ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΟΤΑΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΟΤΑΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΙΠΠΟΚΑΣΤΑΝΙΑΣ (Aesculus hippocastanum L.) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΧΙΛΛΕΑΣ Φ. ΤΣΙΡΟΥΚΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΔΑΣΟΠΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑΣ ΑΘΗΝΑ 28 1

2 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΟΤΑΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΙΠΠΟΚΑΣΤΑΝΙΑΣ (Aesculus hippocastanum L.) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΧΙΛΛΕΑΣ Φ. ΤΣΙΡΟΥΚΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΤΜ. ΔΑΣΟΠΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑΣ ΑΘΗΝΑ 28 2

3 NATIONAL AND KAPODISTRIAN UNIVERSITY OF ATHENS FACULTY OF BIOLOGY DEPARTMENT OF BOTANY REPRODUCTIVE PHYSIOLOGY AND ECOLOGY OF HORSE - CHESTNUT (Aesculus hippocastanum L.) PhD THESIS ACHILLEAS F. TSIROUKIS PROFESSOR DEPARTMENT OF FORESTRY AND NATURAL ENVIROMENT MANAGEMENT TECHNOLOGICAL EDUCATIONAL INSTITUTE OF LARISSA ATHENS 28 3

4 Συμβουλευτική Επιτροπή 1. Κώστας Α. Θάνος, Αναπληρωτής Καθηγητής, ΕΚΠΑ (επιβλέπων) 2. Κυριάκος Γεωργίου, Επίκουρος Καθηγητής, ΕΚΠΑ 3. Στέργιος Βέργος, Καθηγητής, ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑΣ Εξεταστική Επιτροπή 1. Κώστας Α. Θάνος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμ. Βιολογίας ΕΚΠΑ (επιβλέπων) 2. Κυριάκος Γεωργίου, Επίκουρος Καθηγητής, Τμ. Βιολογίας ΕΚΠΑ 3. Δέσποινα Βώκου, Καθηγήτρια, Τμ. Βιολογίας ΑΠΘ 4. Δημήτριος Τζανουδάκης, Καθηγητής, Τμ. Βιολογίας Παν. Πατρών 5. Δημήτριος Χριστοδουλάκης, Καθηγητής, Τμ. Βιολογίας Παν. Πατρών 6. Μαργαρίτα Αριανούτσου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμ. Βιολογίας ΕΚΠΑ 7. Σοφία Ριζοπούλου, Επίκουρος Καθηγήτρια, Τμ. Βιολογίας ΕΚΠΑ 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Ιπποκαστανιά (Aesculus hippocastanum L.) Μορφολογία Φαινολογικά στοιχεία Βιολογικές απαιτήσεις Γεωγραφική κατανομή Ζώνες βλάστησης Συστηματική Εντομολογικές προσβολές Χρήσεις Ιστορικά στοιχεία Προστασία και διατήρηση απειλούμενων φυτών κατάσταση επικινδυνότητας της Ιπποκαστανιάς Στοιχεία αναπαραγωγικής βιολογίας Σπέρματα Ταξινόμηση των σπερμάτων με βάση την αποθηκευτική τους συμπεριφορά Οικολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά των ανορθόδοξων σπερμάτων Φύτρωση Λήθαργος σπερμάτων Η φυσιολογία των σπερμάτων του Aesculus hippocastanum Πορεία φύτρωσης του Aesculus hippocastanum Οικοφυσιολογία φύτρωσης και εγκατάστασης αρτιβλάστων στο πεδίο Οικοφυσιολογικές στρατηγικές επιβίωσης των ανορθόδοξων σπερμάτων στο πεδίο Τοποθέτηση του ερευνητικού προβλήματος και σκοπός της έρευνας ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Περιοχές μελέτης Επιλογή ατόμων Ιπποκαστανιάς Κριτήρια Φυτικό υλικό Μάζα καρπών και σπερμάτων Υδατοπεριεκτικότητα και μάζα σπερμάτων Περιεχόμενη υγρασία και μάζα σπερμάτων και σύγκριση με σπέρματα μερικώς αφυδατωμένα Μερική αφυδάτωση σπερμάτων Βιωσιμότητα των σπερμάτων μετά από μερική αφυδάτωση Μήκος εμβρυακού άξονα Διάβρεξη Κινητική της διάβρεξης Αποθήκευση και στρωμάτωση των σπερμάτων Εργαστηριακός έλεγχος της φύτρωσης Όργανα και θάλαμοι Πειραματικό πρωτόκολλο Έλεγχος της φύτρωσης στο πεδίο Μετεωρολογικές συνθήκες στον Κίσαβο Όργανα μέτρησης περιγραφή Πειράματα φύτρωσης στο πεδίο με τεχνητή σπορά Κατανομή της Ιπποκαστανιάς στην Ελλάδα Αναπαραγωγική οικολογία Ανθοφορία και καρποφορία Παρενιαυτοφορία (masting) Διασπορά σπερμάτων Θήρευση Επεξεργασία δεδομένων

6 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Μάζα καρπών και σπερμάτων Υδατοπεριεκτικότητα σπερμάτων Περιεχόμενη υγρασία και μάζα σπερμάτων σε πειράματα αφυδάτωσης Μήκος εμβρυακού άξονα Διάβρεξη Κινητική της διάβρεξης Φύτρωση στο Εργαστήριο Έλεγχος της φύτρωσης των σπερμάτων μετά από αποθήκευση ή στρωμάτωση Έλεγχος της φύτρωσης των σπερμάτων μετά από μερική αφαίρεση (αποφλοίωση) του σπερματικού περιβλήματος Έλεγχος της φύτρωσης μετά από αποθήκευση Έλεγχος της φύτρωσης των σπερμάτων μέσα σε σάκους πολυαιθυλενίου Έλεγχος φύτρωσης σπερμάτων μετά από μερική αφυδάτωση Έλεγχος της βιωσιμότητας μετά από μερική αφυδάτωση Φύτρωση στο πεδίο Μετεωρολογικές συνθήκες στον Κίσαβο Τεχνητή σπορά σπερμάτων στον Κίσαβο Στάδια ανάπτυξης αρτιβλάστων Επιβίωση και ανάπτυξη αρτιβλάστων υπό φυσικές συνθήκες Επιβίωση και ανάπτυξη αρτιβλάστων μετά από τεχνητή σπορά Κατανομή της Ιπποκαστανιάς στην Ελλάδα Αναπαραγωγική οικολογία Ανθοφορία και καρποφορία Παρενιαυτοφορία (masting) Διασπορά των σπερμάτων Θήρευση ΣΥΖΗΤΗΣΗ Mάζα καρπών και σπερμάτων Mάζα καρπών Mάζα σπερμάτων Αριθμός σπερμάτων ανά καρπό Εκατοστιαία συμμετοχή των συστατικών του σπέρματος Νωπή και ξηρή μάζα των σπερμάτων Υδατοπεριεκτικότητα Διάβρεξη Κινητική της διάβρεξης Φύτρωση στο Εργαστήριο Έλεγχος της φύτρωσης των σπερμάτων μετά από αποθήκευση ή στρωμάτωση Έλεγχος της φύτρωσης των σπερμάτων μετά από μερική απομάκρυνση (αποφλοίωση) του σπερματικού περιβλήματος Έλεγχος της φύτρωσης μετά από αποθήκευση Έλεγχος της φύτρωσης των σπερμάτων μέσα σε σάκους πολυαιθυλενίου Έλεγχος φύτρωσης σπερμάτων μετά από μερική αφυδάτωση Έλεγχος της βιωσιμότητας μετά από μερική αφυδάτωση Φύτρωση στο πεδίο Μετεωρολογικές συνθήκες και τεχνητή σπορά σπερμάτων στον Κίσαβο Επιβίωση και ανάπτυξη αρτιβλάστων υπό φυσικές συνθήκες Κατανομή της Ιπποκαστανιάς στην Ελλάδα Αναπαραγωγική οικολογία Ανθοφορία και καρποφορία Παρενιαυτοφορία (masting) Διασπορά των σπερμάτων - Θήρευση ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα διδακτορική διατριβή πραγματοποιήθηκε στον Tομέα Βοτανικής του Tμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών από τον Απρίλιο του 23 ως τον Ιούλιο του 28. Με την ολοκλήρωση αυτής της προσπάθειας θα μου ήταν αδύνατο να λησμονήσω και να μην ευχαριστήσω από καρδιάς μια πλειάδα ανθρώπων που με εμπιστεύθηκαν, με καθοδήγησαν, με στήριξαν, με συνόδευσαν στις δύσκολες μεταβάσεις στο πεδίο, ιδιαίτερα κατά το χρόνο καταγραφής της γεωγραφικής εξάπλωσης του Aesculus hippocastanum στον ελλαδικό χώρο καθώς και κατά τη διάρκεια των πειραμάτων πεδίου στις περιοχές έρευνας των δασικών συμπλεγμάτων των ορεινών συγκροτημάτων της Β. Πίνδου (Γρεβενά), Αγράφων (Καρδίτσα) και Κίσαβου (Λάρισα). Εκφράζω τις θερμότερες ευχαριστίες μου στον επιβλέποντα την διατριβή μου κ. Κ. Θάνο, Αναπληρωτή Καθηγητή και σημερινό Πρόεδρο του Τμήματος Βιολογίας του Ε.Κ.Π.Α.. Ο κ. Θάνος πέρα από την επιστημονική του συγκρότηση και εγκυρότητα υπήρξε για μένα «ο πραγματικός άνθρωπος». Από τις πρώτες ημέρες της παρουσίας μου στο Πανεπιστήμιο με συγκίνησε ιδιαίτερα με την έξοχη συμπεριφορά του. Με περιέβαλλε με μια ανιδιοτελή και ανυπόκριτη αγάπη, μου έδειξε εμπιστοσύνη, με στήριξε ηθικά και επιστημονικά σε όλες τις φάσεις της πενταετούς και πλέον παρουσίας μου σε αυτό και πολλάκις υπερέβαλλε εαυτόν προκειμένου να μου παράσχει κάθε βοήθεια. Ήταν μέτοχος όλων των ανησυχιών μου και για κάθε πρόβλημα είχε μια λύση να προσφέρει. Ήταν πάντα παρών στη διεκπεραίωση όλων των σταδίων της διδακτορικής μου διατριβής με τις πολύτιμες συμβουλές του, την επιστημονική και πρακτική καθοδήγηση, την παρουσία του στο πεδίο. Εξίσου θερμές ευχαριστίες απευθύνω και στους άλλους δύο καθηγητές-μέλη της Συμβουλευτικής μου Επιτροπής. Στον κ. Κ. Γεωργίου, Επίκουρο Καθηγητή του Τμήματος Βιολογίας, οφείλω πολλά, καθότι με περιέβαλλε με ιδιαίτερη αγάπη και εμπιστοσύνη και με στήριξε ηθικά και επιστημονικά κατά τη διάρκεια της διατριβής μου. Υπήρξε ένας σπουδαίος φίλος, σύμβουλος και δάσκαλος και μαζί με τον κ. Θάνο δύο υψηλά πρότυπα για μένα. Επίσης στον κ. Σ. Βέργο, Καθηγητή του Τμήματος Δασοπονίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος και νυν Διευθυντή του Παραρτήματος Καρδίτσας του ΤΕΙ Λάρισας για την ευεργετική παρότρυνσή του, προς το εργώδες τούτο εγχείρημα αλλά και για την πολύπλευρη στήριξη, καθώςκαι για την ευγενή παραχώρηση του Εργαστηρίου του, της Δασικής Οικολογίας, όπου πραγματοποίησα επαναλαμβανόμενες μετρήσεις και πειράματα. Εκτός από τους τρείς, προαναφερθέντες καθηγητές οφείλω να αναφέρω και δύο άλλα πρόσωπα που με βοήθησαν υπέρμετρα στις δύσκολες εξορμήσεις μας στο πεδίο. Ο κ. Ρ. Αγγελακόπουλος και ο γυιος του Ι. Αγγελακόπουλος είναι οι δύο εκείνοι συνάδελφοι, που δεν έλειψαν ούτε μια στιγμή από κοντά μου κατά τη λήψη των στοιχείων υπαίθρου. Αγόγγυστα, με πολλή αγάπη και ανιδιοτελώς με βοήθησαν τα μέγιστα και τους ευχαριστώ θερμά. Οφείλω ακόμη να ευχαριστήσω τα μέλη της Εξεταστικής Επιτροπής, Καθηγήτρια κα Δ. Βώκου, Καθηγητές κ. Δ. Τζανουδάκη και Δ. Χριστοδουλάκη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια κα Μ. Αριανούτσου και Επίκουρο Καθηγήτρια κα Σ. Ριζοπούλου, που δέχθηκαν να είναι κοντά μας την κορυφαία για μένα τούτη στιγμή και μου έδωσαν καλλόπιστα τις επιστημονικές και ανθρώπινες συμβουλές τους για τυχόν παραλείψεις και βελτιώσεις. Επίσης θερμές ευχαριστίες θέλω να απευθύνω στους διδάκτορες, υποψήφιους διδάκτορες και συνεργάτες του Τομέα Βοτανικής, που με στήριξαν πρόθυμα και ποικιλοτρόπως καθ όλη την εδώ παρουσία μου και σε όλες τις φάσεις της παρούσας διατριβής: κ. Ευδοξία Ιωαννίδου, Ντία Γκραικιώτου, Μάριο Ανδρέου, Χριστίνα Φουρναράκη, Πέτρο Παναγιωτόπουλο, Γιώργο Μάντακα, Βασιλική Σμυρνή, Νικολέτα Μακρή και Κατερίνα Κουτσοβούλου. 7

8 Ευχαριστίες αναπέμπω και στους εξαίρετους συνεργάτες, κ. Πηνελόπη Δεληπέτρου, Μαρία Δούση και Απόστολο Καλτσή, καθώς επίσης και στους συναδέλφους του ΕΘΙΑΓΕ κ. Γιώργο Μπαλούτσο, Γεώργιο Καρέτσο, Αθανάσιο Μπουρλέτσικα, Ευαγγελία Δασκαλάκου και Νανά Τσαγγάρη-Κακαρά. Επίσης θερμά ευχαριστώ τον Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Παναγιώτη Δημόπουλο για τις πολλαπλές υπηρεσίες και πληροφορίες που μου παρέσχε. Όμως θα μου ήταν αδύνατο να μην ευχαριστήσω θερμά μια σημαντική μερίδα ανθρώπων και απευθύνομαι προς όλους τους συναδέλφους της Δασικής Υπηρεσίας όλων των βαθμίδων, καθώς και τους απλούς και αγνούς ανθρώπους της υπαίθρου, γονείς και φίλους των παλαιών σπουδαστών μου, που με συγκίνησαν ιδιαίτερα στις δύσκολες στιγμές της συγκέντρωσης στοιχείων και πληροφοριών σχετικά με τη γεωγραφική κατανομή της Ιπποκαστανιάς στην Ελλάδα. Δεν περιγράφονται τα αισθήματά μου προς αυτούς, όταν αυτόβουλα και αυθόρμητα με συνόδευαν να μου υποδείξουν τα μεμονωμένα και απόμακρα «καταφύγια» του είδους στις βαθιές ρεματιές και στους απόκρημνους γεωλογικούς σχηματισμούς της όμορφης χώρας μας. Θα ήταν παράλειψη να μην αποδώσω ευχαριστίες και προς την οικογένειά μου, τη σύζυγό μου Ελένη και το γυιό μου Φώτη, που με στήριξαν καθ όλη τη δύσκολη και μακρά αυτή πορεία. Επίσης ας μου επιτραπεί να εκφράσω ταπεινά την αγάπη μου και τον σεβασμό μου στους δύο υπερήλικες γονείς μου Φώτη και Σοφία, που μέχρι τούτη τη στιγμή προσδοκούν εναγωνίως και εύχονται για την ευόδωση των προσπαθειών μου. Τέλος, δεν παραλείπω τις θερμές μου ευχαριστίες προς όλο το εκπαιδευτικό και διοικητικό προσωπικό του Τμήματος Βιολογίας για την έμπρακτη αγάπη και στήριξη, τόσο εκπαιδευτικά, όσο και διοικητικά, λειτουργικά και τεχνικά, στους φιλόξενους χώρους του. Αχιλλέας Τσιρούκης 8

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Η Ιπποκαστανιά (Aesculus hippocastanum L.) 1.1. Μορφολογία Η Ιπποκαστανιά ή πικροκαστανιά (Aesculus hippocastanum L.) είναι ένα φυλλοβόλο δένδρο μέσου μεγέθους 2-3 m, με κόμη πλατιά και πυκνή, που η διάμετρός της φθάνει τα 12 m (Εικόνα 1). Η διάμετρος του κορμού σε ενήλικα δένδρα, με καλές συνθήκες αύξησης, μπορεί να φθάσει τα 8-9 cm ή και περισσότερο. Ο κορμός διακλαδίζεται από πολύ χαμηλά επίπεδα σε μεμονωμένα δένδρα, ενώ από υψηλότερα σε συστάδες δένδρων (Αθανασιάδης 1986, Rudolf & Barbour 1974). Εικόνα 1. Το φυτό Aesculus hippocastanum στην περιοχή των Γρεβενών. Τα φύλλα είναι σταυροειδώς αντίθετα, μεγάλα με μακρύ μίσχο μήκους 15-2 cm, σύνθετα με 5-7 παλαμοειδή φυλλάρια, τα οποία έχουν κράσπεδα ακανόνιστα πριονωτά και μέγιστο πλάτος στο ανώτερο τρίτο του μήκους τους. Η πάνω επιφάνεια των φύλλων έχει χρώμα βαθυπράσινο, γυαλιστερό, με πίλημα κατά μήκος των νεύρων, ενώ η κάτω επιφάνεια είναι ανοιχτοπράσινη. Οι οφθαλμοί είναι χαρακτηριστικά μεγάλοι, οξυκόρυφοι, γυαλιστεροί και κολλώδεις σε σταυρωτά αντίθετη διάταξη με τον επικόρυφο (ακραίο) οφθαλμό, μήκους 2,5-3 cm, ενώ οι πλάγιοι είναι μικρότεροι. Το ξύλο είναι λευκού χρώματος, μέτρια βαρύ και με περιορισμένες τεχνικές ιδιότητες. Στο παρελθόν κάτοικοι ορεινών περιοχών το χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή ξυλόγλυπτων και λεπτουργικών εργαλείων (π.χ. κουτάλες). Ο φλοιός, που περιέχει ρητίνες και ταννίνες, σε νεαρή ηλικία είναι γκριζωπός και λείος, ενώ αργότερα σχηματίζεται σταχτοκάστανο ξηρόφλοιο, που απολεπίζεται και έχει μια τραχεία υφή. Τα άνθη είναι μεγάλα σε όρθιες εντυπωσιακές ωοειδείς φόβες (Εικόνα 2) μήκους 2-3 cm, κατά βάση λευκά, αρρενοθήλεα ή μονογενή στο ίδιο φυτό, με 5-9 στήμονες, 5 σέπαλα και 4 ή 5 ελεύθερα πέταλα. Η ωοθήκη είναι επιφυής με 3 καρπόφυλλα, τρίχωρη, με ένα στύλο και 2 σπερμοβλάστες σε κάθε χώρο. Μόνο τα άνθη της βάσης της ταξιανθίας είναι τέλεια και γόνιμα, ενώ τα άλλα είναι άγονοι στήμονες (Bailey 1939, Rehder 194). 9

10 Εικόνα 2. Ταξιανθίες του Aesculus hippocastanum. Ο καρπός είναι μεγάλη ακανθωτή ή λεία δερματώδης τρίχωρη κάψα, διαμέτρου μέχρι 6 cm. Κατά την ωρίμανση στα τέλη Σεπτεμβρίου με αρχές Οκτωβρίου, η κιτρινωπή πλέον κάψα ανοίγει σε 3 βαλβίδες και προβάλλουν συνήθως 1-3 (σπάνια ως 6), μεγάλα ερυθροκαστανά γυαλιστερά σπέρματα. Μερικές φορές αναπτύσσεται μόνο ένα σπέρμα ενώ στα εσωτερικά τοιχώματα των βαλβίδων μόλις διακρίνονται σαν καφετί στίγματα τα υπόλοιπα ανώριμα σπέρματα. Οι ώριμες μισάνοιχτες κάψες μέσα σε λίγες μέρες, με τη βοήθεια του ανέμου ή τα τσιμπήματα των κορακιών, απελευθερώνουν τα σπέρματά τους. Τα σπέρματα είναι στρογγυλά ή νεφροειδή και το περίβλημα του σπέρματος είναι χρώματος καστανού, λείο και στιλπνό και αρκετά ανθεκτικό. Οι δύο κοτυληδόνες είναι μεγάλες, παχιές και σαρκώδεις, ενώ ο εμβρυακός άξονας, μήκους mm, βρίσκεται μέσα σε ένα είδος θήκης και διακρίνεται εξωτερικά με την αφή. Επίσης χαρακτηριστικός είναι ένας μεγάλος ανοιχτόχρωμος οφθαλμός, ο ομφαλός - hilum. Η γεύση των σπερμάτων είναι πολύ πικρή ωστόσο αυτά τρώγονται από πρόβατα και βοοειδή. Κατά το χρόνο της διασποράς τους από το μητρικό δένδρο έχουν περιεχόμενη υγρασία γύρω στο 5% και κατατάσσονται, κατά τον Roberts (1973), στην κατηγορία των ανορθόδοξων (recalcitrant) (Pence & Crease 1992, Tompsett & Pritchard 1993, 1998). Τα σπέρματα της Ιπποκαστανιάς μετά τη διασπορά τους βρίσκονται σε ένα βαθύ λήθαργο που συνεχίζεται για περίπου 4 μήνες. Από τη 16 η -17 η εβδομάδα όμως αίρεται ο λήθαργος όλων των σπερμάτων και φυτρώνουν γρήγορα (Obroucheva & Antipova 22). Το ριζικό σύστημα είναι καλά αναπτυγμένο. Αρχικά αναπτύσσεται η κύρια ρίζα και αργότερα σχηματίζονται πολυάριθμες πλάγιες Φαινολογικά στοιχεία Η Ιπποκαστανιά (Aesculus hippocastanum) κατά την περίοδο του χειμώνα αναγνωρίζεται από τους μεγάλους γυαλιστερούς και κολλώδεις οφθαλμούς της. Η έκπτυξη των φύλλων γίνεται στα τέλη Μαρτίου με αρχές Απριλίου, μετά το άνοιγμα των εντυπωσιακά μεγάλων και κολλωδών οφθαλμών. Τα φύλλα διατηρούνται πάνω στο δένδρο παρέχοντας μια πλούσια σκιά μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου ή αρχές Νοεμβρίου, οπότε και πέφτουν έχοντας αποκτήσει ένα χρυσοκάστανο χρώμα. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις που το δένδρο έχει έντονη προσβολή από το έντομο Cameraria ohridella, η πτώση των φύλλων επισπεύδεται (Ιούλιος Αύγουστος), δημιουργώντας σκηνικό πρόωρου φθινοπώρου. Οι μίσχοι των φύλλων πέφτοντας αφήνουν πάνω στα κλαδιά χαρακτηριστικές ουλές, που προσομοιάζουν με πέταλο ή και με το μάτι του αλόγου. 1

11 Η εμφάνιση των ταξιανθιών επέρχεται μετά την έκπτυξη των φύλλων κατά το διάστημα Απριλίου Μαΐου, ανάλογα με τις ιδιαίτερες κλιματικές συνθήκες ανάπτυξης του είδους, η δε επικονίαση γίνεται με έντομα. Επίσης, έχει παρατηρηθεί και 2 η ανθοφορία μέσα στο ίδιο έτος κατά το Σεπτέμβριο και ενώ τα φύλλα είχαν ήδη πέσει (Γρεβενά, ) σε άτομα μεγάλης ηλικίας και έντονα επηρεασμένα από το έντομο Cameraria ohridella. Βέβαια, αυτά τα άνθη δεν ολοκλήρωσαν τον κύκλο τους αλλά έπεσαν μέσα σε 1 περίπου ημέρες. (Thalmann et al. 23). Ο καρπός είναι μεγάλη κάψα, αγκαθωτή ή λεία, και ωριμάζει στα τέλη Σεπτεμβρίου με αρχές Οκτωβρίου, οπότε και ανοίγει σε 3 βαλβίδες και απελευθερώνονται τα σπέρματα Βιολογικές απαιτήσεις Η αύξηση του Aesculus hippocastanum είναι σχετικά γρήγορη και η ανάπτυξή του είναι καλύτερη σε υγρά και αμμώδη εδάφη ή μέτρια αργιλώδη μέχρι και πηλώδη, αρκεί να αποστραγγίζονται καλά. Γενικά προτιμά τα υγρά εδάφη και αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι τα κατεξοχήν ενδιαιτήματα του είδους είναι τα ρέματα (Τσιρούκης και συν. 25). Μερικές φορές βέβαια απαντά και ως χασμόφυτο σε βραχώδεις θέσεις και φαράγγια, σε πολύ δυσπρόσιτα σημεία, όπως για παράδειγμα στο φαράγγι του Βίκου της οροσειράς της Τύμφης. Δεν αντέχει τα πολύ όξινα, τα πολύ βασικά ή τα αλατούχα εδάφη. Είναι ημισκιόφυτο είδος με προτίμηση στις Β και ΒΑ εκθέσεις, ευρύτοπο και με μεγάλο υψομετρικό εύρος ανάπτυξης από 2-15 m μαζί με άλλα είδη, όπως Abies borisii regis, Fagus moesiaca, Quercus conferta κ.ά.. Είναι ανθεκτικό στους ανέμους, αλλά ευαίσθητο (ιδίως τα νεαρά άτομα) στους όψιμους παγετούς (Κωνσταντινίδης & Τσιουρλής 24) Γεωγραφική κατανομή Ζώνες βλάστησης Η ορεογραφική διαμόρφωση της Ελλάδας, η τοπογραφική της ετερογένεια, καθώς και η γεωλογική της ιστορία συντέλεσαν σημαντικά στη μεγάλη ποικιλία της χλωρίδας της. Η Πίνδος, η μεγαλύτερη οροσειρά της ελληνικής χερσονήσου, η οποία εκτείνεται μεταξύ της Ηπείρου και της Θεσσαλίας σε ένα μήκος 15 km και ένα μέσο πλάτος 55 km, μαζί με τα ορεινά συγκροτήματα του Σμόλικα, του Κόζιακα, των Αγράφων, του Τυμφρηστού, του Παρνασσού, της Οίτης, των Βαρδουσίων και του Παναιτωλικού, με κατεύθυνση από Β προς ΒΔ και από Ν προς ΝΑ, καθώς και οι οροσειρές της Ανατολικής Ελλάδας (Πιέρια, Όλυμπος, Κίσαβος και Μαυροβούνι) με κατεύθυνση επίσης από Β προς Ν φιλοξενούν μεγάλο μέρος της ελληνικής χλωρίδας μεταξύ δε αυτών και το Aesculus hippocastanum σε ποσοστό περίπου 8% της φυσικής του εξάπλωσης (Τσιρούκης και συν. 26). Η κατακόρυφη εξάπλωση του είδους στις διάφορες περιοχές της φυσικής του εμφάνισης κυμαίνεται από 22 έως και 15 m υψόμετρο. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό και με την οριζόντια εξάπλωση του είδους συνηγορεί στο χαρακτηρισμό του ως ευρύτοπου είδους, παρότι το μεγαλύτερο ποσοστό μεμονωμένων ατόμων και πληθυσμών εμφανίζεται σε υψόμετρα μεταξύ 7 και 12 m. Με βάση τις ζώνες δασικής βλάστησης (Ντάφης 1976, Quezel & Barbero 1985, Αθανασιάδης 1986), το Aesculus hippocastanum φαίνεται να εμφανίζεται σε περισσότερες από μία φυτοκοινωνιολογικές μονάδες, περισσότερο ή λιγότερο άφθονα. Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουμε συγκεντρώσει από τις επί τόπου επισκέψεις στα φυσικά ενδιαιτήματα του είδους στην Ελλάδα διακρίναμε τις παρακάτω περιπτώσεις: Ζώνη δασών Οξιάς, Οξιάς Ελάτης και ορεινών παραμεσόγειων κωνοφόρων (Fagetalia). Η βλάστηση της ζώνης αυτής έχει χαρακτηριστικά της ψυχρόβιας, υγρόφιλης μεσευρωπαϊκής βλάστησης που σε πολλές περιπτώσεις σχηματίζει τα δασοόρια των ψηλότερων βουνών της χώρας μας (υψόμετρο έως και 19 m). Οι 11

12 σπουδαιότερες φυτοκοινωνίες αυτής της ζώνης είναι της υβριδογενούς ελάτης (Abietum borisii regis) στην Κ. και Ν. Πίνδο, της δασικής και μοισιακής οξιάς (Fagetum silvaticae και Fagetum moesiacae) στη Β. και Κ. Πίνδο και στον Κίσαβο, των δασών ελάτης οξιάς (Abieti - Fagetum) στην Κ. Πίνδο και στον Κίσαβο, καθώς και των φυτοκοινωνιών της μαύρης Πεύκης (Pinetum nigrae) στη Β. Πίνδο. Κατά τόπους, σε όλες τις παραπάνω περιοχές και κυρίως μέσα στα ρέματα εμφανίζονται και φυτοκοινωνίες οξιάς, σφενδάμων και άλλων πλατύφυλλων ειδών (Aceri - Fagetum). Τα δάση της υβριδογενούς ελάτης (Abietum borisii regis) εμφανίζονται κυρίως στην κεντρική Πίνδο και εντάσσονται στην Quercetalia pubescentis, αλλά και στη Fagetalia με τα δάση οξυάς της οποίας παρουσιάζουν μεγάλη χλωριδική συγγένεια. (Δημόπουλος & Πανίτσα 23). Στη ζώνη αυτή και ειδικότερα στις υγρότερες θέσεις (ρέματα, κοιλώματα), το Aesculus hippocastanum βρίσκει το άριστο της εξάπλωσης και ανάπτυξής του. Το μεγαλύτερο ποσοστό (έως 7%) της εξάπλωσής του στη χώρα μας εμφανίζεται σ αυτή τη ζώνη. Παραμεσογειακή ζώνη βλάστησης (Quercetalia pubescentis). Στη ζώνη αυτή μπορούμε να διακρίνουμε πολλές διαφορετικές φυτοκοινωνίες όπως: Quercetum montanum, Quercetum frainetto, Tilio Castanetum, Ostryo-Carpinion κ.ά. Μεταξύ αυτών χαρακτηριστικές είναι οι φυτοκοινωνίες κωνοφόρων και κυρίως της Υβριδογενούς ελάτης (Abies borisii-regis) με ποικίλα είδη φυλλοβόλων (Abies borisiiregis-aesculus hippocastanum, όπως αναφέρεται από τους (Δημόπουλος & Πανίτσα 23). Στις φυτοκοινωνίες αυτές το Aesculus hippocastanum απαντά μεμονωμένα με άλλα φυλλοβόλα πλατύφυλλα, όπως: Castanea sativa, Tilia tomentosa, Quercus conferta, Fraxinus ornus, Acer obtusatum, Ostrya carpinifolia, Carpinus betulus κ.λπ. Χαρακτηριστική είναι η εμφάνιση του Aesculus hippocastanum στις φυτοκοινωνίες αυτές στην περιοχή του Κίσαβου, που αποτελεί και μια από τις περιοχές έρευνας. Σε κάθε περίπτωση η εμφάνιση του Aesculus hippocastanum στη ζώνη αυτή είναι περιορισμένη, με ανάλογη ανάπτυξη. Και στις δύο παραπάνω ζώνες συναντά κανείς παραποτάμια - παρόχθια βλάστηση κατά μήκος όλων των δευτερογενών ρεμάτων και χειμάρρων, που αποτελούν και τα κύρια ενδιαιτήματα του Aesculus hippocastanum, μαζί με άλλα είδη που προαναφέρθηκαν, όπως τα είδη Platanus orientalis, Salix alba, Salix fragilis, Ulmus campestris κ.λπ. Οι Horvat et al. (1974) αναφέρουν ότι ο πλάτανος ο ανατολικός εξαιτίας του μεγάλου οικολογικού εύρους είναι δυνατόν να συνυπάρχει με φυτικά είδη διαφορετικής σύνθεσης. Στις προαναφερθείσες ζώνες βλάστησης θα μπορούσαμε να εντάξουμε το Aesculus hippocastanum στην πλειονότητα των θέσεων της φυσικής του εξάπλωσης. Όμως θα πρέπει να αναφέρουμε και μια ιδιάζουσα περίπτωση φυσικής εξάπλωσής του σε δύο διαφορετικούς Νομούς της Ελλάδος, την Καστοριά και την Κοζάνη και συγκεκριμένα στο Βράχο Καστοριάς (Μικρά Όντρια) και στη Δραγασιά Τσοτυλίου Κοζάνης (Μεγάλα Όντρια). Στις περιοχές αυτές η Ιπποκαστανιά αναπτύσσεται πάνω σε ένα οροπέδιο με υφαλογενή ασβεστολιθικά πετρώματα, τα οποία σχηματίζουν ιδιόμορφες υπόγειες υδατοδεξαμενές (καταβόθρες), και συγκροτεί μεικτό υποκηπευτοειδές δάσος Οξιάς Ιπποκαστανιάς με συμμετοχή της Ιπποκαστανιάς σε όγκο βιομάζας μεγαλύτερο του 1% στη σύσταση της συστάδας και άτομα ηλικίας μέχρι και 1 ετών (Avtzis et al. 27). Μέχρι σήμερα η μη συνετή διαχείριση των φυσικών οικοσυστημάτων από τον άνθρωπο έχει αυξήσει τις απειλές και τους άμεσους κινδύνους για την ενδημική χλωρίδα. Προβάλλει λοιπόν επιτακτική η ανάγκη προστασίας και διατήρησης της βιοποικιλότητας των ειδών ως ηθική υποχρέωση και παρακαταθήκη για τις μέλλουσες γενεές αφενός και αφετέρου ως ανάγκη ορθολογικής και αειφορικής διαχείρισης των φυσικών πόρων. 12

13 1.5. Συστηματική Το είδος κατατάσσεται στην οικογένεια Hippocastanaceae που περιλαμβάνει δύο γένη. Το γένος Aesculus με 13 φυλλοβόλα είδη δένδρων και το γένος Billia με 2 αείφυλλα είδη (Heath 1984). Ο Erdtman (1952) διαπίστωσε ομοιότητες της γύρης του Aesculus hippocastanum με είδη των οικογενειών Aceraceae και Sapindaceae. Επίσης με τη μελέτη της γύρης του γένους Aesculus, είτε συγκρίνοντας διαφορές μεταξύ των ειδών, είτε χρησιμοποιώντας τον τύπο της γύρης ως διακριτικό γνώρισμα έναντι άλλων τύπων, ασχολήθηκαν οι Hyde & Adams (1958), Zagwijn (196), Faegri & Iversen (1975), Muller & Leenhouts (1976), Clarke & Jones (1978). Με βάση πρόσφατα μοριακά δεδομένα, οι οικογένειες Hippocastanaceae και Aceraceae συμπεριλαμβάνονται στην οικογένεια Sapindaceae (APG II, 23) Εντομολογικές προσβολές Όπως προαναφέραμε, η Ιπποκαστανιά στις αστικές περιοχές όλης της Ευρώπης είναι ένα πολύ δημοφιλές καλλωπιστικό δένδρο που κοσμεί δημόσια πάρκα, λεωφόρους, καφέ, εστιατόρια. Το δένδρο αυτό όμως αποτελεί τον κύριο ξενιστή του Cameraria ohridella. Το Cameraria ohridella είναι ένα πολύ μικρό έντομο, που ανήκει στην τάξη των λεπιδοπτέρων και αναφέρεται η εμφάνισή του για πρώτη φορά στην FYROM το 1984 κοντά στη λίμνη Οχρίδα (Simova Tosic & Filev 1985, Deschka & Dimic 1986, Deschka 1995). Όπως αναφέρθηκε, το έντομο εντοπίζεται στα δένδρα της Ιπποκαστανιάς, στο εσωτερικό των φύλλων και διατρέφεται από το παρέγχυμα αυτών μεταξύ των δύο στρωμάτων της επιδερμίδας. Έτσι δημιουργεί τρύπες στα φύλλα, που σε αρκετές περιπτώσεις μπορούν να φτάσουν τις 7 ανά φύλλο, κάτω από ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης του εντόμου. Το 1986 καθιερώνεται πλέον με το όνομα Cameraria ohridella από τους Deschka και Dimic που έδωσαν αυτό το όνομα, προφανώς από την περιοχή Οχρίδα (πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας), όπου εμφανίσθηκε για πρώτη φορά. Οι συνέπειες της προσβολής, εκτός από το αισθητικό αποτέλεσμα, περιλαμβάνουν και δραστική μείωση της φωτοσυνθετικής δραστηριότητας λόγω της πρόωρης φυλλόπτωσης τον Ιούλιο και Αύγουστο. Οι καφέ κηλίδες που δημιουργούνται στα φύλλα δημιουργούν μια κακή αισθητική, κυρίως όταν τα δένδρα της Ιπποκαστανιάς αποτελούν το καλλωπιστικό δυναμικό μιας συγκεκριμένης περιοχής (Kehrli & Bacher 23, Thalmann et al. 23, Nardini et al. 24). Σοβαρή μόλυνση της Ιπποκαστανιάς από το Cameraria ohridella που ερευνήθηκε στην Ευρώπη και συγκεκριμένα στη Βέρνη και το Μόναχο, έδειξε ότι εκτός από τη δραστική μείωση στη φωτοσυνθετική δραστηριότητα των δένδρων προκαλεί και σοβαρή μείωση στη μάζα των σπερμάτων και των καρπών, σχεδόν στο μισό. Όμως ο αριθμός των σπερμάτων ανά καρπό, ο αριθμός των καρπών ανά ταξικαρπία, καθώς και ο αριθμός των ταξικαρπιών ανά δένδρο δεν αλλάζουν με την καταστροφή του φυλλώματος από το έντομο (Thalmann et al. 23). Επίσης μελέτη για τις επιδράσεις του εντόμου έγινε από τους Takos et al. (27), σε πειράματα φύτρωσης, καθώς και της ανάπτυξης και επιβίωσης των φυταρίων, μεταξύ μολυσμένων και αμόλυντων (ελεγχόμενων χημικά), δένδρων Ιπποκαστανιάς. Φυτάρια που προέκυψαν από μολυσμένα δένδρα είχαν μικρότερο ύψος και διάμετρο, καθώς επίσης λιγότερο ξηρό βάρος ρίζας και βλαστών σε σύγκριση με αμόλυντα. Όμως η φυτρωτικότητα και η επιβίωση των σποροφύτων ήταν αρκετά υψηλή, μεγαλύτερη από 92% και στις δύο περιπτώσεις. Όπως προκύπτει λοιπόν οι επιδράσεις του εντόμου πάνω στο αναπαραγωγικό δυναμικό του είδους είναι μάλλον ποιοτικές παρά ποσοτικές. Το μειωμένο βάρος των σπερμάτων 13

14 πάντως επιδρά αρνητικά στην αύξηση των αρτιβλάστων αλλά όχι στην φύτρωση και επιβίωση αυτών (Turubull et al 2, Takos et al.27). Παρόλο που η επίθεση του εντόμου στον ξενιστή δεν είναι θανατηφόρα και τα δένδρα μπορούν να αντέξουν επαναλαμβανόμενες επιθέσεις από διαδοχικές γενεές, ίσως υπάρχει τελικά μια πτώση στη βιολογική αντοχή των δένδρων. Γενικότερα με τις προσβολές του Cameraria ohridella στην ιπποκαστανιά έχουν ασχοληθεί αρκετοί ερευνητές, εκ των οποίων ενδεικτικά αναφέρουμε τους Avtzis 21, 22, Avtzis N. & Avtzis D. 22, Freise & Heitland 1999, 21, 22, Freise et al. 22, Grabenweger 22, Svatos et al. 1999, Svatos & Kalinova 21, Thalmann et al. 23. Επίσης σε μερικές περιπτώσεις καταπονημένα δένδρα από την προσβολή άνθισαν για δεύτερη φορά το φθινόπωρο του ιδίου έτους (Thalmann et al. 23, Τσιρούκης και συν. 25). Η εξάπλωση του εντόμου και σε άλλες γεωγραφικές περιοχές μακριά από την αρχική εστία εμφάνισης πραγματοποιήθηκε με πολύ ταχείς ρυθμούς. Έτσι το Cameraria ohridella, όπως περιγράφεται από τους Avtzis & Avtzis (22) φέρεται να εμφανίζεται στην Αυστρία το 1989 και στη συνέχεια σε πολλές περιοχές της Ευρώπης (Freise & Heitland 1999), όπως στη Γερμανία (Butin & Führer 1994), την Ουγγαρία (Szaboky 1997), τη Δημοκρατία της Τσεχίας (Liska 1997) και τη Σλοβακία (Sivicec et al. 1997), στο Ηνωμένο Βασίλειο το 22 (Straw & Tilbury 26), καθώς επίσης, σε άλλες γεωγραφικές περιοχές, όπως αναφέρονται από τους Takos et al. (27). Όσον αφορά την Ελλάδα η διάδοση του εντόμου πραγματοποιήθηκε μάλλον αργά, πιθανόν λόγω της περιορισμένης φυσικής εξάπλωσης του Aesculus hippocastanum και αναφέρθηκε για πρώτη φορά στην περιοχή της Φλώρινας (Skuhravy 1998, 1999) Χρήσεις Το Aesculus hippocastanum καλλιεργείται κυρίως λόγω της αισθητικής του αξίας. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι πολλά πάρκα και λεωφόροι μεγάλων Ευρωπαϊκών πόλεων κοσμούνται από το είδος αυτό, που κατά την άνθησή του το Μάιο αποκτά ιδιαίτερη ομορφιά. Επίσης τα προσφάτως συλλεχθέντα σπέρματα του είδους χρησιμοποιούνται στην παρασκευή ιδιοσκευασμάτων και ομοιοπαθητικών προϊόντων με φαρμακευτική δράση. H εσκίνη (aescin) πρωτίστως και οι σαπωνίνες δευτερευόντως, που απαντούν με μια περιεκτικότητα 7-15% στα σπέρματα, θεωρείται ότι έχουν την κύρια φαρμακευτική δράση. Επίσης αναφέρεται ότι τα σπέρματα περιέχουν ταννίνες, φλαβονοειδή, φωσφολιπίδια, σάκχαρα, άμυλο, καθώς και ένζυμα όπως η λακτάση, η εσκουλινάση και η αμυλάση. Μερικές από τις ασθένειες που αναφέρεται ότι θεραπεύουν τα παραγόμενα φαρμακευτικά προϊόντα είναι οι αιμορροΐδες, οι φλεβίτιδες, οι ρευματισμοί και τα αρθριτικά, προβλήματα του στομάχου, μολυσματικές ασθένειες, ο βήχας κ.ά. Επίσης, δρουν ως αιμοστατικό, αντιδιαρροϊκό και αντιδυσεντερικό (Bellini et al. 1996, Matsuda et al. 1997, Matsuda & Li. 1997, Yoshikawa & Murakami 1998, Pittler & Ernst 1998, Brickell 1999, Sirtori 21, Mackay 21) Ιστορικά στοιχεία Η Ιπποκαστανιά (Aesculus hippocastanum) είναι ένα βαλκανικό γεωστοιχείο με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και θεωρείται υπόλειμμα της τριτογενούς περιόδου. Μοριακά δεδομένα (χλωροπλαστικά και πυρηνικά ριβοσωμικά RNA γονίδια) σε συνδυασμό με την πρόσφατα καταγραφείσα γεωγραφική κατανομή του γένους Aesculus, χρησιμοποιήθηκαν για τον καθορισμό της προέλευσης αυτού του γένους που τοποθετείται πριν από περίπου 65 εκατομμύρια χρόνια (τέλος Κρητιδικού αρχές Τριτογενούς) σε υψηλό γεωγραφικό πλάτος στην Α. Ασία. Η σημερινή κατανομή του γένους είναι αποτέλεσμα των 14

15 γεωλογικών και κλιματικών αλλαγών που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της τριτογενούς περιόδου (Xiang et al. 1998). Ως προς τον καθορισμό της φυσικής κατανομής του είδους υπήρξε αρκετή σύγχυση. Οι αρχικές πληροφορίες για τη φυσική εξάπλωση της Ιπποκαστανιάς ήταν συγκεχυμένες, με τον Linnaeus (1753) να δίνει ως περιοχή εξάπλωσης του είδους τη Β. Ασία. Τα πράγματα έγιναν περισσότερο ξεκάθαρα, όταν στα τέλη του 18 ου αιώνα και συγκεκριμένα κατά τα έτη 1795, 1797, 1798 από τον John Hawkins εντοπίστηκαν φυσικές συστάδες σε περιοδεία του στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στην οροσειρά της Πίνδου, τα Ιωάννινα και την περιοχή του Πηλίου (Lack 1998, 1999, 2, 21, 22). Επίσης το 1879, περίπου 8 χρόνια μετά την ανακάλυψη του Hawkins, ο Heldreich επιβεβαίωσε την καταγραφή και ανέφερε 5 ακόμη θέσεις Ιπποκαστανιάς στην Ευρυτανία και τη Φθιώτιδα, πεπεισμένος πλέον ότι η Ιπποκαστανιά είναι πραγματικά αυτοφυής και ιθαγενής στην περιοχή (Heldreich 1879, 1882, Lack 2). Όσον αφορά την προέλευση του ονόματος του είδους κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες εκδοχές, τις οποίες και παραθέτουμε: Στα Λατινικά το όνομα Aesculus αποδίδεται σε ένα είδος δρυός, της οποίας τα σπέρματα (βαλανίδια) είναι εδώδιμα και φαίνεται να είναι η Quercus petraea. Πιθανόν ακόμη να υπάρχει κάποια σύνδεση με το λατινικό όνομα esca (τροφή) και ένα είδος δρυός (Quercus esculus), που συνδέονταν με τη λατρεία του Δία. Ετυμολογικά η ονομασία hippocastanum προέρχεται από το ίππος και castanum (κάστανο), άρα κάστανο των αλόγων. Κατά την πτώση των φύλλων ο μεγάλος μίσχος αφήνει πάνω στο βλαστό μια χαρακτηριστική ουλή που προσομοιάζει με το πέταλο του αλόγου και τα σημάδια των καρφιών πάνω σ αυτό. Άλλη εκδοχή επίσης είναι η ομοιότητα των σπερμάτων με τα μάτια του αλόγου. Η πιο πιθανή εκδοχή όμως, που και σε μας έχει αναφερθεί από πολλούς κατοίκους ορεινών περιοχών και που ισχύει μέχρι σήμερα, είναι το γεγονός ότι άλογα που υπέφεραν από βήχα και πνευμονία εύρισκαν ανακούφιση όταν τους έδιναν να φάνε μερικά σπέρματα ιπποκαστανιάς. Αυτή η πρακτική εφαρμόζονταν και στην Οθωμανική αυτοκρατορία (Lack 2). Επίσης όπως αναφέρεται από τον Lack (2), ο Tournefort το 1717, πριν από τον Linnaeus το 1753, περιέγραψε το είδος με το όνομα Hippocastanum vulgare. Το είδος περιγράφηκε για πρώτη φορά από τον Mattioli (1565), όταν έλαβε από τον γιατρό Qualckelbeen ένα κλαδί και μερικούς καρπούς. Το 1576 ο Βοτανικός Clusius μετέφερε την Ιπποκαστανιά από την Κωνσταντινούπολη στην Βιέννη και έτσι το 16 ο αιώνα η ιπποκαστανιά καλλιεργήθηκε αρχικά στην Κ. και Δ. Ευρώπη ως ένα ιδιαίτερα ελκυστικό και διακοσμητικό φυτό και στη συνέχεια στην υπόλοιπη Ευρώπη, όπου οι συνθήκες ήταν πρόσφορες (Krussmann 1976). 15

16 2. Προστασία και διατήρηση απειλούμενων φυτών κατάσταση επικινδυνότητας της Ιπποκαστανιάς Η Ελλάδα έχει την τύχη να διαθέτει έναν τεράστιο βιολογικό πλούτο. Εκτός, όμως, από τη μεγάλη ποικιλότητα των ενδιαιτημάτων και των ειδών γενικά, διακρίνεται και ως περιοχή εξέχουσας βοτανικής σημασίας, αφού διαθέτει μία από τις πλουσιότερες χλωρίδες στον ευρωπαϊκό χώρο και συγκαταλέγεται ανάμεσα στις πρώτες χώρες της Μεσογείου με εξαιρετικά μεγάλο αριθμό φυτικών taxa. Η αυτοφυής ελληνική χλωρίδα αποτελείται από περίπου 5.7 είδη (6.3 taxa) και η ποικιλότητά της (αριθμός ειδών σε σχέση με την έκταση) είναι η υψηλότερη σε ευρωπαϊκό επίπεδο και μεταξύ των υψηλότερων στις χώρες με μεσογειακού τύπου κλίμα. Το ποσοστό ενδημισμού είναι επίσης υψηλό, περίπου 18%, με περισσότερα από 1 ενδημικά είδη (133 taxa). Επίσης σχετικά υψηλό είναι και το ποσοστό των σπάνιων και απειλούμενων ειδών, με συνολικά περίπου 85 είδη, μεταξύ των οποίων πάνω από το 5% είναι ενδημικά. Προφανώς η χλωριδική ποικιλότητα της Ελλάδας είναι σημαντική και ο αριθμός των φυτών που απειλούνται και άρα αποτελούν προτεραιότητα για τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος είναι μεγάλος (Georghiou 1995, Iatrou 1986, 1996). Ο καλύτερος και ο πλέον αποτελεσματικός τρόπος διατήρησης των απειλούμενων φυτών είναι η προστασία τους μέσα στο φυσικό τους περιβάλλον (επί τόπου ή in situ διατήρηση). Με τον τρόπο αυτόν οι πληθυσμοί τους διατηρούνται μέσα στην κοινωνία της οποίας αποτελούν μέρος και μέσα στο περιβάλλον όπου έχουν προσαρμοστεί, με αποτέλεσμα τη δυνατότητα συνεχούς εξέλιξής τους. Αυτό όμως δεν είναι πάντοτε εφικτό. Η διατάραξη των φυσικών οικοτόπων έχει ως συνέπεια την ραγδαία μείωση των πληθυσμών τους. Κι επομένως είναι ανάγκη τα φυτά αυτά να προστατευθούν και εκτός του φυσικού τους περιβάλλοντος (εκτός τόπου ή ex situ διατήρηση). Αναγνωρίζεται διεθνώς σήμερα, ότι η εξαφάνιση φυτικών ειδών συντελείται με ταχύ ρυθμό. Επειδή λοιπόν η λήψη μέτρων για την επί τόπου προστασία του συνόλου των φυτών δεν φαίνεται να υλοποιείται στην πράξη, ενώ η εξαφάνιση ειδών είναι ήδη τετελεσμένο γεγονός, επιβάλλεται άμεσα να δρομολογηθούν δράσεις που θα στοχεύουν στη διαιώνιση των φυτών της ελληνικής χλωρίδας και τη διάσωση της γενετικής πληροφορίας που διαθέτουν. Για την εκτός τόπου διατήρηση χρησιμοποιούνται διάφοροι μέθοδοι όπως: Η διατήρηση φυτών σε Βοτανικούς Κήπους και σε Τράπεζες Γονιδίων πεδίου. Η αποθήκευση σπερμάτων, αρτιβλάστων ή βλαστητικών αναπαραγωγικών οργάνων. Η κρυοπροστασία, οι ιστοκαλλιέργειες και οι κυτταροκαλλιέργειες. Η δημιουργία γενετικών αποθεμάτων, τα οποία ονομάζονται Τράπεζες Γονιδίων ή Σπερμάτων (Gene και Seed Banks αντίστοιχα), και θεωρείται ως η αποτελεσματικότερη και βασικότερη μέθοδος της εκτός τόπου διατήρησης των φυτικών ειδών. Ως Τράπεζα Σπερμάτων ορίζεται η αποθήκευση δειγμάτων από σπέρματα σε ειδικές συνθήκες που εξασφαλίζουν τη βιωσιμότητά τους για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η λειτουργία της Τράπεζας Σπερμάτων και η σύνδεσή της με ζωντανές συλλογές φυτών αλλά και με οργανωμένες επιστημονικές φυτοθήκες παρέχουν πολύ σημαντική δυνατότητα έρευνας (IUCN 1989, Καδής 1995). Πληροφορίες για τα απειλούμενα είδη παρέχονται κυρίως από το Βιβλίο Ερυθρών δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων φυτών της Ελλάδας (Phitos et al. 1995), τη βάση δεδομένων της IUCN (1982), IUCN WWF (1988), καθώς και IUCN - WCMC (1997), αλλά και αρκετές πρωτότυπες δημοσιεύσεις από τις οποίες ενδεικτικά αναφέρονται οι ακόλουθες: Greuter 1991, Snogerup 1985, Strid & Papanikolaou 1985, Georghiou 1995, Iatrou 1986, Το σύνολο των δημοσιεύσεων που αφορούν πληροφορίες για τα απειλούμενα είδη της Ελληνικής Χλωρίδας έχουν καταχωρηθεί στην ηλεκτρονική Βάση Δεδομένων «ΧΛΩΡΙΣ» (Γεωργίου και Δεληπέτρου 27) (Εικόνα 3). 16

17 Εικόνα 3. Η κατάσταση διατήρησης των ενδημικών taxa της ελληνικής χλωρίδας. Βαθμός απειλής (παλαιές κατηγορίες IUCN): Ex-εξαφανισθέν, E-κινδυνεύον, V-ευάλωτο, R-σπάνιο, I-απειλούμενο (μη καθορισμένος βαθμός απειλής),?-άγνωστη κατάσταση διατήρησης, nt-μη απειλούμενο. (Πηγή: Γεωργίου & Δεληπέτρου 27). Η φυσική γεωγραφική κατανομή της Ιπποκαστανιάς περιορίζεται στην Ελλάδα και σε πολύ μικρότερο βαθμό στην Αλβανία και στην ΠΓΔΜ. Αναφέρεται επίσης και σε μία περιοχή της Βουλγαρίας (Lack 2), που όμως τόσο η μεγάλη απόσταση από τους υπόλοιπους υποπληθυσμούς όσο και άλλες ενδείξεις οδηγούν στην άποψη ότι πρόκειται για μη αυτοφυή παρουσία. Στην παρούσα διατριβή παρουσιάζεται και χαρτογραφείται για πρώτη φορά η λεπτομερής εξάπλωση του είδους στην Ελλάδα και γίνεται καταγραφή και επεξεργασία διαφόρων βιοτικών και αβιοτικών παραμέτρων που αφορούν το είδος και τον οικότοπό του. Επίσης με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία εκτιμάται η κατάσταση διατήρησης της Ιπποκαστανιάς στην Ελλάδα σύμφωνα με τα νέα κριτήρια της IUCN (World Conservation Union 21). Η Ιπποκαστανιά (Aesculus hippocastanum) εμφανίζεται για πρώτη φορά στη Βάση Δεδομένων της IUCN (World Conservation Union 21) ως είδος για το οποίο δεν υπάρχει πληροφορία (?) σύμφωνα με την παγκόσμια κατάσταση διατήρησής του το Έχει κριθεί Απροσδιόριστο, [Indeterminate (I)] στην πρώην Γιουγκοσλαβία και Ευάλωτο [Vulnerable (V)] στη Βουλγαρία. Στην Ελλάδα προστατεύεται από το Προεδρικό Διάταγμα 67/1981 και έχει καταγραφεί ως «άλλο σημαντικό είδος» σε έξι Τόπους Κοινοτικής Σημασίας του Δικτύου ΦΥΣΗ Στοιχεία αναπαραγωγικής βιολογίας Προκειμένου να υπάρξει διαιώνιση, κάθε έμβιος οργανισμός πρέπει να αναπαραχθεί με κάποια διαδικασία (εγγενώς ή αγενώς). Αναπαραγωγή είναι λοιπόν η διαδικασία παραγωγής νέων, φυσιολογικά ανεξάρτητων ατόμων (Bazaaz & Arkerly 1992). Στο φυτικό βασίλειο τα ανώτερα φυτά (σπερματόφυτα) αναπαράγονται πρωτίστως και σε μεγαλύτερο βαθμό δια των σπερμάτων τους (φυλετικά), ή αγενώς (βλαστητικά) με παραφυάδες, μοσχεύματα, κονδύλους κ.λπ. Κάποια είδη φυτών έχουν τη δυνατότητα αναπαραγωγής είτε μέσω σπερμάτων και αυτό είναι ιδιαιτέρα συχνό φαινόμενο στα περισσότερα μονοετή φυτά, είτε επίσης βλαστητικά (χαρακτηριστικό των υδροβίων φυτών), ή συνδυασμένα, δηλαδή με δυνατότητα αναπαραγωγής φυλετικής και βλαστητικής, και τούτο παρατηρείται με μεγάλη συχνότητα στις πόες (Fenner 1985). Τόσο ως προς τον τρόπο άνθησης και γονιμοποίησης, όσο και ως προς την εποχή άνθησης και ωρίμανσης των σπερμάτων υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των διαφόρων φυτικών ειδών. Κάποια είδη είναι δίοικα, δηλαδή διακρίνονται σε αρσενικά και θηλυκά άτομα, λόγω του ότι σχηματίζουν μόνο αρσενικά ή μόνο θηλυκά άνθη. Άλλα είδη χαρακτηρίζονται ως μόνοικα, δηλαδή στο ίδιο άτομο υπάρχουν αρσενικά και θηλυκά άνθη. 17

18 Επίσης μερικά φυτά σχηματίζουν μόνο ερμαφρόδιτα άνθη (αρρενοθήλεα) (Tilia, Ulmus, Sorbus), φαινόμενο που απαντάται σε δευτερεύοντα ή σποραδικά δασοπονικά είδη (Ντάφης 1986). Ο χρόνος ανθοφορίας, δηλαδή η έναρξη της αρχικής ηλικίας παραγωγής σπερμάτων, διαφέρει σημαντικά μεταξύ των δασοπονικών ειδών, ακόμα δε και μέσα στο ίδιο το είδος. Έτσι άλλα είδη καθίστανται ικανά προς ανθοφορία και καρποφορία σε ηλικία μόλις λίγων ετών και άλλα σε ηλικία μεγαλύτερη των 5 ετών. Σημαντική επίδραση σε αυτό ασκούν οι συνθήκες του περιβάλλοντος και οι γενικές συνθήκες ανάπτυξης του δένδρου. Παρατηρείται επομένως στη φύση ότι δέντρα με ελεύθερη και πλούσια φωτιζόμενη κόμη ανθοφορούν συχνότερα και αφθονότερα. Αύξηση της ανθοφορίας επίσης παρατηρείται με την αύξηση της ηλικίας μέχρι κάποιου ορίου, οπότε και αρχίζει πάλι η μείωσή της με τη γήρανση των δένδρων (Ντάφης 1986). Επιπρόσθετα η άνθηση δεν συμβαίνει κανονικά κάθε έτος, αλλά υπόκειται σε μια χρονική ακανονιστία. Έχει παρατηρηθεί ότι, ενώ σε μερικά έτη δεν ανθοφορεί σχεδόν κανένα δέντρο, σε άλλα πάλι εμφανίζεται απότομα μια έντονη ανθοφορία σε μεγάλη έκταση. Οι επικρατούσες μετεωρολογικές συνθήκες της τρέχουσας περιόδου άνθησης δεν παίζουν σημαντικό ρόλο σ αυτό, γιατί ο σχηματισμός των ανθοφόρων οφθαλμών πραγματοποιείται το προηγούμενο από την άνθηση έτος και αυτό διαπιστώνεται εύκολα σε πολλά είδη, όπως στο γένος Fagus, από τους μεγάλου μεγέθους αποστρογγυλωμένους ανθοφόρους οφθαλμούς (Ντάφης 1986). Κατά συνέπεια, μια καλή ανθοφορία προδικάζεται από το προηγούμενο έτος, κυρίως από την θέση και το μέγεθος των ανθοφόρων οφθαλμών και όχι εξαιτίας των αποθησαυριστικών ουσιών όπως πίστευαν παλιότερα, γιατί έχει παρατηρηθεί ότι ασθενικά ή και πληγωμένα άτομα καρποφορούν άφθονα. Εκτός λοιπόν από τις αποθησαυριστικές ουσίες που βέβαια πρέπει να υπάρχουν, διάφορες φυτικές ορμόνες, όπως το α-ινδολυλοξικό οξύ, γιββερελικά οξέα και διάφορες ανασταλτικές ουσίες, θεωρούνται αναγκαίες για την επίτευξη της λειτουργίας της άνθησης (Ντάφης 1986). Η συχνότητα καρποφορίας επίσης επαναλαμβάνεται και για το ίδιο δασοπονικό είδος σε άνισες χρονικές περιόδους. Έτσι, διάφορα δασοπονικά είδη καρποφορούν άφθονα σε μικρότερες ή μεγαλύτερες χρονικές περιόδους και στο ενδιάμεσο διάστημα παράγουν μικρή μόνο ποσότητα ανθέων και καρπών (ημικαρπία, τεταρτοκαρπία ή ελλιπής καρποφορία). Η παραγωγή μεγάλης ποσότητας καρπών σε μια χρονική περίοδο, γνωστή και ως πληροκαρπία, έχει ως συνέπεια την ισχυρή «εξάντληση αφαίμαξη» των δέντρων, καθότι ένα μεγάλο μέρος των αποθησαυριστικών ουσιών καταναλίσκονται για το σχηματισμό ανθέων και καρπών (Ντάφης 1986). Δεδομένης της αρχής του επιμερισμού (allocation) σύμφωνα με την οποία κάθε φυτό έχει κατά τη διάρκεια της ζωής του μια συγκεκριμένη διαθέσιμη ποσότητα πρώτων υλών, δηλαδή θρεπτικά συστατικά, ενέργεια και νερό τα οποία και κατανέμει στις διάφορες λειτουργίες που είναι αναγκαίες να επιτελέσει, προκειμένου να επιβιώσει (αύξηση αναπαραγωγή άμυνα), συμπεραίνεται ότι διοχέτευση των αποθησαυριστικών πρώτων υλών προς την αναπαραγωγή, αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε μειωμένη διοχέτευση αυτών των ουσιών προς τις υπόλοιπες λειτουργίες (Καδής 1995). Στο Pinus radiata μια πληροκαρπία οδήγησε σε μείωση παραγωγής ξύλου κατά 3, m 3 /ha ή αλλιώς σε μείωση κατά 16% της παραγωγής (Ντάφης 1986). Οι επιπτώσεις της πληροκαρπίας παρατηρούνται εμφανώς σε δίοικα είδη, όπως για παράδειγμα στο Populus tremula και στο Fraxinus excelsior, όπου τα θηλυκά άτομα είναι περισσότερο αδύναμα και εξαντλημένα από τα αντίστοιχα αρσενικά. (Ντάφης 1986). Η περιοδικότητα των ετών πληροκαρπίας στα δασοπονικά είδη καθορίζεται από τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Αν μπορεί να τεθεί ένας γενικός κανόνας, αυτός θα ήταν ότι τα έτη πληροκαρπίας επαναλαμβάνονται τόσο συχνότερα, όσο ευνοϊκότερες ήταν οι κλιματικές συνθήκες του προηγουμένου έτους για τη δημιουργία αποθησαυριστικών ουσιών. Είναι 18

19 φανερό ωστόσο ότι η αναπλήρωση των θρεπτικών ουσιών διαφέρει μεταξύ των ειδών και εξαρτάται και από τη θέση των δέντρων, τον ανταγωνισμό και τις συνθήκες φωτισμού στις οποίες αυτά υπόκεινται (Ντάφης 1986). Ένα άλλο στοιχείο το οποίο ασκεί μια σημαντική επίδραση στην επανάληψη της καρποφορίας είναι και το μέγεθος των σπερμάτων. Έτσι ελαφρόσπερμα και φωτόφιλα είδη, όπως ο γαύρος, η σημύδα, οι λεύκες, ο σφένδαμος και ο ψευδοπλάτανος, καρποφορούν σχεδόν κατ έτος, ενώ τα βαρύσπερμα είδη σε μακρύτερα χρονικά διαστήματα. για παράδειγμα η καρποφορία λαμβάνει χώρα ανά 3-4 έτη για την οξιά, τη δασική πεύκη, την πλατύφυλλο δρυ και 4-5 έτη για την ποδισκοφόρο και απόδισκο δρυ και την ερυθρελάτη (Μουλόπουλος 1965). Η στρατηγική που ακολουθεί ένα φυτό λοιπόν, σύμφωνα με τα παραπάνω συνδέεται άμεσα με τον τρόπο κατανομής των διαθέσιμων πρώτων υλών σε σχέση με το περιβάλλον του (Fenner 1985, Bazzaz & Ackerly 1992, Marshall & Watson 1992, Stephenson 1992). Η κατανομή όμως του μεγαλύτερου μέρους των πρώτων υλών προς την αναπαραγωγή δεν σημαίνει κατ ανάγκη και μια επιτυχημένη αναπαραγωγή, για το λόγο ότι κατά το διάστημα που μεσολαβεί από την άνθηση μέχρι την εγκατάσταση των αρτιβλάστων στη φύση, ένας μεγάλος αριθμός διαφόρων παραμέτρων μπορεί να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα, καταστρέφοντας ένα μέρος της επένδυσης των πρώτων υλών που προορίζονταν για την αναπαραγωγή (Lee 1988, Marshall & Watson 1992). Οι σημαντικότερες απώλειες που μπορούν να συμβούν κατά την αναπαραγωγή συνοψίζονται: Αποτυχία στην επικονίαση Οι λόγοι που μπορούν να οδηγήσουν σε μια αποτυχημένη επικονίαση με όλες τις επακόλουθες συνέπειες μπορεί να είναι: η ακατάλληλη πηγή γυρεοκόκκων, σε σπέρματα που προήλθαν από αυτογονιμοποίηση (κυρίως) ή σταυρογονιμοποίηση. Στις περιπτώσεις αυτές παρατηρείται μεγάλη συχνότητα αποβολής των σπερμάτων αυτών. ο χαμηλός αριθμός των γυρεοκόκκων που θα φθάσει στο στίγμα και θεωρείται ότι έχει σχέση με τον τελικό αριθμό σπερμάτων που θα παραχθούν μέσα στον καρπό. Απαιτείται, δηλαδή, να φθάσει στο στίγμα ένα ελάχιστος αριθμός γυρεοκόκκων, για να παραχθεί ένας ελάχιστος αριθμός σπερμάτων ανά καρπό. απουσία ή ανικανότητα των επικονιαστών. Η απουσία επικονιαστών παίζει σημαντικό ρόλο σε είδη με εξειδικευμένες απαιτήσεις ως προς την επικονίαση. Πολλές φορές μάλιστα έχει αποδειχθεί ότι η τεχνητή επικονίαση έδωσε καλύτερα αποτελέσματα κατά την μετατροπή των σπερματοβλαστών σε σπέρματα, σε σύγκριση με τη φυσική επικονίαση, λόγω αδυναμίας των επικονιαστών στη δεύτερη περίπτωση. Αποβολή ανθέων και καρπών Μια επιτυχής επικονίαση δεν συνεπάγεται κατ ανάγκη και καρπόδεση. Ανεπαρκείς πρώτες ύλες, δυσμενείς καιρικές συνθήκες (βροχές, άνεμος, παγετός, ξηρασίες, φυλλόπτωση) μπορεί να αυξήσουν τις αποβολές των σπερμάτων, ιδιαίτερα δε ο παγετός μπορεί να καταστρέψει εξ ολοκλήρου την παραγωγή, όπως συμβαίνει συχνά στην οξιά, τη δρυ και την ελάτη (Stephenson 198, Snow 1986). Θήρευση σπερμάτων και καρπών Η θήρευση των σπερμάτων από διάφορους θηρευτές (έντομα πτηνά θηλαστικά άνθρωπος) κατά το χρονικό διάστημα πριν ή μετά τη διασπορά τους είναι δυνατόν να επιφέρει σημαντική μείωση της τελικής παραγωγής. Επειδή τα σπέρματα αποτελούν πλούσια θρεπτικά υποστρώματα για πολλούς θηρευτές, καθίστανται ελκυστικά και αποτελούν ένα 19

20 εξειδικευμένο στόχο. Παρόλο που τα φυτά διαθέτουν αμυντικές και ανθεκτικές δομές παράγοντας τοξικές ουσίες επιβλαβείς για τους θηρευτές, οι ζημιές είναι σημαντικές. Πολλές φορές η επίγεια τράπεζα σπερμάτων μειώνεται απειλητικά και από τον ίδιο τον άνθρωπο, που αναζητεί σπέρματα συγκεκριμένου είδους για διαφόρους - θεραπευτικούς κυρίως - λόγους. Το γένος Aesculus ως προς την αναπαραγωγική του διαδικασία ακολουθεί την φυλετική αναπαραγωγή, δηλαδή αναπαράγεται μόνο με σπέρματα. Τα άνθη του είναι πολύγαμα - μονογενή, αρρενοθήλεα και αρσενικά στο ίδιο δένδρο. Το ύψος της ταξιανθίας είναι 15-2 cm και το πλάτος 5-7 cm (Browse 1982, Browse & Leiser 1982). Είναι εντομόφιλο είδος και η γύρη μεταφέρεται προς επικονίαση με τα έντομα. Η έκπτυξη των φύλλων γίνεται στο 2 ο δεκαπενθήμερο του Μαρτίου μέχρι το 1 ο δεκαήμερο του Απριλίου, ενώ η άνθηση πραγματοποιείται ανάλογα με τις επικρατούσες κλιματικές συνθήκες και το υψόμετρο στο οποίο απαντά το είδος, κατά το τρίτο δεκαήμερο του Απριλίου για τις θερμότερες περιοχές και μέσα στο Μάιο για τις ψυχρότερες. Η άνθηση διαρκεί περίπου 2 μέρες και τα άνθη είναι πολύ εντυπωσιακά σε όρθιες πυραμιδοειδείς ταξιανθίες. Στην συνέχεια και μετά τη γονιμοποίηση ακολουθεί η καρπόδεση. Η ωρίμανση των καρπών και η διασπορά τους επέρχεται στην Ελλάδα από τις 2 Σεπτεμβρίου 1 Οκτωβρίου, δηλαδή περίπου 13 μέρες από την έναρξη της καρπόδεσης (Τσιρούκης και συν. 25). Οι καρποί είναι μεγάλοι, δερματώδεις, με ακανθώδες εξωκάρπιο, που κατά την ωρίμανση διαχωρίζεται σε 3 βαλβίδες και απελευθερώνονται συνήθως 1-3 (και σπάνια ως 6), σπέρματα ανά καρπό. 4. Σπέρματα Όπως είναι γνωστό, τα σπέρματα αποτελούν τα προϊόντα της εγγενούς αναπαραγωγής και ταυτόχρονα τους φορείς της γενετικής ποικιλότητας, τις μονάδες πολλαπλασιασμού και παράλληλα τις κινητές και ανθεκτικές δομές στην καταπόνηση. Μερικές κατηγορίες σπερμάτων χρησιμοποιούνται από τον άνθρωπο ως τροφή, όπως για παράδειγμα τα δημητριακά και τα όσπρια και καταναλώνονται σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα από τη συγκομιδή τους, ενώ άλλα αποθηκεύονται για μεγάλα διαστήματα, προκειμένου να καλύψουν μελλοντικές ανάγκες. Επίσης σε Τράπεζες Γενετικού Υλικού κάποιες σπορομερίδες (seedlots) μπορούν να παραμείνουν βιώσιμες για πολλά χρόνια. Το ερώτημα που προκύπτει λοιπόν είναι το εξής: Έχουν όλα τα σπέρματα τη δυνατότητα να αποθηκευτούν με τον ίδιο τρόπο και να διατηρήσουν τη βιωσιμότητά τους για μακρά χρονικά διαστήματα; 4.1. Ταξινόμηση των σπερμάτων με βάση την αποθηκευτική τους συμπεριφορά Ο Roberts (1973) εισήγαγε τους όρους orthodox (ορθόδοξα) ή ανθεκτικά στην αποξήρανση και recalcitrant (ανορθόδοξα αιρετικά) ή ευαίσθητα στην αποξήρανση (αφυδάτωση) σπέρματα για να περιγράψει την αποθηκευτική συμπεριφορά τους, με ελεγχόμενες παραμέτρους την υγρασία και τη θερμοκρασία, στις Τράπεζες αποθήκευσης των σπερμάτων. Σύμφωνα λοιπόν με τον Roberts (1973) ορθόδοξα σπέρματα θεωρούνται εκείνα που μπορούν να αποξηρανθούν σε ένα χαμηλό ποσοστό υγρασίας μικρότερο από το 12% και συνήθως στο 2-6% της νωπής μάζας, χωρίς να χάσουν τη βιωσιμότητά τους και να καταστραφούν. Τα ορθόδοξα σπέρματα υποβάλλονται σε μια περίοδο αποξήρανσης, πριν αυτά διασπαρθούν από το φυτό, δηλαδή κατά το στάδιο της ωρίμανσης. Υπάρχουν οικογένειες φυτών, όπως τα Chenopodiaceae, Compositae, Labiatae, Solanaceae και Pinaceae, όπου όλα τα είδη που έχουν ερευνηθεί έχουν ανοχή στην αποξήρανση των σπερμάτων. Αντίθετα, σε άλλες οικογένειες, όπως τα Rhizophoraceae και 2

21 Dipterocarpaceae, όλα τα είδη που μελετήθηκαν έχουν σπέρματα ευαίσθητα στην αφυδάτωση (Hong & Ellis 1996). Η ευαισθησία στην αποξήρανση (αφυδάτωση) είναι ένα κοινό χαρακτηριστικό στους περισσότερους αναπτυσσόμενους φυτικούς ιστούς. Από μια φυλογενετική ανάλυση ανοχής αποξήρανσης στους φυτικούς ιστούς (Oliver & Bewley 1997, Oliver et al. 2), εμφανίζονται προφανή πλεονεκτήματα στην ανεκτικότητα ως προς την αποξήρανση, αλλά υπάρχει το μειονέκτημα της μείωσης του μεταβολισμού και κατά συνέπεια της ανάπτυξης στην κατάσταση της αφυδάτωσης. Τα σπέρματα από «ορθόδοξα» είδη φυτών δεν είναι ανεκτικά στην αποξήρανση σε όλες τις φάσεις ανάπτυξής τους. Στην αρχική τους ανάπτυξη τα σπέρματα γενικά δεν ανέχονται την αποξήρανση, ενώ αργότερα κάνουν μια μετάβαση σε μια κατάσταση ανεκτική στην αποξήρανση, που χρονοθετείται περίπου στα μέσα της ανάπτυξής τους και είναι χαρακτηριστικό και για άλλα είδη, όπως π.χ. σόγια, αραβόσιτος, κριθάρι, Agrostemma githago (Adams & Rinne 198, Bochicchio et al. 1988, Kermode1995). Γενικότερα η ανεκτικότητα προς αποξήρανση αποκτάται πολύ πριν την ολοκλήρωση βασικών σημείων της ανάπτυξης, όπως π.χ. της αποθήκευσης των αποθεμάτων και της έναρξης της φυσικής αποξήρανσης μέσω της ωρίμανσης (Kermode et al. 1986). Το τάχος με το οποίο επιβάλλεται η αποξήρανση κατά τη διάρκεια της αρχικής ανάπτυξης των σπερμάτων είναι κρίσιμο για τη φύτρωση. Αρκετά σπέρματα δεν είναι ικανά να αντέξουν μια ραγδαία επιβαλλόμενη αποξήρανση σε αρχικές φάσεις και δεν εκδηλώνουν φύτρωση, όταν ενυδατώνονται. Αντίθετα, σπέρματα που βρίσκονται στην ίδια φάση ανάπτυξης και τα οποία έχουν αποξηραθεί αργά (π.χ. στον αέρα), ενώ ακόμη βρίσκονται μέσα στο περικάρπιό τους, μπορούν να φυτρώσουν πλήρως. Ανεκτικότητα ραγδαίας αποξήρανσης είναι δυνατόν να συμβεί μόνο στην ολοκλήρωση ή κοντά στην ολοκλήρωση της φάσης αποθήκευσης των αποθεμάτων (Ellis 1987), αλλά υπάρχουν και εξαιρέσεις. Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να πούμε ότι τα ορθόδοξα σπέρματα έχουν τη δυνατότητα αφυδάτωσης σε πολύ χαμηλά επίπεδα περιεχόμενης υγρασίας χωρίς τον κίνδυνο να απωλέσουν τη βιωσιμότητά τους. Η μακροβιότητά τους μάλιστα αυξάνει με τη μείωση της περιεχόμενης υγρασίας στο επίπεδο των -35 MPa (Ellis et al. 1989) και επίσης με τη μείωση της θερμοκρασίας αποθήκευσης (Roberts 1973, Roberts & Ellis 1982). Σύμφωνα με πολλούς ερευνητές τα σπέρματα των περισσότερων φυτικών ειδών έχουν ορθόδοξη αποθηκευτική συμπεριφορά (Thanos & Georghiou 1988, Bonner 199, Thanos et al. 1992). Οι Roberts & Ellis (1989) αναφέρουν ότι τα περισσότερα φυτικά είδη, μεταξύ των οποίων και αυτά της μεσογειακής περιοχής, διαθέτουν ορθόδοξα σπέρματα. Μεταξύ των βασικών πηγών σχετικά με τη βιωσιμότητα των σπερμάτων εν γένει συγκαταλέγονται οι Justice & Bass (1979), Bewley & Black (1982), ενώ σχετικά με το χαρακτηρισμό των σπερμάτων σε ορθόδοξα και ανορθόδοξα ανάλογα με την υδατοπεριεκτικότητα και τη βιωσιμότητα σε διάφορες συνθήκες αποθήκευσης οι Roberts (1973), Chin et al. (1989), Murdoch & Ellis (1992). Ειδικότερα από τη μελέτη 6919 ειδών τα οποία αντιστοιχούν σε 251 οικογένειες φυτών το 88,6% αυτών έχουν ορθόδοξη συμπεριφορά, το 7,4% κατατάσσονται στα ανορθόδοξα και το υπόλοιπο ποσοστό στα ενδιάμεσα (Hong et al. 1996). Σε αντίθεση με τα ορθόδοξα, τα ανορθόδοξα (αιρετικά) σπέρματα απαντώνται τόσο στα γυμνόσπερμα όσο και στα αγγειόσπερμα, σε αρκετά τροπικά φυτά, καθώς επίσης και σε φυτά των εύκρατων περιοχών, όπως στα γένη Castanea (Jaynes 1969, Pritchard & Manger 199), Quercus (Bonner & Vozzo 1987), Aesculus (Bonner 199) και επίσης σε είδη του γένους Acer (Bonner 199). Ακόμη συμβαίνει και μέσα στο ίδιο γένος (π.χ. Acer) να υπάρχουν είδη που παράγουν ορθόδοξα σπέρματα (Acer platanoides) και είδη με ανορθόδοξα σπέρματα (Acer pseudoplatanus) (Hong & Ellis 199, Dickie et al. 1991). 21

22 Πολλά είδη με ανορθόδοξα σπέρματα απαντούν σε τροπικά δάση και σε περιβάλλοντα ευνοϊκά για τη φύτρωση και την εγκατάσταση των αρτιβλάστων. Τα σπέρματα αυτών των οικοσυστημάτων γενικά δεν εμφανίζουν λήθαργο και φυτρώνουν γρήγορα μετά τη διασπορά τους, αν και τα σκληρά ή ινώδη καλύμματα των σπερμάτων μπορεί να επιβάλουν έναν μηχανικό λήθαργο (Garwood 1989, Vazquez-Yanes & Orozco-Segovia 1993). Σε ανορθόδοξα σπέρματα ειδών από τροπικές και εύκρατες περιοχές έχει παρατηρηθεί περιεχόμενη υγρασία σπερμάτων μεταξύ του 4% και 6% κατά το χρόνο διασποράς (Bonner 1973, 1974, 1976, 1996). Αυτά τα υψηλά ποσοστά περιεχόμενης υγρασίας είναι τυπικό χαρακτηριστικό των ανορθόδοξων σπερμάτων (Chin et al. 1989, Tompsett & Pritchard 1998). Τα ανορθόδοξα σπέρματα κατά τη διασπορά τους διατηρούν την περιεχόμενη υγρασία τους σε υψηλά επίπεδα και επίσης ενεργό το μεταβολισμό τους, παραμένοντας ευαίσθητα προς αποξήρανση. Σε κάποια άλλα είδη και συγκεκριμένα σε σπέρματα των οποίων η διασπορά έγινε νωρίς, η ανάπτυξη μπορεί να συνεχισθεί και πέρα από την πτώση των σπερμάτων στο έδαφος (Finch Savage et al. 1992, Tompsett 1984a, Tompsett & Pritchand 1993, Finch Savage & Blake 1994), οπότε υπάρχει μια σχετική καθυστέρηση στην έναρξη της φύτρωσης (Berjak & Pammenter 1997). Στα ανορθόδοξα είδη πάντως δεν φαίνεται να υπάρχει ένα ξεκάθαρο τελικό σημείο στην ανάπτυξή τους. Για παράδειγμα τα σπέρματα του Quercus robur έχουν κατά την πτώση τους διαφορετικό περιεχόμενο υγρασίας, σε διαφορετικά χρόνια στο ίδιο δένδρο και αυτά που στην πτώση τους έχουν την χαμηλότερη υγρασία είναι και τα πιο ανεκτικά στην αποξήρανση (Finch Savage & Blake 1994). Η ανοχή αφυδάτωσης έχει αποδειχθεί ότι αυξάνεται κατά τη διάρκεια ανάπτυξης των ανορθόδοξων σπερμάτων, όπως στην περίπτωση του Acer pseudoplatanus (Hong & Ellis 199). Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης η ανεκτικότητα προς αποξήρανση αυξάνεται στη φάση της συσσώρευσης των αποθεμάτων, καθώς το ποσοστό περιεκτικότητας της υγρασίας μειώνεται στα περισσότερα ανορθόδοξα σπέρματα, όπως και στα ορθόδοξα (Berjak & Pammenter 1997). Αυτές οι αλλαγές συνδυάζονται με μια μείωση του κενού όγκου των κυττάρων, την εμφάνιση μιας ημι-γλοιώδους κατάστασης, καθώς και με άλλες αλλαγές που σχετίζονται με την ανεκτικότητα προς αποξήρανση (Farrant & Walters 1998). Επιπρόσθετα το επίπεδο ανεκτικότητας των σπερμάτων προς αποξήρανση είναι πιθανόν να εξαρτάται και από τις πιέσεις του περιβάλλοντος που ασκήθηκαν πάνω σ αυτά κατά τη διάρκεια της εξελικτικής τους πορείας. Αυτό φαίνεται κατά τη σύγκριση ανάπτυξης στα ορθόδοξα σπέρματα του Phaseolus vulgaris και στα ανορθόδοξα σπέρματα του Aesculus hippocastanum και του Avicennia marina (Farrant et al. 1997). Η παρουσία υψηλού ποσοστού υγρασίας στα ανορθόδοξα σπέρματα τα καθιστά ευαίσθητα κατά την αφυδάτωση και σε βλάβες κατά τη διαδικασία αποθήκευσής τους σε χαμηλές θερμοκρασίες. Για παράδειγμα τα Theobroma cacao και Hevea sp. χάνουν γρήγορα την φυτρωτικότητά τους όταν αφυδατώνονται (ξηραίνονται) σε ποσοστό 26% και 2% αντίστοιχα (Hor et al. 1984). Ένα άλλο χαρακτηριστικό των ανορθόδοξων σπερμάτων είναι ότι ακόμη και χωρίς αποξήρανση αυτά καταστρέφονται πολύ γρήγορα και κατά συνέπεια έχουν μικρή βιωσιμότητα (Greggains et al. 2b). Επακόλουθο της μεγάλης αυτής υγρασίας των ανορθόδοξων σπερμάτων είναι η δυσκολία αποθήκευσης αυτών για μακρά διαστήματα Τα σπέρματα αυτά παρουσιάζουν ένα "κρίσιμο περιεχόμενο υγρασίας" (Bonner 1969, Κing & Roberts 1979, Tompsett & Pritchard 1993) ή αλλιώς ένα κατώτατο "όριο ασφαλείας" (Tompsett 1984b). Τα "κρίσιμα" αυτά όρια της περιεχόμενης υγρασίας των σπερμάτων όπως είναι φυσικό ποικίλλουν μεταξύ των ειδών από 2-4% (king & Roberts 1979, Chin 1988, Leprince et al. 1998). Το «θανατηφόρο όριο» για το Aesculus hippocastanum είναι το 2% (Robertς 1973) και εξαρτάται και από το στάδιο ωριμότητας των σπερμάτων κατά το χρόνο συλλογής (Hong & Ellis 199, Finch- Savage & Blake 1994). Η πραγματική αιτία «θανάτου» των ανορθόδοξων σπερμάτων και η συσχέτιση αυτού με το περιεχόμενο υγρασίας δεν έχει ωστόσο απόλυτα κατανοηθεί ή 22

23 ερευνηθεί. Έτσι ο «θάνατος» μπορεί να οφείλεται είτε στην πτώση της υγρασίας κάτω από το κρίσιμο επίπεδο υγρασίας, είτε απλά να συμβαίνει ως γενική φυσιολογική επιδείνωση σε συνάρτηση με το χρόνο. Τα ανορθόδοξα σπέρματα καταστρέφονται αν το υδατικό τους δυναμικό πέσει στα επίπεδα από -1,5 έως -5, MPa (Robert & Ellis 1982, Roberts & Ellis 1989, Pritchard 1991). Ενδεικτικά ποσοστά επί τοις εκατό (%) της περιεχόμενης υγρασίας κατά το χρόνο της διασποράς τους σε μερικά ανορθόδοξα σπέρματα είναι το 4% για είδη μαύρων δρυών (black oaks) και 5% για τις λευκές δρυς (white oaks). Επίσης 5% για το Aesculus hippocastanum (Tompsett & Pritchard 1993) και 58% για το Acer pseudoplatanus (Hong & Ellis 199). Παρόμοιες τιμές έχουν αναφερθεί και για τροπικά ανορθόδοξα είδη (Tamari & Jacalne 1984). Όπως φαίνεται, η αποθήκευση των ανορθόδοξων σπερμάτων με τόσο αυξημένα ποσοστά υγρασίας για μεγάλα χρονικά διαστήματα αποτελεί ένα σοβαρό πρόβλημα, δεδομένου ότι η επιβίωσή τους κάτω από αυτές τις συνθήκες μειώνεται σημαντικά. Απαιτεί συνεπώς η αποθήκευση των ανορθόδοξων σπερμάτων, όσον αφορά στη δυνατότητα μακροβιότητας, άριστη γνώση της συμπεριφοράς τους και ειδικούς χειρισμούς, για να διατηρηθεί η βιωσιμότητά τους στους αποθηκευτικούς χώρους. Η σωστή «διάγνωση» και ταξινόμηση ενός είδους ως ανορθόδοξου είναι πρωταρχικής σημασίας, έτσι ώστε οι συνθήκες αποθήκευσης να είναι οι κατάλληλες, αλλά και οι χειρισμοί οι ενδεδειγμένοι, προκειμένου να μην κινδυνεύσει η βιωσιμότητα των σπερμάτων (Pammenter et al. 1994). Ο Chin et al. (1989) δημιούργησαν ένα πρωτόκολλο ξήρανσης εφαρμόζοντας τεχνικές αποξήρανσης με χαμηλές θερμοκρασίες, έτσι ώστε να μην διακινδυνεύσει η βιωσιμότητα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Πολλά ανορθόδοξα σπέρματα είναι χαρακτηριστικά μεγαλύτερα και συνεπώς αποξηραίνονται αργά. Όμως και όταν τα σπέρματα είναι ομοίου μεγέθους, όπως για παράδειγμα στα σπέρματα του Acer pseudoplatanus (ανορθόδοξο) και Acer platanoides (ορθόδοξο), το ανορθόδοξο A. pseudoplatanus χρειάζεται 12 φορές περισσότερο χρόνο για να φτάσει στο 2% περιεχόμενο υγρασίας κάτω από τις ίδιες συνθήκες αποξήρανσης (Greggains et al. 2a). Γίνεται λοιπόν αντιληπτό ότι τα ανορθόδοξα σπέρματα δεν υπόκεινται στους ίδιους κανόνες με τα ορθόδοξα, αλλά απαιτούν σωστή διάγνωση και σωστούς χειρισμούς, προκειμένου να διατηρήσουν τη βιωσιμότητά τους για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα Οικολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά των ανορθόδοξων σπερμάτων. Μεταξύ των ορθόδοξων και ανορθόδοξων σπερμάτων (Roberts 1973) υπάρχουν μεγάλες διαφορές όσον αφορά την κατασκευή, μορφολογία, οικολογία και φυσιολογία τους. Τα ανορθόδοξα σπέρματα εντοπίζονται κυρίως σε δένδρα υγρών τροπικών περιοχών και σε κάποιες άλλες περιπτώσεις και σε δένδρα εύκρατων περιοχών, καθώς και σε υδρόβια είδη, ενώ τα περισσότερα ορθόδοξα σπέρματα εντοπίζονται σε μονοετή είδη που διαβιούν σε ανοιχτά ενδιαιτήματα (αγροί λιβάδια). Όσον αφορά στη μορφολογία, τα ανορθόδοξα σπέρματα δεν είναι μόνο μεγαλύτερα, αλλά μερικές φορές τα είδη παράγουν μη «αληθή» σπέρματα, τα οποία απαντώνται με τη μορφή των καρπών (π.χ. Cocos nucifera). Γενικότερα τα ανορθόδοξα σπέρματα καλύπτονται με σαρκώδες ή χυμώδες εξωκάρπιο και με αδιάβροχα, ανθεκτικά σπερματικά περιβλήματα. Αυτή η μορφολογική κατασκευή των ανορθόδοξων σπερμάτων αποτελεί οικολογική στρατηγική επιβίωσης, προκειμένου να διατηρήσουν σε υψηλά επίπεδα την υγρασία τους. Επίσης τα ανορθόδοξα σπέρματα ποικίλλουν ως προς τη μορφή και το μέγεθος των κοτυληδόνων, που είναι αρκετά μεγάλες και αποτελούν μια σοβαρή οικολογική στρατηγική επιβίωσης, συμβάλλοντας με τα αποταμιευτικά τους συστατικά μετά τη φύτρωση των σπερμάτων στην γρήγορη ανάπτυξη και εγκατάσταση των αρτιβλάστων στη φύση. 23

24 Η θερμοκρασία του αέρα κατά τη διάρκεια ανάπτυξης των σπερμάτων του ανορθόδοξου είδους Aesculus hippocastanum εκτός από την επίδραση που έχει πάνω στο λήθαργο, αφού τα επίπεδα αυτού σχετίζονται με το θερμικό άθροισμα ( ο C.d) που προστίθεται κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης (Pritchard et al. 1999), φαίνεται να επηρεάζει και άλλα χαρακτηριστικά του σπέρματος. Έτσι σε αρκετά είδη το μέγεθος των σπερμάτων και των καρπών σχετίζεται θετικά με την αύξηση των θερμοκρασιών του αέρα κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης. Διαπιστώθηκε ότι σπέρματα από περιοχές με μεγάλο θερμικό άθροισμα κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής τους είχαν μεγαλύτερο μέγεθος αφενός και αφετέρου μεγαλύτερη νωπή και ξηρή μάζα επίσης ότι είχαν εμβρυακούς άξονες με περισσότερο αρνητικό δυναμικό από ότι σπέρματα που αναπτύχθηκαν σε ψυχρότερες περιοχές. Επιπλέον η περιεχόμενη υγρασία των σπερμάτων κατά το χρόνο της διασποράς τους ήταν χαμηλότερη, όταν τα σπέρματα αναπτύσσονταν σε πιο ψυχρές συνθήκες (Tompsett & Pritchard 1993, Stanley et al. 2). Κατά το στάδιο της φυσιολογικής ωρίμανσης λοιπόν των σπερμάτων, τα ανορθόδοξα σπέρματα σαφώς παρουσιάζουν διαφορετικά χαρακτηριστικά ως προς το μέγεθος, το βάρος και την περιεχόμενη υγρασία σε σύγκριση με τα ορθόδοξα. Επίσης κατά το χρόνο ωρίμανσης τα ανορθόδοξα σπέρματα είναι σαφώς μεγαλύτερα και βαρύτερα (λόγω και της μεγάλης ενυδάτωσής τους) έναντι των ορθόδοξων. Εξαιτίας των διαφορών τους ως προς το μέγεθος και την περιεχόμενη υγρασία δημιουργούν σοβαρές δυσκολίες στην αποθήκευση και στους απαιτούμενους χειρισμούς τους. Σύμφωνα με τους King & Roberts (198) τα σκληρά και αδιαπέραστα περιβλήματα των ανορθόδοξων σπερμάτων θεωρούνται «πλεονέκτημα» γι αυτά και αποτελούν οικολογική στρατηγική επιβίωσης στην παραπέρα εξέλιξή τους. Η εξαιρετικά ανθεκτική δομή του σπερματικού περιβλήματος «μονώνει» το έμβρυο από τους κλιματικούς παράγοντες και παράλληλα περιορίζει τη βλαπτική δραστηριότητα των καταναλωτών. Η ανθεκτική αυτή κατασκευή διατηρεί τα σπέρματα στη ζωή για μεγάλα χρονικά διαστήματα και έτσι τους επιτρέπει να «περιμένουν» ή και να «διαλέγουν» τις κατάλληλες για τη φύτρωση και ανάπτυξη των αρτιβλάστων οικολογικές συνθήκες. Υψηλά περιεχόμενα υγρασίας συνδέονται με ζημία ψύξης από το σχηματισμό κρυστάλλων πάγου (κρυστάλλωση), που διασπούν τις κυτταρικές μεμβράνες, όταν τα ανορθόδοξα σπέρματα αποθηκεύονται σε θερμοκρασίες κάτω από τους o C. Σε κάποια τροπικά είδη (π.χ. Theobroma cacao) αρκεί ακόμα και μια θερμοκρασία στα επίπεδα των ο C, δηλαδή αρκετά υψηλές, για να παρατηρηθεί ζημία ψύξης και να χαθεί η βιωσιμότητα των σπερμάτων (Hor et al. 1984). Για τη γρήγορη μείωση της φύτρωσης των ανορθόδοξων σπερμάτων εξαιτίας των χαμηλών θερμοκρασιών δύο θεωρούνται οι πιθανοί λόγοι ήτοι: η απουσία προστατευτικών ουσιών σε σπέρματα που δεν επιδέχονται το ψύχος και η απελευθέρωση τοξικών ουσιών εξαιτίας των κρυο-επαγόμενων αλλαγών στη διαπερατότητα των μεμβρανών. Επίσης λόγω του υψηλού ποσοστού υγρασίας των ανορθόδοξων σπερμάτων λίγο πριν από την πτώση τους, έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο κάποια απ αυτά να φυτρώνουν μέσα στον καρπό. Στην περίπτωση του Artocarpus heterophyllus το 8% των σπερμάτων φυτρώνει μέσα στον ώριμο καρπό. Οι Farrant et al. (1986) απέδωσαν αυτή την πρώιμη φύτρωση σε μια προχωρημένη ωριμότητα των ανορθόδοξων σπερμάτων, που σημαίνει ότι οι συνθήκες αποθήκευσης των ανορθόδοξων σπερμάτων είναι όμοιες με εκείνες της διάβρεξης των σπερμάτων για φύτρωση. 24

25 5. Φύτρωση Τα σπέρματα θεωρούνται οι φορείς γενετικής ποικιλότητας, καθώς περιλαμβάνουν το νέο γενετικό υλικό που παράγεται από τη συνένωση των γονιδιωμάτων του θηλυκού και του αρσενικού γαμέτη. Το ώριμο σπέρμα αντικατοπτρίζει σε μικρογραφία ένα σχηματισμένο φυτό με συγκεκριμένη γενετική σύσταση και συνεπώς ομοιότητα με το μητρικό φυτό. Η χρονική διάρκεια για το σχηματισμό των σπερμάτων ποικίλλει από λίγες ημέρες (είδη αγρωστωδών) έως και 3 έτη για είδη γυμνοσπέρμων και διαφοροποιείται κυρίως ανάλογα με το φυτικό είδος, αν και επηρεάζεται και από τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Επίσης, υπάρχει σημαντική διαφοροποίηση από φυτό σε φυτό σε ό,τι αφορά το μέγεθος και τον αριθμό των σπερμάτων που παράγονται. Η λειτουργία αυτή αποτελεί προσαρμοστική στρατηγική του κάθε είδους, αφού ειδικότερα κάθε φυτό έχει τη δυνατότητα να επενδύσει ορισμένη μόνο ποσότητα θρεπτικών ουσιών στην παραγωγή σπερμάτων. Συμπεραίνεται λοιπόν ότι όσο μεγαλύτερα είναι τα σπέρματα, τόσο μικρότερος είναι ο αριθμός τους και αντίστροφα. Χαρακτηριστικά ακραία παραδείγματα μεγέθους, αποτελούν τα σπέρματα της οικογένειας Orchidaceae με παραγωγή σπερμάτων βάρους 1 mg το καθένα (Harper et.al 197) και του φυτού Lodoicea maldivica (Palmae) που παράγει 7-11 σπέρματα ετησίως, βάρους μέχρι και 27 kg το καθένα (Γεωργίου και συν. 27) Λήθαργος σπερμάτων Τα σπέρματα είναι το σημαντικότερο και συχνά το μόνο μέσο αναπαραγωγής και διασποράς των φυτών. Κατά συνέπεια είναι υπεύθυνα για την επιβίωση και διαιώνιση της βλάστησης στη γη (Baskin & Baskin 25) και φυσικά χρησιμοποιούνται ευρύτατα από τον άνθρωπο. Η ανικανότητα των σπερμάτων να φυτρώσουν κάτω από ευνοϊκές συνθήκες σχετίζεται είτε με τις ιδιότητες των ίδιων των σπερμάτων (οργανικός λήθαργος), είτε με την έλλειψη ευνοϊκών περιβαλλοντικών συνθηκών (επιβαλλόμενος λήθαργος). Η δυνατότητα των σπερμάτων να βρίσκονται σε κατάσταση ληθάργου αποτρέπει την πρόωρη εμφάνιση (ανάδυση) των αρτιβλάστων αφενός και αφετέρου προωθεί το σχηματισμό ενός αποθέματος σπερμάτων στο έδαφος, το οποίο παρέχει διατήρηση της γενετικής ποικιλότητας του φυτού (Baskin & Baskin 25). Η εδαφική τράπεζα των σπερμάτων αποτελεί την "οικολογική μνήμη" του οικοσυστήματος. Το γεγονός ότι περίπου το 7% των υφιστάμενων σπερματοφύτων παράγουν ληθαργικά σπέρματα είναι μια ισχυρή ένδειξη ότι αυτό το χαρακτηριστικό αποτελεί μηχανισμό προσαρμογής (προσαρμοστικό). Ο λήθαργος θεωρείται ότι είναι μια προσαρμογή για την επιβίωση κατά τη διάρκεια περιόδων που οι αβιοτικοί ή και βιοτικοί παράγοντες του περιβάλλοντος είναι μη ευνοϊκοί για την εγκατάσταση των αρτιβλάστων ή και την αύξηση των ώριμων φυτών. Μια ενδιαφέρουσα πλευρά του λήθαργου των σπερμάτων είναι οι διάφοροι ανατομικοί και φυσιολογικοί τρόποι με τους οποίους επιτυγχάνεται (Baskin & Baskin 23). Είναι πάρα πολύ δύσκολο να καθορίσει κανείς ακριβώς τι είναι λήθαργος. Ένας απλός ορισμός είναι αυτός που αναφέρεται στην απουσία της φύτρωσης κάτω από ευνοϊκές περιβαλλοντικές συνθήκες (Thanos 198). Επίσης άλλος παρόμοιος ορισμός αναφέρει, ότι «ένα βιώσιμο σπέρμα δεν φυτρώνει, παρόλο που του παρέχονται ευνοϊκές συνθήκες φύτρωσης» (Gordon 1973). Μια άλλη προσέγγιση του ληθάργου αφορά στο στάδιο εκείνο στο οποίο η ανάπτυξη ή φύτρωση ενός βιώσιμου σπέρματος εμποδίζεται κάτω από ευνοϊκές συνθήκες, από έναν ή περισσότερους πιθανούς περιοριστικούς παράγοντες που βρίσκονται μέσα στο ίδιο το σπέρμα (Hilhorst 1995, Bewley 1997a). Άλλως, ο λήθαργος είναι ένα χαρακτηριστικό του σπέρματος το οποίο καθορίζει τις συνθήκες που απαιτούνται για 25

26 φύτρωση (Vleeshwers et al. 1995, Thompson 2, Fenner & Thompson 25). Κατά τον Fenner (2) ο λήθαργος είναι ένα χαρακτηριστικό του σπέρματος, ο βαθμός του οποίου καθορίζει τις συνθήκες που είναι απαραίτητες για να φυτρώσει ένα σπέρμα. Κατά τους Baskin & Baskin (24) ένα σπέρμα που βρίσκεται σε λήθαργο δεν έχει την ικανότητα να φυτρώσει σε μια ειδική χρονική περίοδο κάτω από ένα συνδυασμό κανονικών φυσικών περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών, τα οποία είναι ευνοϊκά για τη φύτρωσή του. Ένα ληθαργικό σπέρμα δεν μπορεί να φυτρώσει κάτω από οιονδήποτε συνδυασμό φυσιολογικών περιβαλλοντικών συνθηκών, ενώ ένα μη ληθαργικό σπέρμα μπορεί να φυτρώσει κάτω από ένα μεγάλο εύρος ενδεχομένων για το είδος συνθηκών (Baskin & Baskin 23). Καθώς οι μελέτες για το λήθαργο αυξάνονται, γίνεται ξεκάθαρο ότι ο λήθαργος δεν αποτελεί ένα εξ ολοκλήρου ποιοτικό στάδιο κατά το οποίο ένα σπέρμα είτε είναι, είτε δεν είναι ληθαργικό, αλλά ένα ποσοτικό χαρακτηριστικό του σπέρματος (Khan 1997). Επίσης κατά τους Baskin & Baskin (1985) οι βαθμοί του λήθαργου ποικίλλουν διαμέσου του χρόνου. Κατά τον Vleeshowers et al. (1995): «Ο λήθαργος είναι ένα χαρακτηριστικό του σπέρματος, ο βαθμός του οποίου καθορίζει τις συνθήκες, που θα πρέπει να συναντήσει, για να κάνει το σπέρμα φυτρώσιμο». Ο λήθαργος λοιπόν είναι ένα ευρέως διαδεδομένο φαινόμενο, ιδιαίτερα στα σπέρματα φυτών από τις εύκρατες ζώνες, αν και απαντάται σε πολλά τροπικά και υποτροπικά είδη. Ο λήθαργος θεωρείται βιολογικά πλεονεκτικός για την προσαρμογή των αυξητικών κύκλων του φυτού, τόσο στις εποχιακές, όσο και στις τυχαίες μεταβολές των περιβαλλοντικών συνθηκών. Η απαίτηση χαμηλών θερμοκρασιών που δείχνουν σπέρματα πολλών φυτών από εύκρατες περιοχές, ερμηνεύεται ως "αναβολή" της φύτρωσης (και της επακόλουθης ανάπτυξης), μέχρι τον ερχομό του περισσότερο ευνοϊκού ανοιξιάτικου καιρού. Ακόμα σε πολλά είδη σπέρματα από την ίδια συγκομιδή (σοδειά) ή και από την ίδια ταξιανθία μπορεί να έχουν διαφορετικά ληθαργικά χαρακτηριστικά, με αποτέλεσμα τη χρονική επέκταση της φυτρωτικής περιόδου σε πολλούς μήνες ή αρκετά χρόνια, οπότε και αυξάνεται η πιθανότητα επιβίωσης μερικών τουλάχιστον από τα νεαρά φυτά (Villier 1972, 1975). Ένα ληθαργικό σπέρμα (ή άλλη μονάδα φύτρωσης) που πρόσφατα έχει ωριμάσει, θεωρείται ότι έχει πρωτογενή (innate) λήθαργο, ο οποίος αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια ωρίμανσης του σπέρματος στο μητρικό φυτό. Ο πρωτογενής λήθαργος μπορεί να οφείλεται σε έναν ή περισσότερους παράγοντες οι οποίοι παρεμποδίζουν τη διαδικασία της φύτρωσης και συνοψίζονται στους παρακάτω: α) ανωριμότητα ή μη καλή ανάπτυξη του εμβρύου (έμβρυο ανολοκλήρωτο φυσιολογικά με ανάγκη μεθωρίμανσης), β) αδιαπέραστο σπερματικό περίβλημα στο νερό και το οξυγόνο (ή άλλα αέρια), γ) μηχανικά αίτια που δεν επιτρέπουν την αύξηση του εμβρύου (μηχανικά ανασταλτικό περίβλημα στην επέκταση του εμβρύου), δ) ουσίες που αναστέλλουν τη φύτρωση (βλαστοκωλήνες, δηλαδή ενεργές ουσίες που λειτουργούν ως αναστολείς της βλάστησης), ε) ανεπάρκεια αυξητικών ορμονών, στ) μπλοκάρισμα της σύνθεσης νουκλεϊκών οξέων και πρωτεϊνών και ζ) παρεμπόδιση της κίνησης αποθησαυριστικών ουσιών (Τάκος & Μέρου 1995). Ένα μη ληθαργικό σπέρμα θα φυτρώσει, εκτός και αν ο καθορισμένος συνδυασμός φυσικών περιβαλλοντικών παραγόντων (θερμοκρασία, φως, σκοτάδι κ.ά.) που εξαρτώνται από το taxon και το γονότυπο (και πιθανόν από το περιβάλλον στο οποίο σχηματίσθηκε η ταξιανθία στο μητρικό φυτό) δεν υπάρχουν. Το μη ληθαργικό σπέρμα που δεν φύτρωσε λόγω της έλλειψης ενός ή περισσοτέρων από αυτούς τους παράγοντες, λέγεται ότι βρίσκεται σε κατάσταση εφησυχασμού (state of quiescence) (Thanos 198). Με το θέμα του λήθαργου και την ταξινόμηση των τύπων αυτού είχαν ασχοληθεί πολλοί ερευνητές στο παρελθόν (Crocker 1916, Crocker & Barton 1953, Barton 1965, Amen 1968). Τα βασικά κριτήρια που χρησιμοποιούσαν γενικά για τη διάκριση του λήθαργου ήταν δύο ειδών: Ιστολογικά και χρονικά. Με βάση το ιστολογικό κριτήριο ο λήθαργος θεωρούνταν εμβρυακός ή περιβληματικός (Barton 1965, Cöme 197). Ο εμβρυακός θεωρούνταν ως η πιο 26

27 γνήσια μορφή ληθάργου και αποδίδονταν στην παρουσία κάποιου φυσιολογικού εμποδίου μέσα στο μορφολογικά ώριμο έμβρυο. Ο περιβληματικός αίρονταν μόλις το έμβρυο απελευθερωνόταν από τα σπερματικά περιβλήματα. Όσον αφορά στο χρονικό κριτήριο, διακρίνονταν δύο κατηγορίες, ανάλογα με το χρόνο εμφάνισης του ληθάργου (Cöme 197). Όταν ο λήθαργος υπάρχει από τη στιγμή της απελευθέρωσης των σπερμάτων από το μητρικό φυτό, που σημαίνει ότι ήδη επιβλήθηκε κατά τη διάρκεια της ωρίμανσης χωρίς να έχουν επιδράσει ληθαργικοί περιβαλλοντικοί παράγοντες, τότε ονομάζεται πρωτογενής. Όταν όμως ο λήθαργος εμφανίζεται μετά την απομάκρυνση του σπέρματος από το μητρικό φυτό και είναι αποτέλεσμα της διάβρεξης κάτω από δυσμενείς συνθήκες, ονομάζεται δευτερογενής ή επαγόμενος (Cöme 197). Σε πιο πρόσφατες μελέτες, σύμφωνα με την Nikolaeva (Baskin & Baskin 25), διακρίνονται τρεις ευρείες ομάδες τύπων ληθάργου: ο εξωγενής, ο ενδογενής και ο συνδυασμένος. Ο εξωγενής λήθαργος σχετίζεται άμεσα με τις ιδιότητες των εξωτερικών σπερματικών περιβλημάτων (περικάρπιο ή και σπερματικό περίβλημα). Στην περίπτωση αυτή ο λήθαργος αίρεται από την επίδραση διαφόρων φυσικών παραγόντων. Σ αυτή την ομάδα συμπεριλαμβάνονται ο φυσικός, ο χημικός και ο μηχανικός λήθαργος. Ο ενδογενής λήθαργος περιλαμβάνει το μορφολογικό λήθαργο, το φυσιολογικό και το συνδυασμό τους. Ο μορφολογικός λήθαργος προκαλεί την υπανάπτυξη του εμβρύου και συνήθως αίρεται κάτω από συνθήκες θερμής στρωμάτωσης. Υπάρχει ένας αριθμός τύπων φυσιολογικού λήθαργου και αυτοί συνδέονται με μια ειδικά φυσιολογική κατάσταση του εμβρύου που διαφέρει ως προς το βάθος (βαθύς - ενδιάμεσος και μη βαθύς). Ο φυσιολογικός λήθαργος συνήθως σχετίζεται με μειωμένη περατότητα αερίων του εμβρυακού περιβλήματος, ενώ το ίδιο το έμβρυο δεν θεωρείται ληθαργικό. Ο συνδυαστικός λήθαργος περιλαμβάνει τύπους ληθάργου σε συνδυασμό τόσο εξωγενών όσο και ενδογενών ιδιοτήτων του σπέρματος. Ένας άλλος πιο απλός διαχωρισμός των τύπων του ληθάργου φαίνεται στον Πίνακα 1 (Baskin & Baskin, 1998, 24a, 24b) Πίνακας 1. Τύποι ληθάργου και αίτια των διαφόρων τύπων λήθαργου (προσαρμογή από Baskin & Baskin 1998, 24a, 24b). Τύπος λήθαργου α, β Αίτια ληθάργου Α. Μορφολογικός Μικρό, διαφοροποιημένο (αλλά υπανάπτυκτο) έμβρυο, ή μικρό αδιαφοροποίητο έμβρυο Β. Φυσιολογικός Έμβρυο χαμηλού δυναμικού αύξησης, το οποίο δεν μπορεί να υπερνικήσει το μηχανικό εμπόδιο των στιβάδων που το περιβάλλουν Γ. Μορφο-φυσιολογικός Συνδυασμός υπανάπτυκτου (ή αδιαφοροποίητου) και φυσιολογικά -ληθαργικού εμβρύου Δ. Σκληροπεριβληματικός (Φυσικός) Αδιαπέραστη(ες) στιβάδα(ες) πασσαλωδών ή κυττάρων, που μοιάζουν με πασσαλώδη του σπερματικού (ή καρπικού) περιβλήματος Ε. Συνδυαστικός Υδατοαδιαπέραστο σπερματικό (ή καρπικό) περίβλημα και φυσιολογικά ληθαργικό έμβρυο α Ο μηχανικός λήθαργος είναι μια πλευρά του φυσιολογικού ληθάργου, δηλαδή μηχανικό εμπόδιο από τις περιβάλλουσες στιβάδες ενός εμβρύου με χαμηλό δυναμικό αύξησης β Οι ενδείξεις για χημικό λήθαργο είναι αμφισβητούμενες, δηλαδή υπάρχουν λίγες ισχυρές αποδείξεις για τον έλεγχο της κατάλληλης στιγμής για τη φύτρωση στη φύση, από την παρουσία υδατοδιαπερατών χημικών (οργανικών ή ανόργανων) στις στιβάδες που περιβάλλουν το έμβρυο 27

28 6. Η φυσιολογία των σπερμάτων του Aesculus hippocastanum Τα σπέρματα των βασικών δασικών ειδών απουσιάζουν γενικά από την Τράπεζα Σπερμάτων, διότι η οικολογική διάρκεια ζωής τους είναι μικρή και τα είδη υπάρχουν ως Τράπεζες Αρτιβλάστων (Vazquez Yanes & Orozco Segovia 1993). Είναι πολύ πιθανό τα περισσότερα από αυτά τα είδη σπερμάτων να είναι ανορθόδοξα, αν και αυτό έχει επιβεβαιωθεί μόνο για ένα περιορισμένο αριθμό ειδών. Είδη που παράγουν ανορθόδοξα σπέρματα απαντώνται περισσότερο σε εποχιακά ενδιαιτήματα και γι αυτό ένας αριθμός στρατηγικών έχει αναπτυχθεί, για να επιτρέψει την επιτυχή εγκατάσταση των αρτιβλάστων. Έτσι ορισμένα ανορθόδοξα σπέρματα διασπείρονται την άνοιξη και καθιερώνονται ως αρτίβλαστα το καλοκαίρι, ενώ άλλα σπέρματα πέφτουν το φθινόπωρο και «διαχειμάζουν» ως σπέρματα. Αναγκαία προϋπόθεση βέβαια γι αυτή τη στρατηγική είναι η ανθεκτικότητα των σπερμάτων σε συνθήκες ψύχους. Εξαιτίας των χαμηλών θερμοκρασιών το τάχος φύτρωσης θα παραμείνει χαμηλό και η φύτρωση δεν θα είναι πλήρης, πριν να φθάσει η άνοιξη, όταν οι οικολογικές συνθήκες θα είναι ευνοϊκές για την ανάπτυξη και εγκατάστασή τους. Όσον αφορά τη διασπορά, η οποία θα μπορούσε να ευνοηθεί από την αφυδάτωση των σπερμάτων (ξηρά σπέρματα είναι πιο ελαφρά), φαίνεται ότι αυτή δεν ήταν η κύρια πίεση επιλογής. Είναι πιθανό οι μηχανισμοί διασποράς και η φυσιολογία μετά την αποθήκευση να αναπτύχθηκαν, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη φύτρωση των σπερμάτων μόνο όταν οι συνθήκες είναι κατάλληλες για την εγκατάσταση των αρτιβλάστων, αλλά πριν την απώλεια της βιωσιμότητας. Σε γενικές γραμμές τα ανορθόδοξα σπέρματα των εύκρατων προελεύσεων είναι περισσότερο ανεκτικά στην αφυδάτωση και έχουν μεγαλύτερη μακροβιότητα από τα αντίστοιχα των τροπικών προελεύσεων. Τα ευαίσθητα στην αφυδάτωση (ανορθόδοξα) σπέρματα κυρίως περιορίζονται στα μη καλλιεργούμενα είδη. Τα σπέρματα του Aesculus κατά τη διασπορά τους έχουν ένα μεγάλο ποσοστό περιεχόμενης υγρασίας επί τοις εκατό (%), που αναφέρεται για το είδος Aesculus hippocastanum σε 49% (Suszka 1966) και 56% για το είδος Aesculus pavia (Bonner 1969). Επίσης διαπιστώθηκαν ποσοστά περιεχόμενης υγρασίας για διαφορετικά έτη συλλογής που κυμάνθηκαν από 49 54% στο Ηνωμένο Βασίλειο (Pritchard et al. 1999) και για σπέρματα φυσικών προελεύσεων του Aesculus hippocastanum στην Ελλάδα με περιεχόμενη υγρασία σε διάφορα έτη μεταξύ του 49% και 56%. Επίσης η περιεχόμενη υγρασία των εμβρυακών αξόνων και κατά την περίοδο του ληθάργου είναι υψηλή σε ποσοστό 64-66%, ενώ όταν τα ποσοστά αυτά φθάσουν στο 72-74% κατά την διάβρεξη των σπερμάτων επέρχεται και η φύτρωση (Obroucheva & Antipova 22). Είναι γνωστό ότι κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής τους γενικότερα τα σπέρματα περνούν από 3 διακριτές φάσεις: γρήγορη κυτταρική διαίρεση ενεργή βιοσύνθεση των αποταμιευτικών ουσιών που οδηγεί σε μια γρήγορη αύξηση στο νωπό και ξηρό βάρος των σπερμάτων και ωρίμανση των σπερμάτων (αύξηση της ξηρής μάζας και μείωση της νωπής). Με βάση τις παραπάνω φάσεις φαίνεται τουλάχιστον για το Aesculus hippocastanum ότι η ξηρή μάζα των σπερμάτων, το υδατικό δυναμικό των αξόνων και το περιεχόμενο υγρασίας των αξόνων στο χρόνο πτώσης των σπερμάτων αποτελεί ένα μέτρο της θέσης ανάπτυξής τους. Οι Tompsett & Pritchard (1993) αναφέρουν για τα ανορθόδοξα σπέρματα του Aesculus hippocastanum ότι η ξηρή μάζα των σπερμάτων αυξάνεται πέραν του χρονικού σημείου της πτώσης τους. Επίσης η περιεχόμενη υγρασία του σπέρματος μειώνεται σταδιακά από το 75% στο 5% στις 1 ημέρες μετά το τέλος της άνθησης και παραμένει στα επίπεδα 28

29 αυτά μέχρι και το χρόνο ωρίμανσής τους, δηλαδή περίπου 13 ημέρες μετά το τέλος της άνθησης. Παράλληλα κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης των σπερμάτων του Aesculus το υδατικό δυναμικό των αξόνων μειώνεται από το -,65ΜΡa στις 3 ημέρες μετά την άνθηση στα -1 έως -1,5 MPa κατά το χρόνο διασποράς τους (Farrant & Walters 1998, Tompsett & Pritchard 1998, Finch Savage et al. 1992, Farrant & Walters 1998). Τα σπέρματα του Aesculus hippocastanum στην Ελλάδα έχει διαπιστωθεί ότι είχαν υψηλότερα επίπεδα ανοχής αφυδάτωσης από άλλες σπορομερίδες του είδους άλλων ψυχρότερων περιοχών (Tompsett & Pritchard 1993, 1998, Farrant & Walters 1998). Συνεπώς οι περιβαλλοντικές συνθήκες είναι δυνατόν να επηρεάζουν κατά την ανάπτυξη τα επίπεδα αποξήρανσης των σπερμάτων. Η ανοχή αφυδάτωσης των ώριμων ανορθόδοξων σπερμάτων μπορεί επίσης να αλλάξει μέσα στα όρια, με αλλαγές στο τάχος αφυδάτωσης (Farrant et al. 1988, Berjak et al. 1989, Pritchard 1991). Τα σπέρματα εκτίθενται σε συνθήκες αφυδάτωσης μετά τη διασπορά τους ακόμη και κατά την παραμονή τους στο έδαφος. Εντούτοις σπέρματα σε ενδιαιτήματα που κατά την πτώση τους οι θερμοκρασίες φθάνουν κάτω από τους ο C, είναι ευπαθή στην αποξήρανση (λόγω του κρύου). Και στις δύο περιπτώσεις η οικολογική στρατηγική αναφέρεται στην επιλογή της καθυστερημένης φύτρωσης ή του παρατεταμένου ληθάργου σ αυτά τα περιβάλλοντα (Baskin & Baskin 1998). Ποια όμως είναι τα πλεονεκτήματα που σχετίζονται με την ευαισθησία αποξήρανσης στα συγκεκριμένα περιβάλλοντα; Τα ανορθόδοξα σπέρματα κατά τη διασπορά τους βρίσκονται σε μια ενυδατωμένη κατάσταση, που σημαίνει ότι διατηρούνται ενεργά μεταβολικά και, όσα δεν εμφανίζουν λήθαργο, μπορεί να φυτρώσουν άμεσα και να εγκατασταθούν, πριν ακόμη οι οικολογικές συνθήκες γίνουν δυσμενείς γι αυτά (Kermode & Finch Savage 22). Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι τα ευαίσθητα σε αποξήρανση σπέρματα προσαρμόζονται σε μια στρατηγική γρήγορης φύτρωσης και εγκατάστασης των αρτιβλάστων (Alpert & Oliver 22). Φαίνεται να υπάρχει μια μορφή «ανταλλαγής» ανάμεσα στην ανθεκτικότητα αποξήρανσης και το τάχος ανάπτυξης των αρτιβλάστων. Δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες που να σχετίζονται με το χρόνο τον οποίο καταναλώνουν τα σπέρματα μιας «κατηγορίας» ειδών, για να διαβραχούν υπό διάφορες περιβαλλοντικές συνθήκες, οπότε είναι λογικό ότι σε μια μη ληθαργική κατάσταση τα σπέρματα χρειάζονται λιγότερο χρόνο να φυτρώσουν, εάν κατά την πτώση τους βρίσκονται σε μια κατάσταση ενεργού μεταβολισμού και ενυδάτωσης, από ό,τι εάν τα σπέρματα είχαν χαμηλότερα ποσοστά υγρασίας και επίσης βρίσκονταν σε «ηρεμία». Μπορούμε να υποθέσουμε ότι η γρήγορη φύτρωση αποτελεί: α. Στρατηγική επιβίωσης, διότι ελαχιστοποιείται ο κίνδυνος έκθεσης των σπερμάτων σε πιθανούς θηρευτές και β. Προσδοκία μέγιστης ανάπτυξης των αρτιβλάστων σε ευνοϊκές περιβαλλοντικές συνθήκες και σε περιορισμένη χρονική διάρκεια. Επίσης η θνησιμότητα των σπερμάτων, που προκύπτει από τη θήρευση και την επίθεση μυκήτων, οδηγεί σε μια στρατηγική επιβίωσης των σπερμάτων για εγρήγορση και γρήγορη φύτρωση, με σκοπό να μειωθεί το χρονικό διάστημα κατά το οποίο τα σπέρματα εκτίθενται σε μόλυνση ή στη δυσμενή επίδραση των θηρευτών αμέσως μετά τη διασπορά. Γενικότερα οι κατάλληλες συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας είναι επιθυμητές για τη φύτρωση και τη γρήγορη εγκατάσταση των αρτιβλάστων στη φύση είναι ενδιαφέρον να γνωρίζουμε ότι ανορθόδοξα είδη εύκρατων περιοχών εκτίθενται σε υψηλότερα επίπεδα ανοχής στην αποξήρανση από εκείνα των τροπικών περιοχών (Pammenter & Berjak 2). Όσον αφορά στη φύτρωση γενικότερα, αυτή περιλαμβάνει τις εξής φάσεις: τη διάβρεξη, μια γρήγορη αύξηση στην ανάπτυξη των θρεπτικών συστατικών και την έναρξη της αύξησης του εμβρύου. Από τη στιγμή που η φύτρωση έχει αρχίσει με την έξοδο του 29

30 ριζιδίου από το σπερματικό περίβλημα, το έμβρυο «είναι καταδικασμένο» ή να αυξηθεί ή να πεθάνει. Οι παράγοντες που θα επηρεάσουν τη διαδικασία της φύτρωσης είναι: Θερμοκρασία: Η θερμοκρασία είναι μια καλή ένδειξη της χρονικής περιόδου του έτους και συνδέεται στενά με το χρόνο της φύτρωσης. Οι Washitani & Masuda (199) έδειξαν σε μια μελέτη της φύτρωσης στην Ιαπωνία, ότι η φύτρωση επέρχεται για όλα σχεδόν τα είδη την περίοδο της άνοιξης ;ή το καλοκαίρι. Οι ίδιοι ερευνητές βρήκαν ότι η φύτρωση των σπερμάτων αρχίζει, όταν η θερμοκρασία αυξάνεται. Οι θερμοκρασίες φύτρωσης ποικίλλουν μεταξύ των ειδών και κάποια είδη έχουν ανάγκη ψυχρής στρωμάτωσης (chilling), για να σπάσει ο λήθαργος και να φυτρώσουν στην ίδια θερμοκρασία της ψυχρής στρωμάτωσης, δηλαδή στους 5-8 ο C (Grime et al. 1981, Pritchard et al. 1996, 1999). Σε πολλά είδη η φύτρωση πιθανόν να προωθείται μόνον από την ψυχρή στρωμάτωση. Θερμοκρασία φύτρωσης και γεωγραφική κατανομή: Το ελάχιστο και μέγιστο των θερμοκρασιών ποικίλλει ανάμεσα στις Βόρειες και Νότιες γεωγραφικά προελεύσεις και βέβαια υπάρχει ένα τυπικά χαμηλότερο άριστο (5-15 ο C) για φύτρωση στα μεσογειακά φυτά (Thanos et al. 1989). Αντίθετα, αρκτικά είδη έχουν ανάγκη υψηλότερων θερμοκρασιών για φύτρωση (Baskin & Baskin 1998). Τα περισσότερα τροπικά είδη υποφέρουν από το ψύχος, τραυματίζονται και αργά ή γρήγορα οδηγούνται στο θάνατο, εάν οι θερμοκρασίες είναι κάτω από 1 ο C (Crawford 1989). Εναλλαγή θερμοκρασιών: Σε πολλά είδη η φύτρωση μειώνεται ή δεν εκδηλώνεται καθόλου σε σταθερές θερμοκρασίες. H φύτρωση συχνά αυξάνεται με την εφαρμογή εναλλασσόμενων θερμοκρασιών. Όσον αφορά στα σπέρματα του Aesculus hippocastanum αυτά είναι και ευαίσθητα στην αφυδάτωση (ανορθόδοξα Roberts 1973) αλλά και ληθαργικά, ασυνήθιστο για ανορθόδοξα είδη (Tweddle et al. 23) και εκτίθενται σε ένα έμβρυο-φυσιολογικό λήθαργο, ο οποίος αίρεται με τη στρωμάτωση των σπερμάτων σε ψυχρές θερμοκρασίες (Suszka 1966, Gordon & Rowe 1982, Tompsett & Pritchard 1993). Στα σπέρματα του Aesculus hippocastanum διακρίνονται οι 2 φυσιολογικές διαδικασίες, δηλαδή του λήθαργου και της φύτρωσης. Έτσι εμφανίζεται να αίρεται πλήρως ο λήθαργος μετά από χρονικό διάστημα ημερών και τότε επακολουθεί η φύτρωση (Vleeshowers et al. 1995, Hilhorst 1997). Ο λήθαργος των σπερμάτων του Aesculus hippocastanum συνεχίζεται για περίπου 4 μήνες και, προκειμένου να αρθεί και να επακολουθήσει η φύτρωση, είναι ανάγκη τα σπέρματα να υποστούν ψυχρή υγρή στρωμάτωση στα επίπεδα των 2-11 o C. Η άριστη θερμοκρασία στρωμάτωσης κατά την οποία και ο λήθαργος αίρεται αλλά και η φύτρωση επέρχεται είναι η θερμοκρασία των 6 o C, ενώ όσο πιο πολύ αυξάνονται οι θερμοκρασίες στρωμάτωσης, τόσο πιο πολύ καθυστερεί η φύτρωση, αλλά και το τελικό ποσοστό φύτρωσης μειώνεται (Steadman & Pritchard 24). Με τη διαδικασία της στρωμάτωσης τα σπέρματα φυτρώνουν στα επίπεδα των 16 και 26 o C (Pritchard et al. 1996, Tompsett & Pritchard 1998). Μακροπρόθεσμα ψυχρή στρωμάτωση (Chilling) για περισσότερο από 6 μήνες, διευκολύνει και την άρση του ληθάργου, αλλά και τη φύτρωση σε χαμηλές θερμοκρασίες (Pritchard et al.1996). Ο βαθύς λήθαργος των σπερμάτων διαρκεί για περίπου 6 εβδομάδες και αυτός είναι ο λόγος που τα προσφάτως συγκομισθέντα σπέρματα παρουσιάζουν μια αργή φύτρωση ακόμη και σε υψηλές θερμοκρασίες o C. Μετά από 6 εβδομάδες ψυχρής στρωμάτωσης όλα σχεδόν τα σπέρματα είναι ικανά να φυτρώσουν σε διάστημα 7-1 ημερών υπό ευνοϊκές συνθήκες διάβρεξης και στη θερμοκρασία των 27 o C. Από την 16 η 17 η όμως εβδομάδα όλα τα σπέρματα γίνονται μη ληθαργικά και φυτρώνουν γρήγορα (Obroucheva & Antipova 22). Προς το τέλος της 1 ης εβδομάδας και ενώ ο λήθαργος του εμβρύου έχει αρθεί, ο λήθαργος του περιβλήματος εξακολουθεί να υπάρχει και είναι πλέον η μοναδική αιτία για την καθυστέρηση της εμφάνισης του ριζίδιου (Obroucheva & Lityagina 27). Ο λήθαργος του 3

31 εμβρύου διατηρείται με το ΑBΑ και αίρεται από τις κυτοκινίνες. Επίσης η θερμοκρασία του αέρα κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης μπορεί να επιδράσει στο λήθαργο των σπερμάτων. Η άρση του λήθαργου του σπερματικού περιβλήματος σηματοδοτεί την έναρξη της φύτρωσης. Τα σπέρματα του A. hippocastanum φαίνεται να είναι η περίπτωση στην οποία συνδυάζεται και ο βαθύς λήθαργος, που είναι χαρακτηριστικό κυρίως των ορθόδοξων σπερμάτων, αλλά και η "recalcitrant" ιδιότητα του είδους. Εάν αφαιρεθεί το σπερματικό περίβλημα ακριβώς πάνω από τη θέση του εμβρυακού άξονα (χωρίς βέβαια να τραυματιστεί), τότε η φύτρωση επέρχεται πολύ γρήγορα, ακόμη και σε χαμηλότερες θερμοκρασίες (2 o C). Αυτό μας επιτρέπει να διακρίνουμε τη συμβολή του σπερματικού περιβλήματος στη διάρκεια του βαθέος ληθάργου (Obroucheva & Antipova 22). Οι Pritchard et al. (1999), επισήμαναν διαφορές στα επίπεδα του ληθάργου στη Ν. Αγγλία σε 4 διαφορετικά έτη. Σπέρματα του A. hippocastanum Νότιων περιοχών επέδειξαν ικανότητα φύτρωσης σε χαμηλότερες θερμοκρασίες από ό,τι αντίστοιχα Βόρειων περιοχών και τούτο γιατί το άθροισμα του θερμικού χρόνου κατά τη διάρκεια ανάπτυξης των σπερμάτων ήταν υψηλότερο έναντι των Βόρειων περιοχών και προφανώς η Τ b (θερμοκρασία βάσης) για φύτρωση ήταν χαμηλότερη. Το θερμικό ιστορικό των σπερμάτων πάνω στο μητρικό φυτό επηρεάζει τις επακόλουθες αντιδράσεις στους χειρισμούς για το σπάσιμο του λήθαργου. Μελέτες σε διαφορετικούς πληθυσμούς έδειξαν ότι η Τ b (θερμοκρασία βάσης) για φύτρωση των προσφάτως συγκομισθέντων σπερμάτων του Aesculus hippocastanum είναι κοντά στους 25 o C για το Ηνωμένο Βασίλειο και περίπου 19 o C για σπέρματα ελληνικών προελεύσεων. Είναι δε Τ b η θερμοκρασία εκείνη στην οποία το τάχος φύτρωσης των σπερμάτων είναι μηδέν (Garcia Huidobro et al. 1982). Η Τ b προοδευτικά μειώνεται κατά,17 o C ανά ημέρα σε chilling στους 6 o C ή άλλως περίπου 1 o C ανά 6 ημέρες. Αυτό σημαίνει ότι σπέρματα τα οποία είναι τοποθετημένα για φύτρωση στους 6 o C δεν θα φυτρώσουν, αν η Τ b δεν κατέβει κάτω από τη θερμοκρασία της ψυχρής στρωμάτωσης ή αποθήκευσης, δηλαδή τους 6 o C, και αυτό το χρονικό διάστημα υπολογίζεται ότι είναι περίπου 9-11 ημέρες από την ημέρα της στρωμάτωσης ή αποθήκευσης. Επίσης καθώς η στρωμάτωση γίνεται σε ψυχρότερες θερμοκρασίες και για περισσότερο χρόνο, τόσο το τάχος της φύτρωσης αυξάνεται και άρα φύτρωση σε χαμηλότερες (ψυχρότερες) θερμοκρασίες επιτυγχάνεται. Είναι πιθανό κάποια σπέρματα του είδους να είναι λιγότερο ώριμα κατά το χρόνο της διασποράς τους από ό,τι άλλα, οπότε χρειάζεται να συνεχίσουν την ανάπτυξή τους κατά τα πρώτα στάδια της στρωμάτωσης. Ετσι ένας συνδυασμός της ανάπτυξης των σπερμάτων και της ψυχρής στρωμάτωσης για περίπου 15 ημέρες οδηγεί σε φύτρωση όλων των βιώσιμων σπερμάτων. Η μείωση της Τ b για την άρση του ληθάργου και τη δυνατότητα φύτρωσης σε χαμηλότερες θερμοκρασίες, ως αποτέλεσμα της ψυχρής στρωμάτωσης, έχει αναφερθεί και για άλλα είδη, όπως το Alnus glutinosa (Mc Vean 1955) και Betula sp. (Joseph 1929). Υπό εργαστηριακές συνθήκες επίσης έχει μελετηθεί η φύτρωση σε ένα ευρύ φάσμα θερμοκρασιών από 2 42 o C ενώ η στρωμάτωση των σπερμάτων έγινε στους 6 o C. Το κριτήριο της φύτρωσης ήταν η έξοδος του εμβρυακού άξονα σε μήκος μεγαλύτερο από 1 cm και μια κανονική μορφολογική εμφάνιση του ριζίδιου (Pritchard et al. 1996). Στα επίπεδα των πολύ υψηλών θερμοκρασιών (42 o C) δεν παρατηρήθηκε καθόλου φύτρωση. Αντίθετα, στα επίπεδα των (26-36 o C) η φύτρωση προοδευτικά αυξανόταν και συμπληρωνόταν μέσα σε διάστημα περίπου 2 μηνών. Αναφέρεται ότι η φύτρωση βελτιώθηκε σε ποσοστά από το 15% στο 55% και από το 4% στο 8% σε αντίστοιχα έτη, όταν η θερμοκρασία ανυψώθηκε από τους 26 στους 36 o C. Στις ενδιάμεσες θερμοκρασίες (11-21 o C) η φύτρωση ήταν φτωχή για σπέρματα που δεν τοποθετήθηκαν σε ψυχρή στρωμάτωση. Σπέρματα που τοποθετήθηκαν στους 21 o C για πάνω από 1 έτος, φύτρωσαν μόνο στο 3%, (Pritchard et al. 1996). Μειωμένα επίπεδα φύτρωσης έχουν αναφερθεί και για τα επίπεδα των (11-16 o C), χωρίς τα σπέρματα να δεχθούν πρόψυξη (Pritchard et al. 1996). Μετά από 3,2 31

32 έτη περίπου κάποια σπέρματα που παρέμειναν στους o C δεν φύτρωσαν αλλά παρέμειναν υγιή και, όταν μεταφέρθηκαν στους 36 o C, ένα ποσοστό περίπου 3% φύτρωσαν (Pritchard et al.1996). Πάντως ένα μεγάλο ποσοστό σπερμάτων του είδους μετά τη διασπορά τους είναι δυνατό να φυτρώσουν σε ποσοστό μεγαλύτερο του 5% σε διάστημα 2 μηνών, καθώς οι θερμοκρασίες ανυψώνονται από το επίπεδο των 26 o C στους 36 o C, ενώ, καθώς ο χρόνος στρωμάτωσης αυξάνεται, η φύτρωση βαθμιαία βελτιώνεται σε όλες τις θερμοκρασίες μέχρι και τους 36 ο C (Tompsett & Pritchard 1993, Pritchard et al. 1996). Τα ποσοστά της φύτρωσης αυξάνονται γραμμικά με τη στρωμάτωση και αυτή η σχέση είναι ανεξάρτητη από τις θερμοκρασίες φύτρωσης στα επίπεδα μεταξύ των 16 και 36 o C (Pritchard et al. 1999). Θερμοκρασίες μεγαλύτερες από 26 o C πρέπει να προτιμούνται, γιατί βελτιώνουν τη φύτρωση (Tompsett & Pritchard 1993, Pritchard et al. 1996). Η προωθητική δράση της μερικής αποξήρανσης των σπερμάτων του Aesculus hippocastanum μετά τη διασπορά τους από το 5% περίπου στο 32-4% περιεχόμενης υγρασίας, είναι πιθανόν να αναπαριστά μια συνέχεια της διαδικασίας της πρώιμης ωρίμανσης, η οποία συμβαίνει φυσικά πάνω στα δένδρα, καθώς τα σπέρματα γίνονται πιο ξηρά (Tompsett & Pritchard 1993). Αυτή η ξήρανση θεωρείται αναγκαία για τη συμπλήρωση της ωρίμανσης των σπερμάτων κατά το χρόνο της διασποράς τους. Περαιτέρω αποξήρανση από τα προαναφερθέντα επίπεδα είναι καταστρεπτική για τα σπέρματα (απώλεια της βιωσιμότητας), επιβεβαιώνοντας έμμεσα ότι τα σπέρματα του είδους είναι ανορθόδοξα. Σε χαμηλότερα επίπεδα περιεχόμενης υγρασίας από το 48%, υπάρχει μια θετική μετακίνηση νερού από τις κοτυληδόνες προς τους άξονες. Αυτή η διαδικασία φαίνεται να προστατεύει τους άξονες από καταστροφή κατά την αποξήρανση, μετά την αποκοπή των σπερμάτων από το μητρικό φυτό (Pritchard et al. 1996). Παρόλο που η αποθήκευση των ανορθόδοξων σπερμάτων στους 2 o C επιβραδύνει τη φύτρωση και γενικά ενισχύει τη μακροβιότητα, για τα σπέρματα του Aesculus hippocastanum το μακροπρόθεσμο ψύχος εγγυάται τη φύτρωση (Pritchard et al. 1996). Ο συνδυασμός της μερικής αποξήρανσης με την ψυχρή στρωμάτωση προωθεί τη φύτρωση των ενυδατωμένων σπερμάτων. Η ψυχρή στρωμάτωση διευκολύνει τη φύτρωση όχι μόνο στις χαμηλές θερμοκρασίες αλλά και σε υψηλότερες (Pritchard et al. 1996). Μερική αποξήρανση γίνεται αιτία αύξησης της φύτρωσης για όλες τις περιόδους ψύχους. Για παράδειγμα, επιτεύχθηκε μέγιστη φύτρωση από ποσοστό μικρότερο του 1% στο 25-35%, όταν η περιεχόμενη υγρασία των σπερμάτων πριν το ψύχος μειώθηκε από το 48-51% στο 4-44%. Επίσης διαπιστώθηκε μεταβολή της φύτρωσης από 15-4% στο 8%, με επέκταση της χρονικής περιόδου ψύχους από 6 σε 9 εβδομάδες. Ομοίως με τη μερική αποξήρανση στο 4-44% η φύτρωση αυξήθηκε από το 15-3% στο 8%, όταν οι περίοδοι ψύχους αυξήθηκαν από 3 σε 6 εβδομάδες. Στο πεδίο τα σπέρματα του Aesculus hippocastanum διαχειμάζουν κάτω από τη στρωμνή των φύλλων και το χιόνι. Η κατάσταση αυτή των σπερμάτων μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί ένα είδος στρωμάτωσης και μάλιστα υπό φυσικές συνθήκες. Στρωμάτωση επίσης υπό εργαστηριακές συνθήκες μπορεί να γίνει μέσα σε υγρή άμμο ή και στο ψυγείο στους 5-8 o C με επικάλυψη υγρού απορροφητικού χαρτιού. Επιπλέον παρόμοια αποτελέσματα όσον αφορά την άρση του ληθάργου αλλά και τα τελικά ποσοστά φύτρωσης επιτεύχθηκαν και με τον χειρισμό της απλής αποθήκευσης των σπερμάτων μέσα σε σάκους πολυαιθυλενίου και τοποθέτησής τους στους 5 o C (Τσιρούκης και συν. 25). Στην Ελλάδα τα σπέρματα του Aesculus hippocastanum διασπείρονται στις αρχές του Οκτωβρίου. Με την έναρξη των φθινοπωρινών και χειμερινών βροχών και καθότι κατά τον μήνα Οκτώβριο ο μέσος όρος των μέγιστων ημερήσιων θερμοκρασιών είναι 29,7 o C σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας (Meteorological Office 1973), δηλαδή, πάνω από την Τ b, που για σπέρματα ελληνικής προέλευσης υπολογίσθηκε στους 19 o C, είναι θεωρητικά δυνατόν η φύτρωση να συμβεί κατά το φθινόπωρο. Όμως από πειράματα τα οποία εγκαταστάθηκαν στο 32

33 πεδίο καθώς επίσης και σε φυσικούς σταθμούς εξάπλωσης του είδους στον Κίσαβο, διαπιστώθηκε ότι η φύτρωση των σπερμάτων πραγματοποιείται στις αρχές της άνοιξης και συγκεκριμένα στα τέλη Μαρτίου (Tsiroukis et al. 24). Πολύ περισσότερο φύτρωση το φθινόπωρο είναι απίθανο να συμβεί στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου η Τ b είναι αρκετά υψηλότερη και κοντά στους 25 o C, οπότε και η φύτρωση επέρχεται την άνοιξη, όταν λόγω του chilling το παράθυρο της φύτρωσης διευρύνεται και προς τις χαμηλότερες θερμοκρασίες (Pritchard et al. 1999). Ένα πιθανό πλεονέκτημα της φύτρωσης το φθινόπωρο θα μπορούσε να είναι το γεγονός να καταφέρουν τα αρτίβλαστα να φθάσουν σε ένα ικανό μέγεθος πριν την έναρξη του καλοκαιριού και ως εκ τούτου να μειωθεί η πιθανότητα ξήρανσης που θα τα οδηγούσε στη θνησιμότητα. Αυτή η πιθανότητα υποστηρίζεται και από την παρατήρηση ότι σπέρματα του είδους Aesculus californica, το οποίο συμβαίνει να ανήκει στο μεσογειακό τύπο φυτών (Καλιφόρνια των Η.Π.Α), φυτρώνει το φθινόπωρο με την έναρξη των βροχών (Suszka 1966). 6.1 Πορεία φύτρωσης του Aesculus hippocastanum Η μετάβαση των σπερμάτων από το βαθύ λήθαργο στην ορατή φύτρωση θεωρητικά φαίνεται να είναι μια απλή διαδικασία που επιβεβαιώνεται με την έξοδο του ριζιδίου από το σπερματικό περίβλημα. Εντούτοις για την περίπτωση του Aesculus hippocastanum αυτή η περίοδος από τη διασπορά των σπερμάτων μέχρι τη φύτρωση φαίνεται να περνά μέσα από κάποιες φάσεις (στάδια), ήτοι: της διατήρησης του ληθάργου της άρσης του ληθάργου της επιμήκυνσης των κυττάρων και της έναρξης της αύξησης αυτής καθαυτής. Μια πρωταρχική διαδικασία για αύξηση είναι η επιμήκυνση των αξονικών οργάνων του εμβρύου (Obroucheva 1999, Obroucheva & Antipova 1999), ενώ η κυτταρική διαίρεση στο μερίστωμα της ρίζας αρχίζει είτε ταυτόχρονα με την επιμήκυνση σε μερικά σπέρματα, είτε μετά από λίγες ή και περισσότερες ώρες σε άλλα. Η κυτταρική επιμήκυνση παρέχει γρήγορη επέκταση των αξόνων, που είναι αναγκαία όχι μόνο για την έξοδο του ριζιδίου διαμέσου του σπερματικού περιβλήματος, αλλά και για να κατορθώσει αυτό, να προσεγγίσει το εδαφικό νερό όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Κατά συνέπεια η ορατή φύτρωση (εμφάνιση ριζιδίου) είναι το αποτέλεσμα από την έναρξη της κυτταρικής επιμήκυνσης και οι διαδικασίες προετοιμασίας για την έναρξη της αύξησης είναι εκείνες που σχετίζονται με την επακόλουθη επιμήκυνση των αξονικών οργάνων του εμβρύου. Στα αξονικά όργανα των σπερμάτων, προκειμένου να αρχίσει η μεταβολική δραστηριότητα, η προετοιμασία επιμήκυνσης των κυττάρων κ.λπ., είναι αναγκαίο να επιτευχθούν τα αντίστοιχα περιεχόμενα νερού και βέβαια προκειμένου να πετύχουμε τη φύτρωση των σπερμάτων, η περιεχόμενη υγρασία τους πρέπει να αυξηθεί σε υψηλότερα επίπεδα κατά τη διάρκεια της δεύτερης προφυτρωτικής περιόδου, η οποία σηματοδοτείται με τη διαδικασία προετοιμασίας των αξονικών κυττάρων για φύτρωση (Obroucheva & Antipova 1997, 1999, 2). Τα σπέρματα του Aesculus hippocastanum φυτρώνουν μόνο με κυτταρική επιμήκυνση σε μήκος πάνω από 3 cm. Τα προσφάτως συγκομιζόμενα σπέρματα του είδους, όταν τοποθετούνται σε ψυχρή στρωμάτωση στους 4 ο C, βρίσκονται σε συνθήκες τέτοιες που αποτρέπουν την αφυδάτωση των σπερμάτων κάτω από το «μοιραίο» ή «κρίσιμο» επίπεδο υγρασίας, στο οποίο χάνεται η βιωσιμότητά τους (Obroucheva & Antipova 22). Τα σπέρματα του Aesculus hippocastanum εκτίθενται σε ένα λήθαργο του εμβρύου σε συνδυασμό με το λήθαργο του σπερματικού περιβλήματος. Τα σπέρματα αυτά, όταν μελετήθηκαν για φύτρωση στο νερό στους 27 ο C, βρίσκονταν για μια περίοδο 4 εβδομάδων 33

34 σε περίοδο βαθέος ληθάργου και τότε μόνο το 3% των σπερμάτων φύτρωσαν αργά μέσα σε ένα (1) μήνα. Η συνεχιζόμενη περίοδος του ληθάργου τελειώνει μετά από περίπου εβδομάδες και τότε η φύτρωση είναι γρήγορη σχεδόν για όλα τα σπέρματα (Obroucheva & Antipova 22). Κατά τη διάρκεια της τρίτης περιόδου, δηλαδή όταν είχε αρθεί ο λήθαργος, τα σπέρματα φύτρωσαν στους 27 ο C σε 2-3 μέρες (Obroucheva & Antipova 1999, 22). Διαπιστώθηκε επίσης ότι στα σπέρματα του Aesculus hippocastanum η ρύθμιση του ληθάργου του εμβρύου γίνεται από 2 ορμόνες, το ΑΒΑ και τις κυτοκινίνες (Obroucheva & Antipova 2, 22). Μη ληθαργικά σπέρματα είναι ικανά να φυτρώσουν, εφόσον το νερό είναι διαθέσιμο στα κατάλληλα επίπεδα. Η περιεχόμενη υγρασία των αξόνων των ληθαργικών σπερμάτων διατηρείται σε επίπεδα 63-65% και αυτό είναι τυπικό των ανορθόδοξων σπερμάτων. Η εμφάνιση του ριζιδίου, όμως στα σπέρματα του Α. hippocastanum επέρχεται όταν η περιεχόμενη υγρασία των αξόνων αυξηθεί και φθάσει περίπου στο 72-74% (Obroucheva & Antipova 22). Οι άξονες των μη ληθαργικών σπερμάτων είναι ανάγκη να αναπτύξουν μερικούς φυσιολογικούς μηχανισμούς που επιτρέπουν σ αυτά να αυξήσουν τα επίπεδα της ενυδάτωσης, ώστε η αύξηση του ριζιδίου να αρχίσει. Συνεπώς η προετοιμασία για έναρξη της αύξησης δεν είναι μια διαδικασία ορμονικής ρύθμισης αλλά προωθείται από την ενυδάτωση των αξόνων. Η έναρξη της αύξησης στα φυτρωμένα σπέρματα του Aesculus hippocastanum ακολουθεί την εξής πορεία. Για περίπου 5 ώρες η έναρξη της αύξησης και η επακόλουθη επέκταση των αξόνων συμβαίνει μόνο με επιμήκυνση των κυττάρων. Το υποκοτύλιο είναι το πρώτο αξονικό όργανο που αυξάνεται σε μήκος και επιπλέον σπρώχνει την άκρη του ριζιδίου διαμέσου του σπερματικού περιβλήματος. Κατά συνέπεια η προετοιμασία για την έναρξη της αύξησης συμβαίνει πρωταρχικά στο υποκοτύλιο, που αυξάνει μόνο με την επιμήκυνση των κυττάρων. Ούτε μίτωση, ούτε κάποια προσαύξηση στον αριθμό των κυττάρων παρατηρείται. Κατά τη διάρκεια της φύτρωσης το υποκοτύλιο διπλασιάζεται σε μήκος. Μόνο μετά την ανάδυση το ριζίδιο αρχίζει να αυξάνεται αλλά αργά. Επίσης και η αύξηση των κυττάρων της ρίζας πραγματοποιείται μόνο με επέκταση (επιμήκυνση) των κυττάρων. Τα βασικά κύτταρα της ρίζας που γειτονεύουν με το υποκοτύλιο αρχίζουν να αυξάνονται πρώτον (Obroucheva & Antipova 22). Ως συμπέρασμα προκύπτει ότι: η αύξηση των αξόνων κατά την εμφάνιση (ανάδυση) του ριζιδίου και πάνω από το μήκος των 3, cm συμβαίνει μόνο με επιμήκυνση του υποκοτύλιου και των κυττάρων της ρίζας, ενώ κατά τις μετρήσεις του μήκους των κυττάρων επιβεβαιώθηκε η απουσία της μίτωσης στους άξονες κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Οι ρίζες του Aesculus hippocastanum ακολουθούν τις γενικές αρχές της ζωνικής ανάπτυξης, δηλαδή τον σχηματισμό ζώνης, μετά από μια επιμήκυνση βασικών κυττάρων (Obroucheva & Antipova 1999). Η αύξηση όλων των οργάνων (υποκοτύλιο ρίζα επικοτύλιο) αρχίζει με επέκταση των κυττάρων, ενώ ένα νέο ορμονικό σύστημα αναπτύσσεται στα όργανα των αρτιβλάστων μετά την εμφάνιση του ριζιδίου. Κατά το στάδιο του ληθάργου δεν υπάρχει διέγερση για την εμφάνιση του ριζιδίου που επάγεται από γιββερελίνες, ενώ η επέκταση (επιμήκυνση) των αξονικών οργάνων σε μη ληθαργικά σπέρματα διεγείρεται από τις γιββερελίνες. Χαρακτηριστική είναι επίσης η διέγερση της εμφάνισης του ριζιδίου από κυτοκινίνες κατά τη διάρκεια του ληθάργου. Μετά από 4 εβδομάδες στρωμάτωσης υπάρχει μια άρση του λήθαργου από την επίδραση της κυτοκινίνης. 34

35 Προκύπτει λοιπόν για τα σπέρματα του Α. hippocastanum, ότι το ΑΒΑ είναι η ορμόνη της διατήρησης του ληθάργου στο έμβρυο και το σπερματικό περίβλημα, ενώ οι κυτοκινίνες και γιββερελίνες είναι εκείνες που προκαλούν την άρση του ληθάργου (Obroucheva 1999, Obroucheva & Antipova 2, 23). 7. Οικοφυσιολογία φύτρωσης και εγκατάστασης αρτιβλάστων στο πεδίο Όπως προαναφέρθηκε, τα σπέρματα προκειμένου να επιτελέσουν την κύρια αποστολή τους, που δεν είναι άλλη από την «διαιώνιση» του είδους, και παρόλο που είναι κινητές μορφές και ανθεκτικές δομές στην καταπόνηση, κάποια στιγμή θα βρεθούν σε ένα «δύσκολο» φυσικό περιβάλλον, όπου εκεί ανάλογα με τη ζωτικότητα που έχουν διατηρήσει από το στάδιο της αποθήκευσης θα χρειαστεί να αναπτύξουν διάφορες στρατηγικές και προσαρμογές επιβίωσης, στην αρχή ως σπέρματα και στη συνέχεια μετά τη φύτρωση ως αρτίβλαστα. Η φύτρωση των σπερμάτων μπορεί να θεωρηθεί ως μια σειρά διαδοχικών (μεταβατικών) διεργασιών, που θα έχουν ως αποτέλεσμα το σχηματισμό του αρτιβλάστου. Αυτές οι διεργασίες διακρίνονται σε τρεις φάσεις διαφοροποιήσεις, ήτοι: Μηχανική διεργασία (απορρόφηση νερού διόγκωση) Χημική διεργασία (διάλυση και ανασύνθεση των αποθησαυριστικών ουσιών) Μορφολογική διεργασία, η οποία ολοκληρώνεται με την αύξηση και ανάπτυξη του εμβρύου. Η διαδικασία της φύτρωσης είναι ένα σύνθετο φαινόμενο, το οποίο επηρεάζεται από μια σειρά εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων, όπως το νερό, η θερμοκρασία, το οξυγόνο, το φως, οι αναστολείς της αύξησης, η εξωτερική δομή του σπέρματος, ο λήθαργος κ.λπ. Αν όλοι οι παραπάνω παράγοντες είναι ευνοϊκοί, τότε και η φύτρωση θα εξελιχθεί ομαλά. Στη φύση οι οικολογικές συνθήκες συχνά είναι αρκετά δυσμενείς και σοβαρές μορφές «πιέσεων» ασκούνται πάνω στα σπέρματα. Σ αυτή την περίπτωση, τα σπέρματα σε πρώτη φάση και τα αρτίβλαστα στη συνέχεια έχουν να δώσουν το δικό τους αγώνα, αναπτύσσοντας κατάλληλες στρατηγικές επιβίωσης και εγκατάστασης. Σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να ισχύσουν «γενικοί» κανόνες για τη φύτρωση, διότι υπάρχουν σοβαρές αποκλίσεις τόσο μεταξύ των σπερμάτων διαφορετικών ειδών, όσο και μεταξύ του ίδιου είδους και ακόμη και της ίδιας ταξικαρπίας. Έτσι λοιπόν οι πλέον βασικοί οικολογικοί παράγοντες που επηρεάζουν άμεσα τη φύτρωση των σπερμάτων, είναι: α. Η υγρασία. Όπως προαναφέραμε, τα σπέρματα, ανάλογα με το βαθμό αφυδάτωσης που υπέστησαν στο στάδιο της ωρίμανσης κατά το χρόνο της διασποράς τους από το μητρικό δένδρο, ποικίλλουν σε περιεχόμενα υγρασίας, από 2-6% για τα ορθόδοξα και 2-4% και πλέον για τα ανορθόδοξα σπέρματα. Και στους δύο τύπους σπερμάτων, όπως καταλαβαίνουμε, και σε μεγαλύτερο βαθμό στον πρώτο χρειάζεται η διάβρεξη (imbibition) για τη διόγκωση του σπέρματος. Η απαραίτητη για την ενεργοποίηση της φύτρωσης υγρασία κυμαίνεται μεταξύ του 6 και 8%. Εκείνο που παίζει αποφασιστικό ρόλο κατά τη διάβρεξη είναι η διαπερατότητα του εξωτερικού περιβλήματος και ιδιαίτερα όταν αυτό είναι σκληρό και αδιαπέραστο. Τότε ίσως απαιτηθεί ειδική μεταχείριση (μηχανική χάραξη - scarification). β. Η θερμοκρασία. Η φύτρωση γίνεται γρηγορότερα, όσο ανεβαίνει η θερμοκρασία μέχρις ενός σημείου που θεωρείται «το θερμοκρασιακό άριστο» του είδους. Πάνω από το όριο αυτό κάθε άνοδος της θερμοκρασίας μπορεί να αποβεί «θανατηφόρα» για το σπέρμα. Επειδή οι θερμοκρασίες του άριστου ορίου διαφοροποιούνται ανάλογα με το είδος, το βαθμό ωρίμανσης, την ηλικία, τη ζωτικότητα, τις γενετικές καταβολές του σπέρματος κ.λπ, ευνοϊκές θεωρούνται οι εναλλασσόμενες (χαμηλές - υψηλές) θερμοκρασίες. 35

36 γ. Η σύνθεση των αερίων. Η σύνθεση της περιβάλλουσας ατμόσφαιρας είναι σημαντική στη φύτρωση των σπερμάτων. Συνήθης ατμόσφαιρα που περιέχει 2% Οξυγόνο (O 2 ) και,3% διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) είναι ικανοποιητική. Επίσης κατά τη διάβρεξη των σπερμάτων σημαντική είναι και η παρουσία του αιθυλενίου. Όσον αφορά δε στην αναγκαία ενέργεια για την φύτρωση των σπερμάτων αυτή προσλαμβάνεται από το ΑΤΡ, που σχηματίζεται συνήθως σε αερόβιες συνθήκες. δ. Το φως. Ως προς το φως τα σπέρματα διαφοροποιούνται σε τρεις κατηγορίες: Σ αυτά που φυτρώνουν στο σκοτάδι Σ αυτά που απαιτούν συνεχή φωτισμό προκειμένου να φυτρώσουν και Στα αδιάφορα ως προς το φως (Τάκος και Μέρου 1995). Από την ηλιακή ακτινοβολία θετική επίδραση στη φύτρωση επέδειξαν τα μεγάλα μήκη κύματος (κόκκινο πορτοκαλί και κίτρινο), ενώ τα μικρότερα (πράσινο γαλάζιο και ιώδες) είχαν αρνητική ή και ουδέτερη επίδραση. Η φύτρωση συνήθως προωθείται από την έκθεση στο ανοικτό κόκκινο φως (66 nm) και αναστέλλεται από την έκθεση στο σκοτεινό κόκκινο φως (73 nm). Η ένταση του φωτός που απαιτείται για να ενεργοποιηθεί το σύστημα του φυτοχρώματος είναι χαμηλή (1-5 Lux) και είναι γενικά επαρκής. Τα έμβρυα «ξηρών σπερμάτων είναι εφοδιασμένα με όλα σχεδόν τα ένζυμα του βασικού μεταβολισμού (π.χ. γλυκόλυσης, κύκλος τρικαρβοξυλικών οξέων, φωσφοπεντοζών κ.λπ.), τα οποία αρχίζουν να λειτουργούν σε σύντομο διάστημα μετά τη διάβρεξη των σπερμάτων. Η αδυναμία των σπερμάτων να φυτρώσουν κάτω από αντίξοες εξωτερικές συνθήκες, δηλαδή, λίγο ή καθόλου νερό και οξυγόνο, πολύ ψηλές ή χαμηλές θερμοκρασίες, ανασταλτικές ουσίες, ονομάζεται αναστολή της φύτρωσης και αίρεται μόλις αποκατασταθεί το ευνοϊκό περιβάλλον Οικοφυσιολογικές στρατηγικές επιβίωσης των ανορθόδοξων σπερμάτων στο πεδίο. Η φυσική επιλογή οδηγεί κάθε οργανισμό στη βελτιστοποίηση της κατανομής των διαθέσιμων πρώτων υλών στα διάφορα φυτικά τμήματα, με «αντάλλαγμα» τη μεγιστοποίηση της προσαρμοστικότητας σε συγκεκριμένο σύνολο βιοτικών και αβιοτικών συνθηκών. Με δεδομένο τον επιμερισμό των πρώτων υλών ενός είδους, είναι φανερός ο ανταγωνισμός ανάμεσα στο συνολικό αριθμό και στο μέγεθος κάθε σπέρματος. Το βάρος ποικίλλει από περίπου 1 μg σε ορχεοειδή και παρασιτικά φυτά μέχρι και 27 kg στο Lodoicea maldivica (Γεωργίου και συν. 27). Κάθε φυτό όπως προαναφέρθηκε, έχει κατά τη διάρκεια της ζωής του διαθέσιμη μια ποσότητα πρώτων υλών (θρεπτικά συστατικά, ενέργεια, νερό), την οποία πρέπει να κατανείμει στις φυτικές του λειτουργίες (αύξηση, αναπαραγωγή, άμυνα). Αυξημένη παροχή πρώτων υλών προς μια λειτουργία συνεπάγεται μειωμένη παροχή προς τις υπόλοιπες. Η στρατηγική που ακολουθεί ένα φυτό συνδέεται άμεσα με τον τρόπο κατανομής των διαθέσιμων πρώτων υλών σε σχέση με το περιβάλλον του. Όπως αναφέρεται από τον Καδή (1995), σε ασταθείς οικοτύπους, όπου η ικανότητα παραγωγής απογόνων είναι σημαντικότερη από την ικανότητα ανταγωνισμού με άλλα φυτά, γίνεται επιμερισμός του μεγαλύτερου μέρους των πρώτων υλών προς την αναπαραγωγή (r στρατηγική). Αντίθετα φυτά σταθερών οικοτόπων, όπου ο ανταγωνισμός είναι μεγάλος και η θνησιμότητα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την πυκνότητα των φυτών, είναι ανάγκη να επενδύσουν στη βλαστητική αύξηση, ώστε να ανταπεξέλθουν στον ανταγωνισμό (Κ στρατηγική) Ανάλογα λοιπόν με τα οικοφυσιολογικά και άλλα χαρακτηριστικά, όπως η παραγωγή σπερμάτων ανά φυτό, η διάρκεια ζωής των, η ικανότητα διασποράς, οι μηχανισμοί λήθάργου και φύτρωσης ο τύπος του ενδιαιτήματος, οι κίνδυνοι θήρευσης κ.λπ., που συνδέονται με το 36

37 μέγεθος των σπερμάτων (μικρά ή μεγάλα), ακολουθούνται από τα φυτά διάφορες στρατηγικές επιβίωσης όπως αναφέρονται παρακάτω (Γεωργίου και συν. 27). Βασική στρατηγική επιβίωσης των φυτών μέσα από τις αναπαραγωγικές δομές (σπέρματα) είναι και το φαινόμενο της πληροκαρπίας (masting), δηλαδή η συγχρονισμένη παραγωγή μεγάλων σοδειών σε ακανόνιστα χρονικά διαστήματα συνήθως της τάξης των 2-4 ετών. Το φαινόμενο αυτό θα λέγαμε αποτελεί στρατηγική ή μηχανισμό προστασίας και επιβίωσης του είδους έναντι θηρευτών ή άλλων δυσμενών οικολογικών συνθηκών. Επίσης οι καμπύλες διασποράς των σπερμάτων, δηλαδή η δυνατότητα εναπόθεσης των σπερμάτων στο έδαφος σε συνάρτηση με την απόσταση (κοντά ή μακριά) από το φυτό, μας δίνουν τη δυνατότητα να υποθέσουμε ότι τα φυτά μέσω των σπερμάτων τους αποκτούν τη δυναμική να «εποικήσουν ασφαλείς βιότοπους» (Safe sites), ήτοι περιοχές με ευνοϊκές συνθήκες φύτρωσης των σπερμάτων και επακόλουθης εγκατάστασης των αρτιβλάστων. Η μεταφορά των ώριμων σπερμάτων ή γενικότερα των μονάδων διασποράς γίνεται συχνά με τη μεσολάβηση εξωτερικού παράγοντα, όπως π.χ. ο άνεμος, το νερό, τα ζώα και έχουμε αντίστοιχα τις έννοιες ανεμοχωρία, υδροχωρία, ζωοχωρία, ενώ όταν η διασπορά γίνεται από το ίδιο το φυτό (π.χ. με εκσφενδόνιση των σπερμάτων) έχουμε αυτοχωρία. Ο τρόπος διασποράς, όπως φαίνεται, είναι συνάρτηση κυρίως του μεγέθους του σπέρματος. Έτσι ανορθόδοξα σπέρματα, που κατά την πτώση τους είναι αρκετά ενυδατωμένα και μεγάλα, δεν διασπείρονται ευρέως, ενώ η διασπορά τους επιτελείται κυρίως με τα ζώα, το νερό, ή παρουσιάζουν αυτοχωρία. Ενδιαφέρον ακόμη παρουσιάζει η συνεξέλιξη (coevolution) των εξειδικευμένων καρποφάγων πτηνών και των αντίστοιχων φυτών που οι καρποί ή τα σπέρματά τους καταναλώνονται από τα πτηνά αυτά (π.χ. η κίσσα και τα βαλανίδια), μια και η κάθε πλευρά εξαρτάται από την άλλη για την επιβίωση και τη διατήρησή της (Γεωργίου και συν. 27). Εξαιρετικής σημασίας επίσης για την επιβίωση των φυτών είναι οι εδαφικές σπερματικές τράπεζες, ήτοι ο αριθμός των ζωντανών σπερμάτων που υπάρχουν στο έδαφος είτε ως ληθαργικά, είτε σε κατάσταση ηρεμίας. Φυτά των αρχικών σταδίων της οικολογικής διαδοχής (πρώιμοι) επιλέγουν στρατηγική μεγάλης διασποράς είτε στο χώρο, είτε στο χρόνο. Τα φυτά που σχηματίζουν εδαφικές σπερματικές τράπεζες ακολουθούν τη δεύτερη παραλλαγή και αντί να «αναζητούν» διαταραγμένες περιοχές περιμένουν μέχρι η διατάραξη να συμβεί στην περιοχή τους. Εδάφη υγροτόπων έχουν συνήθως μεγάλο απόθεμα ληθαργικών σπερμάτων, ενώ αντίθετα ενδιαιτήματα που υφίστανται μικρές διαταράξεις αντιπροσωπεύονται με λιγότερα σπέρματα στην εδαφική τράπεζα. Απαραίτητο συστατικό στρατηγικής που οδηγεί σε τράπεζες σπερμάτων είναι η ικανή χρονική διάρκεια κατά την οποία ένα σπέρμα μπορεί να παραμείνει βιώσιμο στο έδαφος. Ακραία περίπτωση βιωσιμότητας που φθάνει μέχρι και αρκετούς αιώνες αποτελεί το Lupinus arcticus, το οποίο επιβίωσε στο παγωμένο λαγούμι ενός τρωκτικού στον Β. Καναδά για 1. χρόνια (Porsild et al. 1967). Συνήθως όμως η «οικολογική μακροβιότητα» είναι μικρότερη και δεν ξεπερνά μερικές δεκαετίες. Σε μια εδαφική τράπεζα σπερμάτων η βιωσιμότητα φαίνεται πως ελαττώνεται εκθετικά σε συνάρτηση με το χρόνο. Όσον αφορά στον τομέα της διατήρησης (conservation) της χλωρίδας, πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στα είδη που δεν αντιπροσωπεύονται επαρκώς στην εδαφική τράπεζα και άρα είναι περισσότερο ευάλωτα. Πολλοί φυτικοί οργανισμοί μπορούν να αντιμετωπίζουν τη δυσμενή επίδραση του περιβάλλοντος με μια γρήγορη αντίδραση σε κάθε βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους και με την ικανότητα γρήγορου πολλαπλασιασμού και «επανεποίκισης» της χαμένης γι αυτούς περιοχής. Αυτή η «επανεποίκιση» επιτυγχάνεται με μια στρατηγική από μέρους των φυτών που διακρίνονται από τη συχνή και άφθονη παραγωγή σπερμάτων, την ικανότητα παραγωγής 37

38 σπερμάτων σε μικρή ηλικία, την ικανότητα διασποράς σε μεγάλες αποστάσεις, καθώς και από την αντοχή τους σε ακραίες οικολογικές συνθήκες. Άλλα χαρακτηριστικά που συνδέονται με την επιβίωση των σπερμάτων είναι και οι «χημικές» συνθήκες στο μικροπεριβάλλον του σπέρματος, οι οποίες πιθανόν να αποτελούν καθοριστικό παράγοντα για την προώθηση ή αναστολή της φύτρωσης. Η πιο γνωστή προωθητική δράση προκαλείται από τη συγκέντρωση των νιτρικών ιόντων. Μια από τις πλέον αποτελεσματικές προσαρμογές για την εξασφάλιση μιας επιτυχημένης εγκατάστασης του αρτίβλαστου είναι το «μεγάλο» μέγεθος του σπέρματος, που αντιστοιχεί σε μεγαλύτερα θρεπτικά αποθέματα, διαθέσιμα για τα αρχικά ετερότροφα στάδια της ανάπτυξης. Το μεγάλο μέγεθος σπέρματος είναι συχνό χαρακτηριστικό σε είδη πυκνής βλάστησης και πιθανόν να αποτελεί οικολογική στρατηγική επιβίωσης για εγκατάσταση κάτω από σκιά (Γεωργίου και συν. 27). Υγρόφιλα φυλλοβόλα δένδρα που παράγουν μεγάλα σπέρματα συμπληρώνουν την ετήσια επιμήκυνση των βλαστών, καθώς και την ετήσια παραγωγή των φύλλων σε μικρότερη χρονική περίοδο, ακόμη και όταν αναπτύσσονται στη σκιά. Αντίθετα, είδη με μικρά σπέρματα έφθαναν στο προηγούμενο αποτέλεσμα μόνο όταν αναπτύσσονταν κάτω από φωτεινές συνθήκες και πάλι με κάποια χρονική καθυστέρηση (Khurana & Singh 21). Από τη στιγμή που ένα σπέρμα «ανιχνεύσει» όλες τις ευνοϊκές οικολογικές συνθήκες για φύτρωση φαίνεται πως υπάρχει ισχυρή επεκτατική πίεση για ταχύτατη ανάπτυξη, ώστε το αρτίβλαστο να εγκατασταθεί μαζί με το πρώτο «κύμα εποίκων» και να αποφύγει τους «καθυστερημένους». Η φύτρωση των σπερμάτων και η εμφάνιση αρτιβλάστων θεωρείται ως πλεονέκτημα επιβίωσης, γιατί τα αρτίβλαστα είναι λιγότερο επιρρεπή στους θηρευτές και ιδιαίτερα στους μύκητες απ ό,τι τα σπέρματα. Άλλο ένα πλεονέκτημα είναι το γεγονός ότι τα αρτίβλαστα, που συνδέονται ακόμη με το συνήθως μεγάλο μητρικό σπέρμα, είναι ικανά να αναβλαστήσουν μετά από επίθεση φυτοφάγων οργανισμών. Μια άλλη στρατηγική που συνδέεται με το μεγάλο μέγεθος του σπέρματος και που τη χρησιμοποιούν κυρίως ερημικά φυτά είναι η γρήγορη και μεγάλη αύξηση της ρίζας μέχρι τον υδροφόρο ορίζοντα σε περιόδους έντονης ξηρασίας. Χαρακτηριστική ομάδα τέτοιων ερημικών φυτών είναι τα λεγόμενα «φρεατόφυτα» (Γεωργίου και συν. 27). Τέλος, στρατηγική επιβίωσης των ανορθόδοξων σπερμάτων έναντι των θηρευτών, μπορεί να θεωρηθεί και η πικρή και στυφή γεύση αυτών, λόγω των ταννινών που περιέχουν (π.χ. Aesculus, Castanea), με στόχο την αποτροπή της θήρευσης ή τουλάχιστον τη μερική θήρευσή τους. 8. Τοποθέτηση του ερευνητικού προβλήματος και σκοπός της έρευνας Η Ιπποκαστανιά (Aesculus hippocastanum L., αγγλ. horse chestnut) είναι ένα φυλλοβόλο δένδρο που ανήκει στην οικογένεια Hippocastanaceae ή σύμφωνα με τις νεότερες αντιλήψεις στην οικογένεια Sapindaceae. Το είδος αυτό έχει μια σχετικά μικρή φυσική γεωγραφική κατανομή που περιορίζεται στην Ελλάδα και σε πολύ μικρότερο βαθμό στην Αλβανία και στην Π.Γ.Δ.Μ. (Tutin et al , 1993). Στην Ευρώπη το είδος έχει εισαχθεί από τα Βαλκάνια (Howard 1945, Krüssmann 1976). Θεωρείται πολύ δημοφιλές και ελκυστικό λόγω της αισθητικής του και διακοσμεί πολλές λεωφόρους και πάρκα. Η παρούσα διατριβή αποσκοπεί στο να συμβάλλει στη μελέτη της αναπαραγωγικής φυσιολογίας και οικολογίας του είδους, για πρώτη φορά σε φυσικούς πληθυσμούς και επίσης να καταβληθεί μια προσπάθεια πλήρους καταγραφής της φυσικής γεωγραφικής κατανομής του είδους στην Ελλάδα. Οι προγενέστερες σχετικές μελέτες αφορούν φυτικό υλικό 38

39 (σπέρματα) του Aesculus hippocastanum από άτομα τεχνητών φυτειών, εγκατεστημένα κυρίως στη Β. Ευρώπη. Για τις ανάγκες των πειραμάτων της διατριβής επιλέχθηκαν τρεις αντιπροσωπευτικές φυσικές, γεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας, οι οποίες φιλοξενούν αρκετούς πληθυσμούς του είδους και είναι σχετικά εύκολη η πρόσβαση σε αυτούς. Οι περιοχές αυτές είναι: Γρεβενά οροσειρά Β. Πίνδου Καρδίτσα όρος Άγραφα και Λάρισα όρος Κίσαβος. Πραγματοποιήθηκαν συλλογές σπερμάτων και καρπών κατά τα έτη για την πραγματοποίηση πειραμάτων τόσο στο εργαστήριο όσο και στο πεδίο (Κίσαβος). Στις συγκεκριμένες φυσικές περιοχές πραγματοποιήθηκαν κατά το διάστημα της μελέτης φαινολογικές παρατηρήσεις και μετρήσεις που αφορούσαν την ανθοφορία, καρπόδεση, ωρίμανση των καρπών, χρόνο και τρόπους διασποράς των σπερμάτων, καθώς επίσης τους πιθανούς θηρευτές και παράγοντες απειλής του είδους. Οι δύο βασικοί και ευρύτεροι στόχοι της διατριβής συνοψίζονται: Στη μελέτη της αναπαραγωγικής φυσιολογίας και οικολογίας του Aesculus hippocastanum με σπέρματα φυσικών προελεύσεων της Ελλάδας, τόσο εργαστηριακά, με την μελέτη και διερεύνηση των παραμέτρων της οικοφυσιολογίας της φύτρωσης, του ληθάργου και της άρσης αυτού, της ευαισθησίας αφυδάτωσης και δυνατότητας μακράς αποθήκευσης, όσο και της οικολογίας της φύτρωσης των σπερμάτων (φυσικά και τεχνητά), καθώς και της επιβίωσης των αρτιβλάστων στο πεδίο. Στην όσο το δυνατόν λεπτομερή καταγραφή της φυσικής και γεωγραφικής κατανομής του είδους και στη χαρτογράφησή του. Στον εντοπισμό των φυσικών υποπληθυσμών του Aesculus hippocastanum στην Ελλάδα με ταυτόχρονη καταγραφή των διάφορων βιοτικών και αβιοτικών παραμέτρων, ήτοι: γεωγραφικές συντεταγμένες, αριθμός ενήλικων ατόμων, γεωλογικό υπόστρωμα, υψόμετρο, κλίση, έκθεση, επιφάνεια κατάληψης, τύπος ενδιαιτήματος, συνοδά είδη, βαθμός φυσικής αναγέννησης κ.λπ. Επίσης στην επισήμανση των εξωγενών κινδύνων και απειλών που αντιμετωπίζει το είδος καθώς και στην εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης αυτού με την εφαρμογή του λογισμικού RAMAS. Οι επιμέρους στόχοι της μελέτης καθορίσθηκαν: Στη συλλογή καρπών και σπερμάτων επί 4 έτη για πραγματοποίηση μετρήσεων (μάζας καρπών και σπερμάτων, εκτίμηση της περιεχόμενης υγρασίας (%), καθώς και της νωπής και ξηρής μάζας (%), των επιμέρους τμημάτων του σπέρματος δηλαδή, του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του εμβρυακού άξονα). Στη μερική αφυδάτωση των σπερμάτων για μακρά αποθήκευση. Στη μερική αφυδάτωση των σπερμάτων και τοποθέτησή τους στους -2 ο C. Στη διαπίστωση της βιωσιμότητας των σπερμάτων μετά από μερική αφυδάτωση σε διάφορα επίπεδα περιεχόμενης υγρασίας. Στην παρακολούθηση της αύξησης του μήκους του εμβρυακού άξονα. Στην κινητική της διάβρεξης των σπερμάτων. Στην αποθήκευση και στρωμάτωση των σπερμάτων στους 5-8 ο C. Στον έλεγχο της φύτρωσης στο εργαστήριο και στο πεδίο (φυσικά και τεχνητά). Στην καταγραφή των μετεωρολογικών συνθηκών στον Κίσαβο. Στην παρακολούθηση της επιβίωσης και ανάπτυξης των αρτιβλάστων. Στην γεωγραφική φυσική κατανομή της Ιπποκαστανιάς στην Ελλάδα, καθώς και την εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης του είδους σύμφωνα με τα νέα κριτήρια της IUCN 21 (V 3.1). Στην αναπαραγωγική οικολογία. Στη διασπορά των σπερμάτων και τη θήρευση. 39

40 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 1. Περιοχές μελέτης Στα πλαίσια της παρούσας διατριβής επιλέχθηκαν οι παρακάτω γεωγραφικές περιοχές ήτοι: Γρεβενά (Β. Πίνδος), Καρδίτσα (Άγραφα 2 θέσεις) και Λάρισα (Κίσαβος 7 θέσεις), για τη συλλογή φυτικού υλικού (καρποί και σπέρματα) και μελέτη των οικοφυσιολογικών συνθηκών, της αναπαραγωγικής βιολογίας και των φαινολογικών παρατηρήσεων. Λάρισα (Κίσαβος), για εγκατάσταση πειραμάτων πεδίου με σκοπό τη μελέτη της φύτρωσης μετά από τεχνητή σπορά αλλά και υπό φυσικές συνθήκες, καθώς επίσης και της επιβίωσης των αρτιβλάστων, τη μελέτη της διασποράς των σπερμάτων και τον εντοπισμό πιθανών θηρευτών. Γεωγραφικά διαμερίσματα της Ελλάδας για τη διερεύνηση της φυσικής εξάπλωσης του είδους. Για την πρώτη περίπτωση επιλέχθηκαν τρεις (3) αντιπροσωπευτικές φυσικές περιοχές εξάπλωσης του είδους με τις επιμέρους θέσεις, οι οποίες και αναφέρονται λεπτομερώς στον Πίνακα 2. Πίνακας 2. Φυσικές περιοχές μελέτης της Ιπποκαστανιάς, τοπωνύμια, υψόμετρα και γεωγραφικές συντεταγμένες. Α/Α ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΟΠΩΝΥΜΙΟ ΥΨΟΜΕΤΡΟ N E 1 ΓΡΕΒΕΝΑ (Β. ΠΙΝΔΟΣ) ΜΙΚΡΟΛΙΒΑΔΟ ΠΕΡΙΒΟΛΙ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΚΑΡΔΙΤΣΑ (ΑΓΡΑΦΑ) ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ - ΚΑΝΑΛΑΚΙΑ ΚΑΡΔΙΤΣΑ (ΑΓΡΑΦΑ) Ρ. ΚΑΡΥΩΤΗΣ ΛΑΡΙΣΑ (ΚΙΣΑΒΟΣ) ΑΡΚΟΔΟΠΟΥΡΙ ΛΑΡΙΣΑ (ΚΙΣΑΒΟΣ) ΓΑΥΡΟΝΕΡΙ ΛΑΡΙΣΑ (ΚΙΣΑΒΟΣ) Ρ. ΣΚΟΡΔΑ ΤΡΙΑ ΠΗΓΑΔΙΑ - 7 ΛΑΡΙΣΑ (ΚΙΣΑΒΟΣ) ΚΑΚΟΣΚΑΛΙ ΛΑΡΙΣΑ (ΚΙΣΑΒΟΣ) ΚΑΤΩ ΚΑΤΑΒΟΘΡΑ ΛΑΡΙΣΑ (ΚΙΣΑΒΟΣ) Ρ. ΓΟΥΜΑΡΟΛΑΚΑΣ ΛΑΡΙΣΑ (ΦΥΤΕΙΑ 1 ΚΙΣΑΒΟΥ) ΑΡΚΟΔΟΠΟΥΡΙ Γρεβενά (Β. Πίνδος). Στο βόρειο τμήμα της οροσειράς της Πίνδου δεσπόζουν οι ορεινοί όγκοι της Τραπεζίτσας (222 m), της Τύμφης (Γκαμήλα) (2497 m), του Σμόλικα (2.637 m) και του Λύγκου (2.24 m). Εδώ ανήκει επίσης το φαράγγι του Βίκου και η χαράδρα του Αώου, η Βάλια Κάλντα. Μαζί με το Σμόλικα, η Τύμφη λειτουργεί ως καθοριστικός ρυθμιστής του υδάτινου ισοζυγίου, αφού τροφοδοτούν με νερό τα δύο σημαντικότερα ποτάμια της περιοχής, τον Αώο και τον Βοϊδομάτη. Το κλίμα επηρεάζει καθοριστικά τη μορφολογία και τη λειτουργία των οικοσυστημάτων (τύποι βλάστησης, είδη πανίδας και χλωρίδας) της Β. Πίνδου. Μεγάλο ετήσιο ύψος βροχής (8-22 mm) και πυκνό χιόνι που πέφτει 7-9 μήνες το χρόνο χαρακτηρίζουν την περιοχή. Η μέση μέγιστη θερμοκρασία του θερμότερου μήνα είναι 29,7 ο C και η μέση ελάχιστη του ψυχρότερου μήνα - 9, ο C. Η Β. Πίνδος εμφανίζει έναν από τους υψηλότερους δείκτες ποικιλότητας τύπων οικοτόπων στην ορεινή Ελλάδα. Η δασική βλάστηση καταλαμβάνει το 8% της έκτασης. Στα 4

41 χαμηλότερα υψόμετρα εμφανίζεται βλάστηση με μεσογειακά στοιχεία (αείφυλλα πλατύφυλλα), ακολουθεί η ζώνη της δρυός και στα αμέσως μεγαλύτερα υψόμετρα κυριαρχούν τα κωνοφόρα με χαρακτηριστικότερη τη μαύρη πεύκη, ενώ πιο ψηλά εμφανίζονται τα δάση οξιάς και ρόμπολου. Οι οικότοποι προτεραιότητας που προστατεύονται είναι τα δάση μαύρης πεύκης, τα μικτά δάση οξιάς - μαύρης πεύκης και τα πλατύφυλλα δάση δρυός με μαύρη πεύκη. Η περιοχή χλωριδικά θεωρείται μια από τις πιο πλούσιες σε αριθμό ειδών. Στη δασική θέση Αμπέλια και στις παρυφές ρέματος επί μήκους 18 m περίπου απαντώνται 153 ενήλικα άτομα ιπποκαστανιάς μαζί με μαύρη πεύκη, είδη δρυός, σφενδάμου, οστρυάς και ιτιάς. Καρδίτσα (Άγραφα με 2 φυσικές θέσεις). Η μελετώμενη περιοχή ανήκει ευρύτερα στο δασικό σύμπλεγμα Αγράφων που καταλαμβάνει το κεντρικό τμήμα των Αγράφων στις ανατολικές υπώρειες της Νότιας Πίνδου και εκτείνεται σε ένα υψόμετρο από 6 m μέχρι την κορυφή Βουτσικάκι σε υψόμετρο 2184 m. Ειδικότερα, ανήκει στο δημόσιο δάσος Βραγγιανών και εντοπίζεται κατά μήκος του ρέματος Καρυώτης. Από το υψόμετρο των 9 μέχρι και των 15 m δεσπόζει το δυναμικό είδος της υβριδογενούς ελάτης το οποίο σε μερικές περιπτώσεις κατέρχεται και μέχρι τα 8 m με τάση να εκτοπίσει τη δρυ. Κατά το μεγαλύτερο μέρος της έκτασης του συμπλέγματος η υβριδογενής ελάτη συγκροτεί αμιγείς συστάδες και σε μικρότερο βαθμό μικτές με τη δρυ και την οξιά. Κατά μήκος των κοιτών των ρεμάτων και των ποταμών απαντώνται διάσπαρτα είδη, όπως η ιπποκαστανιά, ο πλάτανος, η φιλύρα, η φουντουκιά, και η ιτιά. Πετρογραφικά απαντώνται ο φλύσχης που συντίθεται από επάλληλα στρώματα αργιλικών σχιστόλιθων και ψαμμιτών. Επίσης συναντώνται ασβεστόλιθοι. Λάρισα (Κίσαβος με 6 φυσικές θέσεις και 1 τεχνητή φυτεία «ΦΥΤ. ΚΙΣ» ιπποκαστανιάς ηλικίας περίπου 45 ετών, αποτελούμενη από 13 άτομα). Η περιοχή μελέτης του Κίσαβου παρουσιάζει ένα υψηλό ενεργειακό ανάγλυφο με ποικίλλα αντερείσματα και ρέματα. Με την ποικιλότητα του προσανατολισμού δημιουργούνται τοπικά, ιδιαίτερα οικολογικά περιβάλλοντα που προκαλούν διαφορές στη χλωριδική σύνθεση και φυσιογνωμία της βλάστησης. Δασοπονικά η περιοχή καλύπτεται κυρίως από δάση οξιάς, δρυός και καστανιάς. Η οξιά καταλαμβάνει τα ανώτερα υψόμετρα της περιοχής, σε μίξη κατά θέσεις με τη δρυ και την καστανιά στα χαμηλότερα υψόμετρα της εξάπλωσής της και με την ελάτη στα ψηλότερα. Επικρατεί κυρίως το Fagus moesiaca, που στις χαμηλότερες περιοχές συνεμφανίζεται με το Fagus orientalis και στις ψηλότερες με το Fagus silvatica. Η δρυς καλύπτει τα μέσα και κατώτερα υψόμετρα και αντιπροσωπεύεται κυρίως από Quercus conferta, σε μίξη χαμηλότερα με Quercus pubescens και ψηλότερα με Quercus sessiliflora. Η καστανιά όπου έχει υποστεί ανθρωπογενή επίδραση, εμφανίζεται με τη μορφή αμιγών συστάδων, ενώ όπου η επίδραση δεν ήταν έντονη απαντάται σε μίξη με Tilia sp. Τα αείφυλλα πλατύφυλλα καταλαμβάνουν τα χαμηλότερα υψόμετρα φθάνοντας μέχρι τη θάλασσα. Στην περιοχή του Κίσαβου εμφανίζονται δευτερευόντως και ορισμένα ευγενή πλατύφυλλα, όπως η φιλύρα, ο φράξος, ο σφένδαμος και η σορβιά. Επίσης, κατά μήκος των ρεμάτων απαντώνται ο πλάτανος, η ιτιά και σποραδικά άτομα ιπποκαστανιάς. Γεωλογικά και πετρογραφικά ο ορεινός όγκος του Κίσαβου συγκροτείται από σχιστόλιθους (ταλκικούς, μαρμαρυγιακούς και αργιλικούς) και ασβεστόλιθους, ενώ κατά θέσεις εμφανίζονται επίσης και πυριγενή πετρώματα όπως ο γαύρος και ο γραφίτης. 41

42 1.1. Επιλογή ατόμων Ιπποκαστανιάς Κριτήρια Στις προαναφερθείσες φυσικές περιοχές 44 συνολικά ενήλικα δένδρα επιλέχθηκαν και σημάνθηκαν με βάση τα εξής κριτήρια: Κατά γεωγραφική εξάλωση του είδους Κατά υψομετρική εξάπλωση του είδους Ωριμότητα των ατόμων (με βάση το ύψος και τη διάμετρο) Παραγωγικό δυναμικό (με βάση την καρποφορία) Οικοφυσιολογικές συνθήκες ανάπτυξής τους Ύπαρξη ικανού αριθμού ατόμων ανά περιοχή Ευρωστία των ατόμων Δυνατότητα πρόσβασης καθ όλη τη διάρκεια του έτους για φαινολογικές παρατηρήσεις και συλλογή σπερμάτων. Η θέση κάθε δένδρου που σημάνθηκε ανά περιοχή, καταγράφηκε με GPS και οι μετρήσεις που λήφθηκαν ανά άτομο και αναγράφονται στους Πίνακες 3, 4 και 5 είναι οι εξής: Στηθιαία διάμετρος (D 1,3 ): Η μέτρηση πραγματοποιήθηκε στο στηθιαίο ύψος, δηλαδή περίπου 1,3 m από τη βάση του δένδρου, με χρήση παχύμετρου. Ύψος: Η μέτρηση πραγματοποιήθηκε με δενδροϋψόμετρο τύπου Haga. Λήφθηκαν 2 σκοπεύσεις από συγκεκριμένη απόσταση, μία στην κορυφή του δένδρου και μία στη βάση του. Από τις 2 σκοπεύσεις προέκυψε το συνολικό ύψος του δένδρου. Προβολή της κόμης (m 2 ): Υπολογίσθηκε λαμβάνοντας σταυρωτά 2 διαμέτρους που προέκυπταν από την προβολή της κόμης στο έδαφος και η μέση διάμετρος πολλαπλασιαζόμενη με το 3,14 μας έδιδε το εμβαδόν. Πίνακας 3. Αυξητικά χαρακτηριστικά των επιλεγμένων ατόμων Ιπποκαστανιάς στην περιοχή μελέτης Γρεβενών (Β. Πίνδος). Α/Α Στηθιαία διάμετρος (m) Ύψος (m) Διάμετρος κόμης (m) Προβολή κόμης (m 2 ) 1, ,3 19,782 2,33 1 6,1 19,154 3, ,5 7,85 4, ,6 17,584 5, ,7 8,478 6, ,7 3,458 7, ,4 2,96 8, ,9 9,16 9, ,1 6,594 1, ,2 16,328 11, ,2 25,748 12,39 8 6,5 2,41 13, ,5 36,11 14, ,8 52,752 15, ,1 34,854 16, ,9 24,86 17, ,5 29,83 18,45 8 8,1 25,434 42

43 Πίνακας 4. Αυξητικά χαρακτηριστικά των επιλεγμένων ατόμων Ιπποκαστανιάς στην περιοχή μελέτης Καρδίτσας (Άγραφα). Α/Α Στηθιαία διάμετρος (m) Ύψος (m) Διάμετρος κόμης (m) Προβολή κόμης (m 2 ) 1,25 8 5,9 18,526 2,4 12 4,8 15,72 3,2 8 4,1 12,874 4,18 8 4,2 13,188 5,22 8 3,7 11,618 6,32 1 5,4 16,956 7,25 7 5,3 16,642 8,2 8 4,3 13,52 9,18 7 4,5 14,13 1,2 8 4,1 12,874 Πίνακας 5. Αυξητικά χαρακτηριστικά των επιλεγμένων ατόμων Ιπποκαστανιάς στην περιοχή μελέτης Λάρισας (Κίσαβος). Α/Α Στηθιαία διάμετρος (m) Ύψος (m) Διάμετρος κόμης (m) Προβολή κόμης (m 2 ) 1,4 18 6,3 19,782 2,35 9 4,2 13,188 3,35 1 5,1 16,14 4,35 8 4,8 15,72 5,4 1 5,2 16,328 6, ,8 15,72 7, ,5 7,85 8, ,6 14,444 9, ,7 8,478 1, ,8 15,72 11, ,5 7,85 12, ,6 17,584 13, ,7 8,478 14, ,7 8,478 15,4 13 4,6 14,444 16,3 7 3,2 1,48 Στα συγκεκριμένα δένδρα επί 4 συνεχόμενα έτη (23 26) πραγματοποιήθηκαν φαινολογικές παρατηρήσεις σε όλα τα στάδια αναπαραγωγικής διαδικασίας (ανθοφορία, καρπόδεση, καρποφορία), καθώς και συλλογές καρπών και σπερμάτων. Για τη δεύτερη περίπτωση, δηλαδή, τη διεξαγωγή των πειραμάτων πεδίου επιλέχθηκε η περιοχή μελέτης του Κίσαβου για τους παρακάτω λόγους: Δυνατότητα πρόσβασης καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Φυσικοί υποπληθυσμοί του είδους απαντούν σε σημαντικό ποσοστό με οριζόντια και κατακόρυφη χωροταξική κατανομή. Ύπαρξη εγκατάστασης μετεωρολογικών σταθμών του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας (ΕΘΙΑΓΕ) με δυνατότητα λήψης των μετεωρολογικών στοιχείων και των συνθηκών της περιοχής. Πιο συγκεκριμένα οι Μετεωρολογικοί Σταθμοί (Μ.Σ.) είναι: Ο Μ.Σ. Αγ. Τριάδος Καρίτσας σε υψόμετρο 36 m, ο Μ.Σ Κακοσκαλίου σε υψόμετρο 77 m και ο Μ.Σ Χορός σε υψόμετρο 112 m. Δυνατότητα τοποθέτησης ψηφιακού καταγραφέα θερμοκρασίας (Stowaway TidbiT) σε 2 θέσεις (Χλόες και Καταβόθρα) κατά την εγκατάσταση των πειραμάτων πεδίου. 43

44 Η μελέτη της φυσικής, γεωγραφικής εξάπλωσης του είδους εστιάσθηκε σε 14 Νομούς της Ελλάδας και 42 κωμοπόλεις με βάση τις πηγές από την υπάρχουσα, σχετικά ελλιπή, συναφή με το θέμα βιβλιογραφία, αλλά και από προφορικές πηγές. 2. Φυτικό υλικό Η συλλογή καρπών και σπερμάτων στις τρεις φυσικές περιοχές πραγματοποιήθηκε κατά το χρονικό διάστημα από 18 Σεπτεμβρίου έως 6 Οκτωβρίου (το αργότερο) και για τα 4 έτη. Από κάθε δένδρο συλλέχθηκαν αρχικά 1 καρποί, ενώ ακόμη ήταν μισάνοιχτοι, δηλαδή λίγο πριν τη διασπορά των σπερμάτων τους, οι οποίοι αμέσως τοποθετήθηκαν σε διαφανείς πλαστικές σακούλες και φορητό ψυγείο. Επίσης, 25-3 σπέρματα συλλέχθηκαν από το έδαφος (τη στιγμή της διασποράς τους ή μετά από 1-2 ημέρες) και μεταφέρθηκαν στο εργαστήριο του Τομέα Βοτανικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), όπου αποθηκεύθηκαν στους 5 C σε θάλαμο τύπου Sanyo Medicool, μέσα σε μαύρους σάκους πολυαιθυλενίου. Η τοποθέτηση των σπερμάτων στους 5 ο C επιβάλλεται, προκειμένου να διατηρήσουν τα υψηλά επίπεδα της περιεχόμενης υγρασίας τους και φυσικά τη βιωσιμότητά τους (Berjak & Pammenter 21, kermonde & Finch-Savage 22), αλλά και για την άρση του ληθάργου στη συνέχεια. Τα σπέρματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν για την πραγματοποίηση σειράς μετρήσεων, όπως: Μάζα καρπών και σπερμάτων Εκτίμηση της περιεχόμενης υγρασίας (υδατοπεριεκτικότητα %) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του εμβρυακού άξονα Εκτίμηση της νωπής μάζας (%) των συστατικών του σπέρματος Εκτίμηση της ξηρής μάζας (%) των συστατικών του σπέρματος Κινητική της διάβρεξης Έλεγχο της φύτρωσης στο εργαστήριο σε σταθερές θερμοκρασίες (5, 1, 15, 2, 25, 3 και 36 ο C) Μάζα καρπών και σπερμάτων Αμέσως μετά τη συλλογή των καρπών και των σπερμάτων πραγματοποιήθηκαν μετρήσεις 1 καρπών, ή και λιγότερων όταν ο συγκεντρωθείς αριθμός ήταν μικρότερος, καθώς επίσης και των σπερμάτων που προέκυψαν από το άνοιγμα των παραπάνω καρπών. Η μέτρηση της μάζας των καρπών και των σπερμάτων πραγματοποιήθηκε στο Εργαστήριο Δασικής Οικολογίας του Τμήματος Δασοπονίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος του παραρτήματος Καρδίτσας του Τ.Ε.Ι. Λάρισας, με ζυγό ακρίβειας 2 δεκαδικών ψηφίων τύπου Ohayo MP 3. Από τις μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν προέκυψαν τα παρακάτω δεδομένα, τα οποία και αναφέρονται στους Πίνακες 6 και 7: Μέση μάζα καρπών (g) Μέση μάζα σπερμάτων (g) Εκατοστιαία συμμετοχή μάζας σπερμάτων ανά καρπό (%) Υδατοπεριεκτικότητα επί τοις εκατό (Υ%) του σπέρματος και των συστατικών του Νωπή μάζα επί τοις εκατό (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα Ξηρή μάζα επί τοις εκατό (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα. 44

45 Πίνακας 6. Αριθμός και μέση μάζα καρπών (g) (μέση τιμή m ± τυπικό σφάλμα s.e) ανά τόπο και χρόνο συλλογής τους Τόπος συλλογής Χρόνος συλλογής Μέση μάζα καρπών (g) Αριθμός καρπών (n) Γρεβενά Σεπτέμβριος 23 37,1± 1,4 169 Σεπτέμβριος 24 38,6± 2,5 5 Σεπτέμβριος 25 45,9± 2, 1 Σεπτέμβριος 26 45,± 1,9 1 Καρδίτσα Σεπτέμβριος 23 46,9± 2,1 81 Σεπτέμβριος 24 43,± 4,4 23 Σεπτέμβριος 25 43,6± 1,3 1 Σεπτέμβριος 26 41,7± 1,1 1 Κίσαβος Σεπτέμβριος 23 36,6± 1, 127 Σεπτέμβριος 24 42,2± 1,5 5 Σεπτέμβριος 25 38,3± 1,2 1 Σεπτέμβριος 26 45,8± 1,6 1 Κίσαβος Φυτεία Σεπτέμβριος 24 42,3± 2, 5 Σεπτέμβριος 25 43,1± 1,6 1 Πίνακας 7. Αριθμός και μέση μάζα σπερμάτων (g) (μέση τιμή m ± τυπικό σφάλμα s.e) ανά τόπο και χρόνο συλλογής τους Τόπος συλλογής Χρόνος συλλογής Μέση μάζα σπερμάτων (g) Αριθμός σπερμάτων (n) Γρεβενά Σεπτέμβριος 23 13,6±,4 23 Σεπτέμβριος 24 12,6±,6 58 Οκτώβριος 25 15,8±,5 116 Σεπτέμβριος 26 15,7±,5 117 Καρδίτσα Σεπτέμβριος 23 14,6±,4 117 Σεπτέμβριος 24 14,1±,7 36 Σεπτέμβριος 25 16,9±,3 116 Σεπτέμβριος 26 15,±,4 112 Κίσαβος Σεπτέμβριος 23 13,3±,4 158 Σεπτέμβριος 24 16,3±,5 56 Σεπτέμβριος 25 13,8±,5 125 Σεπτέμβριος 26 16,4±,5 116 Κίσαβος Φυτεία Σεπτέμβριος 24 12,9±,4 69 Σεπτέμβριος 25 13,3±, Υδατοπεριεκτικότητα και μάζα σπερμάτων Αμέσως μετά τη συλλογή των σπερμάτων από κάθε περιοχή, πραγματοποιήθηκαν μετρήσεις για τον υπολογισμό της μάζας (g), της περιεχόμενης υγρασίας επί τοις εκατό (%) και της νωπής και ξηρής μάζας των συστατικών του σπέρματος. Οι μετρήσεις της μάζας πραγματοποιήθηκαν σε ηλεκτρονικό ζυγό ακριβείας 2 δεκαδικών ψηφίων, τύπου Ohayo MP 3, ενώ ο κλίβανος ξήρανσης είναι τύπου MEMERT (Germany). Σε κάθε δείγμα από 1 σπέρματα κάθε προέλευσης, ακολουθήθηκε η εξής διαδικασία: Μέτρηση της αρχικής νωπής μάζας (g) του σπέρματος Μέτρηση του απόβαρου (g) των δοχείων αλουμινίου, διαστάσεων.1 x.5 x.3 m με αρίθμηση (Π 1 -Π 1 ) για το περίβλημα, (Κ 1 -Κ 1 ) για τις κοτυληδόνες και (ΑΞ 1 -ΑΞ 1 ) για τον άξονα 45

46 Διαχωρισμός του σπέρματος στα συστατικά του μέρη, δηλαδή το περίβλημα, τις κοτυληδόνες και τον εμβρυακό άξονα, με κοφτερή λεπίδα και τοποθέτηση αυτών στα αντίστοιχα δοχεία αλουμινίου Μέτρηση των δοχείων αλουμινίου με το περιεχόμενό τους (g) Τοποθέτηση όλων των δοχείων στον κλίβανο ξήρανσης για 17 ± 1 ώρες στους 13 ο C σύμφωνα με τα οριζόμενα από την International Seed Testing Association (ISTA 1999) Μέτρηση της ξηράς μάζας (g) όλων των συστατικών του σπέρματος, μετά την παρέλευση του χρόνου ξήρανσης. Με βάση τις παραπάνω μετρήσεις προσδιορίσθηκαν: Η περιεχόμενη υγρασία των συστατικών μερών και ολοκλήρου του σπέρματος (Υ%) Η νωπή μάζα επί τοις εκατό (%), των συστατικών του σπέρματος Η ξηρή μάζα επί τοις εκατό (%), των συστατικών του σπέρματος Περιεχόμενη υγρασία και μάζα σπερμάτων και σύγκριση με σπέρματα μερικώς αφυδατωμένα Σπορομερίδα 7 σπερμάτων προέλευσης Γρεβενών με νωπή μάζα μεταξύ 11 και 13 g, τοποθετήθηκαν ανά 1 σε διαφανείς πλαστικές σακούλες, μέσα σε πλαστικό στεγανό δοχείο και αποθηκεύθηκαν στο ψυγείο στους 5 ο C. Σε 7 διαδοχικές μετρήσεις που διεξήχθησαν σε τακτά χρονικά διαστήματα (περίπου 2 ημερών) και σε δείγμα 1 σπερμάτων κάθε φορά, πραγματοποιήθηκε προσδιορισμός της περιεχόμενης υγρασίας των σπερμάτων καθώς και της εκατοστιαίας συμμετοχής των συστατικών του (σπερματικό περίβλημα, κοτυληδόνες, εμβρυακός άξονας). Τα πειράματα διεξήχθησαν στο Εργαστήριο Δασικής Οικολογίας του τμήματος Δασοπονίας του παραρτήματος Καρδίτσας του Τ.Ε.Ι. Λάρισας, από τον Οκτώβριο 24 έως το Φεβρουάριο 25. Για κάθε 1 σπέρματα ακολουθήθηκε η ίδια διαδικασία που αναφέρθηκε στην ενότητα 2.2 και αφορά στις μετρήσεις μάζας του απόβαρου των δοχείων αλουμινίου, του διαχωρισμού του σπέρματος στα συστατικά του και την τοποθέτηση των συστατικών των σπερμάτων στον κλίβανο ξήρανσης. Επίσης, σε ένα δείγμα 1 σπερμάτων πραγματοποιήθηκε αφυδάτωση σε συνθήκες δωματίου για 36 ώρες. Σκοπός του πειράματος αυτού ήταν να διαπιστωθεί η μεταβολή στην περιεχόμενη υγρασία επί τοις εκατό (%) του σπέρματος και των συστατικών μερών αυτού, συγκρίνοντας μη αφυδατωμένα και μερικώς αφυδατωμένα σπέρματα Μερική αφυδάτωση σπερμάτων α). Αμέσως μετά τη διασπορά και τη συλλογή των σπερμάτων προέλευσης Γρεβενών και αφού υπολογίσθηκε η αρχική περιεχόμενη υγρασία τους, πραγματοποιήθηκε αφυδάτωση 2 σπερμάτων σε φυσικές συνθήκες (στον αέρα και υπό σκιά). Στόχος μας ήταν να μειωθεί η περιεχόμενη υγρασία των σπερμάτων ανά 1 στο 4% και 3% αντίστοιχα Τα σπέρματα αυτά στη συνέχεια τοποθετήθηκαν σε 3 σακούλες (η μία επί της άλλης) και αποθηκεύθηκαν στους 5 C σε θάλαμο τύπου Sanyo Medicool, με χρονικό ορίζοντα 18 μήνες, για να διαπιστωθεί η δυνατότητα μακράς αποθήκευσης υπό συνθήκες μερικής αφυδάτωσης. β). Σε 2 πειράματα των 1 σπερμάτων κάθε φορά, προέλευσης Γρεβενών και συλλογής Σεπτεμβρίου 25 (29/9/25), αφού υπολογίσθηκε η αρχική περιεχόμενη υγρασία (46,3%), το Νοέμβριο του 25 πραγματοποιήθηκε μερική αφυδάτωση αυτών ως εξής: Με απλή έκθεσή τους στον αέρα και υπό σκιά Με χρήση silica-gel (1 g) 46

47 Μετά από 45 ώρες η περιεχόμενη υγρασία αυτών έφθασε στο 38% και 23,39% αντίστοιχα. Κατόπιν τα σπέρματα τοποθετήθηκαν καταρχήν σε poly-bag και στη συνέχεια μέσα σε αεροστεγές γυάλινο δοχείο, το οποίο μεταφέρθηκε στο ψυγείο στους -2 ο C για 2 εβδομάδες. Μετά την παρέλευση αυτού του χρονικού διαστήματος τα σπέρματα αφέθηκαν σε συνθήκες δωματίου για μερικές ώρες και στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε ο έλεγχος της φύτρωσης στους 3 ο C Βιωσιμότητα των σπερμάτων μετά από μερική αφυδάτωση Σε 4 σπέρματα προέλευσης Γρεβενών αμέσως μετά τη διασπορά τους, και με αρχική περιεχόμενη υγρασία 52,6% πραγματοποιήθηκε μερική αφυδάτωση αυτών ανά 1, με χρήση silica gel σε 4 διαφορετικά επίπεδα περιεχόμενης υγρασίας. Στόχος του πειράματος ήταν η ελάττωση της περιεχόμενης υγρασίας από την αρχική (52,6%) σε χαμηλότερα επίπεδα 15, 2, 25 και 35%. Στη συνέχεια τα αφυδατωμένα σπέρματα τοποθετήθηκαν ανά 1 για φύτρωση στους 3 C Μήκος εμβρυακού άξονα Σε 7 διαδοχικές μετρήσεις που διεξήχθησαν σε τακτά χρονικά διαστήματα (περίπου 2 ημερών) και σε δείγμα 1 σπερμάτων κάθε φορά, πραγματοποιήθηκε κατά την αφαίρεση του εμβρυακού άξονα, μέτρηση του μήκους του σε mm, προκειμένου να διαπιστωθεί η πορεία αύξησής του σε βάθος χρόνου περίπου 156 ημερών από την αποθήκευση των σπερμάτων στους 5 ο C. Τα πειράματα διεξήχθησαν στο Εργαστήριο Δασικής Οικολογίας του τμήματος Δασοπονίας του παραρτήματος Καρδίτσας του Τ.Ε.Ι. Λάρισας, από τον Οκτώβριο 24 έως το Φεβρουάριο Διάβρεξη Κινητική της διάβρεξης Στο Εργαστήριο του Τομέα Βοτανικής του Τμήματος Βιολογίας του ΕΚΠΑ μελετήθηκε η κινητική της διάβρεξης σε δείγμα 1 σπερμάτων προέλευσης Γρεβενών για κάθε θερμοκρασία με την εξής διαδικασία: Σπέρματα διαφορετικής μάζας, αριθμήθηκαν (1-1), ζυγίσθηκαν σε ζυγό τύπου ACBplus 3 και τοποθετήθηκαν σε πλαστικό δοχείο διαστάσεων.18 x.15 x.5 m, στη βάση του οποίου είχε διαστρωθεί διπλή στρώση απορροφητικού χαρτιού. Επακολούθησε διάβρεξη με 15 ml απιονισμένο νερό, κάλυψη με απλή στρώση απορροφητικού χαρτιού, ασφάλιση και τοποθέτηση σε θαλάμους φύτρωσης Heraeus (Model BK 56 EL, W.C. Hanau, Germany) και Enviratrol (Conviron, Canada). Η κινητική της διάβρεξης μελετήθηκε στις θερμοκρασίες των 5, 1, 15, 2 και 3 o C. Αρχικά ανά 3 ημέρες και αργότερα ανά εβδομάδα πραγματοποιούνταν μετρήσεις της μάζας των σπερμάτων. Tα σπέρματα ξεπλένονταν με νερό βρύσης και με τη διαδικασία τοποθέτησης στα πλαστικά δοχεία που προαναφέρθηκε συνεχιζόταν το πείραμα. Η πορεία διάβρεξης στα περισσότερα πειράματα πλησίασε ή και ξεπέρασε τις 1 ώρες. Τα σπέρματα στα οποία υπήρχε έξοδος του ριζιδίου σε μήκος τουλάχιστον 1 cm θεωρούνταν ότι φύτρωσαν και απομακρύνονταν από το πλαστικό δοχείο, ενώ συνεχιζόταν η διαδικασία για τα εναπομείναντα. Στο τέλος κάθε πειράματος προέκυπτε η καμπύλη διάβρεξης, το επί τοις εκατό ποσοστό (%) του προσροφώμενου νερού από κάθε σπέρμα, ο μέσος όρος (m) και το τυπικό σφάλμα (± s.e.). 47

48 4. Αποθήκευση και στρωμάτωση των σπερμάτων Οι χειρισμοί που πραγματοποιήθηκαν αμέσως μετά τη διασπορά των σπερμάτων από το μητρικό δένδρο και τη συλλογή τους, ήταν η τοποθέτησή τους σε σάκους πολυαιθυλενίου (2-3 τεμάχια) ο ένας επί του άλλου και η αποθήκευσή τους σε θάλαμο σταθερής θερμοκρασίας 5 ο C τύπου Sanyo Medicool ή σε οικιακό ψυγείο αντίστοιχης θερμοκρασίας. Εκτός από την παραπάνω μέθοδο αποθήκευσης εφαρμόσθηκε και εναλλακτική μέθοδος στρωμάτωσης των σπερμάτων στο ψυγείο και στους 5-8 ο C. Η διαδικασία που ακολουθήθηκε είχε ως εξής: Μια στρώση σπερμάτων τοποθετήθηκε στη βάση αποθηκευτικού δοχείου, διαστάσεων 45 x 24 x 12 cm, του οικιακού ψυγείου μετά τη στρώση 2-3 φύλλων απορροφητικού χαρτιού. Ακολούθησε διάβρεξη με απιονισμένο νερό, τοποθέτηση 2-3 στρώσεων απορροφητικού χαρτιού και μίας στρώσης σπερμάτων, μέχρι που συμπληρώθηκε ολόκληρος ο αποθηκευτικός χώρος. Στο τέλος, το δοχείο καλύφθηκε με διαφανή μεμβράνη και τοποθετήθηκε στο ψυγείο. Κατά διαστήματα πραγματοποιούνταν διάβρεξη των σπερμάτων με απιονισμένο νερό για να διατηρηθεί η υγρή και ψυχρή στρωμάτωση. Περίπου 2 μήνες μετά τη στρωμάτωση άρχισαν τα πρώτα πειράματα φύτρωσης. Η επανάληψη των πειραμάτων με στρωματωμένα σπέρματα γινόταν κάθε μήνα και συνολικά πραγματοποιήθηκαν 4 επαναλήψεις των 9 σπερμάτων κάθε φορά, στις σταθερές θερμοκρασίες των (2 και 3 ο C). 5. Εργαστηριακός έλεγχος της φύτρωσης Ο έλεγχος της φύτρωσης πραγματοποιήθηκε στο εργαστήριο του Τομέα Βοτανικής του Τμήματος Βιολογίας του ΕΚΠΑ αμέσως μετά τη συλλογή των σπερμάτων Όργανα και θάλαμοι Ο έλεγχος της θερμοκρασιακής εξάρτησης της φύτρωσης έγινε σε θαλάμους ελεγχόμενης θερμοκρασίας τύπου Heraeus, Model BK 56 EL, W.C. Heraeus GmbH, Germany, όπου η θερμοκρασία διατηρείται σταθερή με απόκλιση ±.5 C και τύπου Enviratrol (Conviron, Canada). Στους θαλάμους Heraeus πραγματοποιήθηκαν τα πειράματα των 1, 15, 2 και 25 C και στους θαλάμους Enviratrol τα πειράματα των 3 C. Ο έλεγχος της φύτρωσης και η αποθήκευση των σπερμάτων στους 5 C έγινε σε θάλαμο τύπου Sanyo Medicool Πειραματικό πρωτόκολλο Για τον έλεγχο της φύτρωσης χρησιμοποιήθηκαν τυχαία δείγματα των 1 σπερμάτων με 3 επαναλήψεις για τα σπέρματα προέλευσης Γρεβενών, ενώ στα σπέρματα των προελεύσεων Κίσαβου και Καρδίτσας, λόγω του μικρού αριθμού αυτών, οι επαναλήψεις περιορίζονταν σε 2 και σπανιότερα σε 3. Παρόλο που ο αριθμός των σπερμάτων ανά πείραμα είναι συγκριτικά χαμηλός (μικρός), αυτή η προσέγγιση έχει δοκιμασθεί με επιτυχία σε άλλες μελέτες με μεγάλα σπέρματα (Finch Savage et al. 1992, Tompsett & Pritchard 1993, 1998). Επίσης, με σπέρματα προέλευσης Γρεβενών πραγματοποιήθηκε πείραμα φύτρωσης στο οποίο τα σπέρματα είχαν ομαδοποιηθεί κατά βαθμίδες μάζας ως εξής: 4-6 g 9-11 g 48

49 14-16 g g > 21 g Επίσης, διεξήχθησαν πειράματα φύτρωσης στους 25 και 3 ο C με σπέρματα μάζας μικρότερης από 8 g και σπέρματα τυχαίας μάζας, αλλά μεγαλύτερης από 8 g. Η διαδικασία προετοιμασίας που εφαρμόσθηκε σε όλα τα πειράματα φύτρωσης, είναι η παρακάτω: Σε πλαστικό δοχείο διαστάσεων.18 x.15 x.5 m, στο οποίο διαστρώθηκε διπλή στρώση απορροφητικού χαρτιού τοποθετήθηκαν 1 σπέρματα. Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε διάβρεξη με 15 ml απιονισμένο νερό, ακολούθησε κάλυψη με μονή στρώση χαρτιού, κλείσιμο του δοχείου με το κάλυμμά του και μεταφορά στο θάλαμο φύτρωσης. Οι πρώτες θερμοκρασίες που εφαρμόστηκαν είναι οι 2, 25, και 3 ο C. Επίσης, πραγματοποιήθηκε ένα πείραμα φύτρωσης και στους 36 ο C (23). Τέλος, η φυτρωτική ικανότητα των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς μελετήθηκε και στους 15, 1 αλλά και στους 5 ο C. Επιπλέον, πραγματοποιήθηκαν πειράματα φύτρωσης με σπέρματα που αποθηκεύτηκαν σε σάκους πολυαιθυλενίου και τοποθετήθηκαν στους 5 ο C, καθώς και με σπέρματα που είχαν υποβληθεί σε «ψυχρή-υγρή στρωμάτωση», δηλαδή διάστρωση των σπερμάτων σε στρώσεις φύλλων απορροφητικού χαρτιού που υπέστησαν διάβρεξη με απιονισμένο νερό και τοποθετήθηκαν στους 5-8 ο C στο ψυγείο, αντίστοιχων προελεύσεων, προκειμένου να γίνει σύγκριση των αποτελεσμάτων μεταξύ των 2 διαφορετικών χειρισμών. Θα πρέπει να σημειωθεί, ότι η διαδικασία στρωμάτωσης δεν άρχισε αμέσως μετά τη συλλογή των σπερμάτων αλλά περίπου ημέρες αποθήκευσής τους στους 5 ο C. Ως κριτήριο της φύτρωσης θεωρήθηκε η έξοδος του ριζιδίου σε μήκος 1 cm, από το σπερματικό περίβλημα. Μετά από κάθε μέτρηση τα φυτρωμένα σπέρματα απομακρύνονταν από το δοχείο. Η πορεία φύτρωσης παρακολουθούνταν ανά διαστήματα 5-6 ημερών. Με σκοπό την ελαχιστοποίηση των προσβολών από μύκητες, γινόταν πλύσεις των σπερμάτων με νερό βρύσης, καθώς επίσης οι αναγκαίες αλλαγές σε απορροφητικό χαρτί, ενώ κάθε φορά γινόταν και διάβρεξη των σπερμάτων. Οι μετρήσεις ολοκληρώνονταν όταν όλα τα σπέρματα είχαν φυτρώσει, ή όταν το ποσοστό φύτρωσης του δείγματος δεν αυξανόταν άλλο, μετά από 2 τουλάχιστον διαδοχικές μετρήσεις. Οι τελικές τιμές της φύτρωσης αποτελούν τη μέγιστη εκατοστιαία φύτρωση. Στη συνέχεια αναφέρονται οι διάφοροι τύποι πειραμάτων: α) Έλεγχος της φύτρωσης των σπερμάτων μετά από αποθήκευση στους 5 C ή ψυχρήυγρή στρωμάτωση στους 5-8 C Μελετήθηκε η φύτρωση των σπερμάτων μετά από αποθήκευση στους 5 C για τις θερμοκρασίες 5, 1, 15, 2, 25, 3 και 36 C για όλες τις προελεύσεις και επίσης η φύτρωση μετά από ψυχρή-υγρή στρωμάτωση στους 5-8 C για τις θερμοκρασίες 2 και 3 C. β) Έλεγχος της φύτρωσης 1 έτος μετά τη συλλογή των σπερμάτων και αποθήκευσή τους στους 5 C Τον Οκτώβριο του 25 ( ), πραγματοποιήθηκε έλεγχος της φύτρωσης σε σπέρματα προέλευσης Γρεβενών και Φυτείας Κίσαβου συλλογής ( και αντίστοιχα), τα οποία αποθηκεύθηκαν στους 5 C για 1 ολόκληρο έτος. Σε δείγμα 1 σπερμάτων και για 3 επαναλήψεις από κάθε προέλευση, πραγματοποιήθηκε έλεγχος της φύτρωσης στους 15 C. γ) Έλεγχος της φύτρωσης των σπερμάτων μετά από μερική αφαίρεση (αποφλοίωση) του σπερματικού περιβλήματος Τον Οκτώβριο του 25 σε 1 σπέρματα προέλευσης Γρεβενών για κάθε πείραμα, πραγματοποιήθηκε μερική αφαίρεση του περιβλήματος στην περιοχή του εμβρυακού άξονα 49

50 με κοφτερή λεπίδα χωρίς τραυματισμό του. Στη συνέχεια, τα σπέρματα τοποθετήθηκαν για έλεγχο της φύτρωσης στους 15, 2, 25 και 3 C. δ) Έλεγχος της φύτρωσης των σπερμάτων μέσα σε σάκους πολυαιθυλενίου, κατά τη διάρκεια αποθήκευσής τους στους 5 C (χωρίς διάβρεξη) Μέσα σε μαύρους σάκους πολυαιθυλενίου (3 τεμάχια) για την κατά το δυνατόν αποφυγή απορρόφησης υγρασίας από τα σπέρματα, αποθηκεύθηκαν 2 σπέρματα προέλευσης Γρεβενών, με στόχο να διαπιστωθεί αν αυτά θα φυτρώσουν μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, χωρίς καμία απολύτως παρέμβαση (διάβρεξη), χρησιμοποιώντας αποκλειστικά την περιεχόμενη υγρασία τους. Η παρακολούθηση των σπερμάτων γινόταν σε τακτά χρονικά διαστήματα, αρχικά ανά μήνα (λόγω ληθάργου και χαμηλής θερμοκρασίας) και αργότερα, μετά τον 4 ο μήνα, ανά 1 ημέρες. Όσα σπέρματα φύτρωναν, απομακρύνονταν από το σάκο, ενώ καταγράφονταν οι μετρήσεις. Η διαδικασία αυτή διατηρήθηκε για 164 ημέρες. ε) Μερική αφυδάτωση των σπερμάτων για δυνατότητα μακράς αποθήκευσης στους 5 C Αμέσως μετά τη διασπορά και τη συλλογή των σπερμάτων προέλευσης Γρεβενών και αφού υπολογίσθηκε η αρχική περιεχόμενη υγρασία των, πραγματοποιήθηκε αφυδάτωση 2 σπερμάτων σε φυσικές συνθήκες (στον αέρα και υπό σκιά). Στόχος μας ήταν να μειωθεί η περιεχόμενη υγρασία των σπερμάτων ανά 1 στο 4% και 3% αντίστοιχα. Τα σπέρματα αυτά στη συνέχεια τοποθετήθηκαν σε 3 σακούλες (η μία επί της άλλης) και αποθηκεύθηκαν στους 5 C σε θάλαμο τύπου Sanyo Medicool, για να διαπιστωθεί η δυνατότητα μακράς αποθήκευσης υπό συνθήκες μερικής αφυδάτωσης. στ) Μερική αφυδάτωση σπερμάτων και αποθήκευση στους -2 ο C Σε 2 πειράματα των 1 σπερμάτων κάθε φορά, προέλευσης Γρεβενών και συλλογής Σεπτεμβρίου 25 (29/9/25) αφού υπολογίσθηκε η αρχική περιεχόμενη υγρασία επί τοις εκατό (%), το Νοέμβριο του 25 πραγματοποιήθηκε μερική αφυδάτωση αυτών ως εξής: Με απλή έκθεσή τους στον αέρα και υπό σκιά Με χρησιμοποίηση silica-gel (1 g) Με το πέρας της διαδικασίας τα σπέρματα τοποθετήθηκαν μέσα σε αεροστεγές γυάλινο δοχείο στο ψυγείο και στους -2 ο C για 2 εβδομάδες. Μετά την παρέλευση αυτού του χρονικού διαστήματος, τα σπέρματα αφέθηκαν σε συνθήκες δωματίου για μερικές ώρες. Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε ο έλεγχος της φύτρωσης στους 3 ο C. ζ) Βιωσιμότητα των σπερμάτων μετά από μερική αφυδάτωση της περιεχόμενης υγρασίας των επί τοις εκατό (%) Σε 4 σπέρματα προέλευσης Γρεβενών, αμέσως μετά τη διασπορά τους, και με αρχική περιεχόμενη υγρασία 52,6% πραγματοποιήθηκε μερική αφυδάτωση αυτών ανά 1, με χρήση silica gel σε 4 διαφορετικά επίπεδα περιεχόμενης υγρασίας. Στόχος του πειράματος ήταν η ελάττωση της περιεχόμενης υγρασίας από την αρχική (52,6 %) σε χαμηλότερα επίπεδα 15, 2, 25 και 35%. Στη συνέχεια, τα αφυδατωμένα σπέρματα τοποθετήθηκαν ανά 1 για φύτρωση στους 3 C. 6. Έλεγχος της φύτρωσης στο πεδίο Στον Κίσαβο της Λάρισας πραγματοποιήθηκαν από το συνολικά 1 πειράματα σποράς σπερμάτων Ιπποκαστανιάς σε ισάριθμες διαφορετικές θέσεις και κάτω από φυσικές συνθήκες ψύχους. Το υψομετρικό εύρος εγκατάστασης των πειραμάτων κυμάνθηκε από τα m. Οι θέσεις και ο χρόνος εγκατάστασης των πειραμάτων πεδίου εμφανίζονται στον παρακάτω Πίνακα 8. 5

51 Πίνακας 8. Πειράματα φύτρωσης στο πεδίο - Κίσαβος Λάρισας. Χρόνος εγκατάστασης, δασική θέση, γεωγραφικό πλάτος, γεωγραφικό μήκος και υψόμετρο. Α/Α ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΣΠΟΡΑΣ ΔΑΣΙΚΗ ΘΕΣΗ (ΤΟΠΩΝΥΜΙΟ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΠΛΑΤΟΣ (Ν) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΜΗΚΟΣ (Ε) ΥΨΟΜΕΤΡΟ (m) Φυτεία 39 o o Άγιος. Δημήτριος 39 o o Κακοσκάλι ο ο Πηγάδια Αρκοδοπούρι 39 ο ο Χλόες 39 ο ο Μετεωρ. Κλωβός 39 ο ο Κακοσκάλι Χορός 39 ο ο Καταβόθρα 39 ο ο Ρ. Ψαλίδι 39 ο ο Γαυρονέρι 39 ο ο Η επιλογή των θέσεων εγκατάστασης των πειραμάτων φύτρωσης πεδίου βασίσθηκε στα εξής κριτήρια: α) να βρίσκονται κοντά σε φυσικούς πληθυσμούς Ιπποκαστανιάς και β) να είναι δυνατή η αξιοποίηση μετεωρολογικών δεδομένων από κάποιον παραπλήσιο μετεωρολογικό σταθμό Μετεωρολογικές συνθήκες στον Κίσαβο Η ορεινή πτύχωση του Κίσαβου, όπως και των υπόλοιπων ορεινών όγκων του Θεσσαλικού χώρου, τους καθιστά προέκταση των Αλπικών πτυχώσεων της Μεσευρώπης που σχηματίστηκαν κατά την Αλγώγκειο περίοδο του Ηωζωικού αιώνα. Η έντονη διάβρωση που σχηματίσθηκε στον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ Κίσαβου και Ολύμπου είχε ως συνέπεια να δημιουργηθεί η υδάτινη διέξοδος του Πηνειού προς το Αιγαίο Πέλαγος, που αποτελεί το γενικό αποδέκτη της συλλεκτήριας Θεσσαλικής λεκάνης. Το δασικό σύμπλεγμα καλύπτει έκταση ha του ανατολικού τμήματος της Θεσσαλίας. Η εξάπλωσή του αρχίζει από τις ακτές του Αιγαίου Πελάγους μέχρι την υψηλότερη κορυφή του Κίσαβου (1976 m) και στην συνέχεια κατέρχεται από την αντίθετη πλευρά μέχρι το υψόμετρο των 12 m. Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας (ΕΘΙΑΓΕ), σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Ένωση εγκατέστησε Μετεωρολογικούς Σταθμούς στην περιοχή του ΒΑ Κίσαβου από το 1971 έως σήμερα, με σκοπό να μελετηθούν οι επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στα δασικά οικοσυστήματα της χώρας μας. Στην Εικόνα 4 παρατίθενται οι Μετεωρολογικοί Σταθμοί του ΒΑ Κίσαβου. Εκτός από τους προαναφερθέντες 3 μετεωρολογικούς σταθμούς και προκειμένου να έχουμε μετεωρολογικά δεδομένα και κυρίως τη θερμοκρασία σε άλλες 2 θέσεις, τις θέσεις Χλόες και Καταβόθρα, τοποθετήθηκαν αυτοδύναμοι καταγραφείς θερμοκρασίας (Stowaway TidbiT). 51

52 Συνοπτικά, η περιγραφή των θέσεων όπου ήταν διαθέσιμα μετεωρολογικά δεδομένα είναι: Μ.Σ. Αγ. Τριάδας Καρίτσας (Ν: Ε: Υψόμετρο: 36 m). Η βλάστηση στη θέση αυτή χαρακτηρίζεται από αείφυλλα δασικά είδη, όπως το πουρνάρι, το φιλίκι η αριά κλπ. Το κλίμα που επικρατεί στην περιοχή αυτή χαρακτηρίζεται από μία ξηροθερμική περίοδο 4-6 μηνών καθώς και από ανοιξιάτικες και φθινοπωρινές βροχοπτώσεις. Εικόνα 4. Οι μετεωρολογικοί σταθμοί του ΒΑ Κίσαβου. Μ.Σ. Κακοσκαλίου. (Ν: Ε: Υψόμετρο: 77 m). Στη θέση αυτή κυριαρχούν τα φυλλοβόλα πλατύφυλλα δασικά είδη και κυρίως η οξιά και η δρυς. Μ.Σ. Χορός. (Ν: Ε: Υψόμετρο: 112 m). Στη θέση αυτή κυριαρχεί η οξιά και κατά θέσεις υπάρχουν άτομα ελάτης. Το κλίμα χαρακτηρίζεται ως ορεινό μεσογειακό με δριμείς χειμώνες και έντονα μετεωρολογικά κατακρημνίσματα (βροχές και χιόνια), ενώ η ξηροθερμική περίοδος είναι περιορισμένη. Θέση Χλόες. (Ν: Ε: Υψόμετρο: 77 m). Η θέση αυτή χαρακτηρίζεται κυρίως από φυλλοβόλα πλατύφυλλα δασικά είδη και συγκεκριμένα από πλατύφυλλη δρυ, καστανιές, γαύρους κλπ. Θέση Καταβόθρα. (Ν: Ε: Υψόμετρο: 844 m). Στη θέση αυτή κυριαρχούν πρωτίστως η οξιά και δευτερευόντως η ελάτη. Το κλίμα είναι ορεινό μεσογειακό και ομοιάζει προς το κλίμα της Κεντρικής Ευρώπης. Οι χειμώνες είναι δριμύτεροι σε σχέση με τις υπόλοιπες θέσεις, τα χιόνια διαρκούν μερικούς μήνες και η ξηρή περίοδος χωρίς να εξαφανίζεται, περιορίζεται σημαντικά στον ενάμισι μήνα. Κοντά στους μετεωρολογικούς σταθμούς αυτούς αλλά και ευρύτερα, πραγματοποιήθηκαν κατά την περίοδο πειράματα φύτρωσης σπερμάτων Ιπποκαστανιάς, 1 συνολικά, με στόχο τη χρησιμοποίηση των μετεωρολογικών δεδομένων αυτών ή τη σύγκριση με άλλα αυτοδύναμα όργανα (Stowaway TidbiT). Από τους παραπάνω μετεωρολογικούς σταθμούς πάρθηκαν μετεωρολογικά δεδομένα που αφορούν στις βροχοπτώσεις (ύψη βροχής), για μεν τον Μ.Σ. Αγίας Τριάδας Καρίτσας για τα έτη (Πίνακας 9), για δε τον Μ.Σ. Χορός Κίσαβου για τα έτη (Πίνακας 1). Όσον αφορά τις θερμοκρασίες, αυτές αναφέρονται στην περίοδο (Πίνακες 11, 12). 52

53 Πίνακας 9. Οι μηνιαίες ποσότητες βροχοπτώσεων (mm) των ετών 1971 έως 24 στην περιοχή Αγία Τριάδα. (Πηγή: ΕΘΙΑΓΕ ). ΜΗΝΙΑΙΕΣ ΠΟΣΟΤΗΤΕΣ ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΕΩΝ (mm) ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ ΚΑΡΙΤΣΑΣ ΕΤΟΣ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ ΣΥΝΟΛΟ m s.e

54 Μέσο μηνιαίο ύψος βροχής, mm Σύνολο βροχόπτωσης, mm Τα παραπάνω στοιχεία απεικονίζονται γραφικά στην Εικόνα Έτη ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μήνες Εικόνα 5. Συνολικό ύψος βροχής στη θέση Αγ. Τριάδα Κίσαβου κατά την περίοδο (επάνω) και μέσο ύψος βροχής ανά μήνα στην ίδια θέση και περίοδο (κάτω). Οι κατακόρυφες γραμμές αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. 54

55 Πίνακας 1. Οι μηνιαίες ποσότητες βροχοπτώσεων (mm) των ετών 1978 έως 1996 στην περιοχή Χορός, με υψόμετρο 112 m (Πηγή: ΕΘΙΑΓΕ ). ΜΗΝΙΑΙΕΣ ΠΟΣΟΤΗΤΕΣ ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΕΩΝ (mm) ΣΤΟ ΧΟΡΟ ΕΤΟΣ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ ΣΥΝΟΛΟ m s.e

56 Μέσο μηνιαίο ύψος βροχής Σύνολο βροχόπτωσης, mm Τα παραπάνω στοιχεία απεικονίζονται γραφικά στην Εικόνα Έτη ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μήνες Εικόνα 6. Συνολικό ύψος βροχής στη θέση Χορός κατά την περίοδο (επάνω) και μέσο ύψος βροχής ανά μήνα στην ίδια θέση και περίοδο (κάτω). Οι κατακόρυφες γραμμές αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. 56

57 Πίνακας 11. Οι μέσες μηνιαίες θερμοκρασίες C, των ετών 1978 έως 1996 στην περιοχή Αγία Τριάδα με υψόμετρο 36 m. ΜΕΣΗ ΜΗΝΙΑΙΑ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ( C) ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ (ΚΑΡΙΤΣΑ) ΕΤΟΣ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ ΣΥΝΟΛΟ ,1 7, 1,2 11,8 15,2 2,1 23,5 19,7 15,4 11,1 5,7 7,5 12, ,1 7,6 11, 11,8 18,5 21,5 24,3 23,5 21,2 14,7 11,8 9,6 15, ,2 6,1 8,6 12,6 15,5 19,9 22,8 22, 17,5 14,1 12,6 8,3 13, ,9 5,4 11,6 13,1 16,1 23,2 23,4 22,8 2,6 18, 9,1 8,7 14, ,3 3,9 7,6 1,4 16,8 22,2 23,1 23,5 21,6 15,4 9,7 8, 14, ,5 4,9 9,8 15,2 2,5 19,7 26,1 25,4 22,5 17,5 11,1 8,4 15, ,1 7,2 9, 9,6 16,5 2,7 22,5 2,9 2,1 16,6 1,3 5,1 14, ,4 2,4 6,5 12,7 18,4 21,1 24, 23,8 19,9 12,6 9,7 8, 13, ,6 4,3 7,3 14,5 17,1 21,6 23, 24,7 2,6 13,8 8,3 3,8 13, ,4 5,8 2,6 11,3 14,9 21,4 25,1 22,4 22,2 13,4 9,8 7, 13, ,3 5,8 7,3 1,8 16,6 2,9 26,2 24,5 19,9 13,7 5,3 6, 13, , 7,2 9,6 14,4 14,8 19,3 23,2 23,2 18,9 13,5 8,9 4,7 13, ,5 8,1 11,6 13,1 16,8 21, 24,2 22,5 19,2 14,4 11,4 5,6 14, ,7 2,1 6,5 1, 14,6 21,3 21,9 22,4 17,1 15,3 1, 2,1 12, ,9 4,2 7,6 11,1 14,6 18,6 21,5 25,3 18,3 17,3 1,4 6,7 13, ,1 3, 6,7 11,9 16,1 2,3 22,6 23,7 19,6 17,2 6,5 8,3 13, ,4 4,2 9,1 13,3 17, 2,5 22,4 24,8 22,1 15,7 9,4 6,6 14, ,3 7,7 6,6 11, 16,3 21, 23,6 22,5 18,8 13,4 7,1 7, 13, ,1 3,7 3,3 1,3 19, 22,1 23,2 22,7 17,6 11,5 1,8 7,2 13, m 4,9 5,3 7,9 11,7 16,5 2,9 23,4 23, 19,4 14,5 9,3 6,6 13,8 s.e,4,4,6,4,4,2,3,3,4,5,5,4,2 57

58 Μέση μηνιαία θερμοκρασία, ο C Θερμοκρασία σε ο C 12,6 15,1 13,7 14,6 14, 14, 13,6 13,7 13,4 13,6 13,5 12,1 15,6 14,3 13,4 13,5 14,3 13,3 13, Τα παραπάνω στοιχεία απεικονίζονται γραφικά στην Εικόνα Μέση ετήσια θερμοκρασία: ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Εικόνα 7. Ετήσια και μέση ετήσια θερμοκρασία αέρος του Μ.Σ. Αγ. Τριάδος Κίσαβου την περίοδο (επάνω) και μέση μηνιαία θερμοκρασία ανά μήνα στην ίδια θέση και περίοδο (κάτω). Οι κατακόρυφες γραμμές αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. 58

59 Πίνακας 12. Οι μέσες μηνιαίες θερμοκρασίες C των ετών 1978 έως 1996 στην περιοχή Χορός, με υψόμετρο 112 m. ΜΕΣΗ ΜΗΝΙΑΙΑ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ( C) ΣΤΟ ΧΟΡΟ ΕΤΟΣ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ ΣΥΝΟΛΟ ,4 2,5 5,7 7,3 1,7 15,6 16,5 15,2 1,9 6,6 1,2 3, 7, ,6 3,1 6,5 7,3 14, 17, 19,8 19, 16,7 1,2 7,3 5,1 1, ,3 1,6 4,1 8,1 11, 15,4 18,3 17,5 13, 9,6 8,1 3,8 9, ,6,9 7,1 8,6 11,6 18,7 18,9 18,3 16,1 13,5 4,6 4,2 1,1 1982,8 -,6 3,1 5,6 12,3 17,7 18,6 19, 17,1 1,9 5,2 3,5 9, ,,4 5,3 1,7 16, 15,2 21,6 2,9 18, 13, 6,6 3,9 11, ,6 2,7 4,5 5,1 12, 16,2 18, 16,4 15,6 12,1 5,8,6 9, ,1-2,1 2, 8,2 13,9 16,6 19,5 19,3 15,4 8,1 5,2 3,5 9, ,1 -,2 2,8 1, 12,6 17,1 18,5 2,2 16,1 9,3 3,8 -,7 9, ,1 1,3-1,9 6,8 1,5 16,9 2,6 17,9 17,7 8,9 5,3 2,5 8, ,8 1,3 2,8 6,3 12,1 16,4 21,7 19, 15,4 9,2,8 1,5 9, ,5 2,7 5,1 9,9 1,3 14,8 18,8 18,7 14,4 9, 4,4,2 9, 199-1, 3,6 7,1 8,6 12,3 16,5 19,7 18, 14,7 9,9 6,9 1,1 9, ,8-2,4 2, 5,5 1,1 16,8 17,4 17,9 12,6 1,8 5,5-2,4 7,6 1992,4 -,3 3,1 6,6 1,1 14,1 17, 2,8 13,8 12,8 5,9 2,2 8, ,6-1,5 2,2 7,4 11,6 15,8 18,1 19,2 15,1 12,7 2, 3,8 9, ,9 -,3 4,6 8,8 12,5 16, 17,9 2,3 17,6 11,2 4,9 1,8 9, ,2 3,2 2,1 6,5 11,8 16,5 19,1 18, 14,3 8,9 2,6 2,5 8, ,4 -,8-1,2 5,8 14,5 17,6 18,7 18,2 13,1 7, 6,3 2,7 8,5 m,4,8 3,5 7,5 12,1 16,4 18,9 18,6 15,1 1,2 4,9 2,3 9,2 s.e,4,4,6,4,4,2,3,3,4,5,5,4,2 59

60 Μέση μηνιαία θερμοκρασία, ο C Θερμοκρασία σε ο C Τα παραπάνω στοιχεία απεικονίζονται γραφικά στην Εικόνα Μέση ετήσια θερμοκρασία: 9, ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Εικόνα 8. Ετήσια και μέση ετήσια θερμοκρασία αέρος του Μ.Σ. Χορός Κίσαβου, την περίοδο (επάνω) και μέση μηνιαία θερμοκρασία ανά μήνα στην ίδια θέση και περίοδο (κάτω). Οι κατακόρυφες γραμμές αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. To πρώτο έτος (23), πείραμα που εγκαταστάθηκε στις μέσα στην τεχνητή Φυτεία Ιπποκαστανιάς στον Κίσαβο, μετεωρολογικά στοιχεία λήφθηκαν από τον Μ.Σ Κακοσκαλίου. 6

61 Το δεύτερο έτος (24) τρία πειράματα εγκαταστάθηκαν κοντά σε μετεωρολογικούς σταθμούς του Κίσαβου, οπότε λήφθηκαν οι τιμές των ημερήσιων, μέγιστων και ελάχιστων θερμοκρασιών. Το τρίτο έτος έξι (6) πειράματα εγκαταστάθηκαν στον Κίσαβο, σε ένα υψομετρικό εύρος από 2-11 m. Σε 2 από τα πειράματα αυτά, και συγκεκριμένα στις θέσεις Χλόες και Καταβόθρα, τοποθετήθηκε ψηφιακός καταγραφέας θερμοκρασίας (Stowaway TidbiT). Το όργανο μέτρησης τοποθετήθηκε στη θέση φύτρωσης των σπερμάτων, δηλαδή κάτω από τη στρωμνή, προγραμματισμένο να καταγράφει τη θερμοκρασία ανά 1 λεπτά, από τις έως τις Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι σε 2 θέσεις πειραμάτων, τις Χλόες και το Κακοσκάλι, τα μετεωρολογικά δεδομένα ελήφθησαν από τους αντίστοιχους μετεωρολογικούς σταθμούς Όργανα μέτρησης περιγραφή Για τη μέτρηση του ύψους της βροχής χρησιμοποιήθηκαν βροχόμετρα και βροχογράφοι, ενώ για τη θερμοκρασία θερμόμετρα και ψηφιακοί καταγραφείς θερμοκρασίας (Stowaway Tidbit), της Εταιρείας Onset. Ακολουθούν μερικά τεχνικά χαρακτηριστικά και λειτουργίες, που αφορούν τον ψηφιακό καταγραφέα θερμοκρασίας (Stowaway TidbiT) και την οπτική βάση. Ψηφιακός καταγραφέας θερμοκρασίας (Stowaway TidbiT). Είναι ένα μικρό όργανο σε μέγεθος, διαστάσεων 1.2 x 1.6 x.45 και βάρους 14 g, με αυτοδύναμη μπαταρία που διαρκεί για 5 έτη αλλά δεν αντικαθίσταται, οπότε και παύει η λειτουργία του (Εικόνες 9, 1). Λειτουργεί σε θερμοκρασίες από -2 ο C έως και +5 ο C, με δυνατότητα καταγραφής θερμοκρασιών έως και +7 ο C, με αποτέλεσμα όμως τη μείωση της διάρκειας ζωής της μπαταρίας. Για κάθε προγραμματισμένη μέτρηση η συσκευή παράγει ένα λαμπρό πράσινο φως, ενώ μεταξύ των μετρήσεων το φως γίνεται περισσότερο αχνό. Η χρονική απόκλιση διαφέρει ανάλογα με τη θερμοκρασία και σε θερμοκρασία δωματίου αυτή κυμαίνεται στη 1 ώρα μέσα σε χρονικό διάστημα ενός έτους. Το όργανο είναι αδιάβροχο και έχει δοκιμαστεί να καταγράφει μετρήσεις και σε βάθος μέχρι 1. πόδια, αλλά από την εταιρεία συνιστάται για λόγους αποφυγής της πρόωρης φθοράς να μη χρησιμοποιείται σε βάθη πάνω από 1 πόδια. Οι μετρήσεις που λαμβάνονται από το όργανο στις εφαρμογές πεδίου ρυθμίζονται από τον χρήστη του οργάνου, χρησιμοποιώντας μια ειδική οπτική βάση (Εικόνα 9) η οποία με καλώδιο συνδέεται σε κάποιο Η/Υ. Συνεπώς, υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των δεδομένων ακόμη και στο πεδίο, αρκεί η συσκευή να είναι καθαρή ή να πλυθεί με απαλό σαπούνι και ζεστό νερό και σκουπισθεί με σφουγγάρι ή ύφασμα. Η καθαρή συσκευή διευκολύνει την επικοινωνία των δεδομένων. Η αποκωδικοποίηση των δεδομένων από το λογισμικό της συσκευής γίνεται με το πρόγραμμα BoxCar 3.6+ ή από κάποια έκδοση του BoxCar Pro. Εικόνα 9. Ψηφιακός καταγραφέας θερμοκρασίας (Stowaway TidbiT) και οπτική βάση. 61

62 Εικόνα 1. Ψηφιακός καταγραφέας θερμοκρασίας (Stowaway TidbiT), προσδεμένος με σύρμα για να μην παρασυρθεί, ακριβώς στη θέση φύτρωσης των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς. Θέση Καταβόθρα Κίσαβου, ( ) Πειράματα φύτρωσης στο πεδίο με τεχνητή σπορά Προκειμένου να μελετηθεί η φύτρωση των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς υπό φυσικές συνθήκες εγκαταστάθηκαν στον Κίσαβο την περίοδο 23-26, δέκα (1) συνολικά πειράματα σε αντιπροσωπευτικές θέσεις και σύμφωνα με τα παρακάτω κριτήρια: Οι θέσεις να καλύπτουν ένα μεγάλο υψομετρικό εύρος (18-11 m) Να υπάρχουν στις θέσεις αυτές (σχετικά κοντά) φυσικοί υποπληθυσμοί του είδους Να υπάρχει δυνατότητα λήψης μετεωρολογικών δεδομένων από εγκατεστημένους μετεωρολογικούς σταθμούς του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας (ΕΘΙΑΓΕ) Αθηνών. Να είναι διεσπαρμένες κατά την οριζόντια και κατακόρυφη χωροταξική κατανομή στον Κίσαβο. Πενήντα (5) σπέρματα προέλευσης Κίσαβου κάθε φορά διασπείρονταν σε μία επιφάνεια 1 m 2 και στη συνέχεια καλύπτονταν ελαφρά με την υπάρχουσα στρωμνή, το Νοέμβριο κάθε έτους. Τα σπέρματα διαβίωσαν υπό συνθήκες ψύχους και χιονιού μέχρι το Μάρτιο κάθε έτους, οπότε γινόταν ο έλεγχος και η καταγραφή των αποτελεσμάτων της φύτρωσης. Μετά τη φύτρωση (Μάρτιος κάθε έτους) και μέχρι την πτώση των φύλλων του πρώτου έτους (Οκτώβριος), κάθε μήνα σε όλα τα πειράματα πεδίου (φυσικά ή τεχνητά), πραγματοποιούνταν μετρήσεις που αφορούσαν στην επιβίωση των αρτιβλάστων. Τα αρτίβλαστα της Ιπποκαστανιάς καταγράφηκαν συστηματικά σε δύο (2) περιπτώσεις, δηλαδή: Ως αρτίβλαστα φυσικής αναγέννησης στις θέσεις Αρκοδοπούρι και Κακοσκάλι τρία πηγάδια Ως αρτίβλαστα στα πειράματα τεχνητής σποράς Οι παρατηρήσεις που έγιναν στο πεδίο είναι οι ακόλουθες: α) Στάδια ανάπτυξης αρτιβλάστων Μετά την έξοδο του ριζιδίου από το σπέρμα, οπότε τεκμαίρεται ουσιαστικά η φύτρωση (Εικόνα 11), ακολουθούν τα στάδια ανάπτυξης των αρτιβλάστων. Τα στάδια αυτά απεικονίζονται γραφικά στα αποτελέσματα. 62

63 Εικόνα 11. Φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς σε φυσικές συνθήκες στη θέση Αρκοδοπούρι Κισάβου στις Τα φυτρωμένα σπέρματα εκείνη την χρονική περίοδο είχαν ένα μήκος ριζιδίου 3-7 cm. β) Επιβίωση και ανάπτυξη των αρτιβλάστων υπό φυσικές συνθήκες αύξησης (φυσική αναγέννηση) στον Κίσαβο Προκειμένου να μελετηθεί η πορεία των αρτιβλάστων μετά από φυσική αναγέννηση, επιλέχθηκαν δύο (2) θέσεις στις οποίες παρατηρήθηκε ικανοποιητική φυσική αναγέννηση αφενός και αφετέρου ήταν σχετικά προσβάσιμες. Η πρώτη θέση Κακοσκάλι - τρία Πηγάδια είναι μία από εκείνες που αρχικά επιλέχθηκαν στον Κίσαβο και η οποία χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη ενός (1) και μόνο μεγάλου ατόμου Ιπποκαστανιάς ύψους 13 m, διαμέτρου 4 cm και με προβολή κόμης 4,6 m. Η φυσική αναγέννηση που προέκυψε από τη διασπορά και τη φύτρωση των σπερμάτων του συγκεκριμένου δένδρου εντοπίσθηκε σε δύο (2) επιμέρους μικροθέσεις. Στη μία τα σπέρματα κατά τη διασπορά τους παρασύρθηκαν από τα νερά του ρέματος επί του οποίου βρίσκεται το μητρικό δένδρο και μαζί με άλλα φερτά υλικά σταμάτησαν στο τοιχείο του φράγματος ανάσχεσης. Εκεί επικρατούσαν ευνοϊκές συνθήκες, οι οποίες επέτρεψαν τη φύτρωση, οπότε και παρατηρήθηκαν 15 αρτίβλαστα, τα οποία επισημάνθηκαν και αριθμήθηκαν (1-15). Η θέση αυτή δεχόταν ηλιακό φως πολλές ώρες την ημέρα. Η δεύτερη επικλινής μικροθέση στα πρανή του ρέματος κοντά στο μητρικό δένδρο ήταν υπόσκια. Σε αυτή σημάνθηκαν και αριθμήθηκαν άλλα οχτώ (8) αρτίβλαστα (16-23). Η σήμανση των αρτιβλάστων έγινε με φωσφορούχες αριθμημένες κατά αύξουσα τάξη λόγχες, οι οποίες τοποθετούνταν στο έδαφος ακριβώς στη βάση των αρτιβλάστων (Εικόνα 12). Στα σημανθέντα αρτίβλαστα πραγματοποιούνταν μετρήσεις και παρατηρήσεις σε τακτά χρονικά διαστήματα και αφορούσαν: Το χρόνο φύτρωσης Το ύψος του φυτού Τη διακλάδωση του βλαστού Την έκπτυξη των φύλλων Την ευρωστία των φυτών Την πορεία επιβίωσης. Στη δεύτερη θέση Αρκοδοπούρι υφίσταται μία συνδενδρία 9 ατόμων Ιπποκαστανιάς με ύψη δένδρων που κυμαίνονται μεταξύ 1-14 m και διαμέτρους 25-4 cm. Στη θέση αυτή υπήρχε διάσπαρτη φυσική αναγέννηση και σημάνθηκαν με την ίδια διαδικασία 2 αρτίβλαστα (1-2). 63

64 Εικόνα 12. Ομάδα αρτιβλάστων Ιπποκαστανιάς υπό φυσικές συνθήκες ανάπτυξης, περίπου 45 ημέρες από τη φύτρωσή τους ( ), στη θέση Κακοσκάλι Κίσαβου. Τα νεαρά φυτάρια έχουν σημανθεί με φωσφορούχες λόγχες, για τη διευκόλυνση των μετρήσεων σε τακτά χρονικά διαστήματα. γ) Επιβίωση και ανάπτυξη των αρτιβλάστων μετά από τεχνητή σπορά Τα αρτίβλαστα, που προέκυψαν μετά από την τεχνητή σπορά προέλευσης Κισάβου, καταγράφηκαν από τη φύτρωσή τους μέχρι και την πτώση των φύλλων τους. Η πορεία ανάπτυξης και επιβίωσης αυτών παρακολουθούνταν σε τακτά χρονικά διαστήματα (πρώτο έτος). Σε 2 περιπτώσεις τοποθετήθηκε ψηφιακός αισθητήρας θερμοκρασίας (Stowaway TidbiT, Εικόνα 13), ο οποίος προγραμματίσθηκε να λαμβάνει δεδομένα ανά 1 από την ημερομηνία σποράς (πρώτο δεκαπενθήμερο Νοεμβρίου), μέχρι και τη φύτρωση των σπερμάτων (τέλη Μαρτίου). Σε άλλες 2 περιπτώσεις υπήρχε η δυνατότητα λήψης θερμοκρασιών (μέγιστη και ελάχιστη) από τους μετεωρολογικούς σταθμούς που προαναφέρθηκαν. Εικόνα 13. Πείραμα φύτρωσης (μετά από σπορά), στη θέση Καταβόθρα Κίσαβου στις Ακριβώς στη θέση των σπερμάτων τοποθετήθηκε ψηφιακός καταγραφέας θερμοκρασίας (Stowaway TidbiT), για λήψη θερμοκρασιών ανά 1 μέχρι τη φύτρωση των σπερμάτων (Μάρτιος 26). 64

65 7. Κατανομή της Ιπποκαστανιάς στην Ελλάδα Με περίπου 5 επιτόπιες επισκέψεις σε πιθανές θέσεις κατανομής κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ Μαρτίου 25 έως Αυγούστου 26 καταγράφηκε η παρουσία του είδους σε υποπληθυσμούς που εντοπίζονται στους ορεινούς όγκους της Ηπείρου, της Δ. Μακεδονίας, της Θεσσαλίας και της Στερεάς Ελλάδας και ειδικότερα σε 14 Νομούς και 42 κωμοπόλεις και χωριά. Πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις σε περιοχές και θέσεις ήδη γνωστές από τη βιβλιογραφία αλλά και σε νέες θέσεις βασισμένες σε προφορικές πληροφορίες. Οι θέσεις εξάπλωσης του είδους ελήφθησαν με GPS (map 6 τύπου GARMIN) και με βάση τις συντεταγμένες, οι υποπληθυσμοί τοποθετήθηκαν πάνω σε γεωγραφικό χάρτη, με βάση λογισμικό (Strid). Για κάθε υποπληθυσμό ελήφθησαν τα παρακάτω στοιχεία: Ημερομηνία καταγραφής Νομός Επαρχία Κωμόπολη - χωριό Ορεινό συγκρότημα Γεωγραφικό πλάτος (Ν) Γεωγραφικό μήκος (Ε) Υψόμετρο (μέσο υψόμετρο) Φυτοκοινότητα - Συνοδά είδη Ενδιαίτημα - Γεωλογικό υπόστρωμα - Παρουσία νερού Αριθμός ενήλικων ατόμων - Ύψος και διάμετρος αυτών Εμβαδόν επιφάνειας. Πραγματοποιήθηκε κατά προσέγγιση η εκτίμηση των επιφανειών κατάληψης, θεωρώντας την επιφάνεια αυτή ως παραλληλόγραμμο, με μήκος την απόσταση εξάπλωσης επί του ρέματος και πλάτος τη μέση διατομή αυτού, καθότι τα άτομα του είδους εντοπίζονται κυρίως στα πρανή απότομων ρεμάτων. Σε περιπτώσεις μεμονωμένων ατόμων εκτιμήθηκε η κατάληψη επιφάνειας από την προβολή της κόμης (διάμετρος σταυρωτά), στο έδαφος Απειλές του είδους (πυρκαγιές, υλοτομίες, βόσκηση, θηρευτές, ανθρωπογενείς επιδράσεις κ.λπ) Βαθμός φυσικής αναγέννησης με την ακόλουθη διαβάθμιση (), καθόλου αναγέννηση (1), σποραδικά φυτά (2), μεγάλος αριθμός φυτών. Τέλος, πραγματοποιήθηκε φωτογράφηση της κάθε περιοχής και επίσης με εφαρμογή του λογισμικού RAMAS (Red list categories), εκτιμήθηκε η κατάσταση διατήρησης της Ιπποκαστανιάς στην Ελλάδα σύμφωνα με τα νέα κριτήρια της IUCN, 21 (V 3.1.). 8. Αναπαραγωγική οικολογία 8.1. Ανθοφορία και καρποφορία Παρενιαυτοφορία (masting) Εκτιμήθηκε ποσοτικά η άνθιση και η καρποφορία κατά τα έτη Στα συνολικά 44 επιλεγμένα δένδρα των 3 προελεύσεων πραγματοποιήθηκε μια αδρομερής εκτίμηση των ταξιανθιών και επίσης επισημάνθηκε ένας αριθμός ταξιανθιών ανά δένδρο (2-3) και μετρήθηκε ο αριθμός των ανθέων ανά ταξιανθία. Φαινολογικές παρατηρήσεις έγιναν και στα επόμενα στάδια (καρπόδεση - καρποφορία) μέχρι τη συλλογή των σπερμάτων. 65

66 8.2. Διασπορά σπερμάτων Θήρευση Στον Κίσαβο μετρήθηκε η απόσταση διασποράς των σπερμάτων, στις παρακάτω περιπτώσεις: Σε ενήλικα μεμονωμένα δένδρα ή συνδενδρίες Σε ενήλικα δένδρα που βρίσκονταν μέσα ή στα πρανή των ρεμάτων Στην πρώτη περίπτωση των μεμονωμένων δένδρων, ξεκινώντας από τη βάση του δένδρου, πραγματοποιήθηκαν ομόκεντροι κύκλοι κατά πλάτος αυξάνοντας κάθε φορά τη διάμετρο, σε μήκος όσο και η διάμετρος προβολή της κόμης του δένδρου στο έδαφος. Όταν σε 2 διαδοχικούς κύκλους δεν εντοπίζονταν σπέρματα, ολοκληρωνόταν και η διαδικασία. Η διασπορά με τη μέθοδο αυτή μετρήθηκε στις θέσεις Αρκοδοπούρι και Κακοσκάλι - τρία Πηγάδια. Η δεύτερη περίπτωση διασποράς μελετήθηκε στο ρέμα Κακόσκαλα μέσα στο οποίο υπάρχει ώριμο άτομο Ιπποκαστανιάς που καρποφορεί. Αργά την άνοιξη (Μάιος 25), όταν η προσπέλαση ήταν δυνατή, διαβηματίσθηκε το ρέμα στην κάθοδό του ξεκινώντας από το μητρικό δένδρο που πραγματοποίησε διασπορά ήδη το φθινόπωρο του 24. Στόχος ήταν η διαπίστωση ύπαρξης στην κοίτη του ρέματος σπερμάτων που δεν φύτρωσαν ή η ύπαρξη νεαρών αρτιβλάστων. Ως προς τη θήρευση τα σπέρματα της Ιπποκαστανιάς φαίνεται να κινδυνεύουν από τους θηρευτές τόσο επί του δένδρου, όσο και στο έδαφος. Οι κίνδυνοι που διατρέχουν τα σπέρματα από διάφορους θηρευτές μελετήθηκαν σε δύο γεωγραφικές περιοχές: Στα Γρεβενά (Μικρολίβαδο). Στην πειραματική αυτή επιφάνεια κατά την περίοδο της διασποράς των σπερμάτων παρατηρήθηκε η συμπεριφορά των βοοειδών (αγελάδες) έναντι των σπερμάτων (Εικόνα 14). Εικόνα 14. Παρουσία βοοειδών δίπλα στις Ιπποκαστανιές στην περιοχή των Γρεβενών. Στον Κίσαβο. Στη δασική θέση Καταβόθρα, ως προς τη θήρευση των σπερμάτων κατά την εποχή της ωριμότητάς τους και αμέσως μετά τη διασπορά τους από άγρια πουλιά και ζώα, ενώ στη δασική θέση Αρκοδοπούρι (τεχνητή φυτεία), ως προς την επίδραση του ανθρώπου ως συλλέκτη σπερμάτων από την επίγεια τράπεζα σπερμάτων. 66

67 9. Επεξεργασία δεδομένων Η επεξεργασία των αποτελεσμάτων έγινε σε ηλεκτρονικό υπολογιστή με την βοήθεια του λογισμικού πακέτου Microsoft Excel for Windows. Για την περιγραφή της φύτρωσης χρησιμοποιήθηκε εκτός των τελικών ποσοστών φύτρωσης και το Τ 5 ως παράμετρος αξιολόγησης του τάχους φύτρωσης. Ορίζεται ως τάχος φύτρωσης ο χρόνος που χρειάζεται για τη φύτρωση του 5% του τελικού ποσοστού φύτρωσης των σπερμάτων. Το Τ 5 υπολογίστηκε ως εξής: 5 ( 2 1) ( ) 1 όπου Ν: το τελικό ποσοστό φύτρωσης, Ν 1 και Ν 2 : τα ποσοστά φύτρωσης που μετρήθηκαν εκατέρωθεν του Ν/2 και Τ 1 και Τ 2 : οι χρόνοι που μετρήθηκαν τα Ν 1 και Ν 2 αντίστοιχα. 67

68 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 1. Μάζα καρπών και σπερμάτων Σε δείγματα καρπών και σπερμάτων από κάθε προέλευση πραγματοποιήθηκαν μετρήσεις της μέσης μάζας καρπών, μέσης μάζας σπερμάτων, μέσου αριθμού σπερμάτων ανά καρπό και ποσοστό μάζας σπερμάτων ανά καρπό επί τοις εκατό (%) (Πίνακας 13). Πίνακας 13. Μέση μάζα καρπών (g), μέση μάζα σπερμάτων (g), μέσος αριθμός σπερμάτων ανά καρπό, ποσοστό μάζας σπερμάτων ανά καρπό επί τοις εκατό (%) του Aesculus hippocastanum προελεύσεων Γρεβενών, Καρδίτσας, Κίσαβου και Φυτείας Κίσαβου κατά τα έτη (m = μέσος όρος, s.e. = τυπικό σφάλμα, n = πλήθος). Στο τέλος του πίνακα αναφέρονται και οι μέσοι όροι των μέσων όρων που προκύπτουν από το σύνολο των προελεύσεων (n=14) για κάθε κατηγορία (στήλη). ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ/ ΕΤΟΣ ΓΡΕΒΕΝΑ 23 ΓΡΕΒΕΝΑ 24 ΓΡΕΒΕΝΑ 25 ΓΡΕΒΕΝΑ 26 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 23 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 24 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 25 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 26 ΚΙΣΑΒΟΣ 23 ΚΙΣΑΒΟΣ 24 ΚΙΣΑΒΟΣ 25 ΚΙΣΑΒΟΣ 26 ΦΥΤ. ΚΙΣ. 24 ΜΕΣΗ ΜΑΖΑ ΚΑΡΠΩΝ (g) ΜΕΣΗ ΜΑΖΑ ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ (g) ΜΕΣΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ/ ΚΑΡΠΟ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΜΑΖΑΣ ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ/ ΚΑΡΠΟ m±s.e 37,6± 1,43 13,63±,38 1,2±,44 43,58± 1,47 s.e 1,43,38,44 1,47 n m±s.e 38,6± 2,5 12,6±,64 1,16±,9 36,78± 1,49 s.e 2,5,64,9 1,49 n m±s.e 45,92± 1,99 15,82±,48 1,16±,5 4,45±,54 s.e 1,99,48,5,54 n m±s.e 44,99± 1,92 15,7±,46 1,18±,5 39,97±,59 s.e 1,92,46,5,59 n m±s.e 46,88± 2,9 14,62±,43 1,44±, ±,96 s.e 2,9,43,7,96 n m±s.e 42,97± 4,44 11,94±,73 1,57±,14 42,64± 1,6 s.e 4,44,73,14 1,6 n m±s.e 43,6± 1,34 16,88±,33 1,18±,5 44,88±,78 s.e 1,34,33,5,78 n m±s.e 41,66± 1,14 15,4±,36 1,12±,3 39,97±,59 s.e 1,14,36,3,59 n m±s.e 36,58± 1, 13,27±,38 1,24±,4 45,44± 1,47 s.e 1,,38,4 1,47 n m±s.e 42,24± 1,48 16,33±,55 1,18±,5 42,72±,9 s.e 1,48,55,5,9 n m±s.e 38,28± 1,21 13,81±,27 1,25±,5 45,73± 1,2 s.e 1,21,27,5 1,2 n m±s.e 45,76± 1,64 16,45±,52 1,16±,4 41,37±,64 s.e 1,64,52,4,64 n m±s.e 42,26± 1,98 12,91±,43 1,38±,9 41,86±,79 s.e 1,98,43,9,79 n m±s.e 43,12± 1,56 13,34±,36 1,27±,5 38,66±,65 ΦΥΤ. ΚΙΣ. 25 s.e 1,56,36,5,65 n ΣΥΝΟΛΙΚΑ m 42,14 14,45 1,22 42,1 s.e,9,43,3,71 n

69 Μάζα, g Μέσος αριθμός σπερμάτων ανά καρπό Από τον πίνακα 13 προκύπτει ότι όσον αφορά τη μέση μάζα καρπών των 4 προελεύσεων για τα έτη 23-26, αυτή κυμάνθηκε μεταξύ του 36,58 g (Κίσαβος 23) και του 46,88 g (Καρδίτσα 23), ενώ ο μέσος όρος των μέσων τιμών ήταν 42,14 g. Η μέση μάζα σπερμάτων κυμάνθηκε από 11,94 (Καρδίτσα 24) μέχρι 16,88 g (Καρδίτσα 25) και ο μέσος όρος των μέσων τιμών ήταν 14,45 g Η μέση τιμή σπερμάτων ανά καρπό είναι 1,22 και τέλος το ποσοστό επί τοις % της μάζας των σπερμάτων ανά καρπό από 36,78% (Γρεβενά 24) μέχρι 45,73% (Κίσαβος 25) και μέση τιμή 42,1% (Εικόνα 15). Όσον αφορά τον αριθμό των σπερμάτων ανά καρπό διαπιστώθηκαν τα ακόλουθα: Η πλειονότητα των καρπών περιλαμβάνει 1 μόνο σπέρμα.(83,9%) Μέχρι 2 σπέρματα στις περιπτώσεις (Κίσαβος 24 και 26, ποσοστό 15,1%) Μέχρι 3 σπέρματα στις περιπτώσεις (Γρεβενά 23 και 25, Καρδίτσα 23, 24 και 25, Κίσαβος 23 και 25 και Φυτεία Κίσαβου το 25 και ποσοστό 1,7%) Μέχρι 4 σπέρματα στις περιπτώσεις (Γρεβενά 26 και Φυτεία Κίσαβου 24 και ποσοστό,13%) Μέχρι 5 σπέρματα σε μία μόνο περίπτωση (Γρεβενά 24, ποσοστό,7%). ΜΑΖΑ ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ % ΜΑΖΑ ΚΑΡΠΩΝ % 42,1% 57,99% Εικόνα 15. Εκατοστιαία συμμετοχή της μάζας σπερμάτων ανά καρπό ,5 1,5 ΚΑΡΠΟΙ ΣΠΕΡΜΑΤΑ ΣΠΕΡΜΑΤΑ/ΚΑΡΠΟ Εικόνα 16. Οι μέσοι όροι των μέσων όρων των καρπών, των σπερμάτων και των σπερμάτων ανά καρπό. 69

70 Μέση μάζα σπερμάτων, g Μέση μάζα καρπού, g Όπως προκύπτει από την Εικόνα 16, οι μέσοι όροι των μέσων όρων για την κατηγορία των καρπών, των σπερμάτων και των σπερμάτων ανά καρπό είναι αντίστοιχα 42,14 g, 14,45 g και 1,22 σπέρματα ΓΡΕΒΕΝΑ ΚΑΡΔΙΤΣΑ ΚΙΣΑΒΟΣ ΦΥΤ. ΚΙΣΑΒΟΥ Εικόνα 17. Μέση μάζα καρπών (g), του Aesculus hippocastanum από 3 φυσικές προελεύσεις (Γρεβενά, Καρδίτσα και Κίσαβος) για τα έτη 23, 24, 25 και 26, καθώς επίσης, από την τεχνητή φυτεία Κίσαβου ηλικίας περίπου 45 ετών για τα έτη 24 και 25. Στην Εικόνα 17 απεικονίζονται η μέση μάζα καρπών (g) του Aesculus hippocastanum από 3 φυσικές προελεύσεις (Γρεβενά, Καρδίτσα και Κίσαβος), για τα έτη καθώς επίσης, από την τεχνητή φυτεία Κίσαβου για τα έτη 24 και 25. Τα αποτελέσματα ανά προέλευση έχουν ως εξής: Γρεβενά 41,64 g, Καρδίτσα 43,78 g, Κίσαβος 4,72 g, και Φυτεία Κίσαβου 42,69 g ΓΡΕΒΕΝΑ ΚΑΡΔΙΤΣΑ ΚΙΣΑΒΟΣ ΦΥΤ. ΚΙΣΑΒΟΥ Εικόνα 18. Μέση μάζα σπερμάτων, g του Aesculus hippocastanum από 3 φυσικές προελεύσεις (Γρεβενά, Καρδίτσα και Κίσαβος) για τα έτη 23, 24, 25 και 26, καθώς επίσης, από την τεχνητή φυτεία Κίσαβου ηλικίας περίπου 45 ετών για τα έτη 24 και 25. 7

71 Στην Εικόνα 18 απεικονίζονται η μέση μάζα σπερμάτων g του Aesculus hippocastanum από 3 φυσικές προελεύσεις (Γρεβενά, Καρδίτσα και Κίσαβος) για τα έτη καθώς επίσης από την τεχνητή φυτεία Κίσαβου για τα έτη 24 και 25. Τα αποτελέσματα ανά προέλευση έχουν ως εξής: Γρεβενά 14,44 g, Καρδίτσα 14,62 g, Κίσαβος 14,97 g, και Φυτεία Κίσαβου 13,13 g. Σε δείγματα n=1 σπερμάτων του Aesculus hippocastanum από κάθε προέλευση (Γρεβενών, Καρδίτσας, Κίσαβου και Φυτείας Κίσαβου) κατά τα έτη 23-26, πραγματοποιήθηκαν μετρήσεις επί τοις εκατό (%) του νωπού και ξηρού βάρους του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του εμβρυακού άξονα (Πίνακες 14, 15) αντίστοιχα. 71

72 Πίνακας 14. Νωπή μάζα (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα, σπερμάτων του Aesculus hippocastanum από δείγμα (n=1) των προελεύσεων Γρεβενών, Καρδίτσας, Κίσαβου και Φυτείας Κίσαβου, κατά τα έτη Επίσης στο τέλος του πίνακα αναφέρονται και οι μέσοι όροι των μέσων όρων που προκύπτουν από το σύνολο των προελεύσεων (n=14), για κάθε κατηγορία (στήλη). ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ/ ΕΤΟΣ ΝΩΠΗ ΜΑΖΑ ΠΕΡΙΒΛΗΜΑΤΟΣ % ΝΩΠΗ ΜΑΖΑ ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΩΝ % ΝΩΠΗ ΜΑΖΑ ΑΞΟΝΑ % ΓΡΕΒΕΝΑ 23 m± s.e 16,4± 1,41 81,61± 1,46 1,99±,3 s.e 1,41 1,46,3 ΓΡΕΒΕΝΑ 24 m± s.e 19,19±,69 78,87±,14 1,94±,14 s.e,69,14,14 ΓΡΕΒΕΝΑ 25 m± s.e 16,96±,82 8,54± 1,1 2,5±,35 s.e,82 1,1,35 ΓΡΕΒΕΝΑ 26 m± s.e 17,52±,77 8,24±,65 2,24±,25 s.e,77,65,25 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 23 m± s.e 16,43±,7 82,8±,63 1,49±,17 s.e,7,63,17 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 24 m± s.e 17,49±,53 79,78±,67 2,73±,2 s.e,53,67,2 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 25 m± s.e 13,77± 1,9 84,26± 1,21 1,97±,14 s.e 1,9 1,21,14 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 26 m± s.e 18,29± 1,86 79,3± 1,72 2,41±,27 s.e 1,86 1,72,27 ΚΙΣΑΒΟΣ 23 m± s.e 16,66± 1,1 81,8± 1,16 2,26±,4 s.e 1,1 1,16,4 ΚΙΣΑΒΟΣ 24 m± s.e 16,63±,47 81,35±,58 2,2±,19 s.e,47,58,19 ΚΙΣΑΒΟΣ 25 m± s.e 17,1±,88 8,7±,79 2,29±,21 s.e,88,79,21 ΚΙΣΑΒΟΣ 26 m± s.e 16,42±,55 82,11±,72 1,47±,25 s.e,55,72,25 ΚΙΣ. ΦΥΤ. 24 m± s.e 16,45± 1,34 81,61± 1,36 1,94±,31 s.e 1,34 1,36,31 ΚΙΣ. ΦΥΤ. 25 m± s.e 18,23±,97 79,23± 1,1 2,54±,15 s.e,97 1,1,15 ΣΥΝΟΛΙΚΑ m 16,96 8,91 2,13 s.e,34,38,1 n Η νωπή μάζα (%) του περιβλήματος κυμάνθηκε από 13,77% (Καρδίτσα 25) και του 19,19% (Γρεβενά 24), των κοτυληδόνων από 78,87% (Γρεβενά 24) και 84,26% (Καρδίτσα 25) και τέλος η νωπή μάζα % του άξονα από 1,47% (Κίσαβος 26) και 2,73% (Καρδίτσα 24) (Πίνακας 14). Οι μέσοι όροι των μέσων όρων όσον αφορά τη νωπή μάζα για το περίβλημα, τις κοτυληδόνες και τον άξονα είναι αντίστοιχα; 16,96%, 8,91% και 2,13% (Εικόνα 19). Εικόνα 19. Ποσοστό επί τοις εκατό (%), της νωπής μάζας του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα. 72

73 Πίνακας 15. Ξηρή μάζα. (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα, σπερμάτων του Aesculus hippocastanum από δείγμα (n=1) των προελεύσεων Γρεβενών, Καρδίτσας, Κίσαβου και Φυτείας Κίσαβου, κατά τα έτη Επίσης στο τέλος του πίνακα αναφέρονται και οι μέσοι όροι των μέσων όρων που προκύπτουν από το σύνολο των προελεύσεων (n=14), για κάθε κατηγορία (στήλη). ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ/ ΕΤΟΣ ΞΗΡΗ ΜΑΖΑ ΠΕΡΙΒΛΗΜΑΤΟΣ % ΞΗΡΗ ΜΑΖΑ ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΩΝ % ΞΗΡΗ ΜΑΖΑ ΑΞΟΝΑ % ΓΡΕΒΕΝΑ 23 m± s.e 17,1±,77 81,71±,8 1,28±,6 s.e,77,8,6 ΓΡΕΒΕΝΑ 24 m± s.e 17,42±,71 81,34±,77 1,24±,9 s.e,71,77,9 ΓΡΕΒΕΝΑ 25 m± s.e 16,12±,71 81,9±,9 1,98±,31 s.e,71,9,31 ΓΡΕΒΕΝΑ 26 m± s.e 19,7±,7 78,53±,61 1,77±,19 s.e,7,61,19 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 23 m± s.e 16,12±,41 82,81±,39 1,7±,9 s.e,41,39,9 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 24 m± s.e 16,5±,36 81,87±,56 2,8±,22 s.e,36,56,22 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 25 m± s.e 12,82± 1,1 85,85± 1,18 1,33±,11 s.e 1,1 1,18,11 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 26 m± s.e 16,71± 1,5 81,5± 1,45 1,79±,17 s.e 1,5 1,45,17 ΚΙΣΑΒΟΣ 23 m± s.e 17,91±,44 8,51±,65 1,58±,11 s.e,44,65,11 ΚΙΣΑΒΟΣ 24 m± s.e 16,18±,64 82,66±,71 1,16±,18 s.e,64,71,18 ΚΙΣΑΒΟΣ 25 m± s.e 18,6±,85 79,85±,73 1,55±,18 s.e,85,73,18 ΚΙΣΑΒΟΣ 26 m± s.e 18,54±,59 79,82±,65 1,64±,17 s.e,59,65,17 ΚΙΣ. ΦΥΤ. 24 m± s.e 17,24± 1,38 81,41±,73 1,35±,18 s.e 1,38,73,18 ΚΙΣ. ΦΥΤ. 25 m± s.e 16,9±,91 82,5±,95 1,86±,15 s.e,91,95,15 ΣΥΝΟΛΙΚΑ m 16,89 81,56 1,55 s.e,44,46,9 n Από τον πίνακα 15 προκύπτει ότι η ξηρή μάζα (%), του περιβλήματος κυμάνθηκε από 12,82 (Καρδίτσα 25) έως 19,7% (Γρεβενά 26), των κοτυληδόνων από 78,53 (Γρεβενά 26) έως 85,85% (Καρδίτσα 25) και του άξονα από 1,7 (Καρδίτσα 23) έως 2,8% (Καρδίτσα 24). Οι μέσοι όροι των μέσων όρων της ξηρής μάζας για το περίβλημα, τις κοτυληδόνες και τον άξονα είναι αντίστοιχα 16,89, 81,56 και 1,55% (Εικόνα 2). 1,55 Ξ. Μ. ΠΕΡΙΒΛΗΜΑΤΟΣ % 16,89 Ξ. Μ. ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΩΝ % Ξ. Μ. ΑΞΟΝΑ % 81,56 Εικόνα 2. Ποσοστό επί τοις εκατό (%), του μέσου όρου των μέσων όρων της ξηρής μάζας του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα. 73

74 Ποσοστό, % Τα δεδομένα του Πίνακα 14 παρουσιάζονται διαγραμματικά στην Εικόνα 21. Εικόνα 21. Ποσοστό νωπής μάζας (%), του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα του σπέρματος του Aesculus hippocastanum από 3 φυσικές προελεύσεις (Γρεβενά, Καρδίτσα και Κίσαβος) για τα έτη 23, 24, 25 και 26, καθώς επίσης, από την τεχνητή φυτεία Κίσαβου ηλικίας περίπου 45 ετών για τα έτη 24 και N. Μ. ΠΕΡΙΒΛΗΜΑΤΟΣ % N. Μ. ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΩΝ % N. Μ. ΑΞΟΝΑ % ΓΡΕΒΕΝΑ ΚΑΡΔΙΤΣΑ ΚΙΣΑΒΟΣ ΦΥΤ. ΚΙΣΑΒΟΥ Εικόνα 22. Ο μέσος όρος των μέσων όρων ανά προέλευση, που αφορούν τη νωπή μάζα επί τοις εκατό (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα. Όπως φαίνεται στην Εικόνα 22 για τα Γρεβενά, την Καρδίτσα, τον Κίσαβο και τη φυτεία Κίσαβου ο μέσος όρος της νωπής μάζας του περιβλήματος είναι αντίστοιχα 17,52 16,5, 16,68 και 17,34% για τις κοτυληδόνες 8,32, 81,36, 81,31 και 8,42%, ενώ για τον άξονα είναι 2,17, 2,15, 2,1 και 2,24%. Επίσης τα δεδομένα του Πίνακα 15 απεικονίζονται διαγραμματικά στην Εικόνα 23 που παρατίθεται αμέσως παρακάτω. 74

75 Ποσοστό, % Εικόνα 23. Ποσοστό ξηρής μάζας, (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα του σπέρματος του Aesculus hippocastanum από 3 φυσικές προελεύσεις (Γρεβενά, Καρδίτσα και Κίσαβος) για τα έτη 23, 24, 25 και 26, καθώς επίσης, από την τεχνητή φυτεία Κίσαβου ηλικίας περίπου 45 ετών για τα έτη 24 και Ξ. Μ. ΠΕΡΙΒΛΗΜΑΤΟΣ % Ξ. Μ. ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΩΝ % Ξ. Μ. ΑΞΟΝΑ % ΓΡΕΒΕΝΑ ΚΑΡΔΙΤΣΑ ΚΙΣΑΒΟΣ ΦΥΤ. ΚΙΣΑΒΟΥ Εικόνα 24. Ο μέσος όρος των μέσων όρων ανά προέλευση, που αφορούν τη ξηρή μάζα επί τοις εκατό (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα. Όπως προκύπτει από την Εικόνα 24 για τα Γρεβενά, την Καρδίτσα, τον Κίσαβο και τη φυτεία Κίσαβου, ο μέσος όρος (των μέσων όρων) της ξηρής μάζας του περιβλήματος είναι αντίστοιχα, 17,56-15,43-17,81 και 16,67% για τις κοτυληδόνες 8,87-83,1-8,71 και 81,73% ενώ για τον άξονα είναι 1,57-1,57-1,48 και 1,61% Υδατοπεριεκτικότητα σπερμάτων Η υδατοπεριεκτικότητα επί τοις εκατό (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων, του άξονα, και ολοκλήρου του σπέρματος του Aesculus hippocastanum μελετήθηκε σε δείγμα 75

76 (n=1) σπερμάτων κάθε φορά των προελεύσεων Γρεβενών, Καρδίτσας, Κίσαβου και Φυτείας Κίσαβου, κατά τα έτη Τα αποτελέσματα παρατίθενται στον πίνακα 16. Πίνακας 16. Υδατοπεριεκτικότητα. (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα, σπερμάτων τουaesculus hippocastanum από δείγμα (n=1) των προελεύσεων Γρεβενών, Καρδίτσας, Κίσαβου και Φυτείας Κίσαβου, κατά τα έτη Επίσης στο τέλος του πίνακα αναφέρονται και οι μέσοι όροι των μέσων όρων που προκύπτουν από το σύνολο των προελεύσεων (n=14), για κάθε κατηγορία (στήλη). ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ/ ΕΤΟΣ Υ % ΠΕΡΙΒΛΗΜΑ Υ % ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΕΣ Υ % ΑΞΟΝΑΣ Υ % ΣΠΕΡΜΑ ΓΡΕΒΕΝΑ 23 m± s.e 51,45± 3,53 54,± 2,37 7,23± 1,63 55,6± 2,2 s.e 3,53 2,37 1,63 2,2 ΓΡΕΒΕΝΑ 24 m± s.e 56,12±,95 5,9±,48 68,67± 1,34 52,6±,49 s.e,95,48 1,34,49 ΓΡΕΒΕΝΑ 25 m± s.e 54,2±,91 5,94±,32 62,55± 1,8 52,42±,32 s.e,91,32 1,8,32 ΓΡΕΒΕΝΑ 26 m± s.e 5,74±,62 47,91±,39 59,16± 1,7 49,33±,3 s.e,62,39 1,7,3 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 23 m± s.e 53,17± 3,56 52,3± 2,21 67,21± 2,38 49,59± 2,71 s.e 3,56 2,21 2,38 2,71 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 24 m± s.e 56,91±,78 51,89±,66 64,41± 1,84 53,52±,56 s.e,78,66 1,84,56 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 25 m± s.e 55,4± 1,7 51,4±,54 67,89± 1,7 51,36± 1,48 s.e 1,7,54 1,7 1,48 ΚΑΡΔΙΤΣΑ 26 m± s.e 57,4± 1,19 52,32±,96 64,97± 1,32 53,95±,85 s.e 1,19,96 1,32,85 ΚΙΣΑΒΟΣ 23 m± s.e 44,14± 3,32 48,78± 2,61 64,5± 1,44 5,11± 2,5 s.e 3,32 2,61 1,44 2,5 ΚΙΣΑΒΟΣ 24 m± s.e 53,7± 1,24 51,57±,94 73,31± 2,25 52,87±,9 s.e 1,24,94 2,25,9 ΚΙΣΑΒΟΣ 25 m± s.e 54,13±,65 49,23±,8 67,17± 1,5 51,3±,68 s.e,65,8 1,5,68 ΚΙΣΑΒΟΣ 26 m± s.e 51,46±,73 49,64±,68 63,79± 1,8 5,7±,62 s.e,73,68 1,8,62 ΦΥΤ. ΚΙΣ. 24 m± s.e 53,18±,92 48,58±,85 65,32± 2,7 5,34±,82 s.e,92,85 2,7,82 ΦΥΤ. ΚΙΣ. 25 m± s.e 47,77± 1,3 49,64±,6 61,56± 1,96 47,96±,59 s.e 1,3,6 1,96,59 ΣΥΝΟΛΙΚΑ m 52,8 5,37 65,74 51,88 s.e,95,53,98,61 n Από τον πίνακα 16 προκύπτει ότι η υδατοπεριεκτικότητα του περιβλήματος των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς επί τοις εκατό % κυμάνθηκε από 44,14% (Κίσαβος 23) μέχρι 56,91% (Καρδίτσα 24), των κοτυληδόνων από 47,91% (Γρεβενά 26) μέχρι 54,% (Γρεβενά 23), του άξονα από 59,16% (Γρεβενά 26) μέχρι και 73,31% (Κίσαβος 24) και η υδατοπεριεκτικότητα τέλος του σπέρματος κυμάνθηκε από 47,96% (Φυτεία Κίσαβου 25) μέχρι και 55,6% (Γρεβενά 23). Οι μέσοι όροι των μέσων όρων όσον αφορά την υδατοπεριεκτικότητα για το περίβλημα, τις κοτυληδόνες τον άξονα και το σπέρμα είναι αντίστοιχα: 52,8%, 5,37%, 65,74% και 51,88% (Εικόνα 25). 76

77 Υδατοπεριεκτικότητα, % Υδατοπεριεκτικότητα, % ΠΕΡΙΒΛΗΜΑ ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΕΣ ΑΞΟΝΑΣ ΣΠΕΡΜΑ Εικόνα 25. Υδατοπεριεκτικότητα των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς επί τοις εκατό (%), που προκύπτει ως μέσος όρος των μέσων όρων όλων των προελεύσεων, του περιβλήματος, των κοτυληδόνων, του άξονα και του σπέρματος. Τέλος, (ο μέσος όρος των μέσων όρων) της υδατοπεριεκτικότητας, τόσον ολοκλήρου του σπέρματος, όσον και των συστατικών του επί τοις εκατό (%), ανά προέλευση παρατίθεται στην Εικόνα ΓΡΕΒΕΝΑ ΚΙΣΑΒΟΣ ΚΑΡΔΙΤΣΑ ΦΥΤ. ΚΙΣΑΒΟΥ ΣΠΕΡΜΑ Υ % ΠΕΡΙΒΛΗΜΑ Υ % ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΕΣ Υ % ΑΞΟΝΑΣ Υ % Εικόνα 26. Ο μέσος όρος των μέσων όρων ανά προέλευση, που αφορούν την υδατοπεριεκτικότητα επί τοις εκατό (%), του σπέρματος, του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα. Όπως προκύπτει από την Εικόνα 26 για τα Γρεβενά, την Καρδίτσα, τον Κίσαβο και τη φυτεία Κίσαβου, ο μέσος όρος (των μέσων όρων) της υδατοπεριεκτικότητας του σπέρματος είναι αντίστοιχα 52,35 52,11 51,18 και 49,15% του περιβλήματος, 53,8 55,63 5,86 και 5,48%, για τις κοτυληδόνες 5,74 51,89 49,81 και 49,11% και για τον άξονα είναι 65,15-66,12 67,8 και 63,44%. 77

78 Περιεχόμενη υγρασία, % 2. Περιεχόμενη υγρασία και μάζα σπερμάτων σε πειράματα αφυδάτωσης Στην Εικόνα 27 απεικονίζεται η περιεχόμενη υγρασία (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων, του άξονα και του σπέρματος σε δείγμα n=1 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς μάζας g σε 6 διαδοχικές επαναλήψεις (μετρήσεις). Επίσης σε μια επιπλέον μέτρηση (7 η ) τα σπέρματα υπέστησαν αφυδάτωση σε συνθήκες δωματίου για 36 ώρες. Οι επαναλήψεις (μετρήσεις) πραγματοποιήθηκαν στο εργαστήριο Δασικής Οικολογίας του τμήματος Δασοπονίας Καρδίτσας από τον Οκτώβριο του 24 μέχρι και τον Φεβρουάριο του 25. Τα σπέρματα ήταν αποθηκευμένα (ανά 1) στους 5 ο C μέχρι την έναρξη της κάθε επανάληψης (μέτρησης). 8 ΠΕΡΙΒΛΗΜΑ ΑΞΟΝΑΣ ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΕΣ ΣΠΕΡΜΑ /1/24 5/11/24 19/11/24 3/12/24 21/1/25 28/2/25 28/2/25 Χρόνος πραγματοποίησης της μέτρησης, ημέρες αποθήκευσης σπερμάτων στους 5 ο C Εικόνα 27. Περιεχόμενη υγρασία (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων, του άξονα και του σπέρματος, σε δείγμα n=1 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς και διαδοχικές επαναλήψεις (μετρήσεις). Τα σπέρματα μάζας g, αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C μέχρι την έναρξη της κάθε μέτρησης. Στις πραγματοποιήθηκαν 2 μετρήσεις, εκ των οποίων η μία αφού προηγουμένως τα σπέρματα υπέστησαν αφυδάτωση σε συνθήκες δωματίου για 36 ώρες. Όσον αφορά την περιεχόμενη υγρασία (%) στις αντίστοιχες χρονικές περιόδους που πραγματοποιήθηκαν οι επαναλήψεις (μετρήσεις) (Εικόνα 27), τα αποτελέσματα ήταν τα παρακάτω: Ως προς το περίβλημα η μικρότερη τιμή για σπέρματα που δεν είχαν αφυδατωθεί είναι 41,67%, η μέγιστη 47,1% και η μέση τιμή των 6 μετρήσεων 44,2%, ενώ σε αφυδατωμένα σε συνθήκες δωματίου σπέρματα είναι 28,28%. Στις κοτυληδόνες η μικρότερη τιμή είναι 45,91%, η μέγιστη 49,56% και η μέση αυτών 47,98%, ενώ για την μετά την αφυδάτωση 37,4%. Για τον άξονα οι τιμές κυμάνθηκαν μεταξύ του 63,23% και του 68,1% και η μέση τιμή 65,52%, ενώ μετά την αφυδάτωση βρέθηκε 45,64%. Επίσης τα ποσοστά για το σπέρμα κυμάνθηκαν μεταξύ του 46,36% και 49,66% και μέση τιμή 48,16%, ενώ στα μετά την αφυδάτωση σπέρματα το ποσοστό είναι 36,34%. Η νωπή μάζα των συστατικών του σπέρματος (g) απεικονίζεται διαγραμματικά ως εξής: 78

79 Νωπή μαζα, g 14 ΠΕΡΙΒΛΗΜΑ ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΕΣ ΑΞΟΝΑΣ ΣΠΕΡΜΑ /1/24 5/11/24 19/11/24 3/12/24 21/1/25 28/2/25 28/2/25 Xρόνος διεξαγωγής της μέτρησης, ημέρες αποθήκευσης των σπερμάτων στους 5 ο C Εικόνα 28. Νωπή μάζα, (g) περιβλήματος, κοτυληδόνων, άξονα και σπέρματος σε δείγμα n=1 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς και διαδοχικές επαναλήψεις (μετρήσεις). Τα σπέρματα μάζας g, ήταν αποθηκευμένα στους 5 ο C μέχρι την έναρξη της κάθε μέτρησης. Στις μια μέτρηση πραγματοποιήθηκε αφού προηγουμένως τα σπέρματα υπέστησαν αφυδάτωση σε συνθήκες δωματίου για 36 ώρες. Στην Εικόνα 28 απεικονίζεται η νωπή μάζα (g) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων, του άξονα και του σπέρματος σε δείγμα n=1 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς μάζας από g σε 7 διαδοχικές επαναλήψεις εκ των οποίων η τελευταία (28-2-5) μετά από αφυδάτωση των σπερμάτων για 36 ώρες σε συνθήκες δωματίου. Όσον αφορά τη νωπή μάζα (g) του περιβλήματος, η μικρότερη τιμή για σπέρματα που δεν είχαν αφυδατωθεί είναι 1,72 (g), η μέγιστη 1,9 (g) και η μέση τιμή των 6 μετρήσεων 1,8 (g), ενώ σε αφυδατωμένα σε συνθήκες δωματίου σπέρματα ήταν 1,44 (g). Στις κοτυληδόνες η μικρότερη τιμή ήταν 9,5 (g), η μέγιστη 9,79 (g) και η μέση αυτών 9,65 (g), ενώ για την μετά την αφυδάτωση 7,8. (g). Για τον άξονα οι τιμές κυμάνθηκαν μεταξύ του,29 και,32(g), η μέση τιμή,3 (g), ενώ μετά την αφυδάτωση βρέθηκε,29 (g). Επίσης τα αποτελέσματα για το σπέρμα κυμάνθηκαν μεταξύ του 11,55 και 11,89 (g) και μέση τιμή 11,74 (g), ενώ στα μετά την αφυδάτωση σπέρματα είναι 9,53 (g). Ομοίως η ξηρή μάζα: 79

80 Ξηρή μαζα, g 7 ΠΕΡΙΒΛΗΜΑ ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΕΣ ΑΞΟΝΑΣ ΣΠΕΡΜΑ /1/24 5/11/24 19/11/24 3/12/24 21/1/25 28/2/25 28/2/25 Xρόνος διεξαγωγής της μέτρησης, ημέρες αποθήκευσης των σπερμάτων στους 5 ο C Εικόνα 29. Ξηρή μάζα, (g) περιβλήματος, κοτυληδόνων, άξονα και σπέρματος σε δείγμα n=1 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς και διαδοχικές επαναλήψεις (μετρήσεις). Τα σπέρματα μάζας g, ήταν αποθηκευμένα στους 5 ο C μέχρι την έναρξη της κάθε μέτρησης. Στις μια μέτρηση πραγματοποιήθηκε αφού προηγουμένως τα σπέρματα υπέστησαν αφυδάτωση σε συνθήκες δωματίου για 36 ώρες. Στην Εικόνα 29 απεικονίζεται η ξηρή μάζα g του περιβλήματος, των κοτυληδόνων, του άξονα και του σπέρματος σε δείγμα n=1 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς μάζας από g τα οποία αποθηκεύτηκαν στου 5 ο C μέχρι την έναρξη κάθε επανάληψης (μέτρησης). Η τελευταία μέτρηση στις διενεργήθηκε, αφού τα σπέρματα n=1 αφυδατώθηκαν για 36 ώρες σε συνθήκες δωματίου. Τα αντίστοιχα αποτελέσματα έχουν ως εξής: Όσον αφορά τη ξηρή μάζα (g) του περιβλήματος, η μικρότερη τιμή για σπέρματα που δεν είχαν αφυδατωθεί ήταν,94 (g), η μέγιστη 1,2 (g) και η μέση τιμή των 6 μετρήσεων 1, (g), ενώ σε αφυδατωμένα σε συνθήκες δωματίου σπέρματα ήταν,97 (g). Στις κοτυληδόνες η μικρότερη τιμή ήταν 4,88 (g), η μέγιστη 5,13 (g) και η μέση αυτών 5,2 (g), ενώ για την μετά την αφυδάτωση 4,91 (g). Για τον άξονα οι τιμές κυμάνθηκαν μεταξύ του,1 και,12 (g), η μέση τιμή,11 (g), ενώ μετά την αφυδάτωση βρέθηκε,1 (g). Επίσης τα αποτελέσματα για το σπέρμα κυμάνθηκαν μεταξύ του 5,94 και 6,26 (g) και μέση τιμή 6,12 (g), ενώ τα μετά την αφυδάτωση σπέρματα είχαν 6,8 (g). Αντίστοιχα τα ποσοστά επί τοις εκατό (%), για τη νωπή και ξηρή μάζα, αποτυπώνονται διαγραμματικά παρακάτω: 8

81 Ποσοστό νωπής μάζας, % 1 ΠΕΡΙΒΛΗΜΑ ΑΞΟΝΑΣ ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΕΣ /1/24 5/11/24 19/11/24 3/12/24 21/1/25 28/2/25 28/2/25 Χρόνος διεξαγωγής της μέτρησης,ημέρες αποθήκευσης των σπερμάτων στους 5 ο C Εικόνα 3. Ποσοστό νωπής μάζας, % του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα σε δείγμα n=1 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς και διαδοχικές επαναλήψεις (μετρήσεις). Τα σπέρματα μάζας g, ήταν αποθηκευμένα στους 5 ο C μέχρι την έναρξη της κάθε μέτρησης. Στις μια μέτρηση πραγματοποιήθηκε αφού προηγουμένως τα σπέρματα υπέστησαν αφυδάτωση σε συνθήκες δωματίου για 36 ώρες. Στην Εικόνα 3 απεικονίζεται το ποσοστό νωπής μάζας (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα σε 7 διαδοχικές επαναλήψεις (μετρήσεις), εκ των οποίων η τελευταία (28/2/5) αναφέρεται σε n=1 σπέρματα τα οποία υπέστησαν αφυδάτωση για 36 ώρες σε συνθήκες δωματίου. Τα αποτελέσματα αναλύονται ως εξής: Όσον αφορά το ποσοστό της νωπής μάζας (%) του περιβλήματος, η μικρότερη τιμή για σπέρματα που δεν είχαν αφυδατωθεί ήταν 14,6%, η μέγιστη 15,92% και η μέση τιμή 15,28%, ενώ σε αφυδατωμένα σε συνθήκες δωματίου σπέρματα ήταν 15,12% Στις κοτυληδόνες η μικρότερη τιμή ήταν 81,4%, η μέγιστη 82,86% και η μέση τιμή 82,15%, ενώ για την μετά την αφυδάτωση 81,87%. Για τον άξονα οι τιμές κυμάνθηκαν μεταξύ του 2,47% και 2,68%, η μέση τιμή 2,56%, ενώ μετά την αφυδάτωση βρέθηκε 2,48%. 81

82 Ποσοστό ξηρής μάζας, % 1 ΠΕΡΙΒΛΗΜΑ ΑΞΟΝΑΣ ΚΟΤΥΛΗΔΟΝΕΣ /1/24 5/11/24 19/11/24 3/12/24 21/1/25 28/2/25 28/2/25 Χρόνος διεξαγωγής της μέτρησης, ημέρες αποθήκευσης στους 5 ο C Εικόνα 31. Ποσοστό ξηρής μάζας, % του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα σε δείγμα n=1 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς και διαδοχικές επαναλήψεις (μετρήσεις). Τα σπέρματα μάζας g, ήταν αποθηκευμένα στους 5 ο C μέχρι την έναρξη της κάθε μέτρησης. Στις μια μέτρηση πραγματοποιήθηκε αφού προηγουμένως τα σπέρματα υπέστησαν αφυδάτωση σε συνθήκες δωματίου για 36 ώρες. Στην Εικόνα 31 απεικονίζονται το ποσοστό ξηρής μάζας (%) του περιβλήματος, των κοτυληδόνων και του άξονα σε δείγματα n=1 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς και μάζας από g τα οποία αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C μέχρι την έναρξη κάθε επανάληψης (μέτρησης). Μία μέτρηση (7 η ) της 28/2/5 πραγματοποιήθηκε αφού το δείγμα n=1 σπερμάτων υπέστη αφυδάτωση σε συνθήκες δωματίου για 36 ώρες. Τα αποτελέσματα συνοψίζονται στα εξής: Όσον αφορά το ποσοστό της ξηρής μάζας (%) του περιβλήματος η μικρότερη τιμή για σπέρματα που δεν είχαν αφυδατωθεί ήταν 15,79%, η μέγιστη 17,% και η μέση τιμή 16,36%, ενώ σε αφυδατωμένα σε συνθήκες δωματίου σπέρματα ήταν 16,24% Στις κοτυληδόνες η μικρότερη τιμή ήταν 81,2%, η μέγιστη 82,52% και η μέση τιμή 81,93%, ενώ για την μετά την αφυδάτωση 8,49%. Για τον άξονα οι τιμές κυμάνθηκαν μεταξύ του 1,61% και 1,81%, η μέση τιμή 1,72%, ενώ μετά την αφυδάτωση βρέθηκε 1,57%. 3. Μήκος εμβρυακού άξονα Η αύξηση του μήκους του εμβρυακού άξονα μελετήθηκε για περίπου 5 μήνες σε σπέρματα Ιπποκαστανιάς με δείγμα 1 σπερμάτων κάθε φορά σε 7 διαδοχικές μετρήσεις, η μία εκ των οποίων μετά από αφυδάτωση των σπερμάτων σε συνθήκες δωματίου για 36 ώρες. Στην Εικόνα 32 απεικονίζεται το μήκος εμβρυακού άξονα σε δείγμα n=1 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς μάζας g, τα οποία αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C μέχρι την έναρξη κάθε επανάληψης (μέτρησης). Πραγματοποιήθηκαν 7 συνολικά επαναλήψεις κατά το διάστημα από 22/1/4 μέχρι 28/2/5, εκ των οποίων η τελευταία (28-2-5) αναφέρεται σε δείγμα n=1 σπερμάτων το οποίο υπέστη αφυδάτωση σε συνθήκες δωματίου για 36 ώρες. Ο μέσος όρος του μήκους του εμβρυακού άξονα για χρόνο αποθήκευσης 24, 38, 52, 66, 115 και 153 ημέρες ήταν αντίστοιχα: 16,7, 17,8, 18,, 18,1, 18,2 και 19,1 mm, ενώ για τα σπέρματα που υπέστησαν αφυδάτωση ήταν 17, mm. 82

83 Μήκος εμβρυακού άξονα, mm Μήκος εμβρυακού άξονα σπερμάτων Ιπποκαστανιάς, mm Χρόνος αποθήκευσης στους 5 ο C, ημέρες Εικόνα 32. Μήκος εμβρυακού άξονα, mm σε δείγμα n=1 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς και διαδοχικές επαναλήψεις (μετρήσεις). Τα σπέρματα μάζας g, ήταν αποθηκευμένα στους 5 ο C μέχρι την έναρξη της κάθε μέτρησης. Στις μια μέτρηση πραγματοποιήθηκε αφού προηγουμένως τα σπέρματα υπέστησαν αφυδάτωση σε συνθήκες δωματίου για 36 ώρες. Στην Εικόνα 33 διακρίνεται μια αύξηση του εμβρυακού άξονα των σπερμάτων της Ιπποκαστανιάς σε διάστημα 153 ημέρες αποθήκευσής τους στους 5 ο C, η οποία αύξηση αγγίζει το 15% Y =.146X R 2 =.982, d.f.=58.5<p< Χρόνος αποθήκευσης στους 5 C, d Εικόνα 33. Αύξηση του μήκους του εμβρυακού άξονα σπερμάτων Ιπποκαστανιάς κατά 15% περίπου σε χρονικό διάστημα 153 ημερών. 4. Διάβρεξη Κινητική της διάβρεξης Στο εργαστήριο του τομέα Βοτανικής του τμήματος Βιολογίας του ΕΚΠΑ από τον Οκτώβριο του 25 μέχρι τον Ιανουάριο του 26, πραγματοποιήθηκαν διάφορα πειράματα μελέτης της κινητικής της διάβρεξης σε ένα πλήθος σπερμάτων (n=1) Aesculus hippocastanum για τις θερμοκρασίες 5, 1, 15, 2 και 3 ο C. Τα σπέρματα μέχρι την έναρξη κάθε πειράματος διάβρεξης ήταν αποθηκευμένα στους 5 ο C. Με την έναρξη του πειράματος 1 τυχαία σπέρματα διαφόρου μάζας αριθμήθηκαν (1-1), ζυγίσθηκαν και αφού έγινε διάβρεξη με απιονισμένο νερό 15 ml, τοποθετήθηκαν στους θαλάμους των αντίστοιχων θερμοκρασιών. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν παρουσιάζονται παρακάτω διαγραμματικά και έχουν ως εξής: 83

84 Αύξηση της νωπής μάζας, % μετά από 1152 ώρες Αύξηση νωπής μάζας σπερμάτων, % Χρόνος από την έναρξη της διάβρεξης στους 5 ο C, ώρες Σπέρματα Εικόνα 34. Επάνω, η κινητική της αύξησης της μέσης νωπής μάζας σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, συλλογής που αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C, για 97 ημέρες μέχρι την έναρξη της διάβρεξης (3-1-26) στους 5 ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Κάτω, η αύξηση της νωπής μάζας (%), 1152 ώρες από την έναρξη της διάβρεξης. Η οριζόντια γραμμή αντιστοιχεί στη μέση αύξηση (%) των σπερμάτων, ενώ οι κατακόρυφες γραμμές εκατέρωθεν αυτής αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 34 (επάνω) απεικονίζεται η αύξηση της μέσης νωπής μάζας 1 σπερμάτων (%) σε διάφορες χρονικές περιόδους των 72, 168, 24, 384, 54, 672, 888 και 1152 ωρών από την έναρξη της διάβρεξης (3/1/26) και στη θερμοκρασία των 5 ο C. Το ποσοστό επί τοις εκατό (%) της μέσης νωπής μάζας των 1 σπερμάτων για τις αντίστοιχες περιόδους είναι : 2,53-5,26-5,79-6,63-7,5-7,75-8,43 και 9,75%. Στην κάτω Εικόνα εμφανίζεται η αύξηση της νωπής μάζας (%) 1152 από την έναρξη της διάβρεξης στη θερμοκρασία των 5 ο C. Το ποσοστό επί τοις εκατό (%) κυμάνθηκε μεταξύ του 4,17 και 14,36%, η δε μέση αύξηση ήταν 8,31%. Τα σπέρματα με αύξοντα αριθμό 2,5, 6 και 8 δεν φύτρωσαν. 84

85 Αύξηση της νωπής μάζας, % μετά από 1176 ώρες Αύξηση νωπής μάζας σπερμάτων, % Χρόνος από την έναρξη της διάβρεξης στους 1 ο C, ώρες Σπέρματα Εικόνα 35. Επάνω, η κινητική της αύξησης της μέσης νωπής μάζας 1 σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, συλλογής που αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C, για 85 ημέρες μέχρι την έναρξη της διάβρεξης ( ) στους 1 ο C,. Οι κατακόρυφες γραμμές αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Κάτω, η αύξηση της νωπής μάζας, (%) 1176 ώρες μετά την έναρξη της διάβρεξης. Η οριζόντια γραμμή αντιστοιχεί στη μέση αύξηση (%) των 1 σπερμάτων, ενώ οι κατακόρυφες γραμμές εκατέρωθεν αυτής αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 35 (επάνω) απεικονίζεται η αύξηση της μέσης νωπής μάζας 1 σπερμάτων (%) στις χρονικές περιόδους των 12, 288, 36, 456, 54, 672, 792, 96 και 1176 ωρών από την έναρξη της διάβρεξης στις 22/12/5. Το ποσοστό (%) της μέσης νωπής μάζας των 1 σπερμάτων για τις αντίστοιχες περιόδους ήταν: 4,98-9,8-1,98-11,67-12,59-14,8-14,51 15,1 και 15,27%. Στην (κάτω) Εικόνα εμφανίζεται η αύξηση της νωπής μάζας (%) πριν την εμφάνιση του ριζιδίου και 792 ώρες από την έναρξη της διάβρεξης στη θερμοκρασία των 1 ο C. Το ποσοστό (%) κυμάνθηκε μεταξύ του 6,83 και 2,13%, ενώ η μέση αύξηση ήταν 11,68%.Όλα τα σπέρματα φύτρωσαν. 85

86 Αύξηση της νωπής μάζας, % μετά από 1152 ώρες Αύξηση νωπής μάζας σπερμάτων, % Χρόνος από την έναρξη της διάβρεξης στους 15 ο C, ώρες Σπέρματα Εικόνα 36. Επάνω, η κινητική της αύξησης της μέσης νωπής μάζας 1 σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, συλλογής που αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C, για 98 ημέρες μέχρι την έναρξη της διάβρεξης (3-1-26) στους 15 ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Κάτω, η αύξηση της νωπής μάζας (%), 1152 ώρες μετά την έναρξη της διάβρεξης. Η οριζόντια γραμμή αντιστοιχεί στη μέση αύξηση (%) των 1 σπερμάτων, ενώ οι κατακόρυφες γραμμές εκατέρωθεν αυτής αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Η Εικόνα 36 (επάνω) δείχνει την κινητική της αύξησης της μέσης νωπής μάζας 1 σπερμάτων (%) σε διάφορες χρονικές περιόδους των 72, 168, 24, 384, 54,672, 888 και 1152 ωρών από την έναρξη της διάβρεξης στις 3/1/26. Το ποσοστό (%) της μέσης νωπής μάζας των 1 σπερμάτων για τις αντίστοιχες περιόδους ήταν: 4,5-8,73-1,27-12,67, 13,92, 15,85, 16,78 και 17,5%. Στην (κάτω) Εικόνα εμφανίζεται η αύξηση της νωπής μάζας (%) πριν την εμφάνιση του ριζιδίου και 1152 ώρες από την έναρξη της διάβρεξης στη θερμοκρασία των 15 ο C. Το ποσοστό (%) κυμάνθηκε μεταξύ του 9,23 και 2%, η δε μέση αύξησης ήταν 13,93%. Τα σπέρματα με αύξοντα αριθμό 5, 8 και 1 δεν φύτρωσαν. 86

87 Αύξηση της νωπής μάζας, % μετά από 1487 ώρες Αύξηση της νωπής μάζας σπερμάτων, % Χρόνος από την έναρξη της διάβρεξης στους 2 ο C, ώρες Σπέρματα Εικόνα 37. Επάνω, η κινητική της αύξησης της μέσης νωπής μάζας σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, συλλογής που αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C, για 2 ημέρες μέχρι την έναρξη της διάβρεξης ( ) στους 2 ο C. Επίσης Οι κατακόρυφες γραμμές αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Κάτω, η αύξηση της νωπής μάζας (%), πριν την εμφάνιση του ριζιδίου και 1487 ώρες μετά την έναρξη της διάβρεξης. Η οριζόντια γραμμή αντιστοιχεί στη μέση αύξηση (%) των 9 σπερμάτων, ενώ οι κατακόρυφες γραμμές εκατέρωθεν αυτής αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Η Εικόνα 37 (επάνω) δείχνει την κινητική της αύξησης της μέσης νωπής μάζας 9 σπερμάτων (%) σε διάφορες χρονικές περιόδους των 48, 96, 144, 192, 24, 287, 47, 455, 53, 623, 767, 959, 1127, 1319 και 1487 ωρών από την έναρξη της διάβρεξης στις 19/1/25. Το ποσοστό (%) της μέσης νωπής μάζας των 9 σπερμάτων για τις αντίστοιχες περιόδους ήταν: 2,85-3,69-3,93-4,19-4,34-4,66-5,27-5,35-5,56 5,91 6,32 6,72 7,6 7,41 και 7,46%. Στην (κάτω) Εικόνα εμφανίζεται η αύξηση της νωπής μάζας (%) μετά από 1487 ώρες από την έναρξη της διάβρεξης στη θερμοκρασία των 2 ο C. Το ποσοστό (%) κυμάνθηκε μεταξύ του 4,% και 14,9%, η μέση αύξηση ήταν 7,46%, ενώ για όλο το παραπάνω χρονικό διάστημα της διάβρεξης δεν φύτρωσε κανένα σπέρμα. 87

88 Αύξηση της νωπής μάζας, % μετά από 959 ώρες Αύξηση της μέσης νωπής μάζας 1 σπερμάτων, % Χρόνος από την έναρξη της διάβρεξης στους 3 ο C, ώρες Σπέρματα Εικόνα 38. Επάνω, η κινητική της αύξησης της μέσης νωπής μάζας 1 σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, συλλογής που αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C, για 2 ημέρες μέχρι την έναρξη της διάβρεξης ( )στους 3 ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Κάτω, η αύξηση της νωπής μάζας (%), 959 ώρες μετά την έναρξη της διάβρεξης. Η οριζόντια γραμμή αντιστοιχεί στη μέση αύξηση (%) των 1 σπερμάτων, ενώ οι κατακόρυφες γραμμές εκατέρωθεν αυτής αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 38 (επάνω) απεικονίζεται η κινητική της αύξησης της μέσης νωπής μάζας 1 σπερμάτων (%) σε διάφορες χρονικές περιόδους των 48, 96, 144, 192, 24, 287, 47, 455, 53, 623, 767 και 959 ωρών από την έναρξη της διάβρεξης στις 19/1/25 στους 3 ο C. Το ποσοστό (%) της μέσης νωπής μάζας των 1 σπερμάτων για τις αντίστοιχες περιόδους ήταν: 3,58-5,18-5,91-, 6,56-7,44-8,8-1,14-1,46-1,67 1,99 11,46 και 11,96% αντίστοιχα. Στην (κάτω) Εικόνα εμφανίζεται η μέση αύξηση της νωπής μάζας (%) 959 ώρες από την έναρξη της διάβρεξης στους 3 ο C. Το ποσοστό κυμάνθηκε μεταξύ του 3,14 και 18,23%, η δε μέση αύξηση ήταν 1,2%. Στο παραπάνω χρονικό διάστημα μόνο ένα σπέρμα φύτρωσε, αυτό με αύξοντα αριθμό 4. 88

89 Αύξηση της νωπής μάζας, % μετά από 72 ώρες Αύξηση της νωπής μάζας σπερμάτων, % Χρόνος από την έναρξη της διάβρεξης στους 3 ο C, ώρες Σπέρματα Εικόνα 39. Επάνω, η κινητική της αύξησης της μέσης νωπής μάζας 1 σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, συλλογής που αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C, για 55 ημέρες μέχρι την έναρξη της διάβρεξης ( ) στους 3 ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Κάτω, η αύξηση της νωπής μάζας, % 72 ώρες μετά την έναρξη της διάβρεξης. Η οριζόντια γραμμή αντιστοιχεί στη μέση αύξηση (%) των 1 σπερμάτων, ενώ οι κατακόρυφες γραμμές εκατέρωθεν αυτής αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Η Εικόνα 39 (επάνω) δείχνει την κινητική της αύξησης της μέσης νωπής μάζας 1 σπερμάτων (%) σε διάφορες χρονικές περιόδους των 96, 192, 312, 36, 54,552, 648 και 72 ωρών από την έναρξη της διάβρεξης στις 22/11/25. Το ποσοστό (%) της μέσης νωπής μάζας των 1 σπερμάτων για τις αντίστοιχες περιόδους ήταν: 2,16-7,69-8,44-8,87-9,59 9,89 1,56 και 1,96%. Στην (κάτω) Εικόνα εμφανίζεται η μέση αύξηση της νωπής μάζας (%) πριν από την έναρξη της διάβρεξης στους 3 ο C. Το ποσοστό κυμάνθηκε μεταξύ 3,18 και 14,49%, η δε μέση αύξηση ήταν 1,81%. Κατά το παραπάνω χρονικό διάστημα δεν παρατηρήθηκε φύτρωση. 89

90 Αύξηση της νωπής μάζας, % μετά από 54 ώρες Αύξηση της νωπής μάζας σπερμάτων, % Χρόνος από την έναρξη της διάβρεξης στους 3 ο C, ώρες Σπέρματα Εικόνα 4. Επάνω, η κινητική της αύξησης της μέσης νωπής μάζας 1 σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, συλλογής που αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C, για 26 ημέρες μέχρι την έναρξη της διάβρεξης (2-1-23) στους 3 ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Κάτω, η αύξηση της νωπής μάζας, % 54 ώρες μετά την έναρξη της διάβρεξης. Η οριζόντια γραμμή αντιστοιχεί στη μέση αύξηση (%) των 1 σπερμάτων, ενώ οι κατακόρυφες γραμμές εκατέρωθεν αυτής αντιστοιχούν στο ± τυπικό σφάλμα. Η Εικόνα 4 (επάνω) δείχνει την κινητική της αύξησης της μέσης νωπής μάζας 1 σπερμάτων (%) σε διάφορες χρονικές περιόδους των 2, 4, 64, 9, 16, 27, 235, 353 και 54 ωρών από την έναρξη της διάβρεξης στις 2/1/23. Το ποσοστό (%) της μέσης νωπής μάζας των 1 σπερμάτων για τις αντίστοιχες περιόδους ήταν: 5,22, 6,13, 6,82, 7,41, 8,24,8,8, 1,32, 14,86 και 17,97%. Στην (κάτω) Εικόνα εμφανίζεται η μέση αύξηση της νωπής μάζας (%) πριν από την έναρξη της διάβρεξης στους 3 ο C. Το ποσοστό κυμάνθηκε μεταξύ 3,7 και 13,62%, η δε μέση αύξηση ήταν 9,59%. Κατά το παραπάνω χρονικό διάστημα όλα τα σπέρματα φύτρωσαν. 9

91 5. Φύτρωση στο Εργαστήριο Η μελέτη της φύτρωσης με σπέρματα του Aesculus hippocastanum πραγματοποιήθηκε με δείγματα 3 φυσικών προελεύσεων (Γρεβενά, Καρδίτσα και Κίσαβος) καθώς επίσης και με δείγματα από τη φυτεία Κίσαβου ηλικίας 45 περίπου ετών. Όλα τα σπέρματα από την ημέρα της συλλογής τους αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C μέχρι την έναρξη διεξαγωγής του κάθε πειράματος. (π.χ. αποθήκευση για 41 ημέρες) Η διαδικασία της υγρής στρωμάτωσης πραγματοποιήθηκε στις στους 5-8 ο C, ενώ μέχρι τότε τα σπέρματα, όπως προαναφέρθηκε, ήταν ήδη αποθηκευμένα σε σάκους πολυαιθυλενίου στους 5 ο C. Κατά συνέπεια, όταν εφεξής θα αναφερόμαστε στη στρωμάτωση, μέχρι την έναρξη του κάθε πειράματος θα προστίθενται οι 2 χρόνοι, δηλαδή πρώτα ο χρόνος αποθήκευσης και στη συνέχεια ο χρόνος στρωμάτωσης. (π.χ. αποθήκευση 27 ημέρες και στρωμάτωση 14 ημέρες) Απεικονίζονται γραφικά τόσο η χρονική πορεία της φύτρωσης, όσο και τα τελικά ποσοστά φύτρωσης μαζί με τα αντίστοιχα Τ 5, δηλαδή o χρόνος που χρειάζεται για την επίτευξη του 5% της τελικής φύτρωσης. Η παράμετρος αυτή αποτελεί ένα εργαλείο αξιολόγησης του τάχους της φύτρωσης και όσο μεγαλύτερη τιμή έχει, τόσο πιο αργή είναι η φύτρωση και αντίστροφα Έλεγχος της φύτρωσης των σπερμάτων μετά από αποθήκευση ή στρωμάτωση Αμέσως μετά τη συλλογή των σπερμάτων όλων των προελεύσεων, δηλαδή κατά το διάστημα από 2 Σεπτεμβρίου μέχρι 6 Οκτωβρίου το αργότερο, από τα αποθηκευμένα στους 5 C ή στρωματωμένα στους 5-8 C σπέρματα, άρχιζαν τα πειράματα ελέγχου της φύτρωσης, αρχικά στις θερμοκρασίες των 2, 25, 3 και 36 C, καθότι τα σπέρματα διάγουν μια περίοδο ληθάργου και η φύτρωση είναι αδύνατη σε χαμηλότερες θερμοκρασίες. Αργότερα με την αποθήκευση ή την ψυχρή στρωμάτωση των σπερμάτων, οπότε και ο λήθαργος σταδιακά αίρονταν αλλά και το παράθυρο της φύτρωσης διευρύνονταν προς τις χαμηλότερες θερμοκρασίες, πραγματοποιούνταν πειράματα φύτρωσης στους 15, 1 και 5 C. Το τέλος των πειραμάτων φύτρωσης ήταν περίπου 18 ημέρες μετά τη συλλογή των σπερμάτων, δηλαδή στα τέλη Μαρτίου με αρχές Απριλίου, οπότε και ο λήθαργος των σπερμάτων είχε αρθεί και η φύτρωση ήταν σε υψηλά ποσοστά ακόμη και στις χαμηλές θερμοκρασίες των 5 C. Επίσης το Τ 5 ήταν αρκετά μικρό, που σημαίνει ότι η φύτρωση πλέον ήταν πολύ γρήγορη. Στη συνέχεια παρατίθενται χρονικά όλα τα πειράματα που πραγματοποιήθηκαν κατά χρονική περίοδο (23-24, και 25-26), προέλευση σπερμάτων και θερμοκρασίες φύτρωσης. Σε κάθε πείραμα φαίνεται γραφικά στην πάνω εικόνα η χρονική πορεία της φύτρωσης και στην κάτω εικόνα τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες. Επίσης παρατίθενται και διαγράμματα με συγκριτικά αποτελέσματα στις διάφορες θερμοκρασίες, τόσο μεταξύ των προελεύσεων, όσο και μεταξύ των δύο χειρισμών δηλαδή της απλής αποθήκευσης των σπερμάτων στους 5 C και της ψυχρής και υγρής στρωμάτωσης στους 5-8 C. Τέλος, καταχωρούνται πειράματα ελέγχου της φύτρωσης σε σπέρματα που υπέστησαν μερική αποφλοίωση του σπερματικού περιβλήματος, πειράματα ελέγχου της φύτρωσης μετά από 12 και 18 μήνες αποθήκευση, φύτρωση σπερμάτων σε σάκους πολυαιθυλενίου (χωρίς διάβρεξη) και επίσης ελέγχου της βιωσιμότητας σε διάφορα επίπεδα υγρασίας. 91

92 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % Πειράματα που πραγματοποιήθηκαν την περίοδο oc 25 oc 3 oc 36 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 41. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, μετά από αποθήκευση στους 5 ο C για 27 ημέρες και έναρξη πειράματος στις , σε 4 σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω, τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 41 παρουσιάζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης σπερμάτων Ιπποκαστανιάς (Aesculus hippocastanum) προέλευσης Γρεβενών. Η συλλογή των σπερμάτων πραγματοποιήθηκε στις και αμέσως τα σπέρματα αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 27 ημέρες, μέχρι την έναρξη της διάβρεξης ( ). Η φύτρωση ήταν άριστη στους 3 ο C (95% και Τ 5 18,6 ημέρες). Στους 25 ο C η φύτρωση αγγίζει το 4% με Τ 5 18,8 ημέρες, ενώ στις λιγότερο ευνοϊκές θερμοκρασίες των 2 και 36 ο C η φύτρωση ήταν μόλις 5% και στις δύο περιπτώσεις ενώ τα αντίστοιχα Τ 5 37,5 και 5,5 ημέρες. 92

93 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C T5, ημέρες Εικόνα 42. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Καρδίτσας, μετά από αποθήκευση στους 5 ο C για 26 ημέρες και έναρξη πειράματος στις , σε 3 σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 42 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα φύτρωσης με σπέρματα προέλευσης Καρδίτσας που συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 26 ημέρες μέχρι την έναρξη της διάβρεξης στις Η φύτρωση στους 25 ο C ήταν 7%, αρκετά καλή για εκείνη τη χρονική περίοδο, με Τ 5 21,3 ημέρες, ενώ σε χαμηλότερα επίπεδα 3% η φύτρωση στους 3 ο C και Τ 5 11 ημέρες και ακόμη πιο χαμηλά η φύτρωση στους 2 ο C με 2% και Τ 5 25,3 ημέρες. 93

94 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 25 oc 3 oc 36 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 43. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Κίσαβου, μετά από αποθήκευση στους 5 ο C για 22 ημέρες και έναρξη διάβρεξης στις , σε 4 σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 43 φαίνονται τα αποτελέσματα φύτρωσης με σπέρματα προέλευσης Κίσαβου που συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 22 ημέρες μέχρι την έναρξη της διάβρεξης (21-1-3). Η φύτρωση στους 25 και 3 ο C ήταν 75% με αντίστοιχα Τ 5 39,8 και 21,5 ημέρες, στους 36 ο C ήταν 45% και Τ 5 6,2 ημέρες ενώ στους 2 ο C μόλις 1% και Τ 5 24 ημέρες. 94

95 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 25 oc 3 oc 36 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 44. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Φυτείας Κίσαβου, μετά από αποθήκευση στους 5 ο C για 22 ημέρες και έναρξη διάβρεξης στις σε 4 σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω, τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 44 ελέγχθηκε η φύτρωση με σπέρματα που συλλέχθηκαν από την (τεχνητή) φυτεία Κίσαβου στις και αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 22 ημέρες μέχρι την έναρξη της διάβρεξης (21-1-3). Η φύτρωση στους 3 ο C ήταν 65% και το Τ 5 15,5 ημέρες και ακολούθησε η φύτρωση στους 25, 2, και 36 ο C με αντίστοιχα τελικά ποσοστά φύτρωσης 55%, 15% και 1%, και αντίστοιχα Τ 5 12,7, 31 και 5,5 ημέρες. 95

96 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % ΑΠ ΣΤΡ Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % 2 8 T5, ημέρες T5, ημέρες 2 4 ΑΠ ΣΤ Εικόνα 45. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών σε θερμοκρασία 3 ο C στο σκοτάδι, μετά από αποθήκευσή τους για 41 ημέρες στους 5 ο C. Στην περίπτωση της στρωμάτωσης τα σπέρματα από τη συλλογή τους ήταν αποθηκευμένα για 27 ημέρες και στη συνέχεια σε υγρή στρωμάτωση για 14 ημέρες στους 5 ο C. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 45 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών στη θερμοκρασία των 3 ο C σε δύο περιπτώσεις ήτοι: Μετά από αποθήκευση των σπερμάτων στους 5 ο C για 41 ημέρες μετά τη συλλογή τους στις και έναρξη της διάβρεξης στις Μετά από στρωμάτωση των σπερμάτων για 14 ημέρες (και 27 αποθήκευση), μέχρι την έναρξη της διάβρεξης στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης στην περίπτωση της αποθήκευσης ήταν 8% και το Τ 5 11,8 ημέρες ενώ στην περίπτωση της στρωμάτωσης ήταν 9% και 18 ημέρες αντίστοιχα. 96

97 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % ΓΡ ΚΑ Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες 2 4 ΓΡ ΚΑ Εικόνα 46. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών και Καρδίτσας, σε θερμοκρασία 3 ο C στο σκοτάδι, (μετά από 26 ημέρες αποθήκευση και 14 ημέρες στρωμάτωση στους 5 ο C, ). Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 46 συγκρίνονται τα αποτελέσματα φύτρωσης σπερμάτων Γρεβενών και Καρδίτσας μετά από 26 ημέρες αποθήκευση, και14 ημέρες στρωμάτωση αυτών στους 5 ο C μέχρι την έναρξη της διάβρεξης στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις προελεύσεις Γρεβενών και Καρδίτσας ήταν άριστα στο 9% και 1% και τα Τ 5, 18 και 12,4 ημέρες αντίστοιχα. 97

98 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες 2 3 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 47. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, (μετά από 27 ημέρες αποθήκευση και στρωμάτωση για 28 ημέρες στους 5 ο C, ). Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 47, ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων προέλευσης Γρεβενών μετά από 28 ημέρες στρωμάτωσης στους 5 ο C και 27 αποθήκευσης μέχρι την έναρξη του πειράματος στις ( ). Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης και το Τ 5 για την θερμοκρασία των 2 ο C ήταν 25% και 57,7 ημέρες, ενώ για την θερμοκρασίας των 3 ο C ήταν 95% και 13,5 ημέρες αντίστοιχα. 98

99 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, o C Εικόνα 48. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, (μετά από αποθήκευση στους 5 ο C, για 55 ημέρες). Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 48 παρουσιάζεται η φύτρωση των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς (προέλευσης Γρεβενών) μετά από αποθήκευση στους 5 ο C για 55 ημέρες μετά τη συλλογή και μέχρι την έναρξη της διάβρεξης στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τους 2 και 3 ο C είναι 65% και 9% ενώ το Τ 5 31 και 12,3 ημέρες αντίστοιχα. 99

100 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες 2 3 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 49. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Καρδίτσας, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, (μετά από 26 ημέρες αποθήκευση και στρωμάτωση στους 5 ο C, για 28 ημέρες ). Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω, τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 49 μελετήθηκε η φύτρωση των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Καρδίτσας μετά από στρωμάτωση αυτών για 28 ημέρες στους 5 ο C και 26 αποθήκευσης, μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τη θερμοκρασία των 2 και 3 ο C ήταν 4 % και 95% ενώ το Τ 5 ήταν 3 και 1,9 ημέρες αντίστοιχα. 1

101 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες 2 3 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 5. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Κισάβου, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι,( μετά από 22 ημέρες αποθήκευση και στρωμάτωση στους 5 ο C, για 28 ημέρες ). Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 5 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Κισάβου, μετά από 22 ημέρες αποθήκευσης και 28 ημέρες στρωμάτωση στους 5 ο C, μέχρι την έναρξη του πειράματος ( ). Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C ήταν 3% και 1% ενώ το Τ 5 ήταν 5,5 και 8,6 ημέρες αντίστοιχα. 11

102 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες 2 3 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 51. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Φυτείας Κίσαβου, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, (μετά από 22 ημέρες αποθήκευση και 28 ημέρες στρωμάτωση στους 5 ο C, ). Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 51 παρουσιάζεται η φύτρωση των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης φυτείας Κίσαβου μετά από στρωμάτωση για 28 ημέρες στους 5 ο C και 22 ημέρες αποθήκευσης, μέχρι την έναρξη του πειράματος ( ). Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C ήταν 5% και 9% ενώ το Τ 5 29,5 και 9,5 ημέρες αντίστοιχα. 12

103 Τελική φύτρωση, % 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες t5, ημέρες ΓΡ. ΚΑ. ΚΙ. ΚΙ-Φ. ΓΡ. ΚΑ. ΚΙ. ΚΙ-Φ. Εικόνα 52. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum 4 προελεύσεων, σε θερμοκρασίες 2 ο C (αριστερά) και 3 ο C (δεξιά) στο σκοτάδι, (μετά από ημέρες αποθήκευσης ανάλογα με το χρόνο συλλογής των σπερμάτων κάθε προέλευσης και στρωμάτωση στους 5 ο C, για 28 ημέρες). Απεικονίζονται συγκεντρωτικά τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 52 απεικονίζονται συγκεντρωτικά τα τελικά αποτελέσματα φύτρωσης και το Τ 5 στους 2 και 3 ο C μετά από στρωμάτωση των σπερμάτων για 28 ημέρες, και ημέρες αποθήκευσης ανάλογα με το χρόνο συλλογής των σπερμάτων κάθε προέλευσης μέχρι την έναρξη της διάβρεξης, στις Διαπιστώνεται μια σαφής υπεροχή για όλες τις προελεύσεις στη θερμοκρασία των 3 έναντι εκείνης των 2 ο C. Τα αποτελέσματα παρουσιάστηκαν αναλυτικά ανά προέλευση σε προηγούμενες εικόνες. 13

104 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες 2 3 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 53. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, μετά από 27 ημέρες αποθήκευση και στρωμάτωση στους 5 ο C, για 42 ημέρες. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 53 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων προέλευσης Γρεβενών 42 ημέρες μετά τη στρωμάτωση στους 5 ο C και 27 ημέρες αποθήκευσης, μέχρι την έναρξη της διάβρεξης στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης στους 2 και 3 ο C ήταν 9% και 1% ενώ το Τ 5, 34 και 22 ημέρες αντίστοιχα. 14

105 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 54. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, μετά από αποθήκευση στους 5 ο C, για 69 ημέρες. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 54 παρουσιάζεται η φύτρωση σπερμάτων προέλευσης Γρεβενών, 69 ημέρες μετά την αποθήκευση στους 5 ο C και την έναρξη της διάβρεξης στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης στις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C ήταν 1% και 95% ενώ το Τ 5 22 και 1,7 ημέρες αντίστοιχα. 15

106 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 55. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Καρδίτσας, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, μετά από 26 ημέρες αποθήκευσης και στρωμάτωση στους 5 ο C, για 42 ημέρες. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω, τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 55 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Καρδίτσας, μετά από 26 ημέρες αποθήκευσης και 42 ημέρες στρωμάτωσης στους 5 ο C μέχρι την έναρξη της διάβρεξης στις Οι θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C έδωσαν τελικά ποσοστά φύτρωσης 65% και 1% ενώ το Τ 5 ήταν 4,1 και 9,1 ημέρες αντίστοιχα. 16

107 τελική φύτρωση, % 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 56. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, (μετά από στρωμάτωση (αριστερά) και αποθήκευση (δεξιά), αντίστοιχα στους 5 ο C,), σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι. Απεικονίζονται τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 56 απεικονίζεται η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών μετά από 27 ημέρες αποθήκευσης και 42 ημέρες στρωμάτωσης αφενός (αριστερά) και αφετέρου αποθήκευσης 69 ημερών (δεξιά) στους 5 ο C, μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης και το Τ 5 αναφέρθηκαν σε προηγούμενες εικόνες με λεπτομέρεια. 17

108 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες 2 3 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 57. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, μετά από 27 ημέρες αποθήκευσης και στρωμάτωση στους 5 ο C για 62 ημέρες μέχρι την έναρξη της διάβρεξης. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 57 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, συλλογής , για 27 ημέρες αποθήκευσης και 62 ημέρες στρωμάτωσης στους 5 ο C. Η έναρξη του πειράματος έγινε στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C ήταν και στις 2 θερμοκρασίες 1% ενώ το Τ 5 25,5 και 6,8 ημέρες αντίστοιχα. 18

109 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες 2 3 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 58. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, μετά από αποθήκευση στους 5 ο C για 89 ημέρες, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 58 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, συλλογής , τα οποία αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 89 ημέρες μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C ήταν 95% και 1% ενώ το Τ 5 14,5 και 1,3 ημέρες αντίστοιχα. 19

110 Τελική φύτρωση, % 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 59. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, μετά από στρωμάτωση (αριστερά) και αποθήκευση (δεξιά), σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι. Απεικονίζονται τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 59 απεικονίζονται συγκριτικά τα τελικά ποσοστά φύτρωσης σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών μετά από στρωμάτωση και αποθήκευση στους 5 ο C, (62 στρωμάτωσης και 27 αποθήκευσης) και 89 ημέρες αποθήκευσης αντίστοιχα μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης και το Τ 5 δίνονται σε προηγούμενες εικόνες. 11

111 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες 2 3 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 6. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Καρδίτσας, (μετά από 26 ημέρες αποθήκευσης και στρωμάτωση στους 5 ο C για 62 ημέρες), σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 6 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων του είδους προέλευσης Καρδίτσας, συλλογής , τα οποία στρωματώθηκαν στους 5 ο C για 62 ημέρες και 26 ημέρες αποθήκευσης, μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C ήταν 6% και 1% ενώ το Τ 5 26,3 και 1 ημέρες αντίστοιχα. 111

112 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 61. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Κίσαβου, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, μετά από στρωμάτωση στους 5 ο C για 62 ημέρες και 22 αποθήκευσης, Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 61, φαίνεται η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Κίσαβου συλλογής μετά από 22 ημέρες αποθήκευσης και 62 ημέρες στρωμάτωσης στους 5 ο C. Η έναρξη του πειράματος έγινε στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης στους 2 και 3 ο C ήταν 9% και 95%, το δε Τ 5 23,4 και 7,3 ημέρες αντίστοιχα. 112

113 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες 2 3 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 62. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Φυτείας Κίσαβου, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, μετά από στρωμάτωση στους 5 ο C για 62 ημέρες και 22 αποθήκευσης,. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 62 απεικονίζεται η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης φυτείας Κίσαβου συλλογής και 62 ημέρες μετά από στρωμάτωση και 22 αποθήκευσης στους 5 ο C. Η έναρξη του πειράματος πραγματοποιήθηκε στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C ήταν 6% και 8% ενώ το Τ 5 13,7 και 5,5 ημέρες αντίστοιχα. 113

114 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες 2 3 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 63. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanumπροέλευσης Γρεβενών, μετά από αποθήκευση στους 5 ο C για 11 ημέρες, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 63 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών συλλογής , που αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 11 ημέρες. Η έναρξη του πειράματος έγινε στις και τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C ήταν 95% και για τις 2 θερμοκρασίες, ενώ το Τ 5 ήταν 6,9 και 5,9 ημέρες αντίστοιχα. 114

115 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες Τελική φύτρωση, % 1 T5, ημέρες Tt5, ημέρες 2 3 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 64. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, μετά από αποθήκευση στους 5 ο C για 118 ημέρες, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 64 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών συλλογής , που αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 118 ημέρες μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C ήταν 95% και 1% ενώ το Τ 5 ήταν 6,1 και 5,5 ημέρες αντίστοιχα. 115

116 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Tt5, ημέρες 2 3 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 65. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, μετά από στρωμάτωση στους 5 ο C για 91 ημέρες και 27 ημέρες αποθήκευσης, Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 65 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών συλλογής , που στρωματώθηκαν στους 5 ο C για 91 ημέρες και 27 ημέρες αποθήκευσης, μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C ήταν 1% και 86% ενώ το Τ 5 1,7 και 5,4 ημέρες αντίστοιχα. 116

117 Τελική φύτρωση, % 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 66. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, μετά από στρωμάτωση (αριστερά) και αποθήκευση (δεξιά), στους 5 ο C (για 91 ημέρες στρωμάτωσης και 27 αποθήκευσης) και 118 ημέρες αντίστοιχα αποθήκευσης, σε θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C στο σκοτάδι. Απεικονίζονται τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 66 απεικονίζονται τα τελικά ποσοστά φύτρωσης σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών μετά από στρωμάτωση και αποθήκευση στους 5 ο C και στις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C. Τα επιμέρους αποτελέσματα έχουν αναφερθεί σε προηγούμενες εικόνες. 117

118 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 67. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Καρδίτσας, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, μετά από στρωμάτωση στους 5 ο C για 91 ημέρες και 26 αποθήκευσης. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 67, μελετήθηκε η φύτρωση των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Καρδίτσας τα οποία συλλέχθηκαν στις και στρωματώθηκαν στους 5 ο C για 91 ημέρες και 26 ημέρες αποθήκευσης, μέχρι την έναρξη της διάβρεξης στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης στους 2 και 3 ο C ήταν 9% και 1%, το δε Τ 5 18,7 και 8,7 ημέρες αντίστοιχα. 118

119 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 68. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Κίσαβου, σε θερμοκρασίες 2 και 3 ο C στο σκοτάδι, μετά από στρωμάτωση στους 5 ο C για 91 ημέρες και 22 αποθήκευσης. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 68 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Κίσαβου συλλογής τα οποία στρωματώθηκαν για 91 ημέρες και 22 αποθήκευσης στους 5 ο C, μέχρι την έναρξη της διάβρεξης στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης στους 2 και 3 ο C ήταν 1% και 8 ενώ το Τ 5 18,3 και 8,7 ημέρες αντίστοιχα 119

120 Τελική φύτρωση, % 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες 2 4 ΓΡ. ΚΑ. ΚΙ. ΓΡ. ΚΑ. ΚΙ. Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 69. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum 3 προελεύσεων, σε θερμοκρασίες 2 (αριστερά) και 3 ο C (δεξιά), στο σκοτάδι,. μετά από στρωμάτωση στους 5 ο C για 91 ημέρες και ημέρες αποθήκευσης, Απεικονίζονται τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 69 απεικονίζονται τα συγκεντρωτικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 σε σπέρματα 3 διαφορετικών προελεύσεων μετά από στρωμάτωση στους 5 ο C για 91 ημέρες και ημέρες αποθήκευσης, μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Τα αναλυτικά αποτελέσματα της φύτρωσης και του Τ 5 φαίνονται σε προηγούμενες επιμέρους εικόνες. ο C 12

121 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 2 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες 15 2 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 7. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, μετά από αποθήκευση στους 5 ο C για 125 ημέρες, σε θερμοκρασίες 15 και 2 ο C στο σκοτάδι. Απεικονίζονται τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 7 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, συλλογής , τα οποία αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 125 ημέρες μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 15 και 2 ο C ήταν 1% και 95% ενώ το Τ 5 1,5 και 9,3 ημέρες αντίστοιχα. 121

122 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 2 oc Χρόνος, ημέρες Τελική φύτρωση, % 1 T5, ημέρες Τ5, ημέρες 15 2 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 71. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, μετά από αποθήκευση στους 5 ο Cγια 13 ημέρες, σε θερμοκρασίες 15 και 2 ο C στο σκοτάδι. Απεικονίζονται τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 71 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών συλλογής , τα οποία αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 13 ημέρες, μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 15 και 2 ο C ήταν 85% και 1% ενώ το Τ 5 12 και 6,1 ημέρες αντίστοιχα. 122

123 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 15 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες 1 15 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 72. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, μετά από αποθήκευση στους 5 ο C για 146 ημέρες, σε θερμοκρασίες 1 και 15 ο C στο σκοτάδι. Απεικονίζονται τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 72 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών συλλογής , τα οποία αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 146 ημέρες μέχρι την έναρξη της διάβρεξης στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 1 και 15 ο C ήταν 9% ενώ το Τ 5 5,4 ημέρες και στις 2 περιπτώσεις. 123

124 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 15 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 73. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, μετά από αποθήκευση στους 5 ο C για 16 ημέρες, σε θερμοκρασίες 1 και 15 ο C στο σκοτάδι. Απεικονίζονται τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 73 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών συλλογής , τα οποία αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 16 ημέρες μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 1 και 15 ο C ήταν 97% και 9% ενώ το Τ 5 4,9 και 5,1 ημέρες αντίστοιχα. 124

125 Τελική φύτρωση, % Τελική φύτρωση, % ΓΡΕΒΕΝΑ ΚΑΡΔΙΤΣΑ ΚΙΣΑΒΟΣ ΚΙΣ. ΦΥΤΕΙΑ Εικόνα 74. Τελικά ποσοστά φύτρωσης σπερμάτων 4 προελεύσεων στους 3 ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 74 απεικονίζονται τα τελικά ποσοστά φύτρωσης σπερμάτων προελεύσεων Γρεβενών, Καρδίτσας, Κίσαβου και Φυτείας Κίσαβου στη θερμοκρασία των 3 ο C, τα οποία είναι: 6, 63, 63, και 43% αντίστοιχα g 9-11 g g g >21 g Εικόνα 75. Τελικά ποσοστά φύτρωσης σπερμάτων στους 3 ο C που ταξινομήθηκαν σε διάφορες κλάσεις μάζας και αποθηκεύθηκαν για 15 ημέρες στους 5 ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα Στην Εικόνα 75 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς τα οποία ταξινομήθηκαν σε 5 κλάσεις μάζας ως εξής: 4-6 g, 9-11 g g g >21 g. Το πείραμα άρχισε στις , περίπου 15 ημέρες μετά τη συλλογή των σπερμάτων και την αποθήκευσή τους στους 5 ο C. Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης ανά κλάση μάζας ήταν αντίστοιχα 39, 24, 33, 54 και 43%. 125

126 Τελική φύτρωση, % Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 76. Τελικά ποσοστά φύτρωσης σπερμάτων Ιπποκαστανιάς σε θερμοκρασίες 2, 25, 3 και 36 ο C μετά από πείραμα το οποίο άρχισε στις , δηλαδή 15 περίπου ημέρες μετά τη συλλογή των σπερμάτων και την αποθήκευση αυτών στους 5. ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 76 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς (4 προελεύσεων) στις θερμοκρασίες των 2, 25, 3 και 36 ο C σε πείραμα που άρχισε στις περίπου 15 ημέρες μετά τη συλλογή των σπερμάτων και την αποθήκευσή τους στους 5 ο C. Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις αντίστοιχες θερμοκρασίες ήταν: 3, 35, 6 και 15%. 126

127 Εικόνα 77. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, σε θερμοκρασίες 2 ο C (λευκό φόντο) και 3 ο C (μαύρο φόντο),στο σκοτάδι. Επάνω, απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης μετά από στρωμάτωση και κάτω, μετά από αποθήκευση στους 5 ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 77 απεικονίζεται η χρονική πορεία φύτρωσης σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών (επάνω), μετά από στρωμάτωση στους 5 ο C και (κάτω), μετά από αποθήκευση στους 5 ο C και στις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C. Στην περίπτωση της στρωμάτωσης τα ποσοστά φύτρωσης για χρόνο (t) 54, 68, 88 και 117 ημέρες ήταν αντίστοιχα για τους 2 ο C: 25, 9, 1 και 1% ενώ για τους 3 ο C ήταν 95, 1, 1 και 95%. Στην περίπτωση της αποθήκευσης τα ποσοστά φύτρωσης για τα ποσοστά φύτρωσης για χρόνο (t) 54, 68, 88 19, 117, 125 και 13 ημέρες ήταν αντίστοιχα για τους 2 ο C: 5, 55, 95, 95, 95, 95, 95 και 1% ενώ για τους 3 ο C και για χρόνο (t) 54, 68, 88, 19 και 117 αντίστοιχα 95, 95, 1, 95 και 1%. 127

128 Τελική φύτρωση, % Τελική φύτρωση, % Θερμοκρασία ο C Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 78. Τελικά ποσοστά φύτρωσης σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, μετά από στρωμάτωση (επάνω) και αποθήκευση (κάτω), σε διάφορες θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 78 απεικονίζονται τα συγκεντρωτικά αποτελέσματα φύτρωσης σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, (επάνω) μετά από στρωμάτωση στους 5 ο C και (κάτω), μετά από αποθήκευση στους 5 ο C Στην περίπτωση της στρωμάτωσης τα ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 1, 15, 2, και 3 ο C ήταν αντίστοιχα 79, 79, 6 και 93% ενώ για την περίπτωση της αποθήκευσης και για τις θερμοκρασίες των 1, 15, 2, 25, 3 και 36 ο C τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν: 93, 91, 65, 43, 87 και 11%. 128

129 Τελική φύτρωση, % Στην Εικόνα 79 απεικονίζονται συγκριτικά αποτελέσματα φύτρωσης σπερμάτων Ιπποκαστανιάς και των 4 προελεύσεων μετά από στρωμάτωση στους 5 ο C. Η φύτρωση ελέγχθηκε στις θερμοκρασίες των 2 και 3 ο C. Συγκριτικά τα καλύτερα αποτελέσματα φύτρωσης παρατηρούνται στους 3 ο C. 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες t5, ημέρες ΓΡ. ΚΑ. ΚΙ. ΚΙ-Φ. ΓΡ. ΚΑ. ΚΙ. ΚΙ-Φ. Εικόνα 79. Συγκριτικά τελικά ποσοστά φύτρωσης σπερμάτων του Aesculus hippocastanum 4 προελεύσεων, (μετά από στρωμάτωση στους 5 ο C), σε 2 ο C (αριστερά) και 3 ο C (δεξιά), στο σκοτάδι. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. 129

130 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % Πειράματα που πραγματοποιήθηκαν την περίοδο oc 25 oc 3 oc 25 oc (< 8 g) 3 oc (< 8 g) Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες (< 8 g) 3 (< 8 g) Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 8. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (1 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας και μικρότερα από 8 g. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 8 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 1 ημέρες μέχρι την έναρξη του 1 ου πειράματος στις Η φύτρωση ελέγχθηκε στις θερμοκρασίες των 2, 25 και 3 ο C με σπέρματα διαφόρου μάζας καθώς επίσης και στις θερμοκρασίες των 25 και 3 ο C αλλά με σπέρματα μάζας (μικρότερα) < από 8 g. Στην πρώτη περίπτωση τα τελικά ποσοστά φύτρωσης ήταν για τις αντίστοιχες θερμοκρασίες, 3 και 53% με Τ 5, 24, 2 και 21,4 ημέρες. Στην δεύτερη περίπτωση με μάζα (μικρότερη) από < 8 g και για τις θερμοκρασίες των 25 και 3 ο C τα τελικά ποσοστά φύτρωσης ήταν 55 και 95% αντίστοιχα ενώ το Τ 5 ήταν 17 και 13 ημέρες. 13

131 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 25 oc 3 oc 25 oc (< 8 g) 3 oc (< 8 g) Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες (< 8 g) 3 (< 8 g) Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 81. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (28 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας και μικρότερα από 8 g. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 81 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών που συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν για 28 ημέρες στους 5 ο C μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Η φύτρωση ελέγχθηκε πάλι σε 2 περιπτώσεις ήτοι: α) με σπέρματα διαφόρου μάζας στις θερμοκρασίες των 2, 25 και 3 ο C και β) με σπέρματα μάζας < από 8 g στις θερμοκρασίες των 25 και 3. Στην α περίπτωση τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις προαναφερθείσες θερμοκρασίες ήταν, 87 και 93% με αντίστοιχα Τ 5, 11,5 και 9,1 ημέρες. Στην β περίπτωση και για τις θερμοκρασίες των 25 και 3 ο C τα αντίστοιχα ποσοστά φύτρωσης ήταν 95 και 1 ενώ το Τ 5 8 και 6,6 ημέρες. 131

132 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 2 oc 25 oc 3 oc 36 oc 25 oc (< 8 g) 3 oc (< 8 g) Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες (< 8 g) 3 (< 8 g) Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 82. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (42 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας και μικρότερα από 8 g. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 82, απεικονίζονται τα τελικά ποσοστά φύτρωσης σε σπέρματα προέλευσης Γρεβενών συλλογής , που αποθηκεύτηκαν για 42 ημέρες στους 5 ο C μέχρι την έναρξη του 3 ου πειράματος στις Για τα σπέρματα (διαφόρου μάζας) η φύτρωση μελετήθηκε στους 15, 2, 25, 3 και 36 ο C και τα τελικά ποσοστά φύτρωσης ήταν, 23, 53, 73 και 4% με αντίστοιχα Τ 5, 2,7, 26, 11,7 και 9,9 ημέρες. Για τα σπέρματα μάζας < από 8 g επιτεύχθηκε φύτρωση 95 και 95% με Τ 5 17,7 και 7,1 ημέρες αντίστοιχα. 132

133 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 2 oc 25 oc 25 oc (< 8 g) Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες (< 8 g) Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 83. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (58 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας και μικρότερα από 8 g. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 83 μελετήθηκε η φύτρωση σε σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, συλλογής , τα οποία αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 58 ημέρες μέχρι την έναρξη του 4 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 15, 2 και 25 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 37, 97 και 73% με αντίστοιχα Τ 5 3,5, 15,1 και 11,8 ημέρες. Στη θερμοκρασία των 25 με σπέρματα (μάζας < από 8 g) το τελικό ποσοστό φύτρωσης ήταν 95% και το Τ 5 8,1 ημέρες. 133

134 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 2 oc 4 25 oc 25 oc (< 8 g) Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες (< 8 g) Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 84. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (71 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας και μικρότερα από 8 g. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 84 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών συλλογής τα οποία αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 71 ημέρες μέχρι την έναρξη του 5 ου πειράματος στις Στις θερμοκρασίες των 15, 2 και 25 ο C με σπέρματα διαφόρου μάζας τα τελικά ποσοστά φύτρωσης ήταν 77, 87 και 93% με αντίστοιχα Τ 5 35,3, 11,4 και 7,6 ημέρες. Στη θερμοκρασία των 25 ο C με σπέρματα μάζας < από 8 g η φύτρωση έφτασε το 8% ενώ το Τ 5 ήταν 6,8 ημέρες. 134

135 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 2 oc 25 oc 25 oc (< 8 g) Χρόνος, ημέρες Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες (< 8 g) Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 85. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (85 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας και μικρότερα από 8 g. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 85 απεικονίζεται η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών συλλογής τα οποία αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 85 ημέρες μέχρι την έναρξη του 6 ου πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για σπέρματα διαφόρου μάζας στις θερμοκρασίες των 15, 2 και 25 ο C ήταν αντίστοιχα 77, 83 και 33% ενώ το Τ 5 22,1, 14,6 και 6,9 ημέρες. Για τη θερμοκρασία των 25 ο C επίσης σε σπέρματα μάζας < από 8 g το ποσοστό φύτρωσης ήταν 6% και το Τ 5 9,3 ημέρες. 135

136 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 15 oc 2 oc 25 oc 25 oc (< 8 g) Χρόνος, ημέρες Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες (< 8 g) Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 86. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (16 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας και μικρότερα από 8 g. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 86 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών συλλογής τα οποία αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 16 ημέρες μέχρι την έναρξη του 7 ου πειράματος στις Στις θερμοκρασίες των 1, 15, 2 και 25 ο C με σπέρματα διαφόρου μάζας τα τελικά ποσοστά φύτρωσης ήταν αντίστοιχα 97, 97, 87 και 57% ενώ το Τ 5 7,6, 11,1, 6,9 και 4,1 ημέρες. Στη θερμοκρασία των 25 ο C με σπέρματα μάζας < από 8 g το ποσοστό ήταν 6% και το Τ 5 7,2 ημέρες. 136

137 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc 2 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, o C Εικόνα 87. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (12 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 87 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στου 5 ο C για 12 ημέρες μέχρι την έναρξη του 8 ου πειράματος στις Για τις θερμοκρασίες των 5, 1, 15 και 2 ο C τα τελικά ποσοστά φύτρωσης ήταν αντίστοιχα 97, 8, 83 και 77% ενώ το Τ 5 ήταν 13,7, 7,7, 6 και 7,1 αντίστοιχα. 137

138 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc 2 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 88. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (136 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 88 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών συλλογής τα οποία αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 136 ημέρες μέχρι την έναρξη του 9 ου πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 5, 1, 15 και 2 ο C ήταν αντίστοιχα 97, 83, 93 και 73% ενώ το Τ 5 ήταν 12, 4,7, 4,7 και 4,6 ημέρες. 138

139 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, o C Εικόνα 89. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (142 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 89 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών συλλογής τα οποία αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 142 ημέρες μέχρι την έναρξη του 1 ου πειράματος στις Για τις θερμοκρασίες των 5, 1 και 15 ο C τα αντίστοιχα τελικά ποσοστά φύτρωσης ήταν 93, 9 και 9 ο C ενώ το Τ 5 ήταν 6,5, 5,3, και 5,5 ημέρες. 139

140 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 9. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (149 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 9 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύθηκαν στους 5 ο C για 149 ημέρες μέχρι την έναρξη του 11 ου πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 5, 1 και 15 ο C ήταν 93, 83 και 83% ενώ το Τ 5 9,5, 7,5 και 8,2 ημέρες. 14

141 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 91. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (16 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 91 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς, προέλευσης Γρεβενών, συλλογής τα οποία αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 16 ημέρες μέχρι την έναρξη του 12 ου πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης στις θερμοκρασίες των 5, 1 και 15 ο C ήταν αντίστοιχα 83, 9 και 9% ενώ το Τ 5 ήταν 6,7, 6,1 και 6,5 ημέρες. 141

142 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 92. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (169 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 92 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς, προέλευσης Γρεβενών, συλλογής τα οποία αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 169 ημέρες μέχρι την έναρξη του 13 ου πειράματος στις Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης στις θερμοκρασίες των 5, 1 και 15 ο C ήταν αντίστοιχα 9, 97 και 87 ενώ το Τ 5 ήταν 5,7, 4,8 και 4,5 ημέρες. 142

143 Τελική φύτρωση, % (< 8 g) 3 (< 8 g) Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 93. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας και επίσης σπέρματα μικρότερα από 8 g. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 93 απεικονίζονται τα συγκεντρωτικά αποτελέσματα φύτρωσης σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C μέχρι την έναρξη του κάθε πειράματος. Για την περίοδο πραγματοποιήθηκαν συνολικά 13 πειράματα φύτρωσης με έναρξη και πέρας στις Οι θερμοκρασίες που ελέγχθηκαν με σπέρματα διαφόρου μάζας ήταν οι 5, 1, 15, 2, 25 και 3 ο C με αντίστοιχα τελικά ποσοστά φύτρωσης 93, 9, 78, 59, 61 και 7%. Επίσης μελετήθηκε η φύτρωση σε σπέρματα μάζας < από 8 g στις θερμοκρασίες των 25 και 3 ο C και τα αντίστοιχα τελικά ποσοστά φύτρωσης ήταν 76 και 95%. 143

144 Τελική φύτρωση, % Τελική φύτρωση, % Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 94. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι και τα τελικά ποσοστά φύτρωσης στους 5, 1 και 15 ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 94 ελέγχθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς, προέλευσης Γρεβενών, συλλογής τα οποία αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C. Στην εικόνα απεικονίζονται τόσο η χρονική πορεία της φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 5, 1 και 15 ο C, όσο και τα τελικά ποσοστά φύτρωσης τα οποία ήταν 93, 9 και 78% Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 95. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι και τα τελικά ποσοστά φύτρωσης στους 2, 25 και 3 ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 95 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς, προέλευσης Γρεβενών, συλλογής τα οποία αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C. Στην εικόνα απεικονίζονται τόσο η χρονική πορεία της φύτρωσης για τις θερμοκρασίες των 2, 25 και 3 ο C, όσο και τα τελικά ποσοστά φύτρωσης τα οποία ήταν 59, 61 και 7% αντίστοιχα. 144

145 Τελική φύτρωση, % (< 8 g) 3 (< 8 g) Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 96. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι και τα τελικά ποσοστά φύτρωσης στους, 25 και 3 καθώς επίσης και 25 (< 8 g) και 3 (< 8 g) ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 96 μελετήθηκε η φύτρωση σπερμάτων Ιπποκαστανιάς, προέλευσης Γρεβενών, συλλογής τα οποία αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C. Στην εικόνα (επάνω) απεικονίζονται τόσο η χρονική πορεία της φύτρωσης αφενός για τις θερμοκρασίες των 25 και 3 ο C με σπέρματα διαφόρου μάζας και αφετέρου για τις ίδιες θερμοκρασίες (25 και 3 ο C) αλλά με σπέρματα μάζας (μικρότερα) από < από 8 g. Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης ήταν 61 και 7% και 76 και 95% αντίστοιχα. 145

146 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % Πειράματα που πραγματοποιήθηκαν την περίοδο Χρόνος, ημέρες 2 oc 25 oc 3 oc Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 97. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (35 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 97 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 35 ημέρες μέχρι την έναρξη του 1 ου πειράματος φύτρωσης στις Η φύτρωση στους 2, 25 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 63, 2 και % με αντίστοιχα Τ 5 57,5 και 29,4 ημέρες. 146

147 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % 6 8 T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 98. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (42 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 98 μελετήθηκε η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 42 ημέρες μέχρι την έναρξη του 2 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 2 25 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 5, 13 και 2% με αντίστοιχα Τ 5 49, 36 και 26,4 ημέρες αντίστοιχα. 147

148 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 2 oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 99. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (55 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 99 φαίνεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 55 ημέρες μέχρι την έναρξη του 3 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 15, 2 25 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά, 47, 13 και 3% με αντίστοιχα Τ 5, 4,3, 27,6 και 14,1 ημέρες αντίστοιχα. 148

149 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 1. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (7 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 1 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 7 ημέρες μέχρι την έναρξη του 4 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 2, 25 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 7, 6, και 13% με αντίστοιχα Τ 5 35,2, 13, και 12,6 ημέρες αντίστοιχα. 149

150 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 11. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (14 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C και 42 ημέρες στρωμάτωσης στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 11 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και στρωματώθηκαν στους 5 ο C για 42 ημέρες και 14 ημέρες αποθήκευσης στους 5 ο C μέχρι την έναρξη του 4 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 2, 25 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 37, 53, και 47% με αντίστοιχα Τ 5 35,1 38, και 25,2 ημέρες. 15

151 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 12. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Κίσαβου (72 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 12 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Κίσαβου, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 72 ημέρες μέχρι την έναρξη του 4 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 2, 25 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 33, 43, και 2% με αντίστοιχα Τ 5 37,8 13 και 6,7 ημέρες αντίστοιχα. 151

152 Τελική φύτρωση, % t5, ημέρες Φύτρωση, % oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 13. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Καρδίτσας (65 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 13 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Καρδίτσας, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 65 ημέρες μέχρι την έναρξη του 4 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 2, 25 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 63, 4, και 13% με αντίστοιχα Τ 5 26,2, 21, και 8,1 ημέρες αντίστοιχα. 152

153 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 2 oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Τ5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 14. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (85 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 14 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 85 ημέρες μέχρι την έναρξη του 5 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 15, 2 25 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 3, 57, 6, και 57% με αντίστοιχα Τ 5 25,7, 38,8, 11,3 και 1,9 ημέρες. 153

154 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 15 oc 2 oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 15. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (97 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 15 φαίνεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 97 ημέρες μέχρι την έναρξη του 6 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 1, 15, 2, 25 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 13, 17, 57, 63, και 77% με αντίστοιχα Τ 5 16, 12,5, 24,9, 13,7 και 9,7 ημέρες. 154

155 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 15 oc 2 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 16. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (14 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C και στη συνέχεια 82 ημέρες στρωμάτωσης), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 16 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και στρωματώθηκαν στους 5 ο C για 82 ημέρες και 14 ημέρες αποθήκευσης, μέχρι την έναρξη του 6 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 1, 15 και 2 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 13, 17, και 57% με αντίστοιχα Τ 5 61, 52,5, και 24,2 ημέρες. 155

156 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 17. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (113 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 17 φαίνεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 113 ημέρες μέχρι την έναρξη του 7 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 5, 1, και 15 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 67, 1, και 87% με αντίστοιχα Τ 5 46, 23,5 και 13,6 ημέρες αντίστοιχα. 156

157 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc 2 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 18. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Κίσαβου (127 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 18 παρουσιάζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Κίσαβου, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 127 ημέρες μέχρι την έναρξη του 8 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 5, 1, 15 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 83, 8, 67 και 63% με αντίστοιχα Τ 5 38,3 13,9, 15,9 και 8,1 ημέρες. 157

158 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc 2 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 19. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (136 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 19 φαίνεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 136 ημέρες μέχρι την έναρξη του 9 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 5, 1, 15 και 2 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 1, 1, 93 και 97% με αντίστοιχα Τ 5 23,3, 8,2, 7,8 και 7,1 ημέρες. 158

159 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 11. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (14 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C και 12 ημέρες στρωμάτωσης στους 5 ο C ), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 11 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και στρωματώθηκαν στους 5 ο C για 12 ημέρες και 14 ημέρες αποθήκευσης, μέχρι την έναρξη του 1 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 5, 1 και 15 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 77, 8, και 87% με αντίστοιχα Τ 5 55,9, 38, και 33,9 ημέρες. 159

160 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 15 oc 2 oc Χρόνος, ημέρες Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 111. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Κίσαβου (138 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 111 παρουσιάζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Κίσαβου, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 138 ημέρες μέχρι την έναρξη του 11 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 1, 15 και 2 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 97, 87, και 57% με αντίστοιχα Τ 5 13,5, 2,5, και 7 ημέρες. 16

161 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 15 oc 2 oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 112. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (147 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 112 φαίνεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 147 ημέρες μέχρι την έναρξη του 12 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 1, 15, 2, 25 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 1, 1, 1, 93 και 27% με αντίστοιχα Τ 5 9,1, 7,5, 8, 7,5 και 7,5 ημέρες. 161

162 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc 2 oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 113. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (156 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 113 παρουσιάζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 156 ημέρες μέχρι την έναρξη του 13 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 5, 1, 15, 2, 25 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 1, 1, 9, 93, 77και 93% με αντίστοιχα Τ 5 15,7, 6,6, 6,4, 1, 6,8 και 6,6 ημέρες. 162

163 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc 2 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 114. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (164 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 114 παρουσιάζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 164 ημέρες μέχρι την έναρξη του 14 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 5, 1, 15 και 2 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) έδωσε τελικά ποσοστά 1% για όλες τις θερμοκρασίες και με αντίστοιχα Τ 5 1, 8, 8,2 και 7,1 ημέρες. 163

164 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc Χρόνος, ημέρες 1 8 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 115. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (14 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C και 148 ημέρες στρωμάτωσης στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 115 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και στρωματώθηκαν στους 5 ο C για 148 ημέρες και 14 ημέρες αποθήκευσης, μέχρι την έναρξη του 15 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 5, 1 και 15 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 77, 73, και 75% με αντίστοιχα Τ 5 36,8, 16, και 14,8 ημέρες. 164

165 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc 2 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 116. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Κίσαβου (166 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 116 παρουσιάζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Κίσαβου, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν στους 5 ο C για 166 ημέρες μέχρι την έναρξη του 16 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 5, 1, 15 και 2 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 97, 9, 83 και 9% με αντίστοιχα Τ 5 9,4, 7,5, 7,3 και 7,5 ημέρες. 165

166 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % oc 1 oc 15 oc 2 oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % T5, ημέρες T5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 117. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών (175 ημέρες μετά τη συλλογή και αποθήκευση στους 5 ο C), και έναρξη πειράματος στις σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες, με σπέρματα διαφόρου μάζας. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 117 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και στρωματώθηκαν στους 5 ο C για 175 ημέρες μέχρι την έναρξη του 17 ου πειράματος στις Η φύτρωση στους 5, 1, 15, 2, 25 και 3 ο C με σπέρματα (διαφόρου μάζας) επιτεύχθηκε σε τελικά ποσοστά 1, 1, 73, 87, 5, και 6% με Τ 5 7,3, 6,1, 6,4, 6,5, 6,7, και 6 ημέρες. 166

167 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % 5.2. Έλεγχος της φύτρωσης των σπερμάτων μετά από μερική αφαίρεση (αποφλοίωση) του σπερματικού περιβλήματος oc 25 oc 3 oc Χρόνος, ημέρες Τ5, ημέρες Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 118. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών, μετά από μερική αποφλοίωση του σπερματικού περιβλήματος. Η έναρξη του πειράματος έγινε στις (28 μέρες μετά την αποθήκευση στους 5 ο C), σε σταθερές θερμοκρασίες στο σκοτάδι. Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω τα τελικά ποσοστά φύτρωσης με τα αντίστοιχα Τ 5 στις διάφορες θερμοκρασίες. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 118 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύθηκαν για 28 ημέρες στους 5 ο C, μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Πριν την έναρξη του πειράματος τα σπέρματα υπέστησαν μερική αποφλοίωση (αφαίρεση) του σπερματικού περιβλήματος και τοποθετήθηκαν στους 2, 25 και 3 ο C. Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης ήταν αντίστοιχα για τις θερμοκρασίες, 6, 7 και 1% και αντίστοιχα Τ 5, 24,5, 6,5 και 1,5 ημέρες. 167

168 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % 5.3. Έλεγχος της φύτρωσης μετά από αποθήκευση o C Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % 15 T5, ημέρες Τ5, ημέρες 15 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 119. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών με έναρξη πειράματος (1 χρόνο μετά την αποθήκευση στους 5 ο C). Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω το τελικό ποσοστό φύτρωσης με το αντίστοιχο Τ 5 στους 15 ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 119 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύθηκαν για 1 χρόνο στους 5 ο C, μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Το τελικό ποσοστό φύτρωσης και το Τ 5 για την θερμοκρασία των 15 ο C, ήταν αντίστοιχα 53% και 8,5 ημέρες. 168

169 Τελική φύτρωση, % Φύτρωση, % o C Χρόνος, ημέρες 1 Τελική φύτρωση, % 15 T5, ημέρες Τ5, ημέρες 15 Θερμοκρασία, ο C Εικόνα 12. Η φύτρωση σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Φυτείας Κίσαβου με έναρξη πειράματος (1 χρόνο μετά την αποθήκευση στους 5 ο C). Επάνω, η χρονική πορεία της φύτρωσης και κάτω το τελικό ποσοστό φύτρωσης με το αντίστοιχο Τ 5 στους 15 ο C. Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Στην Εικόνα 12 απεικονίζεται η χρονική πορεία της φύτρωσης (επάνω) με σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Φυτείας Κίσαβου, τα οποία συλλέχθηκαν στις και αποθηκεύτηκαν για 1 χρόνο στους 5 ο C, μέχρι την έναρξη του πειράματος στις Το τελικό ποσοστό φύτρωσης και το Τ 5 για την θερμοκρασία των 15 ο C, ήταν αντίστοιχα 6% και 3,5 ημέρες. 169

170 Τελική φύτρωση, % 5.4. Έλεγχος της φύτρωσης των σπερμάτων μέσα σε σάκους πολυαιθυλενίου Xρόνος από την έναρξη της αποθήκευσης, ημέρες Εικόνα 121. Χρονική πορεία φύτρωσης 2 σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών και συλλογής , τα οποία αποθηκεύθηκαν σε poly-bag στους 5 ο C. Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης προέκυψαν χωρίς τα σπέρματα να υποστούν διάβρεξη, αλλά με την περιεχόμενη υγρασία (%) που είχαν κατά την αποθήκευσή τους. Όπως φαίνεται στην Εικόνα 121 η φύτρωση των σπερμάτων μέσα στο σάκκο πολυαιθυλενίου αρχίζει να εκδηλώνεται μετά από 115 ημέρες με ποσοστό 2% και φθάνει στο 37% ύστερα από 164 ημέρες. Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τα 2 σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Γρεβενών, τα οποία αποθηκεύθηκαν αμέσως μετά τη συλλογή τους ( ), στους 5 ο C παρουσιάζονται στον Πίνακα 17. Πίνακας 17. Πορεία φύτρωσης σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών μέσα σε σάκους πολυαιθυλενίου χωρίς διάβρεξη. Χρόνος (ημέρες) Φύτρωση (%) Κατά συνέπεια λοιπόν, το τελικό ποσοστό φύτρωσης μετά από 164 ημέρες μέσα στο σάκο και χωρίς να υποστούν διάβρεξη, ήταν 37 %. 17

171 Τελική φύτρωση, % Τελική φύτρωση, % 5.5. Έλεγχος φύτρωσης σπερμάτων μετά από μερική αφυδάτωση Α). Στις δηλαδή μετά από περίπου 18 μήνες πραγματοποιήθηκε ο έλεγχος της φύτρωσης στους 15 ο C σε δείγμα (3*1) με αφυδατωμένα σπέρματα στο 4% και. 3%. Τα αποτελέσματα από τον έλεγχο της φύτρωσης απεικονίζονται στις Εικόνες 122 και Χρόνος από την έναρξη της διάβρεξης, ημέρες Εικόνα 122. Έλεγχος της φύτρωσης στους 15 ο C σε σπέρματα του Aesculus hippocastanum προελεύσεως Γρεβενών και συλλογής , τα οποία μετά από μερική αφυδάτωση στο (4%) τοποθετήθηκαν στους 5 ο C για 18 μήνες, μέχρι την έναρξη της διάβρεξης (2-4-27) Χρόνος από την έναρξη της διάβρεξης, ημέρες Εικόνα 123. Έλεγχος της φύτρωσης στους 15 ο C σε σπέρματα του Aesculus hippocastanum προελεύσεως Γρεβενών και συλλογής , τα οποία μετά από μερική αφυδάτωση στο (3%) τοποθετήθηκαν στους 5 ο C για 18 μήνες, μέχρι την έναρξη της διάβρεξης (2-4-27). Και στις 2 περιπτώσεις και μετά από 35 ημέρες από την έναρξη της διάβρεξης το τελικό ποσοστό φύτρωσης ήταν μηδέν (%). 171

172 Τελική φύτρωση, % Τελική φύτρωση, % Β). Σε δείγμα 1 σπερμάτων κάθε φορά, προέλευσης Γρεβενών και συλλογής ( ) με αρχική περιεχόμενη υγρασία 46,3% που υπέστησαν μερική αφυδάτωση σε ποσοστά 38% και 23,39% αντίστοιχα, μετά από παραμονή τους για 2 εβδομάδες στους -2 ο C πραγματοποιήθηκε εργαστηριακός έλεγχος της φύτρωσης στους 3 ο C Τα αποτελέσματα της τελικής φύτρωσης ύστερα από 35 ημέρες από την έναρξη του πειράματος ήταν % και στις δύο (2) περιπτώσεις, και απεικονίζονται στις Εικόνες 124 και Χρόνος από την έναρξη της διάβρεξης, ημέρες Εικόνα 124. Έλεγχος της φύτρωσης (n=1) σπερμάτων του Aesculus hippocastanumπροέλευσης Γρεβενών μετά από μερική αφυδάτωσή τους στο 38% και τοποθέτηση αυτών στους -2 ο C για 2 εβδομάδες. Στη συνέχεια μεταφέρθηκαν για φύτρωση στους 3 ο C Χρόνος από την έναρξη της διάβρεξης, ημέρες Εικόνα 125. Έλεγχος της φύτρωσης (n=1) σπερμάτων του Aesculus hippocastanumπροέλευσης Γρεβενών μετά από μερική αφυδάτωσή τους στο 23,39% και τοποθέτηση αυτών στους -2 ο C για 2 εβδομάδες. Στη συνέχεια μεταφέρθηκαν για φύτρωση στους 3 ο C. Όπως προέκυψε λοιπόν, από τον έλεγχο της φύτρωσης και στις 2 περιπτώσεις η φύτρωση ήταν μηδενική (%), δηλαδή τα σπέρματα νεκρώθηκαν. 172

173 Τελική φύτρωση, % 5.6. Έλεγχος της βιωσιμότητας μετά από μερική αφυδάτωση Σε δείγματα (n=1) σπέρματα κάθε φορά (προέλευσης Γρεβενών), πραγματοποιήθηκε μερική αφυδάτωση της περιεχόμενης υγρασίας τους στα επίπεδα των 15, 2, 25 και 35%. Ο έλεγχος της φύτρωσης πραγματοποιήθηκε στους 3 C. Τα τελικά ποσοστά φύτρωσης για τα αντίστοιχα επίπεδα περιεχόμενης υγρασίας παρουσιάζονται στον Πίνακα 18 και στην Εικόνα 126. Πίνακας 18. Τελικά ποσοστά φύτρωσης σπερμάτων του Aesculus hippocastanum προέλευσης Γρεβενών στα αντίστοιχα επίπεδα περιεχόμενης υγρασίας. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΗ ΥΓΡΑΣΙΑ % ΤΕΛΙΚΗ ΦΥΤΡΩΣΗ % Περιεχόμενη υγρασία, % Εικόνα 126. Έλεγχος της φύτρωσης στους 3 C, για διαπίστωση της βιωσιμότητας μετά από μερική αφυδάτωση των σπερμάτων σε διάφορα επίπεδα περιεχόμενης υγρασίας επί τοις εκατό (%). 173

174 θερμοκρασία ο C 6. Φύτρωση στο πεδίο 6.1. Μετεωρολογικές συνθήκες στον Κίσαβο /11/25 19/11/25 26/11/25 3/12/25 1/12/25 17/12/25 24/12/25 31/12/25 7/1/26 14/1/26 21/1/26 28/1/26 4/2/26 11/2/26 18/2/26 25/2/26 4/3/26 Χρόνος από την έναρξη της σποράς μέχρι τη φύτρωση 11/3/26 18/3/26 25/3/26 Εικόνα 127. Διάγραμμα που απεικονίζει τη μέση τιμή θερμοκρασίας ακριβώς στη θέση φύτρωσης των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς, δηλαδή κάτω από τη στρωμνή και όπως ακριβώς καταγράφηκαν από τον ψηφιακό καταγραφέα θερμοκρασιών (Stowaway TidbiT), στη θέση Χλόες Κίσαβου και υψόμετρο 77 m κατά το διάστημα από (έναρξη σποράς), μέχρι και την φύτρωση των σπερμάτων (3-3-26). Στην εικόνα 127 απεικονίζεται η τιμή της μέσης θερμοκρασίας όπως αυτή καταγράφηκε από τον καταγραφέα θερμοκρασίας (Stowaway TidbiT), ο οποίος τοποθετήθηκε στη θέση Χλόες Κίσαβου (77 m), σε πείραμα τεχνητής σποράς 5 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς στης , ακριβώς κάτω από την στρωμνή δίπλα στα σπέρματα. Ο καταγραφέας προγραμματίσθηκε να λαμβάνει δεδομένα ανά 1 min και έμεινε στη θέση αυτή μέχρι τις , οπότε και διαπιστώθηκε η φύτρωση των σπερμάτων. 174

175 Θερμοκρασία ο C Μετά την επεξεργασία των δεδομένων η μέση ημερήσια τιμή θερμοκρασίας ακολούθησε την παρακάτω πορεία: Από την έναρξη μέχρι τις , η θερμοκρασία κυμάνθηκε από 3 ο C μέχρι 1 ο C, στη συνέχεια ακολούθησε για ένα τριήμερο με πτώση στους ο C (21/11/ έως 23/11/5) και από τις 24/11/5 μέχρι και 19/12/25 η θερμοκρασία κυμαίνονταν κατά το μεγαλύτερο διάστημα από τους 2 ο C μέχρι τους 5 ο C και για 3 μόνο μέρες κυμάνθηκε στους 7-1 ο C. Από τις 2/12/25 και μέχρι της ήταν στους ο C, ενώ από της μέχρι και τις , από τους 1 ο C μέχρι 6 ο C. Στη συνέχεια από τις και μέχρι τις η θερμοκρασία ήταν στους ο C δηλαδή για 46 ημέρες. Από τις μέχρι της 23/3/26 κυμάνθηκε από τους 2 ο C μέχρι τους 1 ο C και με περισσότερες ημέρες στους 5 ο C, ενώ το τελευταίο διάστημα δηλαδή για 1 εβδομάδα από 24/3/6 έως 3/3/6 οπότε και αποσύρθηκε ο καταγραφέας γιατί είχε διαπιστωθεί η φύτρωση των σπερμάτων, η θερμοκρασία ακολουθούσε καθημερινά ανοδική τάση από τους 13 ο C μέχρι και τους 2 ο C /11/25 19/11/25 26/11/25 3/12/25 1/12/25 17/12/25 24/12/25 31/12/25 7/1/26 14/1/26 21/1/26 28/1/26 4/2/26 11/2/26 18/2/26 25/2/26 4/3/26 11/3/26 18/3/26 25/3/26 Χρόνος από την έναρξη της σποράς μέχρι τη φύτρωση Εικόνα 128. Διάγραμμα που απεικονίζει τη μέση τιμή θερμοκρασίας ακριβώς στη θέση φύτρωσης των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς, δηλαδή κάτω από τη στρωμνή και όπως ακριβώς καταγράφηκαν από τον ψηφιακό καταγραφέα θερμοκρασιών (Stowaway TidbiT), στη θέση Καταβόθρα Κίσαβου και υψόμετρο 84 m κατά το διάστημα από (έναρξη σποράς), μέχρι και την φύτρωση των σπερμάτων (3-3-26). 175

176 Θερμοκρασία, ο C Η Εικόνα 128 απεικονίζει ένα διάγραμμα θερμοκρασιών με δεδομένα που ελήφθησαν από τον καταγραφέα θερμοκρασιών (Stowaway TidbiT), από τις μέχρι τις στη θέση Καταβόθρα Κίσαβου (844 m), όπου εγκαταστάθηκε πείραμα φύτρωσης 5 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς. Ο καταγραφέας τοποθετήθηκε κάτω από τη στρωμνή ακριβώς στη θέση των σπερμάτων. Η συγκεκριμένη θέση του πειράματος ήταν δίπλα στο ρέμα, κάτω από ενήλικο άτομο Ιπποκαστανιάς. Κατά το διάστημα από η θερμοκρασία κυμάνθηκε από τους 3 ο C μέχρι τους 7,5 ο C, ακολούθησε ένα τετραήμερο γύρω στους ο C (21-11 έως ) και από τις μέχρι τις κυμάνθηκε από τους 1 ο C μέχρι 5 ο C, ενώ από τις μέχρι ήταν στους ο C. Στη συνέχεια, από μέχρι τις με θερμοκρασίες από 1 ο C έως 4 ο C και έπειτα από τις μέχρι δηλαδή περίπου για 7 ημέρες η θερμοκρασία ήταν στους ο C. Επίσης, για ένα διάστημα 25 ημερών του Φεβρουαρίου κυμάνθηκαν από τους ο C μέχρι -1 ο C, ενώ την τελευταία εβδομάδα του Μαρτίου δηλαδή από τις μέχρι 3-3-6, από τους 1,5 ο C μέχρι τους 6,5 ο C MIN MAX /11/23 19/11/23 26/11/23 3/12/23 1/12/23 17/12/23 24/12/23 31/12/23 7/1/24 14/1/24 21/1/24 28/1/24 4/2/24 11/2/24 18/2/24 25/2/24 3/3/24 1/3/24 17/3/24 24/3/24 31/3/24 Εικόνα 129. Θερμοδιάγραμμα στο οποίο απεικονίζονται οι μέγιστες και ελάχιστες θερμοκρασίες από τα δεδομένα του Μ.Σ Κακοσκαλίου Κίσαβου (77 m), κατά την περίοδο από το χρόνο σποράς ( ) μέχρι τη φύτρωση των σπερμάτων (3-3-24) (Πηγή: ΕΘΙΑΓΕ). 176

177 Θερμοκρασία, ο C Στην εικόνα 129 το θερμοδιάγραμμα απεικονίζει τις μέγιστες και ελάχιστες θερμοκρασίες από τον Μ.Σ. Κακοσκαλίου Κίσαβου (77 m), για το χρονικό διάστημα από (έναρξη πειραμάτων φύτρωσης στο πεδίο) μέχρι (φύτρωση σπερμάτων). Όσον αφορά το εύρος των θερμοκρασιών αυτές για το μεγαλύτερο διάστημα κυμαίνονταν από τους -3 ο C μέχρι 13 ο C και βέβαια με ακρότατα σημεία μικρής μόνο διάρκειας (1 ημέρα) -1 ο C και 21 ο C, τον δε μήνα Μάρτιο όπου εμφανίζεται και η φύτρωση των σπερμάτων αυτές κυμαίνονταν από -3,5 ο C (1 ημέρα) μέχρι και 14,3 ο C (1 ημέρα). Αναλυτικότερα κατά μήνα παρατηρούνται τα εξής: Κατά τον μήνα Νοέμβριο οι μέγιστες θερμοκρασίες κυμάνθηκαν από 2,8 ο C έως 19 ο C και οι ελάχιστες από,1 ο C έως 14 ο C. Τον μήνα Δεκέμβριο οι μέγιστες από -1,1 ο C μέχρι 12,2 ο C και οι ελάχιστες από -4,1 ο C μέχρι 9,1 ο C. Τον Ιανουάριο οι μέγιστες από -8,5 ο C μέχρι 12,8 ο C και οι ελάχιστες από -11,4 ο C έως 4,8 ο C. Τον Φεβρουάριο οι μέγιστες από -1,2 ο C μέχρι 2,7 ο C και οι ελάχιστες από -13,2 ο C μέχρι 13,7 ο C Τον Μάρτιο οι μέγιστες κυμάνθηκαν από -1,8 ο C μέχρι 17,8 ο C και οι ελάχιστες από -5,2 ο C έως 11,2 ο C MIN MAX /11/24 19/11/24 26/11/24 3/12/24 1/12/24 17/12/24 24/12/24 31/12/24 7/1/25 14/1/25 21/1/25 28/1/25 4/2/25 11/2/25 18/2/25 25/2/25 4/3/25 11/3/25 18/3/25 25/3/25 Εικόνα 13. Θερμοδιάγραμμα στο οποίο απεικονίζονται οι μέγιστες και ελάχιστες θερμοκρασίες από τα δεδομένα του Μ.Σ Κακοσκαλίου Κίσαβου (77 m), κατά την περίοδο από το χρόνο σποράς μέχρι τη φύτρωση των σπερμάτων (Πηγή: ΕΘΙΑΓΕ). 177

178 Θερμοκρασία, ο C Στην Εικόνα 13 το θερμοδιάγραμμα απεικονίζει τις μέγιστες και ελάχιστες θερμοκρασίες από το Μ.Σ. Κακοσκαλίου (77 m), για την περίοδο μέχρι , δηλαδή το χρονικό διάστημα έναρξης της σποράς μέχρι και τη φύτρωση των σπερμάτων. Οι μέγιστες και ελάχιστες θερμοκρασίες που σημειώθηκαν κατά μήνα παρουσιάζονται στον πίνακα 19. Πίνακας 19. Μέγιστες και ελάχιστες θερμοκρασίες στον Μ.Σ. Κακοσκαλίου στον Κίσαβο. Μήνας Μέγιστες Ελάχιστες Νοέμβριος -,8 ο C έως 21,8 ο C -4 ο C έως 15 ο C Δεκέμβριος -,8 ο C έως 16,4 ο C -4,7 ο C έως 12 ο C Ιανουάριος -5,3 ο C έως 11,7 ο C -7,8 ο C έως 7 ο C Φεβρουάριος -6,5 ο C έως 12,7 ο C -7,8 ο C έως 7 ο C Μάρτιος -1,5 ο C έως 21,3 ο C -5,5 ο C έως 15,7 ο C /11/25 18/11/25 25/11/25 2/12/25 9/12/25 16/12/25 23/12/25 3/12/25 Εικόνα 131. Θερμοδιάγραμμα στο οποίο απεικονίζονται οι μέγιστες και ελάχιστες θερμοκρασίες από τα δεδομένα του Μ.Σ Κακοσκαλίου Κίσαβου, κατά την περίοδο από το χρόνο σποράς μέχρι , λόγω ελλειπών στοιχείων για το 26 (Πηγή: ΕΘΙΑΓΕ). 178

179 Στην Εικόνα 131 απεικονίζεται θερμοδιάγραμμα με τις μέγιστες και ελάχιστες θερμοκρασίες από τον Μ,Σ Κακοσκαλίου Κίσαβου (77 m), για την περίοδο από μέχρι και σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχωρήθηκαν για την περίοδο αυτή από το ΕΘΙΑΓΕ (Αθηνών), ενώ δεν υπήρχαν διαθέσιμα μετεωρολογικά δεδομένα για το 26. Έτσι λοιπόν για το συγκεκριμένο διάστημα οι μέγιστες και ελάχιστες θερμοκραίες κατά μήνα παρουσιάζονται στον πίνακα 2. Πίνακας 2. Μέγιστες και ελάχιστες θερμοκρασίες στον Μ.Σ. Κακοσκαλίου στον Κίσαβο. Μήνας Μέγιστες Ελάχιστες Νοέμβριος -1, ο C έως 14,5 ο C -4,8 ο C έως 8 ο C Δεκέμβριος -2,6 ο C έως 13,5 ο C -5,7 ο C έως 1,5 ο C Κατά το διάστημα αυτό φαίνεται ότι οι θερμοκρασίες φθάνουν τους 14,5 ο C και οι ελάχιστες τους -5,7 ο C, ενώ για αρκετές ημέρες οι ελάχιστες θερμοκρασίες ήταν κάτω από τους ο C και μέχρι τους -5 ο C Πίνακας 21. Μηνιαία ύψη βροχής κατά τα έτη 23, 24 και 25 από τα μετεωρολογικά δεδομένα του Μ.Σ. Κίσαβου (Πηγή: ΕΘΙΑΓΕ). ΜΗΝΑΣ m s.e. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 398, 22, 68, 228,7 95,4 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 235, 33, 79, 115,7 61,1 ΜΑΡΤΙΟΣ 85, 52, 97, 78, 13,5 ΑΠΡΙΛΙΟΣ 55, 99,, 51,3 28,6 ΜΑΪΟΣ 93,5 5, 44, 62,5 15,6 ΙΟΥΝΙΟΣ 74, 46, 13, 44,3 17,6 ΙΟΥΛΙΟΣ 25, 4, 5, 11,3 6,8 ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 3, 29, 5, 12,3 8,4 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 25,5 42, 85, 5,8 17,7 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 157, 299, 98, 184,7 59,6 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 133, 37, 232, 134, 56,3 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 26,5 19, 14, 151,8 28,8 ΓΕΝ. ΣΥΝΟΛΟ 149,5 12, 866, 1125,5 187,8 Στον Πίνακα 21 φαίνονται τα μηνιαία ύψη βροχής στον Κίσαβο κατά τα έτη 23, 24 και 25 σύμφωνα με τα μετεωρολογικά δεδομένα του ΕΘΙΑΓΕ. Όπως παρατηρούμε το 25 ήταν η ξηρότερη χρονιά από την άποψη των μετεωρολογικών κατακρημνισμάτων με σύνολο έτους 866, mm, ακολουθεί το 24 με 12 mm και βέβαια αρκετά υψηλά το 23 με 149,5 mm. Αντίστοιχα, χαρακτηριστική είναι η σημαντική έλλειψη βροχών κατά τον μήνα Ιανουάριο με 68, 22 και 398 mm. Πολύ χαμηλή ήταν η βροχόπτωση το 25 κατά τους μήνες Απρίλιο, Ιούνιο, Ιούλιο και Αύγουστο, με αντίστοιχα ποσά βροχής, 13, 5 και 5 mm Γενικότερα διακρίνεται μια ξηροθερμική περίοδος κατά τους μήνες Ιούνιο, Ιούλιο και Αύγουστο, μια μέση κατάσταση κατά τον Μάρτιο, Απρίλιο, Μάιο και Σεπτέμβριο, ενώ οι μήνες Οκτώβριος, Νοέμβριος, Δεκέμβριος και Ιανουάριος χαρακτηρίζονται με τα υψηλοτέρα ποσά βροχής. 179

180 Μηνιαία ύψη βροχής, mm ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ Εικόνα 132. Μηνιαία ύψη βροχής Κίσαβου κατά τα έτη 23, 24 και 25 (Πηγή: ΕΘΙΑΓΕ). Στην Εικόνα 132 το διάγραμμα απεικονίζει τα μηνιαία ύψη βροχής με βάση τα μετεωρολογικά δεδομένα του Μ.Σ Κίσαβου, για τα έτη 23, 24 και 25. Εδώ φαίνεται χαρακτηριστικά ότι το 25 ήταν πάρα πολύ φτωχό σε βροχοπτώσεις καθ όλους τους μήνες με μόνη εξαίρεση τον μήνα Νοέμβριο. Επίσης διακρίνεται σαφώς η ξηροθερμική περίοδος κατά τους μήνες Ιούλιο, Αύγουστο και Σεπτέμβριο, ενώ αυξημένες ποσότητες βροχοπτώσεων διακρίνουμε κατά τους φθινοπωρινούς και χειμερινούς μήνες ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΪΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ Εικόνα 133. Μέσα μηνιαία ύψη βροχής Κίσαβου κατά τα έτη 23, 24 και 25 (Πηγή: ΕΘΙΑΓΕ). Στην Εικόνα 133 φαίνεται καθαρά η ξηροθερμική περίοδος καθώς και η περίοδος των βροχοπτώσεων κατά την χρονική περίοδο Στη συνέχεια δίνονται μέσα μηνιαία ύψη βροχής και θερμοκρασίας με δεδομένα των Μ.Σ. Κακοσκαλίου και Χορού στον Κίσαβο. 18

181 Πίνακας 22. Μέση μηνιαία θερμοκρασία ο C (Μ.Σ. ΑΓ. ΤΡΙΑΔΑ ΚΙΣΑΒΟΥ ΥΨΟΜΕΤΡΟ 36 m. ΠΗΓΗ: ΕΘΙΑΓΕ). ΕΤΟΣ ΙΑΝ ΦΕΒΡ ΜΑΡ ΑΠΡ MAI ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠΤ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ m s.e ,1 7, 1,2 11,8 15,2 2,1 23,5 19,7 15,4 11,1 5,7 7,5 12,6 1, ,1 7,6 11, 11,8 18,5 21,5 24,3 23,5 21,2 14,7 11,8 9,6 15,1 1, ,2 6,1 8,6 12,6 15,5 19,9 22,8 22, 17,5 14,1 12,6 8,3 13,7 1, ,9 5,4 11,6 13,1 16,1 23,2 23,4 22,8 2,6 18, 9,1 8,7 14,6 2, ,3 3,9 7,6 1,4 16,8 22,2 23,1 23,5 21,6 15,4 9,7 8, 14, 2, ,5 4,9 9,8 15,2 2,5 19,7 26,1 25,4 22,5 17,5 11,1 8,4 15,6 2, ,1 7,2 9, 9,6 16,5 2,7 22,5 2,9 2,1 16,6 1,3 5,1 14, 1, ,4 2,4 6,5 12,7 18,4 21,1 24, 23,8 19,9 12,6 9,7 8, 13,6 2, ,6 4,3 7,3 14,5 17,1 21,6 23, 24,7 2,6 13,8 8,3 3,8 13,7 2, ,4 5,8 2,6 11,3 14,9 21,4 25,1 22,4 22,2 13,4 9,8 7, 13,4 2, ,3 5,8 7,3 1,8 16,6 2,9 26,2 24,5 19,9 13,7 5,3 6, 13,6 2, , 7,2 9,6 14,4 14,8 19,3 23,3 23,2 18,9 13,5 8,9 4,7 13,5 1, ,5 8,1 11,6 13,1 16,8 21, 24,2 22,5 19,2 14,4 11,4 5,6 14,3 1, ,7 2,1 6,5 1, 14,6 21,3 21,9 22,4 17,1 15,3 1, 2,1 12,1 2, ,9 4,2 7,6 11,1 14,6 18,6 21,5 25,3 18,3 17,3 1,4 6,7 13,4 2, ,1 3, 6,7 11,9 16,1 2,3 22,6 23,7 19,6 17,2 6,5 8,3 13,5 2, ,4 4,2 9,1 13,3 17, 2,5 22,4 24,8 22,1 15,7 9,4 6,3 14,3 2, ,3 7,7 6,6 11, 16,3 21, 23,6 22,5 18,8 13,4 7,1 7, 13,3 2, ,1 3,7 3,3 1,3 19, 22,1 23,2 22,7 17,6 11,5 1,8 7,2 13, 2,2 m 4,9 5,3 8, 12, 16,6 2,9 23,5 23,2 19,6 14,7 9,4 6,8 13,7 s.e.,37,43,56,37,37,25,29,33,44,46,46,43,2 Στον πίνακα 22 από τα στοιχεία του Μ.Σ. Αγ. Τριάδος Κίσαβου (36 m), για την περίοδο 1978 έως 1996 φαίνεται ότι ο Μ.Ο. θερμοκρασιών για τη συγκεκριμένη περιοχή είναι 13,7 ο C. Ο Μέγιστος Μ.Ο. σημειώθηκε κατά το έτος 1983 και ήταν 15,6 ο C, ενώ ο μικρότερος Μ.Ο. σημειώθηκε το 1991 και ήταν 12,1 ο C. Όσον αφορά το Μ.Ο. των μηνιαίων θερμοκρασιών η ελάχιστη σημειώθηκε τον Ιανουάριο 4,9 ο C και η μέγιστη τον Ιούλιο 23,5 ο C. Διαφαίνονται επίσης χαρακτηριστικά ότι οι θερμότεροι μήνες του έτους είναι ο Ιούνιος, Ιούλιος και Αύγουστος με αντίστοιχες θερμοκρασίες 2,9, 23,5 και 23,2 ο C ενώ οι ψυχρότεροι, ο Δεκέμβριος, Ιανουάριος και Φεβρουάριος με 6,8, 4,9 και 5,3 ο C. 181

182 Πίνακας 23. Μέση μηνιαία θερμοκρασία ο C (Μ.Σ. ΧΟΡΟΣ ΚΙΣΑΒΟΥ ΥΨΟΜΕΤΡΟ 112 m. ΠΗΓΗ: ΕΘΙΑΓΕ). ΕΤΟΣ ΙΑΝ. ΦΕΒΡ. ΜΑΡΤ. ΑΠΡ. ΜΑΙΟΣ ΙΟΥΝ. ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. ΣΕΠ. ΟΚΤ. ΝΟΕΜ. ΔΕΚ. m s.e ,4 2,5 5,7 7,3 1,7 15,6 16,5 15,2 1,9 6,6 1,2 3, 7,9 1, ,6 3,1 6,5 7,3 14, 17, 19,8 19, 16,7 1,2 7,3 5,1 1,6 1, ,3 1,6 4,1 8,1 11, 15,4 18,3 17,5 13, 9,6 8,1 3,8 9,2 1, ,6,9 7,1 8,6 11,6 18,7 18,9 18,3 16,1 13,5 4,6 4,2 1,1 2,1 1982,8 -,6 3,1 5,6 12,3 17,7 18,6 19, 17,1 1,9 5,2 3,5 9,5 2, ,,4 5,3 1,7 16, 15,2 21,6 2,9 18, 13, 6,6 3,9 11,1 2, ,6 2,7 4,5 5,1 12, 16,2 18, 16,4 15,6 12,1 5,8,6 9,5 1, ,1-2,1 2, 8,2 13,9 16,6 19,5 19,3 15,4 8,1 5,2 3,5 9,1 2, ,1 -,2 2,8 1, 12,6 17,1 18,5 2,2 16,1 9,3 3,8 -,7 9,2 2, ,1 1,3-1,9 6,8 1,5 16,9 2,6 17,9 17,7 8,9 5,3 2,5 8,9 2, ,8 1,3 2,8 6,3 12,1 16,4 21,7 19, 15,4 9,2,8 1,5 9, 2, ,5 2,7 5,1 9,9 1,3 14,8 18,8 18,7 14,4 9, 4,4,2 9, 1, , 3,6 7,1 8,6 12,3 16,5 19,7 18, 14,7 9,9 6,9 1,1 9,8 1, ,8-2,4 2, 5,5 1,1 16,8 17,4 17,9 12,6 1,8 5,5-2,4 7,6 2,3 1992,4 -,3 3,1 6,6 1,1 14,1 17, 2,8 13,8 12,8 5,9 2,2 8,9 2, ,6-1,5 2,2 7,4 11,6 15,8 18,1 19,2 15,1 12,7 2, 3,8 9, 2, ,9 -,3 4,6 8,8 12,5 16, 17,9 2,3 17,6 11,2 4,9 1,8 9,8 2, ,2 3,2 2,1 6,5 11,8 16,5 19,1 18, 14,3 8,9 2,6 2,5 8,8 2, ,4 -,8-1,2 5,8 14,5 17,6 18,7 18,2 13,1 7, 6,3 2,7 8,5 2,2 m,4,8 3,5 7,5 12,1 16,4 18,9 18,6 15,1 1,2 4,9 2,3 9,2 s.e.,37,43,56,37,37,25,32,33,44,46,46,43,19 Στον πίνακα 23 παρουσιάζεται η μέση μηνιαία θερμοκρασία σε ο C με βάση τα δεδομένα του Μ.Σ Χορός Κίσαβου (112 m), για τα έτη 1978 έως Με βάση τα παραπάνω στοιχεία φαίνεται ότι ο Μ.Ο. θερμοκρασιών για την προαναφερθείσα περίοδο είναι 9,2 ο C. Ο μέγιστος Μ.Ο. σημειώθηκε το 1983 και ήταν 11,1 ο C ενώ ο μικρότερος 7,6 ο C, το έτος Όσον αφορά τη θερμοκρασία των μηνών, η ελάχιστη σημειώθηκε τον Δεκέμβριο,4 ο C και η μέγιστη τον Ιούλιο 18,9 ο C. Διαφαίνεται επίσης ότι οι θερμότεροι μήνες είναι ο Ιούνιος, Ιούλιος και Αύγουστος με αντίστοιχες θερμοκρασίες 16,4-18,9 και 18,6 ο C, ενώ οι ψυχρότεροι με 2,3 -,4 και,8 ο C, ο Δεκέμβριος, Ιανουάριος και Φεβρουάριος, αντίστοιχα. 182

183 Πίνακας 24. Μηνιαίο ύψος βροχών (mm) περιόδου (Μ.Σ ΑΓ. ΤΡΙΑΔΑ ΚΙΣΑΒΟΥ ΥΨΟΜ. 36 m. ΠΗΓΗ: ΕΘΙΑΓΕ). ΕΤΟΣ ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ ΣΥΝΟΛΑ ΕΤΟΥΣ Μ.Ο S.E Στον πίνακα 24 φαίνεται το μηνιαίο ύψος βροχών (mm) κατά την περίοδο σύμφωνα με τα στοιχεία του ΕΘΙΑΓΕ από τον Μ.Σ. Αγίας Τριάδας Κίσαβου (36 m). Από τον πίνακα φαίνεται ότι ο Μ.Ο. βροχοπτώσεων της παραπάνω περιόδου είναι 1315 mm. Ο μέγιστος Μ.Ο. σημειώθηκε κατά το έτος 1995 και ήταν 167 mm, ενώ ο μικρότερος το 1989 και 199 με 661 mm. Όσον αφορά τους μήνες, ο μέγιστος Μ.Ο. βροχοπτώσεων σημειώθηκε τον Οκτώβριο και Δεκέμβριο με 2 mm ενώ ο μικρότερος τον Ιούλιο με μόλις 18 mm. Διακρίνεται επίσης εμφανώς μια έλλειψη των βροχοπτώσεων κατά τους θερινούς μήνες Ιούνιο, Ιούλιο και Αύγουστο με αντίστοιχες τιμές και 25 mm, ενώ αυξημένες είναι οι βροχοπτώσεις κατά τους μήνες Οκτώβριο, Νοέμβριο, Δεκέμβριο και Ιανουάριο με αντίστοιχες τιμές και 166 mm βροχής. 183

184 Πίνακας 25. Μηνιαίο ύψος βροχών (mm) περιόδου (Μ.Σ ΧΟΡΟΣ ΚΙΣΑΒΟΥ ΥΨΟΜ. 112 m. ΠΗΓΗ: ΕΘΙΑΓΕ). ΕΤΟΣ ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ ΣΥΝΟΛΑ ΕΤΟΥΣ Μ.Ο S.E Στον πίνακα 25 φαίνεται το μηνιαίο ύψος βροχής που σημειώθηκε στον Μ.Σ. Χορός Κίσαβου (112 m), κατά την περίοδο Όπως προκύπτει λοιπόν ο Μ.Ο. βροχοπτώσεων της παραπάνω περιόδου ήταν 1599 mm (σαφώς ανώτερες τιμές συγκρινόμενος με τον προηγούμενο πιν. 24 για την ίδια χρονική περίοδο, αλλά σε διαφορετικό υψόμετρο). Ο μέγιστος Μ.Ο. σημειώθηκε κατά το έτος 1982 και ήταν 2445 mm ενώ ο μικρότερος Μ.Ο. το 1989 με 819 mm βροχής. 184

185 Μέσο μηνιαίο ύψος βροχής mm Μέσο μηνιαίο ύψος βροχής mm Όσον αφορά τους μήνες, ο μέγιστος Μ.Ο. βροχοπτώσεων σημειώθηκε τον Οκτώβριο με 263 mm και ο μικρότερος τον Ιούλιο με μόλις 22 mm. Και στον συγκεκριμένο σταθμό με υψόμετρο 112 m, διακρίνεται μια σημαντική μείωση των βροχοπτώσεων κατά τους μήνες Ιούνιο, Ιούλιο και Αύγουστο και βέβαια μια σημαντική αύξηση κατά τους μήνες Οκτώβριο, Νοέμβριο, Δεκέμβριο και Ιανουάριο με αντίστοιχες τιμές 263, 212, 219 και 192 mm βροχής ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μήνες Εικόνα 134. Μέσο ύψος βροχής, mm ανά μήνα στην ΑΓ. ΤΡΙΑΔΑ ΚΙΣΑΒΟΥ ( ). Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Η Εικόνα 134 απεικονίζει διαγραμματικά το μέσο ύψος βροχής ανά μήνα σε mm με βάση τα μετεωρολογικά δεδομένα του Μ.Σ Αγ. Τριάδας Κίσαβου (36 m), για την περίοδο Στο διάγραμμα διακρίνονται εμφανώς οι μέγιστες τιμές βροχοπτώσεων κατά τους μήνες Οκτώβριο Νοέμβριο Δεκέμβριο και Ιανουάριο και μία έλλειψη βροχών τη θερινή περίοδο (Ιούνιος Ιούλιος και Αύγουστος) ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μήνες Εικόνα 135. Μέσο ύψος βροχής ανά μήνα, mm στο ΧΟΡΟ ΚΙΣΑΒΟΥ ( ). Οι κατακόρυφες γραμμές παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Η Εικόνα 135 απεικονίζει διαγραμματικά το μέσο ύψος βροχής ανά μήνα σε mm με βάση τα μετεωρολογικά δεδομένα του Μ.Σ Χορός Κίσαβου (112 m), για τη χρονική περίοδο Στο διάγραμμα διακρίνεται ένα μέγιστο το μήνα Οκτώβριο με 263 mm βροχής και ένα ελάχιστο τον Ιούλιο με 22 mm. Επίσης εμφανίζεται καθαρά η έλλειψη των βροχοπτώσεων τους θερινούς μήνες (Ιούνιο, Ιούλιο και Αύγουστο). 185

186 Μηνιαίο ύψος βροχής, mm Ετήσιο ύψος βροχής, mm 25 2 ΧΟΡΟΣ ΑΓ. ΤΡΙΑΔΑ Εικόνα 136. Ετήσιο ύψος βροχής mm, περιόδου στους Μ.Σ. Αγ. Τριάδας και Χορού Κίσαβου. Στην Εικόνα 136 το διάγραμμα δείχνει συγκριτικά το ετήσιο ύψος βροχής σε mm από τους Μ.Σ Αγ. Τριάδας Κίσαβου(36 m) και Χορός Κίσαβου (112 m). Διακρίνεται ένα μέγιστο ετήσιο ύψος βροχής για την Αγ. Τριάδα το έτος 1995 ενώ για το Χορό, το 1994 και επίσης αντίστοιχα ελάχιστα το ΧΟΡΟΣ ΑΓ. ΤΡΙΑΔΑ ΙΑΝ. ΦΕΒΡ. ΜΑΡΤ. ΑΠΡ. ΜΑΙΟΣ ΙΟΥΝ. ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. ΣΕΠ. ΟΚΤ. ΝΟΕΜ. ΔΕΚ. Εικόνα 137. Μέσο μηνιαίο ύψος βροχής (mm),περιόδου στους Μ.Σ Αγ. Τριάδας και Χορού Κίσαβου. Οι κατακόρυφες γραμμές στις ράβδους παριστούν το ± τυπικό σφάλμα. Η Εικόνα 137 απεικονίζει συγκριτικά το μέσο μηνιαίο ύψος βροχής mm, κατά την περίοδο για τους Μ.Σ Αγ. Τριάδας και Χορός Κίσαβου. Και για τους δύο Μ.Σ διακρίνεται ένα μέγιστο βροχοπτώσεων κατά το μήνα Οκτώβριο με αντίστοιχες τιμές 2 και 263 mm, καθώς και ένα ελάχιστο τον μήνα Ιούλιο με 18 και 22 mm, αντίστοιχα. Επίσης είναι εμφανής η έλλειψη των βροχοπτώσεων κατά τη θερινή περίοδο καθώς και η αύξηση αυτών κατά το Φθινόπωρο και Χειμώνα. 186

187 6.2. Τεχνητή σπορά σπερμάτων στον Κίσαβο Προκειμένου να μελετηθεί η φύτρωση των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς, και στη συνέχεια η επιβίωση των αρτιβλάστων μέχρι και την πτώση των φύλλων (Σεπτέμβριος - Οκτώβριος), στο πεδίο υπό φυσικές συνθήκες, εγκαταστάθηκαν στον Κίσαβο την περίοδο 23-26, δέκα (1) συνολικά πειράματα σε διαφορετικές θέσεις και σύμφωνα με τα παρακάτω κριτήρια: Οι θέσεις να καλύπτουν ένα υψομετρικό εύρος (18-11 m) Να υπάρχουν στις θέσεις αυτές (σχετικά κοντά) φυσικοί πληθυσμοί Να υπάρχει δυνατότητα λήψης μετεωρολογικών δεδομένων από εγκατεστημένους μετεωρολογικούς σταθμούς του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας (ΕΘΙΑΓΕ) Να είναι διεσπαρμένες κατά την οριζόντια και κατακόρυφη χωροταξική κατανομή στον Κίσαβο Πειράματα πεδίου την περίοδο Τον Δεκέμβριο του 23, ( ) στη θέση «Φυτεία Κισάβου» εγκαταστάθηκε ένα (1) πείραμα φύτρωσης 5 σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Κίσαβου, σε ένα υψόμετρο 7 m. υπό φυσικές συνθήκες ψύχους. Το Μάρτιο του 24, οπότε και πραγματοποιήθηκε η φύτρωση των σπερμάτων το αποτέλεσμα ήταν 76%. Στη συνέχεια και μέχρι τον Σεπτέμβριο (πτώση φύλλων), παρακολουθήσαμε την επιβίωση των αρτιβλάστων. Τα αποτελέσματα επιβίωσης των αρτιβλάστων κατά τους μήνες Απρίλιο - Μάιο Ιούνιο Ιούλιο Αύγουστο Σεπτέμβριο ήταν αντίστοιχα: 76, 64, 52, 52, 46 και 46% Πειράματα πεδίου την περίοδο Κατά το Νοέμβριο του 24 ( ) πραγματοποιήθηκαν τρία (3) πειράματα φύτρωσης σε ισάριθμες διαφορετικές θέσεις στον Κίσαβο ήτοι: 1. «Αγ. Δημήτριος». Στη θέση αυτή και σε υψόμετρο 186 m τοποθετήθηκαν 5 σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Κίσαβου. Το Μάρτιο του 25 η φύτρωση των σπερμάτων ήταν 76%, ενώ η επιβίωση των αρτιβλάστων κατά τους επόμενους μήνες, Απρίλιο Μάιο Ιούνιο Ιούλιο Αύγουστο και Σεπτέμβριο ήταν αντίστοιχα: 48, 4, 32, 32, 26 και 26%. 2. «Αρκοδοπούρι». Στη θέση αυτή και σε υψόμετρο 688m τοποθετήθηκαν 5 σπέρματα Ιπποκαστανιάς προέλευσης Κίσαβου. Η φύτρωση των σπερμάτων τον Μάρτιο του 25 ήταν 78% ενώ η επιβίωση των αρτιβλάστων κατά τους επόμενους μήνες, Απρίλιο Μάιο Ιούνιο Ιούλιο Αύγουστο και Σεπτέμβριο αντίστοιχα ήταν: 62, 52, 46, 4, 34 και 28%. 3. «Κακοσκάλι».Στη θέση αυτή και σε υψόμετρο 693 m, εγκαταστάθηκε πείραμα φύτρωσης με 5 σπέρματα Ιπποκαστανιάς, προέλευσης Κίσαβου. Τα αποτελέσματα φύτρωσης τον Μάρτιο του 25 ήταν 86% και της επιβίωσης των αρτιβλάστων, Απρίλιο Μάιο Ιούνιο Ιούλιο Αύγουστο και Σεπτέμβριο αντίστοιχα ήταν: 74, 62, 54, 48, 4 και 4%. 187

188 Πειράματα πεδίου την περίοδο Το Νοέμβριο του 25 ( ), εγκαταστήσαμε πειράματα φύτρωσης στο πεδίο σε έξι (6) διαφορετικές θέσεις στον Κίσαβο και (1) στη Λάρισα, όλα υπό φυσικές συνθήκες ψύχους χωρίς καμία παρέμβαση από μέρους μας, προκειμένου να μελετηθεί η φύτρωση και στη συνέχεια η επιβίωση των αρτιβλάστων του 1 ου έτους (μέχρι και την πτώση των φύλλων τους τον Σεπτέμβριο - Οκτώβριο). Επιλέχθηκαν έξι (6) διαφορετικές θέσεις, τόσο υψομετρικά (κατακόρυφα) όσο και οριζόντια χωροταξικά σε όλο τον Κίσαβο. Σε 2 απ αυτές (Χλόες και Καταβόθρα), τοποθετήθηκε ψηφιακός καταγραφέας θερμοκρασιών προγραμματισμένος να παίρνει θερμοκρασία ακριβώς από τη θέση των σπερμάτων (κάτω από τη στρωμνή) ανά 1 μέχρι και τη φύτρωση των σπερμάτων. Επίσης μετεωρολογικά δεδομένα μας παραχωρήθηκαν από το ΕΘΙΑΓΕ Αθηνών για τον Μ.Σ. Κακοσκαλίου Κίσαβου. Συγκεντρωτικά τα δέκα (1) πειράματα που εγκαταστάθηκαν στον Κίσαβο κατά τα έτη στις διάφορες θέσεις καθώς και τα αντίστοιχα ποσοστά επιβίωσης των αρτιβλάστων μέχρι την πτώση των φύλλων του 1 ου έτους, δίνονται στον πίνακα 26 που ακολουθεί. Στα πειράματα πεδίου που πραγματοποιήθηκαν στον Κίσαβο, διαπιστώθηκε σε όλες τις περιπτώσεις (1), ότι για την Ελλάδα ο χρόνος φύτρωσης προσδιορίζεται στις αρχές της Άνοιξης (Μάρτιος). Στη συνέχεια τα νεαρά αρτίβλαστα μελετήθηκαν μέχρι την πτώση των φύλλων (Οκτώβριος) του 1 ου χρόνου επιβίωσης και καταγράφηκαν τα ποσοστά επί τοις εκατό (%). Επίσης μελέτη της αύξησης και επιβίωσης των αρτιβλάστων έγινε σε 2 περιπτώσεις στο πεδίο μετά από φυσικές συνθήκες φύτρωσης. Τα στάδια ανάπτυξης των αρτιβλάστων περιγράφονται και παρουσιάζονται εικονογραφημένα, η δε πορεία αύξησης και επιβίωσης των αρτιβλάστων παρουσιάζονται σε πίνακες και γραφικά. 188

189 Πίνακας 26. Πειράματα φύτρωσης (5) σπερμάτων Ιπποκαστανιάς προέλευσης Κισάβου, ανά θέση στο πεδίο (Κίσαβος) σε 3 διαδοχικά έτη (23-26). ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ ΠΕΔΙΟΥ 23 ΦΥΤΡ. % ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΑΡΤΙΒΛΑΣΤΩΝ (%) ΘΕΣΗ ΥΨΟΜ. ΣΠΟΡΑ 27/3/24 3/4/23 29/5/23 27/6/23 3/7/23 28/8/23 26/9/23 25/1/24 ΦΥΤΕΙΑ 7 13/12/ ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ ΠΕΔΙΟΥ 24 ΦΥΤΡ. % ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΑΡΤΙΒΛΑΣΤΩΝ (%) ΣΠΟΡΑ 26/3/25 27/4/25 23/5/25 28/6/26 24/7/25 28/8/25 24/9/25 29/1/25 ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ /11/ ΑΡΚΟΔΟΠΟΥΡΙ (Δ9) ΚΑΚΟΣΚΑΛΙ (Ε1) ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ ΠΕΔΙΟΥ 25 ΦΥΤΡ. % ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΑΡΤΙΒΛΑΣΤΩΝ (%) ΣΠΟΡΑ 3/3/26 27/4/26 11/5/26 16/6/26 18/7/26 21/8/26 29/9/26 23/1/26 ΧΛΟΕΣ 77 11/11/ ΜΕΤ. ΚΛΩΒΟΣ ΧΟΡΟΣ ΚΑΤΑΒΟΘΡΑ ΑΛΑΤΑΡΙΕΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΑ ΛΑΡΙΣΑ

190 6.3. Στάδια ανάπτυξης αρτιβλάστων Μετά την έξοδο του ριζιδίου στα σπέρματα της Ιπποκαστανιάς, οπότε και τεκμαίρεται η φύτρωση, τα επόμενα στάδια ανάπτυξης που καταγράφονται αδρομερώς χρονικά συνοψίζονται ως εξής: Σε 1 εβδομάδα περίπου από την έξοδο του ριζιδίου, το μήκος του φθάνει τα 5-6 cm. Στο τέλος της 2 ης εβδομάδας και ενώ η επιμήκυνση του ριζιδίου εξακολουθεί, στο παλαιότερο τμήμα του επέρχεται ένα σκάσιμο (άνοιγμα), και ξεπροβάλλει σιγά σιγά το βλαστίδιο. Παράλληλα ή και λίγο πριν από το βλαστίδιο γίνεται η έξοδος των ριζικών τριχιδίων, τα οποία αυξανόμενα αποκτούν ένα μήκος 1-2 cm. Στην αρχή ο βλαστός είναι ωχρωτικός αλλά στη συνέχεια παίρνει το κανονικό του χρώμα και στο τέλος της 3 ης εβδομάδας έχει αποκτήσει ένα μήκος περίπου 1-12 cm. Στην κορυφή του βλαστού είναι ακόμη κλειστά τα φυλλάρια. Στο τέλος της 4 ης εβδομάδας το 1 ο φύλλο έχει πλέον διαμορφωθεί και τα 5 φυλλάρια είναι εντελώς ανοικτά. Το μήκος του βλαστού στο στάδιο αυτό είναι περίπου cm. Προς το τέλος της 5 ης 6ης εβδομάδας, τα αρτίβλαστα έχουν ένα μήκος 2-22 cm και δημιουργείται μια διακλάδωση για την ανάπτυξη του 2 ου φύλλου. Από τη διακλάδωση και μετά το κάθε φύλλο έχει ένα μίσχο με μήκος cm. Κατά τον επόμενο 2 ο μήνα και μέχρι το τέλος του φθινοπώρου έχουμε μια μικρή αύξηση του βλαστού με τελικό μήκος περίπου 3-38 cm. Η πτώση των φύλλων επέρχεται μέσα στον Οκτώβριο και ανάλογα με τις ιδιαίτερες κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή φύτρωσης. Η διαχείμαση των μονοετών φυτών γίνεται με την μορφή ενός ευδιάκριτου μεγάλου κολλώδους οφθαλμού. Τα παραπάνω στάδια παρουσιάζονται στις εικόνες Εικόνα 138. Σπέρμα Ιπποκαστανιάς στο οποίο διακρίνονται τα ριζικά τριχίδια κατά μήκος του ριζιδίου, καθώς επίσης και η ανάπτυξη του βλαστού. 19

191 Εικόνα 139. Διάφορα στάδια εξέλιξης, μετά τη φύτρωση ενός σπέρματος Ιπποκαστανιάς. 191

192 Εικόνα 14. Μετά την επιμήκυνση του ριζιδίου και της έναρξης ανάπτυξης ριζικών τριχιδίων, διακρίνουμε και την δημιουργία του βλαστού. Εικόνα 141. Αναπτυγμένα ριζικά τριχίδια και επίσης, διακρίνουμε την δημιουργία του βλαστού. Εικόνα 142. Ριζικά τριχίδια, βλαστός και το πρώτο φύλλο λίγο πριν από την έκπτυξή του. Εικόνα 143. Διάφορα στάδια ανάπτυξης, μετά τη φύτρωση Επιβίωση και ανάπτυξη αρτιβλάστων υπό φυσικές συνθήκες Η επιβίωση και η ανάπτυξη των αρτιβλάστων υπό φυσικές συνθήκες (φυσική αναγέννηση) μελετήθηκε στον Κίσαβο σε δύο (2) αντιπροσωπευτικές θέσεις: 1. (Τρία Πηγάδια Κακοσκάλι). Η θέση αυτή βρίσκεται σε γεωγραφικό πλάτος (Ν) 39 ο 48' 55, γεωγραφικό μήκος (Ε) 22 ο 45' 737 και υψόμετρο 7 m και αντιπροσωπεύει ένα ενήλικο άτομο Ιπποκαστανιάς ύψους 13 m, διαμέτρου 4 cm και προβολής κόμης 4,6 m, που βρίσκεται στα πρανή ρέματος χωρίς νερό. Στη θέση αυτή την Άνοιξη του 26 μέχρι και τον Οκτώβριο του 26 μελετήθηκε κατά διαστήματα (ανά μήνα) η ανάπτυξη των αρτιβλάστων Ιπποκαστανιάς υπό φυσικές συνθήκες, από τη φύτρωση των σπερμάτων (3-3-26), μέχρι και την πτώση των φύλλων του πρώτου έτους ( ). 192

193 Στη θέση αυτή στις , επισημάνθηκαν 23 αρτίβλαστα, με κίτρινη φωσφορούχα ταινία (λόγχη), η οποία τοποθετήθηκε ακριβώς στη βάση των αρτιβλάστων και αριθμήθηκαν (1-23). Τα με αύξοντα αριθμό (1-15) αρτίβλαστα καταλάμβαναν μια θέση περίπου 2 m 2 εγκλωβισμένα κοντά στο τοιχείο ενός τεχνικού έργου και ενός κατακείμενου κορμού. Τα σπέρματα μεταφέρθηκαν στη θέση αυτή μαζί με χώμα, φύλλα και άλλα υλικά από τη ροή νερού του ρέματος κατά τις ραγδαίες βροχοπτώσεις του φθινοπώρου του 25. Τα με αύξοντα αριθμό (16 23) αρτίβλαστα βρίσκονταν στα πρανή του ρέματος, ακριβώς κάτω από το μητρικό δέντρο διάσπαρτα σε μια επιφάνεια περίπου 2 m 2 2. (Αρκοδοπούρι). Η θέση αυτή βρίσκεται σε γεωγραφικό πλάτος (Ν) 39 ο 48' 938, γεωγραφικό μήκος (Ε) 22 ο 46' 45 και υψόμετρο 67 m. Η θέση αυτή αντιπροσωπεύεται από μια συνδενδρία εννέα (9) ενήλικων ατόμων Ιπποκαστανιάς με ύψη δένδρων από 1 14 m και διαμέτρους 25 4 cm. Μέσα στην επιφάνεια κατάληψης περίπου 3 m 2 αυτών των ατόμων, σημάνθηκαν στις 11/5/6 κατά τον ίδιο τρόπο (φωσφορούχα λόγχη), με αύξουσα τάξη (1-2), 2 διάσπαρτα αρτίβλαστα Οι παρατηρήσεις και μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν αφορούσαν: το χρόνο φύτρωσης των σπερμάτων υπό φυσικές συνθήκες, το ύψος του φυτού, τη διακλάδωση του βλαστού, την έκπτυξη των φύλλων και την πτώση αυτών, την ευρωστία των αρτιβλάστων και τέλος την πορεία επιβίωσης αυτών κατά το πρώτο έτος ανάπτυξης. Οι εικόνες (φωτογραφίες) που πάρθηκαν στο πεδίο απεικονίζουν την πορεία ανάπτυξης των αρτιβλάστων σε διάφορες χρονικές περιόδους. Η φύτρωση των σπερμάτων εστιάζεται στο 3 ο δεκαήμερο του Μαρτίου ανάλογα με το υψόμετρο και τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν την εποχή αυτή. Αυξημένες θερμοκρασίες και χαμηλά υψόμετρα κάνουν πιο πρώιμη την φύτρωση (15-2 Μαρτίου), ενώ ψυχρότερες συνθήκες μεταθέτουν λίγες ημέρες πιο πίσω τη φύτρωση (25-3 Μαρτίου). Η πρώτη μέτρηση (παρατήρηση) έγινε στις (χρόνος ), με σκοπό να διαπιστωθεί η φύτρωση των σπερμάτων. Σε τυχαίες περιπτώσεις αναμόχλευσης της στρωμνής διαπιστώθηκε η φύτρωση των σπερμάτων Ιπποκαστανιάς με ένα μήκος ριζιδίου, που κυμαίνονταν από 3-7 cm. Η δεύτερη μέτρηση πραγματοποιήθηκε στις , (28 ημέρες από τη φύτρωση). Τα νεαρά αρτίβλαστα την περίοδο εκείνη δηλαδή 28 ημέρες μετά την εμφάνιση του ριζιδίου στη θέση Κακοσκάλι και Αρκοδοπούρι, είχαν ύψος φυτού που κυμαίνονταν από και cm αντίστοιχα και μέσο ύψος 17,1 cm. Όσον αφορά τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του φυτού, τα περισσότερα εξ αυτών είχαν 1 φύλλο καλά αναπτυγμένο, ενώ λίγα βρίσκονταν στη διαδικασία έκπτυξης του φύλλου. Η τρίτη μέτρηση πραγματοποιήθηκε στις 11/5/26, (42 ημέρες από τη φύτρωση). Κατά το χρόνο αυτό όλα τα φυτά είχαν διακλαδωθεί και είχαν αποκτήσει 2 φύλλα. Το ύψος των φυτών στις θέσεις Κακοσκάλι και Αρκοδοπούρι κυμαίνονταν αντίστοιχα, από και cm, ενώ το μέσο ύψος φυτού ήταν 21,4 και 24,1 cm. Η τέταρτη μέτρηση διενεργήθηκε στις 16/6/6, (78 ημέρες από τη φύτρωση). Τα φυτά στη φάση αυτή συνέχιζαν να αυξάνονται καθ ύψος, με αποτέλεσμα να έχουμε φυτά ύψους στο Κακοσκάλι και Αρκοδοπούρι, από 21-3 και cm αντίστοιχα και μέσο ύψος 25,9 και 26,7 cm. Η πέμπτη μέτρηση πραγματοποιήθηκε στις , (11 ημέρες από τη φύτρωση). Η ανοδική τάση αύξησης του ύψους των φυτών συνεχίσθηκε και κατά την περίοδο εκείνη. Το ύψος κυμάνθηκε για το Κακοσκάλι και Αρκοδοπούρι αντίστοιχα από και cm, ενώ το μέσο ύψος 28,7 και 29,9 cm. Η επόμενη έκτη μέτρηση, πραγματοποιήθηκε στις , (144 ημέρες από τη φύτρωση), με σχετικά μικρότερη αύξηση του ύψους. Για τις 2 θέσεις, Κακοσκάλι και Αρκοδοπούρι αντίστοιχα, καταμετρήθηκαν ύψη φυτών από και cm και μέσο ύψος φυτού 32,1 και 31,9 cm αντίστοιχα. 193

194 ΜΗΚΟΣ ΡΙΖΙΔΙΟΥ ΦΥΤΡΩΜΕΝΩΝ ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ 3-6 (cm) Στην έβδομη μέτρηση που πραγματοποιήθηκε στις , (183 ημέρες από τη φύτρωση), δεν παρατηρήθηκαν αλλαγές καθ ύψος και τα φυτά προετοιμάζονταν πλέον για την πτώση των φύλλων τους. Ήδη σε μερικά φυτά ήταν εμφανή τα χαρακτηριστικά του φθινοπώρου ( κίτρινα ξηρά φύλλα ). Η τελευταία (όγδοη) μέτρηση για το 26 ήταν στις , (27 ημέρες από τη φύτρωση), οπότε όλα τα φυτά είχαν ρίξει τα φύλλα τους και είχε απομείνει ο κεντρικός βλαστός. Το ύψος του βλαστού πλέον, την περίοδο εκείνη για τις θέσεις Κακοσκάλι και Αρκοδοπούρι αντίστοιχα ήταν από και cm, ενώ τα αντίστοιχα μέσα ύψη ήταν 2, και 2,2 cm. Όπως προκύπτει από την παράθεση και αξιολόγηση των αποτελεσμάτων το μέγιστο ύψος και για τις 2 περιπτώσεις αποκτάται κατά την περίοδο Ιουλίου-Αυγούστου, ενώ η διαχείμαση του φυτού πραγματοποιείται με την μορφή ενός επικόρυφου οφθαλμού. Η πορεία αύξησης, το ύψος του φυτού κατά τις διάφορες μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν, καθώς και το ύψος του βλαστού που απέμεινε μετά την πτώση των φύλλων, φαίνονται για τις 2 περιπτώσεις μελέτης στους πίνακες 27 και 28 που ακολουθούν. Πίνακας 27. Αύξηση αρτιβλάστων Ιπποκαστανιάς σε φυσική αναγέννηση (Κακοσκάλι). Ύψος 23 σημανθέντων φυτών (μέχρι το ακραίο φύλλο) και βλαστού μετά την πτώση των φύλλων σε διάφορες χρονικές στιγμές. Φύτρωση ΥΨΟΣ ΦΥΤΟΥ (cm) ΒΛΑΣΤΟΣ (cm) A/A 3/3/26 27/4/26 11/5/26 16/6/26 18/7/26 21/8/26 29/9/26 23/1/26 Ημέρες από φύτρωση m 17,1 21,4 25,9 28,7 32,1 32,1 2, s.e,6,7,7,7,7,7,6 194

195 Ύψος φυτού, cm Με βάση τον πίνακα 27 προέκυψε το γράφημα της εικόνας 144 που απεικονίζει το ύψος του φυτού σε αντίστοιχες χρονικές περιόδους κατά τις οποίες πραγματοποιήθηκαν οι μετρήσεις Χρόνος μέτρησης από τη φύτρωση, ημέρες Εικόνα 144. Μέσο ύψος cm, (23) σημανθέντων φυταρίων σε διαδοχικές μετρήσεις από τη φύτρωση , μέχρι και την πτώση των φύλλων του 1 ου έτους στις (n=8, και s.e= ± τυπικό σφάλμα). Στην Εικόνα 144, ο χρόνος αντιστοιχεί στην 1 η παρατήρηση που έγινε στις 3/3/26 (διαπίστωση της φύτρωσης) ο χρόνος 28 αντιστοιχεί στην 2 η μέτρηση ύψους που έγινε στις 27/4/26 (ύψος φυταρίου μέχρι την άκρη του ψηλότερου φύλλου) ο χρόνος 42 αντιστοιχεί στην 3 η μέτρηση που έγινε στις 11/5/26 ο χρόνος 78 αντιστοιχεί στην 4 η μέτρηση που έγινε στις 16/6/26 ο χρόνος 11 αντιστοιχεί στην 5 η μέτρηση που έγινε στις 18/7/26 ο χρόνος 144 αντιστοιχεί στην 6 η μέτρηση που έγινε στις 21/8/26 ο χρόνος 183 αντιστοιχεί στην 7 η μέτρηση που έγινε στις 29/9/26 ο χρόνος 27 αντιστοιχεί στην 8 η μέτρηση ύψους που έγινε στις 23/1/26 και ενώ είχαν πέσει τα φύλλα και επομένως πρόκειται για ύψος βλαστού, για το λόγο αυτό παρατηρείται και η μείωση του ύψους. 195

196 ΜΗΚΟΣ ΡΙΖΙΔΙΟΥ ΦΥΤΡΩΜ. ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ 3-6 (cm) Πίνακας 28. Αύξηση αρτιβλάστων Ιπποκαστανιάς σε φυσική αναγέννηση στον Κίσσαβο στη θέση (Αρκοδοπούρι) Ύψος (2) σημανθέντων φυτών (μέχρι το ακραίο φύλλο) σε διάφορες χρονικές στιγμές (8), καθώς επίσης μέτρηση του ύψους του βλαστού μετά την πτώση των φύλλων ( ). Φύτρωση ΥΨΟΣ ΦΥΤΟΥ (cm) ΒΛΑΣΤΟΣ (cm) A/A 3/3/26 27/4/26 11/5/26 16/6/26 18/7/26 21/8/26 29/9/26 23/1/26 Ημέρες από φύτρωση m 17,4 24,1 26,7 29,9 31,9 31,9 2,2 s.e,8 1, 1,,9 1, 1,,8 Με βάση τον πίνακα 28 προέκυψε το γράφημα της εικόνας 145 που απεικονίζει το ύψος του φυτού σε αντίστοιχες χρονικές περιόδους κατά τις οποίες πραγματοποιήθηκαν οι μετρήσεις. 196

197 Ύψος φυτού, cm Χρόνος μέτρησης από τη φύτρωση, ημέρες Εικόνα 145. Μέσο ύψος cm, (2) σημανθέντων φυταρίων σε διαδοχικές μετρήσεις από τη φύτρωση , μέχρι και την πτώση των φύλλων του 1 ου έτους στις (n=8, και s.e= ± τυπικό σφάλμα). Στην Εικόνα 145, ο χρόνος αντιστοιχεί στην 1 η παρατήρηση που έγινε στις 3/3/26 (διαπίστωση της φύτρωσης) ο χρόνος 28 αντιστοιχεί στην 2 η μέτρηση ύψους που έγινε στις 27/4/26 (ύψος φυταρίου μέχρι την άκρη του ψηλότερου φύλλου) ο χρόνος 42 αντιστοιχεί στην 3 η μέτρηση που έγινε στις 11/5/26 ο χρόνος 78 αντιστοιχεί στην 4 η μέτρηση που έγινε στις 16/6/26 ο χρόνος 11 αντιστοιχεί στην 5 η μέτρηση που έγινε στις 18/7/26 ο χρόνος 144 αντιστοιχεί στην 6 η μέτρηση που έγινε στις 21/8/26 ο χρόνος 183 αντιστοιχεί στην 7 η μέτρηση που έγινε στις 29/9/26 ο χρόνος 27 αντιστοιχεί στην 8 η μέτρηση ύψους που έγινε στις 23/1/26 και ενώ είχαν πέσει τα φύλλα και επομένως πρόκειται για ύψος βλαστού, για το λόγο αυτό παρατηρείται και η μείωση του ύψους. Στη συνέχεια, στις εικόνες φαίνεται η πορεία ανάπτυξης των αρτιβλάστων Ιπποκαστανιάς σε διάφορες χρονικές στιγμές. 197

198 Εικόνα 146. Ομάδα (15) νεαρών αρτιβλάστων σε φυσικές συνθήκες αύξησης στις ( ), δηλαδή 42 ημέρες μετά τη φύτρωσή τους, στη θέση Κακοσκάλι Κίσαβου. Εικόνα 147. Νεαρά αρτίβλαστα Ιπποκαστανιάς στις ( ) στη θέση Αρκοδοπούρι Κίσαβου, 78 ημέρες μετά τη φύτρωσή τους. Εικόνα 148. Νεαρά αρτίβλαστα Ιπποκαστανιάς στις ( ) δηλαδή 78 ημέρες μετά τη φύτρωσή τους στη θέση Κακοσκάλι Κίσαβου. 198

199 Εικόνα 149. Νεαρά αρτίβλαστα Ιπποκαστανιάς στις ( ), δηλαδή 78 ημέρες μετά τη φύτρωσή τους στη θέση Κακοσκάλι Κίσαβου. Τα φυτά έχουν καλή ανάπτυξη και 2 φύλλα. Φαίνεται καλά η μικροθέση που εγκλωβίστηκαν τα σπέρματα που παρασύρθηκαν από τα νερά και σταμάτησαν μεταξύ του τοιχείου και του κορμού. Εικόνα 15. Πτώση φύλλων στα φυτά Ιπποκαστανιάς του 1 ου έτους ανάπτυξης στις , 27 ημέρες από τη φύτρωσή τους, στη θέση Κακοσκάλι Κίσαβου Επιβίωση και ανάπτυξη αρτιβλάστων μετά από τεχνητή σπορά Στις έξι (6) θέσεις πεδίου που εγκαταστάθηκαν πειράματα τεχνητής σποράς στις , με 5 σπέρματα Ιπποκαστανιάς κάθε φορά προέλευσης Κίσαβου, η επιβίωση και ανάπτυξη των αρτιβλάστων παρουσίασε τα παρακάτω αποτελέσματα. Στη θέση Χλόες: Ακριβώς στη θέση τοποθέτησης των σπερμάτων, τοποθετήθηκε ψηφιακός καταγραφέας θερμοκρασιών, (Stowaway TidbiT), προγραμματισμένος να λαμβάνει δεδομένα ανά 1 μέχρι και τη φύτρωση των σπερμάτων ( Μάρτιος 26 ). Στις τα αποτελέσματα φύτρωσης ήταν 42%. Αρκετά σπέρματα και νεαρά αρτίβλαστα είχαν δεχθεί επίθεση αγριόχοιρων. Τα ποσοστά επιβίωσης των αρτιβλάστων ήταν 32% τον Απρίλιο και 16% τον Μάιο, ενώ στη συνέχεια καταστράφηκαν ολοσχερώς από αγριόχοιρους ( ). 199

200 Στη θέση Χορός Το Μάρτιο του 26 δεν ήταν δυνατό να προσεγγίσουμε το πείραμα για τον έλεγχο της φύτρωσης λόγω χιονιού. Τον Απρίλιο ( ), τα αρτίβλαστα αντιστοιχούσαν στο 82% των σπερμάτων και είχαν ύψος 15-2 cm. Το Μάιο ( ), το ποσοστό επιβίωσης των αρτιβλάστων είχε μειωθεί στο 54% από επίθεση φυτοφάγων άγριων ζώων και από τη διάβρωση του εδάφους. Η επιβίωση των αρτιβλάστων στους επόμενους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο ήταν 48 και 42% αντίστοιχα, ενώ τον Αύγουστο 26%, οπότε και παρέμεινε μέχρι το τέλος (Εικόνα 151). Εικόνα 151. Νεαρά αρτίβλαστα Ιπποκαστανιάς ( ), 78 ημέρες μετά τη φύτρωσή τους στη θέση Χορός Κίσαβου και σε υψόμετρο 112 m. Στη θέση Καταβόθρα Το Μάρτιο (3-3-26), στη θέση του πειράματος υπήρχε ακόμη χιόνι και μόνον 1 σπέρμα είχε φυτρώσει με μήκος ριζιδίου περίπου 2 cm.. Στη θέση των σπερμάτων κατά την εποχή της σποράς τοποθετήθηκε φορητός ψηφιακός καταγραφέας θερμοκρασιών, (Stowαway TidbiT), προγραμματισμένος να λαμβάνει δεδομένα ανά 1. Τον Απρίλιο ( ), από τα 5 σπέρματα είχαν φυτρώσει μόνο τα 6, δηλαδή 12% ενώ τα υπόλοιπα σπέρματα είχαν εξαφανισθεί προφανώς από βερβερίτσες που παρατηρήθηκαν να διαβιούν σε αυξημένους πληθυσμούς στην περιοχή. Η επιβίωση των αρτιβλάστων στο 12% συνεχίσθηκε και το Μάιο του 26, ενώ τον Ιούνιο ( ), δηλαδή 78 ημέρες μετά τη φύτρωση όλα τα αρτίβλαστα είχαν καταστραφεί ( φαγώθηκαν ). Στη θέση Μ.Σ. Κακοσκάλι Η φύτρωση κατά το μήνα Μάρτιο έφθασε στο ποσοστό του 9%, και τον Απρίλιο ( ), τα αρτίβλαστα είχαν ύψος 15-2 cm. Το Μάιο ( ), 45 ημέρες μετά τη φύτρωση, τα αρτίβλαστα ήταν σε πολύ καλή κατάσταση και το ποσοστό επιβίωσης ήταν 9% (Εικόνα 152). Τον Ιούνιο , παρέμεινε στο 9%, ενώ τον Ιούλιο έπεσε στο 84% και τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο έφθασε τελικά το ποσοστό στο 8%, οπότε παρέμεινε αμετάβλητο μέχρι και την πτώση των φύλλων στις

201 Εικόνα 152. Νεαρά αρτίβλαστα Ιπποκαστανιάς στη θέση Μ.Σ Κακοσκαλίου Κίσαβου τον Μάιο ( ), 42 ημέρες μετά τη φύτρωση. Στη θέση Αλαταριές Η θέση αυτή είναι η χαμηλότερη υψομετρικά από όλα τα πειράματα που εγκαταστάθηκαν στο πεδίο (Εικόνα 153). Τον Μάρτιο (3-3-26), η φύτρωση των σπερμάτων έφτασε στο 56%. Τα ίδια ποσοστά διατηρήθηκαν και κατά τον Απρίλιο του 26. Τον μήνα Μάιο και Ιούνιο, τα νεαρά αρτίβλαστα υπέστησαν ζημιά από τα γιδοπρόβατα και η επιβίωση μειώθηκε σε 38 και 26% αντίστοιχα. Το μήνα Ιούλιο όλα τα αρτίβλαστα είχαν καταστραφεί (επιβίωση % ). Εικόνα 153. Αρτίβλαστα Ιπποκαστανιάς στη θέση Αλαταριές. Στη θέση Ρ. Περιστέρας Το Μάρτιο του 26 η φύτρωση στη θέση αυτή ήταν 78%, αλλά οι κατολισθήσεις τον Απρίλιο του 26 τα κατέστρεψαν ολοσχερώς. Στη Λάρισα Στην αυλή του σπιτιού μου σε ακάλυπτο χώρο μέσα σε πλαστικό δοχείο στις τοποθετήθηκαν 2 σπέρματα προέλευσης Κίσαβου. Η φύτρωση πραγματοποιήθηκε στις , δηλαδή περίπου 1 ημέρες νωρίτερα από ότι στον Κίσαβο σε ποσοστό 96%. Η επιβίωση των αρτιβλάστων υπήρξε αρίστη χωρίς απώλειες και συνεχίζεται με πολύ καλή ανάπτυξη μέχρι και σήμερα (Ιούνιος 28). 21

202 7. Κατανομή της Ιπποκαστανιάς στην Ελλάδα Η γεωγραφική κατανομή του Aesculus hippocastanum στον Ελληνικό χώρο μελετήθηκε κατά καιρούς από διάφορους ερευνητές και απεικονίζεται στις Εικόνες 154, 155, 156 και 157. Στόχος αρχικός της παρούσας διατριβής ήταν να καταβληθεί προσπάθεια μιας κατά το δυνατόν πληρέστερης καταγραφής. Έτσι, κατά τη χρονική περίοδο 25 έως και σήμερα συγκεντρώθηκαν αρκετά δεδομένα. Από τα στοιχεία που ελήφθησαν με GPS (map 6 τύπου GARMIN) και με βάση τις συντεταγμένες, οι πληθυσμοί τοποθετήθηκαν πάνω σε γεωγραφικό χάρτη, με βάση λογισμικό (Strid 26), (Εικόνα 158), ενώ από την επεξεργασία των δεδομένων προέκυψαν χρήσιμα συμπεράσματα και τα αποτελέσματα των μετρήσεων παρουσιάζονται διαγραμματικά μετά την παράθεση των χαρτών. Boratynski A., Browicz K., Zielinski J., 1992 Chorology of trees and shrubs in Greece Εικόνα 154. Γεωγραφική κατανομή του είδους Aesculus hippocastanum σύμφωνα με τον Boratynski και συνεργάτες (1992). 22

203 Lack H.W., 21 Lilac and horsechestnut: discovery and rediscovery Bocconea 13, Εικόνα 155. Γεωγραφική κατανομή του είδους Aesculus hippocastanum σύμφωνα με τον Lack (21). Εικόνα 156. Γεωγραφική κατανομή του είδους Aesculus hippocastanum σύμφωνα με την Flora Hellenica Database ( ). 23

204 Εικόνα 157. Γεωγραφική κατανομή του είδους Aesculus hippocastanum σύμφωνα με τον Avtzis et al. (27). 24

205 Εικόνα 158. Γεωγραφική κατανομή του είδους Aesculus hippocastanum σύμφωνα με την παρούσα μελέτη (28). 25