάλκινα κοσμήματα και μια περόνη. Το νεκροταφείο της ύστερης εποχής του Χαλκού στη Φαιά Πέτρα, απέδωσε στο σύνολο 12 άτομα, 7 ενήλικα και 5 ανήλικα. Η πλειονότητα των ταφών αφορούσε ενταφιασμούς ενώ υπάρχει και μια περίπτωση καύσης, όπως περιγράφηκε σε αντίστοιχο κεφάλαιο, η οποία ανήκει σε γυναίκα περίπου 30 ετών. Ειδικότερα, ο Περίβολος 1 περιελάμβανε μια ανδρική ταφή, ο Περίβολος 2 είχε τρεις ταφές στο εσωτερικό του, δύο ανδρικές και μια ταφή ενός παιδιού, ο Περίβολος 3 τα οστά ενός ενήλικου ατόμου, χωρίς να γνωρίζουμε περισσότερα στοιχεία σε σχέση με το φύλο ή την ηλικία, ο Περίβολος 4 είχε μια μοναδική ταφή και αυτός, αλλά αυτή τη φορά ενός βρέφους. Ο Περίβολος 5 περιελάμβανε τρία άτομα, μια ανδρική ταφή, ενός νηπίου, όπως επίσης και το τεφροδόχο αγγείο, που αναφέρθηκε προηγουμένως, ενώ ο Περίβολος 6 περιείχε και αυτός τρία άτομα. Το ένα ταυτίστηκε με μια γυναίκα και οι άλλες δύο με ένα νήπιο και ένα παιδί. Είναι σημαντικό να συζητηθεί το παράδειγμα των περιβόλων 6 και 4, στους οποίους εντοπίστηκαν κυρίως ανήλικα άτομα, ηλικίας 4-5 και χρονών κι ένα βρέφος αντίστοιχα. Όσον αφορά τα δύο φύλα αναγνωρίστηκαν τέσσερις άνδρες, δύο γυναίκες και σε ένα ενήλικο άτομο δεν ήταν δυνατός ο προσδιορισμός φύλου. Σε ό,τι αφορά το συσχετισμό των κτερισμάτων με το φύλο και την ηλικία των νεκρών, ο άνδρας του Περιβόλου 1 συνοδεύονταν από ένα χάλκινο εγχειρίδιο, μια χάλκινη αιχμή βέλους στερεωμένη σε οστέινο στέλεχος, ένα χάλκινο έλασμα με διακόσμηση, δυο χρυσά δισκόμορφα ελάσματα και αγγεία. Οι δύο άνδρες του Περιβόλου 2, είχαν ως κτερίσματα δυο χάλκινους σφηκωτήρες, δύο χάλκινα βραχιόλια, το ένα περασμένο στο χέρι του ενός άνδρα, επίσης, εντοπίστηκαν 47 χάλκινα καρφάκια κοντά στην περιοχή των οστών της λεκάνης. Συνεχίζοντας, το ενήλικο άτομο του Περιβόλου 3 συνόδευαν δύο αγγεία, μια φιάλη και ένας τετράωτος αμφορέας. Στον Περίβολο 5, η ανδρική ταφή συνοδεύονταν από μια χάλκινη αιχμή δόρατος και τρεις αιχμές βελών. Εντοπίστηκαν στον Περίβολο 6 τέσσερα αγγεία και μικρά χάλκινα καρφάκια, κτερίσματα που ανασκάφηκαν και σε άλλους περιβόλους του νεκροταφείου που συνόδευαν τις δύο ανήλικες ταφές και τη μια γυναικεία 86

95 (Βάλλα 2000, , Βάλλα 2002, , Τριανταφύλλου , Valla, Triantaphyllou, et al, 2013, ). Όσον αφορά τα νεκροταφεία της Θάσου (Κουκούλη-Χρυσανθάκη, 1992) η ανθρωπολογική μελέτη αναγνώρισε 354 άτομα τα οποία ανήκουν τόσο σε ενήλικα όσο και σε ανήλικα άτομα. Τα ανήλικα πλησιάζουν το 35% του συνολικού πληθυσμού, με τα βρέφη και τα νήπια να κυριαρχούν. Σε ό,τι αφορά την ηλικία είναι σημαντικό ότι τα πολύ νεαρά άτομα, δηλαδή ηλικίες από 0-12 ετών, θάβονταν μέσα σε αγγεία. Όσον αφορά τα ενήλικα άτομα, συναντώνται κυρίως νέοι και οι μέσοι ενήλικες, δηλαδή οι ηλικίες 18-40, σε ποσοστό περίπου 50%. Αντίθετη εικόνα παρουσιάζουν, όπως συμβαίνει άλλωστε στα περισσότερα νεκροταφεία, οι ώριμοι ενήλικες, ετών, οι οποία αγγίζουν το ποσοστό του 13% του συνόλου. Στη κατηγορία των φύλων που εντοπίζονται στα τρία νεκροταφεία του οικισμού διακρίνονται 32 γυναίκες έναντι 39 ανδρών, ενώ ο αριθμός των απροσδιόριστων, ως προς το φύλο, ατόμων είναι 283. Ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελεί ο τάφος 18 από τα Τσιγανάδικα. Η μελέτη έδειξε ότι ήταν θαμμένα περίπου 100 άτομα, από τα οποία οι 11 ήταν άνδρες, 11 γυναίκες, 23 ανήλικα άτομα, έως 12 ετών, 12 έφηβοι, ενώ 38 ήταν οι αδιάγνωστοι σκελετοί (Κουκουλή- Χρυσανθάκη 1992, ). Η πρακτική των πολλαπλών ταφών δυσχεραίνει το συσχετισμό των κτερισμάτων με συγκεκριμένα άτομα. Ωστόσο σε όσα παραδείγματα η συγκεκριμένη διαδικασία ήταν εφικτή, φαίνεται ότι οι ανδρικές ταφές συνοδεύονταν από μαχαίρια και ακονόπετρες, οι γυναικείες από σφονδήλια και οι παιδικές από μικρογραφικά αγγεία (Κουκουλή- Χρυσανθάκη 1992, ). 5.2 Δεδομένα των ανθρωπολογικών ερευνών Παρατηρούμε ήδη από την πρώιμη εποχή του Χαλκού και πιο έντονα στην ύστερη εποχή ότι στα νεκροταφεία εντοπίζονται ανήλικα μαζί με ενήλικα άτομα. Σε κανένα από τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν στην εργασία δεν έχουν εντοπιστεί όλες οι ηλικιακές κατηγορίες σε ένα νεκροταφείο (Γράφημα 3). Σε γενικές γραμμές στην κατηγορία των ανήλικων ατόμων παρατηρείται από τη μία αριθμητική υπεροχή των νηπίων (1-6 ετών) και των παιδιών (6-12 ετών), ενώ από την άλλη υπό αντιπροσώπευση στα βρέφη και στους εφήβους (12-18 ετών). Φαίνεται επίσης μια προσπάθεια, ήδη από την πρώιμη εποχή του Χαλκού να διαφοροποιηθούν τα ανήλικα μέσα στο νεκροταφείο, όπως μαρτυρούν οι ίσως σκόπιμες συγκεντρώσεις ανήλικων τάφων σε ορισμένα σημεία στο Ξηροπήγαδο ή η καύση του μοναδικού βρέφους στον 87

96 Άγιο Μάμαντα. Ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελεί το Αρχοντικό Γιαννιτσών με τη σκόπιμη ταφή των ανήλικων ατόμων μέσα σε τροφοπαρασκευαστικούς χώρους, καθώς δίνει στοιχεία για τα έθιμα του πληθυσμού αυτού, ο οποίος ίσως ήθελε να συνδέσει το νεαρό της ηλικίας με την τροφή, η οποία συμβάλλει στην επιβίωση του ανθρώπου. Στην ύστερη εποχή του Χαλκού τα παραδείγματα των νεκροταφείων δείχνουν πιο έντονη την διαφοροποίηση των ανηλίκων μέσα στον χώρο, όπως μαρτυρεί ο περίβολος από τη Φαιά Πέτρα, ο οποίος περιείχε μόνο ανήλικα άτομα ή η κεντρική θέση ενός ανήλικου σε έναν από τους τύμβους του Πολύμυλου, θέλοντας ίσως να δηλώσουν τον διαχωρισμό του ατόμου αυτού από τους υπόλοιπους. Στην Αιανή από την άλλη, επέλεγαν να διαφοροποιούν κάποια ανήλικα άτομα μέσω της διαφορετικής μεταχείρισής τους, όπως δείχνει η καύση ενός βρέφους, μια αντιμετώπιση που συνεχίζει από την προηγούμενη περίοδο. Στην κατηγορία των ενήλικων ατόμων στην διάρκεια από την πρώιμη ως την ύστερη εποχή τα δεδομένα δεν αλλάζουν καθώς υπερέχουν οι νεαροί ενήλικες (18-35 ετών), λιγότεροι είναι οι ενήλικες ετών και σχεδόν απόντες οι ενήλικες άνω των 50 ετών. Γράφημα 3: Αποτύπωση των ηλικιών των νεκροταφείων Όσον αφορά τα φύλα συναντούμε και εδώ ενδιαφέροντα στοιχεία. Ειδικότερα, κατά την πρώιμη-μέση εποχή του Χαλκού φαίνεται μια προσπάθεια να ξεχωρίσουν τα 88

97 δύο φύλα μέσα από διαφορετική μεταχείριση, όπως δείχνει η διαφορετική πλευρά συνεσταλμένης στάσης για τους άνδρες και για τις γυναίκες στα παραδείγματα του Ξηροπήγαδου και των Γουλών. Σχετικά με την αριθμητική υπεροχή κάποιου από τα δύο φύλα, βλέπουμε ότι υπάρχει ποικιλία. Ύστερα από τα δεδομένα που αναφέρθηκαν παραπάνω και σύμφωνα με το Γράφημα 4, παρατηρεί κανείς στα νεκροταφεία του Αγίου Μάμαντα, στο Κριαρίτσι, στο Ξηροπήγαδου, στην Αιανή και στις ταφές της Τούμπας Θες/νίκης, ίσα ποσοστά θνησιμότητας ανάμεσα στα δύο φύλα, δείχνοντας πιθανώς την άρνηση αποκλεισμού κάποιου από τον χώρο ταφής του πληθυσμού. Από την άλλη, στην Πηγή Αθηνάς, στις Σπάθες και στις Γουλές, εντοπίζει κανείς υπεροχή των γυναικών, ηλικίας Οι αυξημένοι κίνδυνοι του τοκετού σε συνδυασμό και με τα χαμηλά επίπεδα υγιεινής τους, ίσως αποτελούν κάποιους από τους παράγοντες που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα. Στα υπόλοιπα νεκροταφεία, Μεθώνη, Φαιά Πέτρα, Πέλλα και «Τούμπες» Κορινού, υπάρχει υπεραντιπροσώπευση των ανδρών. Η υπεροχή αυτή μπορεί να οφείλεται στη σκόπιμη ταφή τους στο νεκροταφείο, όπως επίσης και στην ταφονομία, η οποία επιδρά κάποιες φορές καταστροφικά στον ανθρώπινο σκελετό και κυρίως στον γυναικείο, η οστική πυκνότητα του οποίου είναι μικρότερη σε σχέση με τον ανδρικό. Καταλήγοντας, οι αιτίες αυτής της εικόνας θα μπορούσαν να είναι πολλές, μεταξύ των οποίων τα έθιμα της εκάστοτε κοινότητας, τα οποία πιθανόν να απέκλειαν ορισμένες ηλικιακές κατηγορίες από τα νεκροταφεία τους, περιβαλλοντικοί και ταφονομικοί παράγοντες, οι οποίοι επέδρασαν αρνητικά στη διατήρηση των σκελετικών καταλοίπων και οι οποίες ευνοούν γενικά τη διατήρηση των ανδρικών σκελετών. 89

98 Γράφημα 4: Ποσοστά κατανομής ανδρών και γυναικών στα νεκροταφεία της Μακεδονίας την εποχή του Χαλκού 90

99 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Συμπεράσματα Σκοπός της εργασίας ήταν η ανάπτυξή της σε δύο άξονες. Ο ένας αφορά στη συστηματική περιγραφή της οργάνωσης των νεκροταφείων και των επιμέρους χαρακτηριστικών τους, ενώ, ο άλλος αφορά στις ανθρωπολογικές μελέτες που πραγματοποιήθηκαν στους πληθυσμούς των νεκροταφείων που συναντώνται κατά τη διάρκεια της εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία και στην Ήπειρο. Κατά την πρώιμη εποχή του Χαλκού, σύμφωνα με τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν στο κεφάλαιο 3, συναντούμε κυρίως ταφές σε οργανωμένα νεκροταφεία εκτός των ορίων των οικισμών, με εξαίρεση τις παιδικές ταφές του Αρχοντικού. Βλέπουμε, λοιπόν, μια διαφοροποίηση σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο που ερμηνεύεται ως ένας σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στους δύο κόσμους. Η οργάνωση των νεκροταφείων δεν χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη ποικιλία, καθώς εντοπίζονται νεκροταφεία συστάδων και περιβόλων, κάτι όμως που αποτελεί ένα καινούργιο χαρακτηριστικό στις ταφικές πρακτικές σε σχέση με τη Νεολιθική εποχή. Ύστερα από προσεκτικότερη σύγκριση των νεκροταφείων της περιόδου αυτής φαίνεται ότι οι κάτοικοι της ενδοχώρας προτιμούσαν την οργάνωση των νεκροταφείων τους σε συστάδες, σε αντίθεση με αυτούς των παράλιων περιοχών που προτιμούσαν περιβόλους. Στην αρχιτεκτονική των τάφων υπάρχει ποικιλία. Η περιοχή της Μακεδονίας είναι αυτή στην οποία συναντούμε λακκοειδείς, κιβωτιόσχημους, λιθοπερίκλειστους κι εγχυτρισμούς. Η Ήπειρος παραμένει αμέτοχη την περίοδο αυτή, διότι δεν έχουν έρθει μέχρι στιγμής στο φως ανάλογα παραδείγματα. Στα νεκροταφεία της Μακεδονίας ένα χαρακτηριστικό που θα γίνει πιο έντονο στην ύστερη εποχή του 91

100 Χαλκού είναι η σήμανση των τάφων με λιθοσωρούς έτσι ώστε να γίνονται ορατοί στο χώρο δείχνοντας ακόμη έναν τρόπο διαχωρισμού των νεκρών από τους ζωντανούς. Εκτός όμως από την επιμέλεια του εξωτερικού του τάφου, οι κάτοικοι της Μακεδονίας φαίνεται ότι έδιναν, ήδη από αυτή την περίοδο, αρκετή σημασία και στο εσωτερικό του. Έρχονται στο φως παραδείγματα τάφων με επιμελημένα δάπεδα με πέτρες, βότσαλα και πλευρές με πλάκες. Η επιμέλεια αυτή μπορεί να χαρακτήριζε όλους τους τάφους του νεκροταφείου, αποτελώντας έτσι ένα τοπικό ταφικό έθιμο, μπορεί όμως να χαρακτήριζε ορισμένους μόνο τάφους, καθιστώντας με αυτόν τον τρόπο ένα μέσο διάκρισης του νεκρού αυτού από τους υπόλοιπους. Ως βασικός τρόπος ταφής κυριαρχεί ο ενταφιασμός. Οι νεκροί ήταν τοποθετημένοι σε συνεσταλμένη ή ύπτια στάση. Εκτός όμως από τους ενταφιασμούς εντοπίζονται και παραδείγματα καύσεων μέσα στο ίδιο νεκροταφείο. Αυτό μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα, χωρίς να είναι κάποιο από αυτά σίγουρο. Στο μόνο συμπέρασμα που μπορούμε να καταλήξουμε για τις περιπτώσεις των καύσεων είναι ότι ήταν ένας τρόπος να ξεχωρίσουν κάποια άτομα από τα υπόλοιπα. Και τούτο διότι, όπως έχει ήδη αναφερθεί, η διαδικασία της καύσης είναι περισσότερο δαπανηρή και χρονοβόρα. Εξαίρεση στα παραπάνω αποτελεί το παράδειγμα του νεκροταφείου στο Κριαρίτσι Συκιάς, στο οποίο χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά η καύση ως τρόπος ταφής, αποτελώντας περισσότερο ένα τοπικό ταφικό έθιμο παρά μια προσπάθεια διαφοροποίησης από το σύνολο. Κατά την πρώιμη εποχή του Χαλκού εκτός από τις ατομικές ταφές έρχονται στο φως και πολλαπλές, στοιχείο που θα γίνει πιο έντονο στην ύστερη εποχή του Χαλκού. Εντοπίζονται λοιπόν περισσότερα από ένα άτομα μέσα στον ίδιο τάφο, αφού έχει προηγηθεί ο παραμερισμός των παλαιότερων ταφών. Οι πολλαπλές ταφές σε συνδυασμό με την οργάνωση ορισμένων νεκροταφείων σε περιβόλους ή σε συστάδες, είναι ίσως δηλωτικά της επιθυμίας τους να τονίσουν τους ισχυρούς «συγγενικούς» δεσμούς ακόμα και μετά θάνατον. Οι τελετουργίες είναι ένα ακόμα χαρακτηριστικό που συναντάται στα νεκροταφεία της περιόδου. Στοιχεία τέλεσης τελετουργιών την εποχή αυτή βρίσκονται τόσο στο εσωτερικό του τάφου όσο και στο εξωτερικό του. Τέτοια παραδείγματα αποτελούν τα ίχνη απανθρακωμένων υλικών, τα ολόκληρα ή τα σκοπίμως σπασμένα αγγεία στο εσωτερικό ή στους λιθοσωρούς που κάλυπταν τους τάφους, μαρτυρώντας ίσως την επιθυμία των ζωντανών να αποχαιρετίσουν με κάποια τελετή τους αγαπημένους τους. 92

101 Η πλειονότητα των ταφών ανήκει σε κτερισμένα παραδείγματα. Συναντώνται κυρίως αγγεία, χωρίς να λείπουν όμως και τα κοσμήματα, τα σφονδύλια, οι λεπίδες και οι αιχμές βελών. Τα κτερίσματα μας βοηθούν να εξάγουμε συμπεράσματα προς διάφορες κατευθύνσεις. Η μια κατεύθυνση είναι ορισμένα στοιχεία για την κοινωνία. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν στο ίδιο νεκροταφείο ταφές κτερισμένες και ακτέριστες, κι αυτό μας οδηγεί στο ερώτημα αν ήταν σκόπιμη η απουσία κτερισμάτων, θέλοντας ίσως να δηλώσουν τη σκόπιμη διαφοροποίησή τους από το σύνολο. Η άλλη κατεύθυνση που μας οδηγούν είναι αυτή των εξωτερικών επαφών και συμμετοχής τους σε οργανωμένα δίκτυα ανταλλαγών. Παραδείγματα αντικειμένων, όπως η μαρμάρινη φιάλη από το νεκροταφείο της Πέλλας ή οι εικοσιπέντε χάντρες από φαγεντιανή που είχαν βρεθεί στο νεκροταφείο του Αγίου Μάμαντα, δείχνουν ότι οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν περιορίστηκαν στις τοπικές πρώτες ύλες, μιας που το μάρμαρο από τη φιάλη ήταν παριανό (Ακαμάτης, 2009, 208) και τα κοιτάσματα φαγεντιανής εντοπίζονται στη Βαλτική. Άρα, φαίνεται ότι και στην πρώτη περίοδο της εποχής του Χαλκού είχαν αναπτυχθεί ορισμένα δίκτυα επαφών προς διάφορες κατευθύνσεις. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ο διαχωρισμός σύμφωνα με το βιολογικό φύλο, σύμφωνα με το οποίο οι άνδρες θάβονται σε συνεσταλμένη στάση στη δεξιά πλευρά και οι γυναίκες στην αριστερή. Επειδή όμως τα παραδείγματα είναι λίγα, καθώς εμφανίζονται μόνο στο Ξηροπήγαδο και στις Γούλες, θα το χαρακτηρίζαμε περισσότερο ως ένα τοπικό ταφικό έθιμο, παρά ως μια γενικευμένη κατάσταση που ισχύει στην πρώιμη εποχή του Χαλκού. Καταλήγοντας για την περίοδο αυτή, συμπεραίνουμε ότι έχουν αρχίσει να μπαίνουν τα θεμέλια των εννοιών της ατομικότητας και των «συγγενικών δεσμών», ότι γίνονται προσπάθειες διαφοροποίησης κάποιων ατόμων σε σχέση με τους υπόλοιπους και τέλος ότι εντοπίζονται παραδείγματα επαφών των κατοίκων της Μακεδονίας με άλλες περιοχές. Η ύστερη εποχή Χαλκού στη Μακεδονία συνεχίζει μεν να κινείται στα ίδια μοτίβα με την προηγούμενη περίοδο, με μεγαλύτερη όμως πολυπλοκότητα. Την περίοδο αυτή υπάρχουν παραδείγματα και από την Ήπειρο, αριθμητικά όμως λιγότερα, πιθανόν εξαιτίας της ελλιπούς έρευνας στην περιοχή. Στη Μακεδονία, λοιπόν, εντοπίζονται κατά κύριο λόγο οργανωμένα νεκροταφεία σε απόσταση από τον οικισμό. Εξαίρεση αποτελούν οι ταφές της Τούμπας Θεσσαλονίκης, οι οποίες βρέθηκαν εντός των ορίων του οικισμού. Η 93

102 εικόνα αυτή προκαλεί συζητήσεις γύρω από την απουσία οργανωμένων νεκροταφείων στην κεντρική Μακεδονία. Η απουσία αυτή είναι αποτέλεσμα της ελλιπούς έρευνας ή μια διαφορετική έκφραση των κατοίκων της περιοχής; Αρκετό ενδιαφέρον παρουσιάζει η οργάνωση των νεκροταφείων, καθώς γίνεται πιο έντονη η επιθυμία να τονιστεί η έννοια της «οικογένειας». Ήδη από την πρώιμη εποχή οι ταφές σε κάποιες περιπτώσεις οργανώνονται σε συστάδες και περιβόλους, όπως είδαμε, ενώ στην ύστερη εποχή διατηρούνται μεν οι τρόποι αυτοί, προστίθενται όμως τα ταφικά κτίσματα και οι τύμβοι, κάνοντας ακόμη πιο έντονη ίσως την έννοια της «οικογένειας». Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημανθεί η διαφοροποίηση που παρατηρείται ανάμεσα στην ενδοχώρα και στην παράλια περιοχή της Μακεδονίας, καθώς οι κάτοικοι των παράλιων περιοχών προτιμούσαν να κατασκευάζουν τύμβους. Η κατάσταση αυτή σε συνδυασμό και με τα νεκροταφεία τύμβων που εντοπίζονται σε ορισμένα μόνο παραδείγματα της ενδοχώρας, εγείρει τις υποψίες για επιρροή από το νότια Ελλάδα, η οποία όπως φαίνεται δεν περιορίστηκε μόνο στα παράλια, αλλά προχώρησε και προς το εσωτερικό. Η επιμέλεια του τάφου εξωτερικά κι εσωτερικά συνεχίζει στο ίδιο μοτίβο με την προηγούμενη περίοδο, χωρίς διαφοροποιήσεις. Το στοιχείο που εμφανίζεται πολύ έντονα είναι οι πολλαπλές ταφές. Πλέον υπάρχουν νεκροταφεία εξολοκλήρου με πολλαπλές ταφές, καθιστώντας έντονη την επιθυμία να τονίσουν τους πιθανούς «συγγενικούς δεσμούς» τους. Από την άλλη πλευρά, οι ατομικές ταφές των νεκροταφείων φανερώνουν ιδιαίτερη φροντίδα. Η επιμέλεια του τάφου σε συνδυασμό με τα κτερίσματα, το είδος και τον αριθμό τους, δείχνουν ότι υπερτονίζεται η έννοια της ατομικότητας όπως και η επιθυμία να διαφοροποιηθούν οι νεκροί αυτοί από τους άλλους. Τα κτερίσματα, εκτός από τη δήλωση πιθανών κοινωνικών διαστρωματώσεων, δείχνουν και την έντονη επιρροή από τη νότια Ελλάδα, διότι βρέθηκαν αρκετά τροχήλατα αγγεία μυκηναϊκού τύπου καθώς και όπλα και εγχειρίδια. Εκτός όμως από τις επαφές με το νότο, οι κάτοικοι της βόρειας Ελλάδας φαίνεται ότι είχαν αναπτύξει επαφές και προς άλλες κατευθύνσεις, όπως μαρτυρά το κεχριμπάρι η προέλευση του οποίου προσδιορίζεται στην περιοχή της Βαλτικής. Τα κτερίσματα λοιπόν, μας δείχνουν από τη μία τα δίκτυα επαφών και ανταλλαγών της περιόδου και από την άλλη δημιουργούν ερωτήματα για την ύπαρξη ενδεχόμενης κοινωνικής διαστρωμάτωσης. 94

103 Αρκετά παραδείγματα τελετουργιών έχουμε την περίοδο αυτή σε σχέση με την προηγούμενη. Ίχνη τέλεσής τους είδαμε να εμφανίζονται τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό ενός τάφου και το μαρτυρούν τα ίχνη φωτιάς, τα κωνικά κύπελλα, τα υπολείμματα των ζωικών οστών και τα συσσωρευμένα αγγεία τα οποία φαίνονται να τα έχουν σπάσει σκοπίμως αλλά και ίχνη πάνω στα οστά, όπως είναι το κάπνισμα των οστών στη Φαιά Πέτρα. Ενδιαφέρον παράδειγμα για την τέλεση τελετουργιών στο επίπεδο νεκροταφείου αποτελούν οι ορθογώνιες κατασκευέςπλατφόρμες που βρέθηκαν στην Πηγή Αθηνάς, στην Πηγή Αρτέμιδος και στο Βάλτο Λεπτοκαρυάς Πιερίας. Το πιο πιθανόν οι τελετουργίες αυτές να τελούνταν σύμφωνα με τα τοπικά έθιμα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η κατηγορία της δευτερογενούς μεταχείρισης των νεκρών, η οποία χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη πολυπλοκότητα σε σχέση με την πρώιμη εποχή. Οι καύσεις εξακολουθούν να υπάρχουν στα νεκροταφεία, χωρίς να είναι δυνατή μια ασφαλής ερμηνεία σε σχέση με το ποια άτομα επιλέγονταν για τη συγκεκριμένη πρακτική. Οι ανακομιδές και ο παραμερισμός των οστών αυξάνονται σαν τρόπος δευτερογενούς μεταχείρισης και αυτό είναι φυσικό κρίνοντας από το γεγονός ότι σε αρκετά νεκροταφεία επέλεγαν τις πολλαπλές ταφές. Από την άλλη, τα στοιχεία από την Ήπειρο είναι πολύ λιγότερα. Το μόνο νεκροταφείο τύμβων εντοπίστηκε στο Ξυλόκαστρο, ενώ όλα τα υπόλοιπα παραδείγματα αποτελούν μεμονωμένους τάφους. Αν και οι έρευνες είναι εξαιρετικά ελλιπείς, οι ταφές αυτές εντοπίστηκαν εκτός ορίων του οικισμού. Οι τάφοι ήταν κιβωτιόσχημοι με επιμελημένο το εσωτερικό τους, καθώς οι πλευρές του τάφου και το δάπεδο καλύπτονταν με πλάκες. Αξίζει να αναφερθεί ο θολωτός τάφος στην Κίπερη, ο οποίος αποτελεί και το μοναδικό παράδειγμα τέτοιου τάφου στην Ήπειρο. Περιείχε περισσότερες από μια ταφές, ενισχύοντας την αντίληψη για κάποιου είδους «οικογενειακό τάφο» και εξαιρώντας τον από τους υπόλοιπους τάφους της περιόδου αυτής στην περιοχή. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουμε και με τους τύμβους του Ξυλοκάστρου. Άρα και στην Ήπειρο της ύστερης εποχής είναι φανερή η επιθυμία ορισμένων κοινωνιών να θέλουν τονίσουν ακόμη και μετά θάνατον τους ισχυρούς «συγγενικούς δεσμούς» κάποιων μελών τους. Ως ταφική πρακτική έχουμε αποκλειστικά τον ενταφιασμό, αλλά αυτό πιθανόν οφείλεται περισσότερο στην ελλιπή έρευνα παρά στο γεγονός να αποτελούσε τη μοναδική ταφική πρακτική. Επιπροσθέτως, σχετικά με τη διαχείριση των νεκρών εντοπίζονται παραδείγματα νεκροταφείων στα οποία παρατηρείται μια διαφορετική διαχείριση 95

104 σύμφωνα με το φύλο ή την ηλικία. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρθηκαν παραδείγματα στα κεφάλαια 3 και 4, όπου η πλευρά της συνεσταλμένης στάσης του νεκρού ήταν ανάλογη με το φύλο του. Τα παραδείγματα παραπέμπουν αφενός σε ένα ταφικό έθιμο και αφετέρου σε μια προσπάθεια δήλωσης των έμφυλων διαχωρισμών που πιθανόν να υπήρχαν και στην κοινωνία των ζωντανών. Περιπτώσεις διαχείρισης των νεκρών σύμφωνα με την ηλικία επίσης εντοπίζονται, δίνοντας μια πιθανή έμφαση τόσο στα μεγαλύτερα ηλικιακά άτομα όσο και στα μικρότερα. Πιο συγκεκριμένα, οι νεαροί ενήλικες, ετών, αποτελούν τη συνηθέστερη ηλικιακή ομάδα, σχεδόν σε όλα τα νεκροταφεία με τα οποία ασχολήθηκε η εργασία. Από οστεολογικής άποψης, οι ερευνητές θεωρούν ότι είναι φυσιολογική η διατήρηση αυτών των ηλικιών καλύτερα από τις υπόλοιπες, λόγω της οστικής τους πυκνότητας. Από την άλλη, οι ώριμοι ή γηραιοί ενήλικες είναι πιο δύσκολο να διατηρηθούν λόγω της χαμηλής οστικής τους πυκνότητας. Επομένως, η ερμηνεία του φαινομένου της απουσίας των ηλικιών αυτών από τα νεκροταφεία έγκειται περισσότερο στην αδυναμία διατήρησής τους, παρά στον πιθανό σκόπιμο αποκλεισμό τους. Από την άλλη πλευρά, στην κατηγορία των ανήλικων ατόμων, τα νήπια (1-6 ετών) και τα παιδιά (6-12 ετών) εντοπίζονται συχνά στα νεκροταφεία, ενώ τα βρέφη και οι έφηβοι, βρίσκονται σε μικρότερη συχνότητα. Σαφώς θα πρέπει να ληφθεί υπ όψιν από τη μία η δυσκολία διατήρησης των σκελετών αυτών, λόγω του ότι είναι αρκετά εύθραυστα και από την άλλη τα έθιμα του κάθε οικισμού, τα οποία όριζαν τον τρόπο, τον τόπο ταφής τους, ακόμη και τον αποκλεισμό τους ή μη από το χώρο του νεκροταφείου. Πιο συγκεκριμένα, εντοπίζονται από τη μία νεκροταφεία στα οποία δεν αναγνωρίζονται καθόλου μικρά παιδιά, όπως είναι η Πηγή Αθηνάς και από την άλλη υπάρχουν νεκροταφεία όπου αναγνωρίστηκαν ανήλικα άτομα σε ξεχωριστή θέση όπως στον Πολύμυλο και στη Φαιά Πέτρα. Επομένως, γίνεται αντιληπτό ότι υπήρχαν κοινότητες που επιθυμούσαν την ένταξη των μικρών παιδιών είτε σε μια ιδιαίτερη θέση, για παράδειγμα μέσα σε έναν τύμβο, είτε μέσα σε ολόκληρο το νεκροταφείο. Όσον αφορά τα κτερίσματα, η Ήπειρος διαφοροποιείται από τη Μακεδονία στο ότι δεν υπάρχουν πλούσιοι κτερισμένοι τάφοι. Εντοπίζονται αγγεία, κοσμήματα και χάντρες, ενώ τα όπλα, τα εγχειρίδια και οι αιχμές βελών αποτελούν βασικό εύρημα, διαφοροποιώντας σε ένα σημείο την Ήπειρο από τη Μακεδονία. Η πλειονότητα των νεκρών συνοδεύεται από όπλα μυκηναϊκού τύπου αλλά και τύπων που συναντώνται στην Αδριατική, συμπεραίνοντας έτσι ότι οι κάτοικοι της Ηπείρου είχαν αναπτύξει επαφές ή είχαν επηρεαστεί από το βορρά και από το νότο. Βέβαια η 96

105 μυκηναϊκή επιρροή αντιλαμβανόμαστε ότι ήταν πιο έντονη στις παράλιες περιοχές, όπως βλέπουμε και από τον υλικό πολιτισμό αλλά και από την αρχιτεκτονική των τάφων, και θεωρούμε πως είχαν αναπτυχθεί επαφές μεταξύ της νότιας Ελλάδας και της Ηπείρου. Από την άλλη, στην ενδοχώρα της Ηπείρου, παρατηρούμε να κυριαρχεί περισσότερο η χειροποίητη κεραμική, στοιχείο που πιθανόν να υποδηλώνει την επιλογή των κατοίκων για επιρροή από τις περιοχές βόρεια της Ηπείρου. Κλείνοντας λοιπόν τα γενικά συμπεράσματα που προκύπτουν είναι ότι υπάρχει μια εξέλιξη στις ταφικές πρακτικές της Μακεδονίας από την πρώιμη στην ύστερη εποχή. Ήδη από την πρώιμη περίοδο αρχίζει να εμφανίζεται μια έντονη επιθυμία έμφασης «των οικογενειακών δεσμών», μέσα από την οργάνωση των νεκροταφείων αλλά και των πολλαπλών ταφών κατά την τελευταία περίοδο. Ταυτόχρονα με τους «συγγενικούς δεσμούς» προβάλλεται και η ατομικότητα μέσα από την επιμέλεια του τάφου και τα ταφικά κτερίσματα. Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις δημιουργούνται ερωτήματα ίσως για πιθανές κοινωνικές διαστρωματώσεις αφήνοντας κάποιες ταφές ακτέριστες. Ακόμη, από την αρχή ως το τέλος της εποχής χαλκού, οι τελετουργίες φαίνεται να αποκτούν μια αυξανόμενη πολυπλοκότητα. Τέλος, η μυκηναϊκή επιρροή φαίνεται να αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία τόσο στο χώρο της Μακεδονίας όσο και σε αυτόν της Ηπείρου μέσα από την εμφάνιση συγκεκριμένων ταφικών τύπων π.χ. θολωτός τάφος αλλά και κυρίως μέσα από την εμφάνιση συγκεκριμένων ταφικών κτερισμάτων π.χ. μυκηναϊκού τύπου κεραμική, εγχειρίδια, κ.τ.λ.. Ωστόσο η έρευνα συνεχίζεται και τα δεδομένα μεταβάλλονται συνεχώς, προσθέτοντας νέες πληροφορίες, οι οποίες εμπλουτίζουν συνέχεια την αρχαιολογική συζήτηση. 97

106 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική Βιβλιογραφία Ακαμάτης Ι., «Προϊστορική Πέλλα: νεκροταφείο εποχής Χαλκού Στο: Κερμάτια. Φιλίας. Τιμητικός τόμος για τον Γιάννη Τουράτσογλου, Αθήνα: Νομισματικό Μουσείο, Ανδρέου Σ., Ευκλείδου Κ., Τριανταφύλλου Σ., Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στη Τούμπα Θεσσαλονίκης. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και Θράκη 24: Ανδρέου, Σ. και Ευκλείδου, Κ., Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στη Τούμπα Θεσσαλονίκης, Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 22:

107 Ανδρέου Σ., Κωτσάκης Κ.,1986. Διαστάσεις του χώρου στην Κεντρική Μακεδονία: αποτύπωση της ενδοκοινωνικής και διακοινοτικής χωροοργάνωσης. Στο: Αμητός, Θεσσαλονίκη 1986, Ανδρόνικος Μ., Η αρχαιολογική έρευνα στη Μακεδονία. Το Αρχαιολογικό έργο σε Μακεδονία και Θράκη 1, 1-8. Ασουχίδου Σ., Κριαρίτσι τύμβος της πρώιμης εποχής του χαλκού. Στο: Δ.Β Γραμμένος, Τριανταφύλλου (επιμ.), Ανθρωπολογικές Μελέτες από τη Βόρεια Ελλάδα: Τόμος 1, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών Σπουδών, αρ. 5.Θεσσαλονίκη: Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων. Ασουχίδου Σ., Καύσεις της εποχής Χαλκού στη Μακεδονία. Στο: Καύσεις στην εποχή του Χαλκού και στην πρώιμη εποχή του Σιδήρου: πρακτικά του Συμποσίου, Ρόδος 29 Απριλίου- 2 Μαΐου 1999, Ν. Σταμπολίδης (επιμ), Αθήνα : Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ασουχίδου Σ., Μαντάζη Δ., Τσολάκης Σ., Ταφικός τύμβος ΠΕΧ. Το Κριαρίτσι Συκιάς Ν. Χαλκιδικής. Το Αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 12: Βάλλα, Μ., Φαιά Πέτρα Σιδηροκάστρου: Νεότερα ευρήματα από την πρόσφατη έρευνα στο νεκροταφείο της ΥΕΧ. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη16 : Βάλλα, Μ., Σωστική έρευνα σε νεκροταφείο ΥΕΧ στη Φαιά Πέτρα Σιδηροκάστρου. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη: Βοκοτοπούλου Ι., Νέοι κιβωτιόσχημοι τάφοι της ΥΕΙΙΙ Β-Γ περιόδου. Στο: Ηπειρωτικά και Μακεδονικά μελετήματα Τόμος Ι, Βιβλιοθήκη εν Αθήναις αρχαιολογικής Εταιρείας Αρ. 198, Αθήνα. Γερασιμίδης Α. Μ, 1995, Ανθρωπογενείς επιδράσεις στην εξέλιξη της δασικής βλάστησης στην Ελλάδα. Στοιχεία από διαγράμματα γύρης. Στο: Τόμος-Αφιέρωμα προς τιμή του ομότιμου καθηγητή Σπύρου Αθ. Νταφη. Επιστημονική επετηρίδα του τμήματος Δασολογίας και φυσικού περιβάλλοντος. Τόμος ΛΗ/1, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη. 99

108 Γραμμένος, Δ.Β, Τύμβοι της Ύστερης Εποχής Χαλκού και άλλες αρχαιότητες στην περιοχή του Νευροκοπίου Δράμας. Στο Αρχαιολογική Εφημερίς: Γραμμένος Δ. Μ,. Μπέσιος Μ., Κώστος Σ., Από τους Προϊστορικούς Οκισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας, Μακεδονική Βιβλιοθήκη. Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη. Δάκαρης Σ., Θεσπρωτία, Αρχαίες ελληνικές πόλεις. Αθηναϊκός Τεχνολογικός Όμιλος, Αρ.15, Αθηναϊκό Κέντρο Οικιστικής: 69. Ζιώτα Χ., Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του Χαλκού στη Δυτική Μακεδονία. Τα νεκροταφεία στην Κοιλάδα και στις Γουλές Κοζάνης. Διδακτορική Διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Καλλιγά Ε., Προϊστορικά Νεκροταφεία Μακεδονίας. Το Νεκροταφείο της Εποχής Χαλκού στη Πέλλα. Μεταπτυχιακή Εργασία. Φιλοσοφική σχολή. Τμήμα Ιστορία και Αρχαιολογίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκη. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., Αιανή Ανασκαφή νεκροταφείου ΥΕΧ. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 14: Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ, Βατάλη, Μ., Πολύμυλος Κοζάνης. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη13 : Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., Νομός Κοζάνης 1999: ανασκαφές εν οδοίς και παροδίως, Το Αρχαιολογικό έργο σε Μακεδονία και Θράκη 13: Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ, Βατάλη, Μ., Πολύμυλος Κοζάνης. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 12: Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., Άνω Κώμη Κοζάνης Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 12 : Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ, Βατάλη, Μ., Πολύμυλος Κοζάνης. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 11: Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ.,1996. Αιανή. Αρχαιολογικοί Χώροι και Μουσείο. Υπουργείο Πολιτισμού Λ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών αρχαιοτήτων: Κουκουλή- Χρυσανθάκη Χ., Προϊστορική Θάσος. Τα νεκροταφεία του Οικισμού Καστρί. Μέρος Β Υπουργείο Πολιτισμού, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου ΑΡ

109 Κουλή, Κ. και Παπαδόπουλος, Κ., Το φυσικό περιβάλλον. Στο : Αγγελοχώρι Ημαθίας: Οικισμός της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Στεφάνή Ε. Τόμος Ι. Εκδοτικός οίκος: Αδελφοί Κυριακίδη α.ε.θεσσαλονίκη, Μελάς Μ Καύσεις νεκρών-προς μια αρχαιολογία του φόβου. Στο: Καύσεις στην Εποχή του Χαλκού και στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου: Πρακτικά του Συμποσίου, Ρόδος 29 Απριλίου-2 Μαΐου 1999, Ν Σταμπολίδης (επιμ.), Αθήνα: Πανεπιστήμιο Κρήτης. Μπέσιος Μ., Πιεριδών Στέφανος: Πύδνα, Μεθώνη και οι αρχαιότητες της βόρειας Πιερίας, Κατερίνη, Μπέσιος Μ., Αθανασιάδου Α., Νούλας Κ., Ανασκαφή Μεθώνης. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 22: Μπέσιος Μ., Ανασκαφή Μεθώνης, Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 17: Μπέσιος Μ., Αδακτύλου Φ., Αθανασιάδου Α., Γεροφωκά Γ., Γκαγκάλη Κ., Χριστάκου Μ., Ανασκαφές Β. Πιερίας. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 17: Μπέσιος Μ., Αθανασιάδου Α., Νούλας Κ., Χριστάκου- Τόλια Μ., Ανασκαφές στον αγωγό ύδρευσης της Βόρειας Πιερίας. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 17: Μπέσιος Μ., Νεκροταφεία Βόριο και Νότιο Πύδνας. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 10 Α: Μπέσιος Μ., Κραχτοπούλου Α., Ανασκαφή στο βόρειο νεκροταφείο της Πύδνας, Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 8: Μπέσιος Μ., 1993: Ανασκαφές στη Βόρεια Πιερία Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και Θράκη Παπαδόπουλος Σ., Η μετάβαση από τη Νεολιθική στην Εποχή Χαλκού στην Ανατολική Μακεδονία: η κεραμική διαφορποποίηση. Αθήνα. Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Α. και Πιλάλη-Παπαστερίου Α., Ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό του Αρχοντικού κατά το Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και Θράκη 11, Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Α. και Πιλάλη-Παπαστερίου Α., Ανασκαφή Αρχοντικού 1994, (Τομέας Β). Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και Θράκη 8,

110 Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Α. και Πιλάλη-Παπαστερίου Α.,1993 Ανασκαφή Αρχοντικό 1993, Προϊστορικός Τομέας. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και Θράκη 7, Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Α. και Πιλάλη-Παπαστερίου Α., Γ. Γιαγκούλης, Δ. Μπασογιάννη, Ε. Παπαδοπούλου, Ε. Τσαγκαράκη, Ι. Φάππας, Οικήματα και «νοικοκυριά» της πρώιμης εποχής χαλκού στο Αρχοντικό Γιαννιτσών. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και Θράκη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Α., Πιλάλη-Παπαστερίου Α., Παπαδοπούλου Ε., Τσαγκαράκη Ε., Φάππας Ι, Αρχοντικό Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και Θράκη Παππά Μ., Τούμπα Αγίου Μάμαντος Χαλκιδικής. Ανασκαφή Νεκροταφείων. Το Αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 6, Πουλάκη- Παντερμαλή, Ε Η Πηγή Αθηνάς στην περιοχή του Μακεδονικού Ολύμπου. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 17: Πουλάκη- Παντερμαλή, Ε., : Έργα εθνικά και άλλα στην περιοχή του Μακεδονικού Ολύμπου. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 15: Πουλάκη- Παντερμαλή, Ε.,1988 β. Οι ανασκαφές του Ολύμπου. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 2: Πουλάκη- Παντερμαλή, Ε.,1987 β. Ανασκαφή Αγίου Δημητρίου Ολύμπου. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 1: Πουλάκη- Παντερμαλή, Ε., Όλυμπος 2. Μακεδονικόν όρος, μετεορώτατον. Στο ΑΜΗΤΟΣ. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μ. Ανδρόνικο: Πουλάκη- Παντερμαλή, Ε.,1988 α. Τρεις Ελιές. Αρχαιολογικό Δελτίο 43 β: 366. Πουλάκη- Παντερμαλή, Ε., 1987α. Νεκροταφείο Αγίου Δημητρίου. Αρχαιολογικό Δελτίο 41β: Πουλάκη- Παντερμαλή, Ε.,1987 β. Σπάθες Αγίου Δημητρίου. Αρχαιολογικό Δελτίο 42 β:

111 Πουλάκη- Παντερμαλή, Ε, Κουλίδου Σ, Παπαδοπούλου Ε, Κλινάκη Ε, Βάλτος Λεπτοκαρύας: Εγκατάσταση και νεκροταφείο της Εποχής Χαλκού. Το Αρχαιολογικό έργο σε Μακεδονία και Θράκη 21: Σαββάκη Γ., Οι ταφές στη Μακεδονία από την ΠΕΧ ως την ΠΕΣ. Μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Σουέρεφ Κ., Μυκηναϊκές μαρτυρίες από την Ήπειρο, Ιωάννινα. Στεφανή Λ., Μερούσης Ν., Τοπίο στην ομίχλη. Η 2 η χιλιετία στην κεντρική Μακεδονία. Στο: Periphery of the Mycenaean World, Τριανταφύλλου, Σ. 2010β. Νεκροταφείο Αγίου Μάμαντος Χαλκιδικής: τα ανθρώπινα σκελετικά ευρήματα. Παράρτημα 2 στο Β. Hӓnsel. & I. Aslanis (επιμ.), Das Prähistorische Olynth/ Η προϊστορική Όλυνθος: Ausgrabungen in der Toumba Agios Mamas Die Grabung und der Baubefund. Η ανασκαφή και η αρχιτεκτονική. Prähistorische Archäologie in Südosteuropa, Band Verlag Marie Leidorf GmbH, Rahden/Westf. Τριανταφύλλου, Σ. 2004α. Κριαρίτσι: Τύμβος της πρώιμης εποχής του Χαλκού: αποτελέσματα της ανθρωπολογικής μελέτες των καύσων. Στο Δ. Β. Γραμμένος και Σ. Τριανταφύλλου (επιμ.) Ανθρωπολογικές Μελέτες από τη Βόρεια Ελλάδα, 21-35, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών Σπουδών, αρ. 5.Θεσσαλονίκη: Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων. Τριανταφύλλου, Σ Αποτελέσματα της μελέτης του σκελετικού υλικού της Φαιάς Πέτρας. Το Αρχαιολογικό έργο σε Μακεδονία και Θράκη 16, Τριανταφύλλου Σ Αποτελέσματα της μελέτης του σκελετικού υλικού της Φαιάς Πέτρας Σιδηροκάστρου. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και Θράκη, Τσιγαρίδα Μπ., Μαντάζη Δ Προϊστορικό νεκροταφείο Νέας Σκιώνης Χαλκιδικής. Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 18, Τσιγαρίδα Μπ., Μαντάζη Δ, Ανασκαφική έρευνα στην περιοχή της Νέας Σκιώνης Χαλκιδικής Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 17,

112 Τριτσαρόλη, Π Τα νεκροταφεία ΜΕΧ και ΥΕΧ από τις θέσεις Βάλτος Λεπτοκαρυάς και Πηγή Αθηνάς. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 21: Χονδρογιάννη- Μετόκη A, Από την έρευνα των νεκροταφείων στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα στο: «Μνείας χάριν», τόμος στη μνήμη της Μαίρης Σιγανίδου, Θεσ/νικη, Χονδρογιάννη- Μετόκη A Αλιάκμων Στοιχεία από την επιφανειακή έρευνα και την ανασκαφή δύο νεκροταφείων της ΥΕΧ και της ΠΕΣ. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη11: Χονδρογιάννη-Μετόκη Α Αλιάκμων Προϊστορική έρευνα. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη, Ξένη βιβλιογραφία Andreou S., Northern Aegean. Στο: The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean c.a B.C, edited by Erich H. Cline, Oxford University Press, 2010 Andreou S., Exploring the patterns of power in the Bronze Age Settlements of Northern Greece. Στο: Urbanism in the Aegean Bronze Age, Sheffield Studies in Aegean Archaeology 4, Andreou, S., Fotiadis, M. & Kotsakis, K.,1996. Review of Aegean Prehistory V: The Neolithic and Bronze Age of Northern Greece, American Journal of Archaeology, 100, Andreou S.- Kotsakis K., Prehistoric rural communities in perspective: The Langadas Survey Project. Στο: Structures Rurales et Societes Antiques. Actes du colloque de Corfou, mai 1992, P. N. Doukellis and L. G. Mendoni.(eds), Paris: Centre des recherches d'histoire ancienne 126. Annales litteraires de l Universite de Besangon. Besonen, M. R., Rapp G., Jing, Z., The Lower Acheron River Valley: Ancient Accounts and the Changing Landscape. In: Hesperia Supplements, Vol. 32, Landscape Archaeology in Southern Epirus, Greece 1. American School of Classical Studies at Athens,

113 Fotiadis M., Imagining Macedonia in prehistory c.a Στο: Journal of Mediterranean Archaeology 14.2, Greig, J.R.A. and Turner, J.,1974, Some Pollen Diagrams from Greece and their Archaeological Significance. In: Journal of Archaeological Science, 1, Department of Botany, University of Durham. Jing, Ζ. and Rapp George(Rip), The Coastal Evolution of the Ambracian Embayment and Its Relationship to Archaeological Settings. In: Hesperia Supplements, Vol. 32, Landscape Archaeology in Southern Epirus, Greece. American School of Classical Studies at Athens Tartaron T. F, Bronze Age Landscape and Society in Southern Epirus, Greece. BAR, International Series Triantaphyllou S., A Bioarchaeological Approach to Prehistoric Cemetery Population from Central and Western Greek Macedonia, Oxford: Archaeopress. Valla M., S. Triantaphyllou, P. Halstead & V. Isaakidou Handling of death at the end of the Late Bronze Age: the case of Faia Petra, 13th c. B.C., Eastern Macedonia, Greece. M. Lochner & F. Ruppenstein (επιμ.), Cremation burials in the region between the Middle Danube and the Aegean, BC. Proceedings of the international symposium held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, February 11th-12th, 2010: Valla M.,2007. Α Late Bronze Age cemetery in Faia Petra, East of the Middle Strymon Valley, In: The Struma/Strymon river valley in Prehistory. Proceedings of the International Symposium Strymon Praehistorious, Kjustendil- Blagoevgrad (Bulgaria), Serres-Amphipolis (Greece), In the Steps of James Harvey Gaul, Volume 2, ed. Henrieta Todorova, Mark Stefanovich and Georgi Ivanov, Sofia: The James Harvey Gaul Foundation. Ziota C. and Triantaphyllou S., Early bronze age burial practices and skeletal populations: a case study from West Macedonia. In: Spatial Analysis of Funerary Areas, L. Smejda and J. Turek (eds), Plzen, 38-45, University of West Bohemia, Department of Archaeology. 105

114 Ηλεκτρονικές Πηγές Kotsakis K., 2006, Prehistoric Macedonia (2006) N-01.pdf ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1: Κάτοψη του οικισμού της Τούμπας Θεσσαλονίκης, Εικόνα 2: Γενικός χάρτης των νεκροταφείων της Πρώιμης εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία 106

115 Εικόνα 3: Κάτοψη του νεκροταφείου στο Κριαρίτσι Συκιάς. Ασουχίδου Σ. Μαντάζη Δ, Τσολάκης Σ,1998. «Ταφικός τύμβος ΠΕΧ. Το Κριαρίτσι Συκιάς Ν. Χαλκιδικής». Το Αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 12 Εικόνα 4: Τεφροδόχο αγγείο όπως βρέθηκε στη θήκη στο Κριαρίτσι Συκιάς. «Ταφικός τύμβος ΠΕΧ. Το Κριαρίτσι Συκιάς Ν. Χαλκιδικής». Το Αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 12 Εικόνα 5: Κάτοψη του νεκροταφείου στη Ν. Σκιώνη Χαλκιδικής. Τσιγαρίδα Μπ., Μαντάζη Δ, Ανασκαφική έρευνα στην περιοχή της Νέας Σκιώνης Χαλκιδικής Το Αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 17 Εικόνα 6: Βοτσαλωτό δάπεδο τάφου από το νεκροταφείο του Αγίου Μάμαντος Χαλκιδικής. Παππά Μ., «Τούμπα Αγίου Μάμαντος Χαλκιδικής. Ανασκαφή Νεκροταφείων». Το Αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 6 Εικόνα 7: Ταφή από τον οικισμό του Αρχοντικού Πέλλας. Παπαευθυμίου- Παπανθύμου Α. και Πιλάλη-Παπαστερίου Α., Γ. Γιαγκούλης, Δ. Μπασογιάννη, Ε. Παπαδοπούλου, Ε. Τσαγκαράκη, Ι. Φάππας, Οικήματα και «νοικοκυριά» της πρώιμης εποχής χαλκού στο Αρχοντικό Γιαννιτσών. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και Θράκη 15 Εικόνα 8: Το προϊστορικό νεκροταφείο της Πέλλας. Ακαμάτης Ι.,2009. «Προϊστορική Πέλλα: νεκροταφείο εποχής Χαλκού» Στο «Κερμάτια. Φιλίας. Τιμητικός τόμος για τον Γιάννη Τουράτσογλου», Αθήνα: Νομισματικό Μουσείο Εικόνα 9: Τάφος 6, από ΝΔ, νεκροταφείο Πέλλας. Ακαμάτης Ι.,2009. «Προϊστορική Πέλλα: νεκροταφείο εποχής Χαλκού» Στο «Κερμάτια. Φιλίας. Τιμητικός τόμος για τον Γιάννη Τουράτσογλου», Αθήνα: Νομισματικό Μουσείο Εικόνα 10: Κάτοψη του νεκροταφείου στο Ξεροπήγαδο Κοζάνης. Ζιώτα Χ.,2007. Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του Χαλκού στη Δυτική Μακεδονία. Τα νεκροταφεία στην Κοιλάδα και στις Γουλές Κοζάνης. Διδακτορική Διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Εικόνα 11: Τ64, λιθοπερίκλειστος τάφος από το νεκροταφείο στο Ξεροπήγαδο Κοζάνης. Ζιώτα Χ.,2007. Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του Χαλκού στη Δυτική Μακεδονία. Τα νεκροταφεία στην Κοιλάδα και στις Γουλές Κοζάνης. Διδακτορική Διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Εικόνα 12: Πήλινα αγγεία ως κτερίσματα από το Ξεροπήγαδο Κοζάνης. Ζιώτα Χ.,2007. Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του Χαλκού στη Δυτική 107

116 Μακεδονία. Τα νεκροταφεία στην Κοιλάδα και στις Γουλές Κοζάνης. Διδακτορική Διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Εικόνα 13: Κάτοψη του τύμβου της Ξηρολίμνης. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ.,1999. Νομός Κοζάνης 1999: ανασκαφές εν οδοίς και παροδίως, Το Αρχαιολογικό έργο σε Μακεδονία και Θράκη 13 Εικόνα 14: Γενικός χάρτης των νεκροταφείων της Ύστερης εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία Εικόνα 15: Κάτοψη τύμβου της Πηγής Αρτέμιδος. Κουλίδου, Σ., «Πηγή Αρτέμιδος» Πιερίας, ορθογώνιες κατασκευές σε ταφικές και οικιστικές συνάφειες κατά την Ύστερη εποχή του Χαλκού. Το Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 4. Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης. Βόλος , Τόμος Ι: Θεσσαλία. Βόλος 2015 Εικόνα 16: Κάτοψη από το νεκροταφείο Βάλτου Λεπτοκαρυάς. Πουλάκη- Παντερμαλή, Ε, Κουλίδου Σ, Παπαδοπούλου Ε, Κλινάκη Ε, Βάλτος Λεπτοκαρύας: Εγκατάσταση και νεκροταφείο της Εποχής Χαλκού. Το Αρχαιολογικό έργο σε Μακεδονία και Θράκη 21 Εικόνα 17: Κάτοψη νεκροταφείου Μεθώνης Εικόνα 18: Ταφή σε Παλαιά Χράνη. Μπέσιος Μ, Πιεριδών Στέφανος: Πύδνα, Μεθώνη και οι αρχαιότητες της βόρειας Πιερίας Εικόνα19: Κάτοψη Πολύμυλου, Βόρειος Τομέας. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ, Βατάλη, Μ., Πολύμυλος Κοζάνης. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη13 Εικόνα 20: Κάτοψη Άνω Κώμης στη θέση Σταυρός. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ, Βατάλη, Μ., Πολύμυλος Κοζάνης. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη13 Εικόνα 21: Ταφή στο νεκροταφείο της Άνω Κώμης στη θέση Σταυρός. Καραμήτρου- Μεντεσίδη, Γ, Βατάλη, Μ., Πολύμυλος Κοζάνης. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη13 Εικόνα 22: Νεκροταφείο Αιανής στη θέση Λειβάδια. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ Αιανή Ανασκαφή νεκροταφείου ΥΕΧ. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη 14 Εικόνα 23: Κάνθαροι τάφων 8 και 21 από το νεκροταφείο της Αιανής στη θέση Λειβάδια. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ Αιανή Ανασκαφή νεκροταφείου ΥΕΧ. Το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και σε Θράκη

117 Εικόνα 24: Tάφος της ΥΕΧ από τη θέση Κρυβρύση-Κρανίδια, κατασκευασμένος με λίθινες ανθρωπόμορφες στήλες. Χονδρογιάννη- Μετόκη A, Από την έρευνα των νεκροταφείων στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα στο: «Μνείας χάριν», τόμος στη μνήμη της Μαίρης Σιγανίδου, Θεσ/νικη Εικόνα 25: Κάτοψη τύμβου Εξοχής Δράμας. Γραμμένος., Τύμβοι της Ύστερης Εποχής Χαλκού και άλλες αρχαιότητες στην περιοχή του Νευροκοπίου Δράμας. Στο Αρχαιολογική Εφημερίς Εικόνα 26: Κάτοψη νεκροταφείου Φαιάς Πέτρας Σιδηροκάστρου. Valla M.,2007. Α Late Bronze Age cemetery in Faia Petra, East of the Middle Strymon Valley, Στο The Struma/Strymon river valley in Prehistory. Proceedings of the International Symposium Strymon Praehistorious, Kjustendil- Blagoevgrad (Bulgaria), Serres- Amphipolis (Greece), In the Steps of James Harvey Gaul, Volume 2, ed. Henrieta Todorova, Mark Stefanovich and Georgi Ivanov, Sofia: The James Harvey Gaul Foundation. Εικόνα 27: Περίβολος 5 από το νεκροταφείο της Φαιάς Πέτρας Σιδηροκάστρου. Valla M, Α Late Bronze Age cemetery in Faia Petra, East of the Middle Strymon Valley, Στο The Struma/Strymon river valley in Prehistory. Proceedings of the International Symposium Strymon Praehistorious, Kjustendil- Blagoevgrad (Bulgaria), Serres-Amphipolis (Greece), In the Steps of James Harvey Gaul, Volume 2, ed. Henrieta Todorova, Mark Stefanovich and Georgi Ivanov, Sofia: The James Harvey Gaul Foundation. Εικόνα 28: Τοπογραφικό Θάσου. Κουκουλή- Χρυσανθάκη Χ.,1992. Προϊστορική Θάσος. Τα νεκροταφεία του οικισμού Καστρί. Μέρος Β Υπουργείο Πολιτισμού, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου ΑΡ. 45 Εικόνα 29: Τυπολογία ταφικών κτισμάτων στα νεκροταφεία της Θάσου. Κουκουλή- Χρυσανθάκη Χ.,1992. Προϊστορική Θάσος. Τα νεκροταφεία του οικισμού Καστρί. Μέρος Β Υπουργείο Πολιτισμού, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου ΑΡ. 45 Εικόνα 30: Γενικός χάρτης των νεκροταφείων της Ύστερης εποχής του Χαλκού στην Ήπειρο Εικόνα 31: Κιβωτιόσχημοι τάφοι από τον Ελαφότοπο Ζαγορίου. Βοκοτοπούλου Ι, Νέοι κιβωτιόσχημοι τάφοι της ΥΕΙΙΙ Β-Γ περιόδου. Στο Ηπειρωτικά και Μακεδονικά μελετήματα Τόμος Ι. Βιβλιοθήκη εν Αθήναις αρχαιολογικής Εταιρείας Αρ. 198, Αθήνα,

118 Εικόνα 32: Κιβωτιόσχημος από Μαζαράκι. Σουέρεφ Κ., Μυκηναϊκές μαρτυρίες από την Ήπειρο, Ιωάννινα ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ 110

119 Εικόνα 1: Κάτοψη του οικισμού της Τούμπας Θεσσαλονίκης Εικόνα 3: Κάτοψη του νεκροταφείου στο Κριαρίτσι Συκιάς 111

120 Εικόνα 4: Τεφροδόχο αγγείο όπως βρέθηκε στη θήκη στο Κριαρίτσι Συκιάς Εικόνα 5: Κάτοψη του νεκροταφείου στη Ν. Σκιώνη Χαλκιδικής 112

121 Εικόνα 6: Βοτσαλωτό δάπεδο τάφου από το νεκροταφείο του Αγίου Μάμαντος Χαλκιδικής Εικόνα 7: Ταφή από τον οικισμό του Αρχοντικού Πέλλας 113

122 Εικόνα 8: Το προϊστορικό νεκροταφείο της Πέλλας Εικόνα 9: Τάφος 6, από ΝΔ, νεκροταφείο Πέλλας 114

123 Εικόνα 10: Κάτοψη του νεκροταφείου στο Ξεροπήγαδο Κοζάνης 115

124 Εικόνα 11: Τ64, λιθοπερίκλειστος τάφος από το νεκροταφείο στο Ξεροπήγαδο Κοζάνης Εικόνα 1: Πήλινα αγγεία ως κτερίσματα από το Ξεροπήγαδο Κοζάνης 116

125 Εικόνα 13:Κάτοψη του τύμβου της Ξηρολίμνης 117

126 Εικόνα 15: Κάτοψη τύμβου της Πηγής Αρτέμιδος Εικόνα 16: Κάτοψη από το νεκροταφείο Βάλτου Λεπτοκαρυάς 118

127 Εικόνα 17: Κάτοψη νεκροταφείου Μεθώνης 119

128 Εικόνα 18:Ταφή σε Παλαιά Χράνη Εικόνα 19 : Κάτοψη Πολύμυλου, Βόρειος Τομέας 120

129 Εικόνα 20: Κάτοψη Άνω Κώμης στη θέση Σταυρό 121

130 Εικόνα 21: Ταφή στο νεκροταφείο της Άνω Κώμης στη θέση Σταυρός 122

131 Εικόνα 22: Νεκροταφείο Αιανής στη θέση Λειβάδια 123

132 Εικόνα 23 Κάνθαροι τάφων 8 και 21 από το νεκροταφείο της Αιανής στη θέση Λειβάδια Εικόνα 24: Tάφος της ΥΕΧ από τη θέση Κρυοβρύση-Κρανίδια, κατασκευασμένος με λίθινες ανθρωπόμορφες στήλες 124

133 Εικόνα 25:Κάτοψη τύμβου Εξοχής Δράμας 125

134 Εικόνα 26: Κάτοψη νεκροταφείου Φαιάς Πέτρας 126

135 Εικόνα 27: Περίβολος 5 από το νεκροταφείο της Φαιάς Πέτρας Σιδηροκάστρου Εικόνα 28: Τοπογραφικό Θάσου 127

136 Εικόνα 29: Τυπολογία ταφικών κτισμάτων στα νεκροταφεία της Θάσο Εικόνα 31: Κιβωτιόσχημοι τάφοι από τον Ελαφότοπο Ζαγορίου 128

137 Εικόνα 32: Κιβωτιόσχημος από Μαζαράκι 129