Βασιλικός, ένα δράμα τιμής με αίσιον τέλος. ΕΑΠ ΕΛΠ44 1 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ( ) ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

Transcript

1 ΕΑΠ ΕΛΠ44 1 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ( ) ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ Βασιλικός, ένα δράμα τιμής με αίσιον τέλος. ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΑΜΠΑΚΗ ΆΝΝΑ Περιστέρι, 21/11/2011 ΔΡ. ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ, ΕΡΕΥΝΗΤΡΙΑ

2 Σχολιάστε το αισθητικό και ιδεολογικό υπόβαθρο του έργου του Αντωνίου Μάτεσι, Ο Βασιλικός, σε συνάρτηση με τα ευρωπαϊκά ρεύματα ιδεών

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 2 ΕΝ ΕΙΔΕΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ... 7 ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ... 7 ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΕΝ ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 Α. Δ. Μάτεσης, Ο Βασιλικός (05/02/1935), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή Σκηνοθεσία: Δημήτρης Ροντήρης Γεώργιος Γληνός (Δάρειος Ρονκάλας), Νίκος Παρασκευάς (Γερασιμάκης). Α. Δ. Μάτεσης, Ο Βασιλικός (24/01/1948), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή Σκηνοθεσία: Δημήτρης Ροντήρης Ελένη Χαλκούση (Ρονκάλαινα), Ρίτα Μυράτ (Γαρουφαλιά), Νίκος Χατζίσκος (Δραγανίγος), Θεόδωρος Αρώνης (Δάρειος Ρονκάλας)

5 Α. Δ. Μάτεσης, Ο Βασιλικός (28/10/1964), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή Σκηνοθεσία: Αλέξης Μινωτής Βέρα Ζαβιτσιάνου (Γαρουφαλιά), Ελένη Χαλκούση (Οβρηά), Ελένη Ζαφειρίου (Ρονκάλαινα). Α. Δ. Μάτεσης, Ο Βασιλικός (22/11/1985), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή Σκηνοθεσία: Κώστας Μπάκας Νικήτας Τσακίρογλου (Δάρειος Ρονκάλας), Κώστας Καστανάς (Δραγανίγος), Τόνια Μάνεση (Γαρουφαλιά), Έφη Ροδίτη (Ρονκάλαινα)

6 Α. Δ. Μάτεσης, Ο Βασιλικός (04/11/1999), Εθνικό Θέατρο: Νέα Σκηνή Σκηνοθεσία: Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος Νίκος Ζορμπάς (Δραγανίγος), Ιωάννα Παγιατάκη (Γαρουφαλιά), Σούλα Αθανασιάδου (Ρονκάλαινα).. Α. Δ. Μάτεσης, Ο Βασιλικός (21/10/2011), Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή Σκηνοθεσία: Σπύρος Ευαγγελάτος Γιωργής Τσαμπουράκης (Φιλιππάκης), Ευδοκία Ρουμελιώτη (Γαρουφαλιά)

7 «Δάρειο Ρονκάλα, βάστα τὸν νοῦ σου. Πράματα ἀσυνήθιστα διὰ σε. Ὁ λόγος σου δὲν εἶναι πιλιὸ ὡς μιὰ φορὰ σὰν προσταγὴ τοῦ Θεοῦ. Ἀτιμάστηκε τὸ σπίτι σου, τὰ ἴδια σου τὰ παιδία, ἡ ἴδια σου φαμελιὰ ἐπροσπάθησε νὰ τὸ ἀτιμάσῃ. Ποῦ εἶναι ὁ σταθερὸς χαρακτήρας σου; Ποῦ εἶναι οἱ προσταγὲς ποὺ ἔδινες; Ποῦ εἶναι ἐκεῖνοι ἐπαράτρεχαν νὰ τὲς ἐκτελέσουν; Μὰ μοναχὸς ἐγὼ νὰ γκρεμισθῶ; Νὰ μὴν κωλοσύρω κανέναν; Ὤ, ἀδοκίμαστη ἀδημονία!» Ο Βασιλικός, Αντώνης Μάτεσης - 6 -

8 ΕΝ ΕΙΔΕΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Τη χρονιά που ολοκληρώνει ο Αντώνης Μάτεσης τη συγγραφή του Βασιλικού στην αγγλοκρατούμενη Ζάκυνθο, το 1830, ο λαός στο Παρίσι αγωνίζεται για ελευθερία και κοινωνική δικαιοσύνη με την Ιουλιανή επανάσταση, στο Λονδίνο υπογράφεται το Πρωτόκολλο της Ανεξαρτησίας και αναγνωρίζεται η ύπαρξη ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, ενώ ο Ουγκώ στην Τελευταία μέρα ενός κατάδικου εκφράζει την ανθρωπιστική κραυγή ενάντια στη θανατική ποινή. 1 Είναι η χρονιά της μάχης του Ερνάνη, όταν ανεβαίνει το ρομαντικό θεατρικό δράμα του Ουγκώ, Hernani, δημιουργώντας μια πρωτόφαντη σε έκταση διαμάχη ανάμεσα σε ρομαντικούς και κλασικιστές, φιλελεύθερους και βασιλόφρονες. Οι αναταραχές ξέφυγαν από τα όρια του θεατρικού χώρου, με μονομαχίες, γροθιές, αψιμαχίες και δημόσιες συζητήσεις σε όλη τη Γαλλία. Γεγονότα που ανήγαγαν το συγκεκριμένο περιστατικό σε κορυφαίο για το ευρωπαϊκό θέατρο του 19ου αιώνα, παρότι το ίδιο το κείμενο έχει παραμεριστεί εξαιτίας του μελοδραματισμού, της πομπώδης έμπνευσης, της μεγαλόστομης ρητορείας και των αφελών απιθανοτήτων που το χαρακτηρίζουν. 2 Από την άλλη πλευρά ο Βασιλικός, αποτελεί πρόδρομο του αστικού δράματος, γράφεται σε ανύποπτα προγενέστερο χρόνο από αυτόν που θα έπρεπε να ανήκει ειδολογικά και αισθητικά ένα κοινωνικό θέατρο απαλλαγμένο από αυθαιρεσίες και στόμφο, που εκφράζει με αμεσότητα και απλότητα το συνθετικό χαρακτήρα των επιρροών, των αξιών και των ιδεολογημάτων που φέρει, στρατευμένο στην ιδέα του Διαφωτισμού με προχωρημένη αστική φόρμα, που αντίστοιχή της δε συναντάμε όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά ούτε σε ολόκληρη την Ευρώπη της εποχής της παλινόρθωσης. 3 Κι αν για το 1830 είναι ο Ερνάνης το θεατρικό επίτευγμα και όχι ο Βασιλικός, αυτό δε σημαίνει άλλο, παρά το ότι η οικονομία της Ιστορίας δεν ακολουθεί μόνο την αξία αλλά και την τύχη. 4 ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ Ας δούμε εν συντομία την υπόθεση του έργου. Μέσα από το δράμα που ζει η εγκυμονούσα κόρη του άρχοντα Δαρείου Ρονκάλα ο συγγραφέας περιγράφει τη σύγκρουση του φεουδαρχικού κόσμου μιας σαθρής αριστοκρατίας που χάνεται και του νέου προοδευτικού κόσμου, του διαφωτισμού, που εισβάλει. Ο πατέρας, γνήσιος εκπρόσωπος του παλαιού κόσμου, αγνοώντας τα γεγονότα, αλλά και τις προτροπές της γυναίκας του και του γιού του, αρνείται τις επανειλημμένες προτάσεις του Φιλιππάκη, ο οποίος επιθυμεί να αποκαταστήσει την κοπέλα την οποία έχει ερωτευθεί. Γύρω από μια γλάστρα βασιλικό που βρίσκεται στο παραθύρι του αρχοντικού πλέκεται ένας ιστός παρανοήσεων που τελικά οδηγεί στην εντολή του Δαρείου να δολοφονηθεί ο εραστής της κόρης 1 Σαραγά Ε., «Στα χρόνια του Βασιλικού» στο: Ο Βασιλικός του Αντωνίου Μάτεση, επιμ. Έφη Γιαννοπούλου, εκδ. Εθνικό Θέατρο, Αθήνα 2011, σ Μάτεσης Α., Ο Βασιλικός, εισ. Ά. Τερζάκης, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1991, σσ. ια -ιβ. 3 Πολενάκης Λέανδρος, «Παραστάσεις δύο», Αυγή, , ημερομηνία πρόσβασης [03/11/2011] από 4 Μάτεσης, ό.π., σ. ιβ

9 του όσο αυτός θα προσπαθεί να κλέψει το φυτό. Η απόπειρα δολοφονίας όμως γίνεται εις βάρος ενός λαϊκού τύπου, ενός ποπολάρου που προσπάθησε να κλέψει το βασιλικό για να ικανοποιήσει δική του ερωτική υπόθεση. Οι παρανοήσεις συνεχίζονται, ο πατέρας ανακοινώνει την πρόθεσή του να κλείσει την κόρη του σε μοναστήρι και συγκρούεται με το γιό του Δραγανίγο ο οποίος προσπαθεί να τον αποτρέψει. Ο υποτιθέμενος θάνατος του επίδοξου γαμπρού ανακοινώνεται, η εγκυμοσύνη αποκαλύπτεται, η σύγκρουση κορυφώνεται, για να καταλήξουμε τελικά στη διαπίστωση ότι ο νέος ζει, η απόπειρα δεν κατάφερε να πλήξει ούτε τον επίδοξο κλέφτη που απλά τραυματίσθηκε κατά την πτώση, ενώ αναγκασμένος από τα γεγονότα ο καταπιεστής πατέρας υποχωρεί επιτρέποντας το γάμο. Στο Βασιλικό συνοψίζονται, συμπυκνώνονται και επικαιροποιούνται τόσο τα πολιτικό-ιδεολογικά μηνύματα και αιτήματα της εποχής, όσο και οι αναζητήσεις για ένα καινούριο δραματικό είδος, μια φόρμα που υπερβαίνει τις παγιωμένες ιεραρχήσεις και την παρωχημένη αισθητική. Ξεκινώντας από αυτές τις αναζητήσεις ας εξετάσουμε το υπόβαθρο στο οποίο στηρίχθηκε ο ζακυνθινός συγγραφέας σε αισθητικό επίπεδο, ώστε να καινοτομήσει σε δραματική μορφή, επιλέγοντας το πρωτότυπο είδος που επεξεργάζεται. Το εγχείρημα όμως της ανακάλυψης των οφειλών και των επιδράσεων που δέχτηκε ο Μάτεσης δυσκολεύεται από την έλλειψη ικανών πληροφοριών για τη λογοτεχνική και θεατρική προπαίδειά του καθώς και για τις επαφές του με την ευρωπαϊκή δραματική θεωρία και τα ευρωπαϊκά ρεύματα. Μια πρώτη ένδειξη, καθόλου ασήμαντη, τουλάχιστον αναφορικά με τη συγγραφική του φυσιογνωμία, είναι η συμμετοχή του στον κύκλο του Διονύσιου Σολωμού και οι επιδράσεις που δέχεται σε θέματα γλώσσας και ποιητικής. 5 Η θεατρική του γλώσσα έχει επαινεθεί από τους μελετητές και τους κριτικούς που πλέκουν εγκώμιο για μια γλώσσα γνήσια δημοτική σε Ζακυνθινό ιδίωμα, πυκνοδουλεμένη αλλά πάντα ρέουσα παρά τους συχνούς ιδιωματισμούς, 6 ποιητική, γεμάτη έξαρση, γλυκιά και ανάλαφρη, 7 εκφραστική και αληθινή, διαφοροποιούμενη ανάλογα την κοινωνική ευχέρεια και την προσωπικότητα του κάθε δραματικού χαρακτήρα, πότε δροσερή και χιουμοριστική και πότε οξεία. 8 Λόγος εύφορος και δυναμικός με ενάργεια, ακρίβεια και εκφραστική πλαστικότητα, που ενώ παρουσιάζει μια ποιητική τάση, απότοκη της σολωμικής «σχολής», εντέλει ξεπερνά τύπους και χαρακτήρες για να υψωθεί στο ύφος του καθολικού. 9 Απορρίπτοντας τις έως τότε πιο λόγιες μορφές της δραματικής γλώσσας και το στίχο, γραμμένο σε αυτή τη γλώσσα που 5 Σπάθης Δ., «Ο Βασιλικός του Α. Μάτεση στο εύφορο χώμα του Διαφωτισμού», Ο Πολίτης, τ.χ. 100 (1989), σσ Λυγίζου Μ., Το Νεοελληνικό πλάϊ στο Παγκόσμιο θέατρο. Δραματική ανάλυση και αισθητική τοποθέτηση, εκδ. Μιχ. Σαλίβερου ΑΕ, Αθήνα 1958, σ Μάτεσι Α., Ο Βασιλικός. Αφιέρωμα στα εκατόχρονα της ενώσεως, , εισ. & επιμ. Σ. Μυλωνά, εκδ. χ.ό., Αθήνα 1964, σ Μάτεσης, ό.π., σ. ις. 9 Πεφάνης Γ., «Ρίζες και άνθη του επτανησιακού θεάτρου. Ο Βασιλικός του Αντωνίου Mάτεσι» στο: Τοπία της δραματικής γραφής. Δεκαπέντε μελετήματα για το ελληνικό θέατρο, εκδ. Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2003, σ

10 περιγράψαμε και σε πεζό λόγο, το έργο του αναδεικνύεται, και για αυτό το λόγο, ως προδρομική μορφή του θεάτρου των Ιδεών. 10 Στη μεταγενέστερη προσπάθεια θεωρητικοποίησης των επιλογών του, στην όψιμη «Προειδοποίηση» που συμπλήρωσε την έκδοση των Απάντων του 1881, 11 ο ίδιος αναφέρεται σχετικά με την τεχνοτροπία του Βασιλικού. Αναγνωρίζει τα δυο στρατόπεδα που χαρακτήρισαν το ευρωπαϊκό δράμα στην εποχή του, το ρομαντισμό της σχολής που κυριαρχεί σε Αγγλία, Ισπανία και Γερμανία απέναντι στον ιταλλικό-γαλλικό κλασικισμό ο ίδιος όμως τοποθετεί το δικό του έργο στον ευρύτερο ρομαντισμό, κρατώντας αποστάσεις από τη ρομαντική αντίδραση για τον κανόνα των τριών ενοτήτων, τον οποίο υπερασπίζεται και υπακούει ώστε να ικανοποιηθεί το αίτημα της αληθοφάνειας. Είναι μάλιστα αξιοπρόσεκτο ότι η συγκεκριμένη θέση του ταυτίζεται με τη θεώρηση του γάλλου εγκυκλοπαιδιστή Ντιντερό, 12 ο οποίος παρά την αντίθεσή του με τον κλασικισμό, αναγνωρίζει την αναγκαιότητα των ενοτήτων δραματικού τόπου και χρόνου για παραπλήσιους λόγους. 13 Με το Ντιντερό ο Μάτεσης, μοιράζεται και την προσπάθεια συγκερασμού του ηθογραφικού στοιχείου με το δραματικό, μέσω δημιουργίας μιας ρεαλιστικής ηθογραφικής απεικόνισης, ένα πολυπρόσωπο tableau de genre που μπορεί να αποτελέσει μια αντιπροσωπευτική γενικότητα. 14 Την ίδια εμμονή για τη δημιουργία tableaux επί σκηνής εκφράζει και ο Ντιντερό αντιμετωπίζοντας τη θεατρική δράση ως ενδεχόμενη πρώτη ύλη εικαστικής σύνθεσης. 15 Είναι γεγονός ότι πέρα από το ιδεολογικό κλίμα, και ο δραματικός πυρήνας του έργου, η τεχνοτροπία του, ορίζονται από την επαναστατική σκέψη του διαφωτισμού. 16 Οι θεωρητικές μελέτες και οι δραματουργικές δοκιμές του Ντιντερό είχαν απηχήσεις με πανευρωπαϊκή διάσταση, και ο αντίκτυπος των ανανεωτικών του θέσεων είναι ορατός, τόσο στη Γερμανία, όσο και στην Ιταλία, μέσω της οποίας, λογικό είναι, να είχε πρόσβαση και ο Μάτεσης. Για τη διαμόρφωση των δραματουργικών του επιλογών, πρέπει λοιπόν να δέχθηκε ερεθίσματα από πηγές που απηχούσαν και την προβληματική του Ντιντερό, με τα πνευματικά ενδιαφέροντα του οποίου εμφανίζει συγκλίσεις, ώστε να εντοπίζουμε κοινές αναφορές στη σχέση του θεάτρου με την κοινωνική πραγματικότητα, στην αμφισβήτηση κανόνων της κλασικιστικής αισθητικής που είδαμε παραπάνω και στην απόρριψη της μυθολογίας και των ηρώων της. Εξάλλου κοινό στοιχείο αναφοράς αποτελεί και η κωμωδία του Λατίνου Τερέντιου Hecyra, η Πεθερά, η οποία μεταφράσθηκε από το Μάτεση επηρεάζοντας τον και στη συγγραφή του Βασιλικού, ενώ είχε ρόλο και στη διαμόρφωση των απόψεων του Γάλλου διαφωτιστή για το δράμα, σε σχέση 10 Πούχνερ Β., Ανθολογία νεοελληνικής δραματουργίας. τομ. β Από την επανάσταση του 1821 ως τη μικρασιατική καταστροφή βιβλίο 1, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2006, σ Σύμφωνα με το Σπυρίδωνα Δεβιάζη η συγγραφή της τοποθετείται το 1859, είκοσι εννέα χρόνια μετά τη συγγραφή του ίδιου του Βασιλικού. 12 Denis Diderot ( ), Γάλλος φιλόσοφος, συγγραφέας, εμπνευστής και διευθυντής της συγγραφής της «Εγκυκλοπαίδειας», θιασώτης του διαφωτισμού, άθεος και υλιστής, ενάντιος στη δεισιδαιμονία και τη θρησκοληψία. Έγραψε μυθιστορήματα, θεατρικά έργα και κριτικές εργασίες. 13 Σπάθης, ό.π., σσ Μάτεσι, ό.π., σ Ταμπάκη Ά., Το Νεοελληνικό Θέατρο (18 ος -19 ος αι.). Ερμηνευτικές προσεγγίσεις, εκδ. Δίαυλος, Αθήνα 2005, σσ Σπάθης, ό.π., σ

11 κυρίως με τη μείξη τραγωδίας και κωμωδίας, τη διαμόρφωση ενός ενδιάμεσου είδους, του σοβαρού είδους, με κυρίαρχα στοιχεία το σοβαρό τόνο, την ατμόσφαιρα της καθημερινότητας και το οικογενειακό δράμα. Το νέο είδος όμως δίνει θέση και σε νέους ήρωες, εισάγοντας στη σκηνή πια κάθε κοινωνική τάξη ή επαγγελματική ομάδα, άτομα ταπεινά, ανεξάρτητα οικογενειακής κατάστασης. 17 Αυτό το ανανεωτικό περιβάλλον που δίνει προτεραιότητα στη συγκίνηση του θεατή προσανατολίζοντας το δραματουργικό ενδιαφέρον στα αστικά στρώματα και στη ρεαλιστική απεικόνιση, βρίσκουμε και στο Μάτεση. Αν επιστρέψουμε στην «Προειδοποίηση» θα βρούμε την αμηχανία με την οποία προσπαθεί ο ίδιος να ορίσει το δραματικό είδος όπου ανήκει το έργο του, αμηχανία που δικαιολογείται από τη διαφορετικότητα της πρωτότυπης θεατρικής του σύνθεσης, που δεν ταυτίζεται με τις έως τότε δραματουργικές τάσεις και τα αναγνωρισμένα πρότυπα. Είναι ένα είδος μεικτό αλλά νόμιμο, σε αναλογία με τις παραπάνω θεωρητικές αναζητήσεις, είναι όμως και είδος που ξεπερνά τον τύπο του αστικού δράματος του 18 ου αιώνα, ενώ αξιοποιεί επιλεκτικά και δημιουργικά ορισμένα από τα χαρακτηριστικά και τις καινοτομίες του ρομαντισμού. 18 Όντως, παρά τους όποιους συσχετισμούς με το ρομαντισμό, το θεατρικό κείμενο του Μάτεση αποφεύγει σταθερά και συνειδητά τα προρομαντικά χαρακτηριστικά και την αισθητική του κινήματος «Θύελλα και ορμή», 19 χαρακτηριστικά όπως η παραφορά, τα υπερτονισμένα πάθη, η μεγαλορρημοσύνη, το έντονο ύφος, η αισθηματολογία, ο μελοδραματισμός και οι μηχανορραφίες, στοιχεία που θα ενστερνιστεί το ρομαντικό δράμα και το μελόδραμα, μα δεν θα τα βρούμε εδώ. Αντιθέτως με την εισαγωγή στο δράμα της δευτερεύουσας πλοκής με την κλοπή της γλάστρας του βασιλικού, αναμιγνύεται με απόλυτη φυσικότητα, λειτουργικότητα και αληθοφάνεια το κωμικό και το λαϊκό στοιχείο, διατηρώντας συνάμα τον κυρίαρχο σοβαρό δραματικό τόνο, ενώ επιτυγχάνεται η διεύρυνση του κοινωνικού ορίζοντα, της εμβέλειας της δράσης, της έντασης και έκτασης της σύγκρουσης καθώς και της προβληματικής του έργου. Εύρημα που εξασφαλίζει ποιότητα σύνθεσης σε μια δραματική μορφή που ούτε τραγωδία είναι, ούτε κωμωδία, ενώ συνάμα στοιχειοθετεί για το Μάτεση πρωτόφαντη θεατρική ωριμότητα που ξεπερνά το γάλλο εγκυκλοπαιδιστή, 20 αλλά και δημιουργική απορρόφηση και επεξεργασία των καταβολών του σε μέγιστο βαθμό. 21 Ο Μάτεσης λοιπόν αφομοιώνει δημιουργικά από το Ντιντερό ή από ομοϊδεάτες και συνεχιστές του, τα ουσιαστικότερα των διδαγμάτων τους. Η χρονική απόσταση όμως που τον χωρίζει από εκείνους, του επιτρέπει με ωριμότερο προβληματισμό να διαμορφώσει τη δική του προσωπική και εντελώς πρωτοποριακή εκδοχή ρεαλιστικού κοινωνικού δράματος, απαλλαγμένη από αισθηματολογία και διδακτισμό, χωρίς διάθεση εξιδανίκευσης της αστικής αρετής, αντιπαραθέτοντας με ένταση τις φιλελεύθερες ιδέες και το 17 Στο ίδιο, σσ. 23, Στο ίδιο, σ Sturm und Drang, γερμανικό ρεύμα που προετοίμασε το έδαφος για το ρομαντισμό. 20 Πρβλ. Σπάθης, ό.π., σ. 62, σχετικά με το ζήτημα της δεύτερης πλοκής ή δευτερευόντων επεισοδίων και την ενότητα του θεατρικού έργου. 21 Ό.π., σσ. 56,

12 φεουδαρχικό παρελθόν. Κι ενώ η ανάμειξη δραματικών και κωμικών τόνων ενυπάρχει επίσης στις προθέσεις και στις διακηρύξεις των ρομαντικών, στην πράξη τα αποτελέσματα αυτών ήταν ισχνά και σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να συγκριθούν με το Βασιλικό, όπου οι κωμικές σκηνές λειτουργούν ως οργανικό μέρος της αναπαράστασης του κοινωνικού τοπίου. 22 ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ Για τον εντοπισμό του ιδεολογικού υπόβαθρου του Βασιλικού και την τοποθέτησή του στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής δραματικής παραγωγής, οι μελετητές στηρίχθηκαν ως επί το πλείστον στη διακειμενικότητα, συγκρίνοντάς τον με έργα που αποτέλεσαν πρότυπα για το ευρωπαϊκό δραματολόγιο και με δραματικούς συγγραφείς που σηματοδότησαν τα ευρωπαϊκά θεατρικά ρεύματα. Ήδη αναφέρθηκε η επίδραση της Πεθεράς του Ταραντίνου από όπου ο Ζακυνθινός συγγραφέας δανείστηκε το μοτίβο της αποπλάνησης και της εγκυμοσύνης, που ενώ εδώ παραμένει σημαντικό μέρος της πλοκής, δεν αποτελεί πια το κεντρικό θέμα. 23 Λιγότερο πιθανοί μπορούν να θεωρηθούν οι ισχυρισμοί ότι ο Μάτεσης γνωρίζει τη Σελεστίνα του Φερνάντο ντε Ρόχας 24 ή ότι έχει δεχθεί επιρροές από το Δον Κάρλο του Σίλερ. 25 Δε συμβαίνει όμως το ίδιο με το Έρωτας και ραδιουργία ή αλλιώς Λουίζα Μίλλερ, αφού θεωρείται εύλογη η γνώση του συγκεκριμένου έργου στο Μάτεση από τις αγγλικές, γαλλικές ή ιταλικές μεταφράσεις του. 26 Ανάμεσα στο Βασιλικό και το ρομαντικό αυτό δράμα του Σίλερ θα βρούμε ομοιότητες στην αντλημένη από τη σύγχρονη πραγματικότητα θεματολογία, αλλά και αναλογίες τόσο σε κύρια όσο και σε δευτερεύοντα πρόσωπα. 27 Επίσης έχει αναγνωρισθεί ως κοινή αισθητική αντίληψη, η μακρά κειμενική έκταση και οι σχοινοτενείς διάλογοι και μονόλογοι, οι τιράντες, που χαρακτηρίζουν αυτά τα δυο έργα. 28 Άλλωστε η γνώση και η μελέτη του σιλερικού έργου από το Μάτεση δεν αμφισβητήθηκε ούτε ακόμα και όταν απορρίφθηκε η ύπαρξη συγκεκριμένων επιδράσεων. 29 Δεν αμφισβητήθηκε και ο συσχετισμός με την πνευματική παρακαταθήκη του Ντιντερό, διακρίνοντας έμμεσες απηχήσεις και εκλεκτικές συγγένειες που ξεπερνάν τη ρεαλιστική γραφή, το θεματικό πλαίσιο, και τις ειδολογικές διερευνήσεις που ήδη διαπιστώσαμε. Συγγένειες ιδεολογικής φύσης που άπτονται των βασικών διεκδικήσεων του διαφωτισμού για ελευθερία, δικαιοσύνη και ισότητα. Στον Οικογενειάρχη 30 λοιπόν θα βρούμε το ισοδύναμο του Δαρείου Ρονκάλα, την προεξάρχουσα δεσποτική μορφή του pater familias, καθοριστικό πρόσωπο τόσο στη διαμόρφωση των σχέσεων εντός και εκτός του οικογενειακού πυρήνα, όσο και στη δραματική εξέλιξη. Μπορεί οι κοινωνικές προεκτάσεις της ενδοοικογενειακής αντιπαράθεσης να είναι εδώ περισσότερο 22 Στο ίδιο, σσ. 60, Πεφάνης, ό.π., σ Μάτεσης, ό.π., Εισαγωγή, σσ. ιζ -ιη. 25 Λυγίζου, ό.π., σ Πεφάνης, ό.π., σ Ταμπάκη, ό.π., σσ Σιδέρης Γ., «Ο Βασιλικός του Μάτεση. Ένα έξοχο νεοελληνικό έργο», Θέατρο, 14 (1964), σσ Μάτεσης, ό.π., σ. ια. 30 Denis Diderot, Le Père de famille,

13 υπαινικτικές και λιγότερο εξαγγελτικές από ότι στο Βασιλικό, αλλά παραμένουν παρούσες. Ένα άλλο κοινό στοιχείο είναι το μοτίβο του εγκλεισμού σε μοναστήρι και στο Βασιλικό θα βρούμε τον απόηχο του συγκεκριμένου ρομαντικού δράματος όταν ο Δραγανίγος περιγράφει κι αυτός ως ενταφιασμό το μοναστικό περιορισμό, σὰν νὰ τὴν ἔχωναν ζωντανὴν και ν ἀκούσῃ νὰ κλεισθῇ ἐπάνω της ἡ πλάκα τοῦ τάφου της (Ε,4). 31 Η αναφορά στο μοναστικό βίο ως καταπίεση που περιφρονεί τις στοιχειώδεις ανθρώπινες διεκδικήσεις και ακόμα περισσότερο την ίδια την ανθρώπινη φύση, ταυτίζεται με τη θεώρηση των διαφωτιστών όπως εκφράζεται όχι μόνο στον Οικογενειάρχη, αλλά και στο μυθιστόρημα η καλόγρια. 32 Μια άλλη σχετική έκφραση του Δραγανίγου, ἡ μοναστικὴ ζωὴ ἔχει μόνον θέλγητρα διὰ τοὺς ἐνθουσιαμένους εἶναι ἀδιάφορη διὰ τὸν φιλόσοφον (Ε,4), 33 κουβαλά εντός της, τις θεωρήσεις του διαφωτισμού και τις απόψεις του Ντιντερό σχετικά με ακανθώδη θέματα που αφορούν τη θρησκεία. 34 Κάθε σελίδα του Βασιλικού πάλλεται από τις ιδέες του αιώνα των Φώτων και ο προβληματισμός του πραγματεύεται μια σύγκρουση με ιδεολογικό περισσότερο περιεχόμενο, παρά συναισθηματικό. Οι αναφορές του έχουν στόχο τις κοινωνικές διαφορές ανάμεσα στους ευυπόληπτους και ηθικούς αστούς και τους διεφθαρμένους αριστοκράτες, αναπτύσσοντας θέματα που άπτονται την οικογενειακή, ανδρική και γυναικεία τιμή, αλλά και την καταπολέμηση των προλήψεων και των δεισιδαιμονιών. Σε κοινωνικό επίπεδο έχουμε τη διαμάχη ανάμεσα στη φεουδαρχική αριστοκρατία και την αστική κοινωνική οργάνωση. Σε ιδεολογικό επίπεδο όμως, υπάρχει ένα ακόμα δεύτερο δίπολο. Στη μια πλευρά ο αυταρχικός προγονόπληκτος πατέρας, ένας σκληρός αλαζόνας σατράπης που με έπαρση και προσήλωση υπερασπίζεται την περιφρούρηση ενός απαρχαιωμένου, αυθαίρετου και άδικου κόσμου που βρίσκεται σε αποσύνθεση και παρακμή. Στην απέναντι πλευρά τοποθετείται και αναμετράται ο φωτισμένος μετριοπαθής γιός, εμφορημένος με ανθρωπιστικές και προοδευτικές ιδέες, εκφράζοντας την πραγματικότητα της νέας κατάστασης, την αυγή μιας νέας εποχής. Ο Δραγανίγος, ο φορέας νέων αξιών και εκφραστής των ιδεών του διαφωτισμού, σε ρόλο raisonneur θα αναπτύξει μέσα από το χαρακτήρα του και τη δράση του, τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς του συγγραφέα, σχολιάζοντας, ασκώντας κριτική ακόμα και συγκρουόμενος με ό,τι είναι ανήθικο, απάνθρωπο και άδικο. 35 Αν ο πατέρας του αποδέχεται μόνο τη δύναμη της εξουσίας και εκφράζοντας σκοταδισμό απορρίπτει την αξία της μόρφωσης, θὰ ἰδῶ, δύστυχε, τί καρπὸ θὰ λάβῃς ἀπ ἀυτὰ τὰ φυλλολοΐσματα δὲν βλέπω ποὺ ὄλοι σὲ περιγελοῦν κ ἐμπρός σου (Ε,3), 36 ο ίδιος εξαίρει τη σημασία της παιδείας και θαυμάζει τους μορφωμένους, ενώ ὅταν βάνεται νὰ φυλλολογάῃ τὰ χαρτιά του και νὰ μουρμουρίζῃ, δὲν τελειώνει ποτέ (Β,1). 37 Με την ίδια δύναμη που 31 Μάτεσης, ό.π., σ Denis Diderot, La Religieuse, Μάτεσης, ό.π., σ Σπάθης, ό.π., σσ Πούχνερ, ό.π., σσ Μάτεσης, ό.π., σ Στο ίδιο, σ

14 αγαπά την παιδεία, στηλιτεύει τις προλήψεις, που προξενᾷ τὰ περισσότερα δυστυχήματα εἰς τὲς φαμελιές (Β,3). 38 Ο Μάτεσης καυτηριάζοντας τις απαρχαιωμένες αντιλήψεις περί γυναικείας τιμής βρίσκει ευκαιρία να αποτυπώσει με ρεαλισμό την παραδοσιακή κοινωνική κατάσταση της γυναίκας, που είναι παθητικά υποταγμένη, χωρίς δική της γνώμη, μοιρολατρική, ενίοτε σε απόγνωση, με φόβο απέναντι στην απόλυτη εξουσία του δεσπότη πατέρα ή συζύγου. 39 Αν ο Δάρειος και η εποχή του πρεσβεύει ότι οἱ γυναῖκες δὲν ἔχουν μερτικό και κατὰ δυστυχία ἤθελε γεννηθοῦν πολλὰ θηλυκά (Ε,3), 40 ο γιός του διαφοροποιείται και υιοθετεί τις νέες θέσεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης και ισότητας των γυναικών, εκφράζοντας ορθολογικότερη αντίληψη για την ιδέα και την αξία της γυναικείας τιμής και της αγνότητας, ὄχι Γαρουφαλιά μου, δὲν εἶναι μεγάλο τὸ πταῖσμα σου (Β,3). 41 Η σύγκρουσή του με τον πατέρα θα έλθει άλλωστε στην προσπάθειά του να διεκδικήσει για την αδελφή του την αξίωση να ζήσει μια φυσική ζωή, το δικαίωμα της ελεύθερης επιλογής που πιστεύει ότι έχει κάθε γυναίκα. 42 Στο Βασιλικό εντοπίζουμε ακόμα και επιδράσεις του Βολταίρου, τον οποίο μετέφρασε ο Μάτεσης, βρίσκοντας τον απόηχο της διδασκαλίας του περί ανεξιθρησκίας στην αναφορά για το πρόβλημα των Εβραίων, για τους εμπαιγμούς και τις αδικίες που αυτοί υποφέρουν. Η αντισημιτική δράση των φεουδαρχών, με το διωγμό που εξαπέλυσαν ώστε να λεηλατηθούν τα μαγαζιά του γκέτο και να τους αφαιρεθεί κάθε οικονομική δύναμη, θίγεται έντονα, περισσότερο από μια φορά, με αποκορύφωση τον ευρηματικό διάλογο της Οβριάς, ενός θεατρικού χαρακτήρα απολαυστικά πολυδιάστατου, σκιαγραφημένου με εκπληκτική οικονομία. 43 Από τις νέες φιλελεύθερες ιδεολογικές θέσεις και αρχές της εποχής του ορθού λόγου ξεπηδά και η καταγγελία της κατάχρησης εξουσίας σε όλα τα επίπεδά της. Ξεκινά από την κορυφή, τον Προβλεπτή που υποθάλπει έριδες προς όφελός του, με την κατάδειξη της διεφθαρμένης δικαιοσύνης που υπηρετεί τον πλειοδότη και είναι έτοιμη να ρίξει τὸ ἔγκλημα ἐπάνω εἰς ἄλλους ἄν ἔχῃς κανένα τοιοῦτον, ποὺ νὰ σοῦ χρησιμεύῃ νὰ πέσῃ ἐπάνω του ἡ κατηγορία, πρόβαλέ τον, και θέλει σοῦ εὐκολύνω τὰ μέσα (Ε,5). 44 Συνεχίζει με τη διακωμώδηση των καπουλίνων, των στρατιωτών που είναι εντεταλμένοι για την τήρηση της τάξης, καυτηριάζοντας την αδράνεια, την κωλυσιεργία και την αδιαφορία τους, ἄν ἔχῃς βιά, κουμπὰρε, ἐγῶ δὲν ἔχω παντελῶς, ἄν ἦταν και χίλιοι σκοτωμένοι ἀπὸ τὸ δικό σου παννί (Γ,5). 45 Αποδοκιμάζει επίσης την πολιτική ασυδοσία και την παραβίαση των νόμων εκ μέρους των ευγενών, που αυθαιρετούν ανεμπόδιστοι και προστάζουν όχι μόνο να ξεκωλώσουν και ἀμπέλι και λιοστάσι, και νὰ τοῦ γκρεμίσουν και τὸ καλύβι (Ε,3) 46 για να πετύχουν το στόχο τους, αλλά ακόμα 38 Στο ίδιο, σ Ταμπάκη, ό.π., σσ Μάτεσης, ό.π., σ Στο ίδιο, σ Σπάθης, ό.π., σ Πεφάνης, ό.π., σ Μάτεσης, ό.π., σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ

15 και φόνο, διατάζοντας μπράβους να ρίξουν τη μπάλλα, ποὺ τοῦ ἐσκρόπισε τὰ μυαλά και δὲν τὸν ἀφίνει πλιὸ νὰ γυρεύῃ γάμους ἐκεῖ ποὺ δὲν τοῦ βγαίνουν (Ε,4). 47 Επικρίνει τέλος τον εκφυλισμό κάθε αισθήματος δικαίου και τα σκάνδαλα στους κόλπους του κλήρου, αφού ένα κοινός δολοφόνος μπορεί με την κατάλληλη υποστήριξη να κληρονομήσει την κερδοφόρα θέση ενός ιερέα, ἄν μοῦ βολέσῃ νὰ γένω παπᾶς, μοῦ το ταξε ὁ ἀφέντης, και ὅ,τι τάξει, στέκει στὸ λόγο του (Δ,2). 48 Ακόμα και ο χαρακτήρας του Δραγανίγου παραπέμπει στις επιταγές των νέων καιρών και στην πίστη του Ρουσσώ για την κατά βάση καλή φύση του ανθρώπου. Ο γιος που παρά την έντονη σύγκρουση με τον πατέρα του δεν παύει να δείχνει το σεβασμό απέναντί του, επικαλείται την καλή φύση και την έμφυτη στοργή που πιστεύει ότι ένας πατέρας πάντα διαθέτει, 49 γνωρίζω πὼς ἄν ἐλευθερώσῃς τὸν νοῦν σου και τὴν καρδία σου ἀπὸ τέτοια μιαρὰ γεννήματα τῆς βαρβαρότητος, ἡ καρδία σου και ὁ νοῦς σου δύνανται νὰ δεχθοῦν κάθε ἀληθινὰ εὐγενικὸν αἴσθημα, διατὶ ἔχει καλὴ διάθεσιν ἡ ψυχή σου (Ε,4). 50 Στις πνευματικές καταβολές του Ρουσσώ ανήκει και η αντίληψη του νέου για την ιδιοκτησία ως πηγή ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων. Εδώ η συγκεκριμένη θεωρία εικονογραφείται με εξαιρετική παραστατικότητα στο πρόσωπο του Δαρείου, ο οποίος θεωρεί περιουσία του όχι μόνα τα περιουσιακά στοιχεία, αλλά και την οικογένειά του, και τις αντιλήψεις του, και την οικογενειακή καταγωγή του. Γνώμονας της ζωής του είναι η υπεράσπιση της τιμής του, τιμή που αναφέρεται στην περιουσία του με όλες τις παραπάνω συνδηλώσεις. 51 Η κατανόηση που δείχνει ο Δραγανίγος στην αδελφή του οφείλεται σε μια αντίληψη που αξιολογεί θετικά τα ανθρώπινα πάθη, τα οποία αντιλαμβάνεται ως ουσιαστικούς παράγοντες κοινωνικής και ιστορικής προόδου. Με βάση αυτή την πεποίθηση αναγνωρίζει και στον έρωτα τη δύναμη να βελτιώσει τους ανθρώπους, και για αυτό βλέπει στο μελλοντικό γαμπρό του τὰ ἐλαττώματα ποὺ ἔχει ἄλλα άπαράτησε και ἄλλα έλπίζω πὼς ὀλίγον κατ ὀλίγον θέλει παραιτήσει (Β,3). 52 Η άποψη αυτή μας θυμίζει τις ιδέες του Giambattista Vico 53 ο οποίος μάλιστα αντιλαμβάνεται την ιστορική εξέλιξη ως σύγκρουση αριστοκρατών με τις λαϊκές τάξεις, με επικράτηση της ατομικής ελευθερίας, των δημοκρατικών θεσμών και της κοινωνικής ισότητας, όπως ακριβώς διαγράφεται και στον ιδεολογικό ορίζοντα του Βασιλικού. 54 Την επιθυμία του Μάτεση να αναπαραστήσει το χαρακτήρα, τα ήθη και τα έθιμα της εποχής, μπορούμε να την αναγάγουμε εξάλλου στις γενικότερες ωσμώσεις που ενδεχομένως αφομοίωσε σε μια εποχή που αρκετοί στοχαστές προτάσσουν την ανάγκη για θεματολογία που άπτεται του εθνικού χαρακτήρα. 55 Επιστρέφοντας στη διακειμενικότητα μπορούμε να εντοπίσουμε 47 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Ταμπάκη, ό.π., σ Μάτεσης, ό.π., σ Στο ίδιο, σ. ιθ -κ. 52 Στο ίδιο, σ Giovanni Battista Vico ή Vigo ( ), Ιταλός πολιτικός φιλόσοφος, ρήτορας, ιστορικός και νομικός. 54 Πεφάνης, ό.π., σσ Ταμπάκη, ό.π., σσ

16 και άλλες αναφορές με την αρχική ειδυλλιακή σκηνή του δρόμου να παραπέμπει στον Κουρέα της Σεβίλλης του Πιερ-Ωγκυστέν Καρόν ντε Μπωμαρσαί. Οι μισθοί που χρωστά ο Φιλιππάκης στον υπηρέτη του, θυμίζουν ανάλογα περιστατικά στο θέατρο του Μολιέρου, 56 η παράλογη συμπεριφορά του Δαρείου το Φιλάργυρο 57 και το μοραΐτικο τραγουδάκι των ποπολάρων (Α,6) είναι δάνειο από το ο Γιατρός με το στανιό. 58 Ο Μάτεσης τέλος, έχει μελετήσει και τον έτερο μεγάλο της ευρωπαϊκής κωμωδιογραφίας, τον Κάρλο Γκολντόνι, 59 που αναφέρεται στις υποσημειώσεις της έκδοσης του Άλλωστε και ο Γκολντόνι αμφισβητώντας τα τυποποιημένα θεατρικά στερεότυπα, μετέφερε στη σκηνή σημαντικούς κοινωνικούς προβληματισμούς, εκφρασμένους από ζωντανούς χαρακτήρες σε μια αληθινή φυσική γλώσσα. Κοινές αναφορές θα βρούμε στους άσωτους ερωτευμένους νεαρούς, στη συμπάθεια και στο ενδιαφέρον για τους λαϊκούς τύπους καθώς και στον παρασιτισμό της παρηκμασμένης αριστοκρατίας. Ο βενετσιάνος συγγραφέας στοχεύοντας σε μια σοβαρή κωμωδία, καταρρίπτει τα στεγανά ανάμεσα στα είδη, σε μια αντίστοιχη αλλά διαφορετική διαδικασία μίξης από αυτή του Μάτεση. Σε κάθε περίπτωση, με τις θεματικές και υφολογικές καινοτομίες του προετοιμάζει και αυτός το αστικό δράμα. 60 ΕΝ ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΙ Ο κατάλογος των ιδεολογικών και κοινωνικών μηνυμάτων που μπορούμε να αποθησαυρίσουμε στο Βασιλικό είναι μακρύς και περιλαμβάνει την εξάλειψη των κοινωνικών διακρίσεων, τη στηλίτευση της μισαλλοδοξίας, την υπεράσπιση της ανεξιθρησκίας, τη διακήρυξη της ισότητας των πολιτών, την ανάγκη ορθολογισμού στη διαχείριση των δημοσίων υποθέσεων, τη διεκδίκηση για αδέκαστη και ανεξάρτητη δικαστική εξουσία, την εκτίμηση των ανθρωπίνων παθών αλλά και της λογικής ως κινητήριες δυνάμεις του ανθρώπινου γίγνεσθαι, το σεβασμό της γυναίκας και τον επαναπροσδιορισμό της κοινωνικής της θέσης, την πίστη στο φύσει καλό άνθρωπο. 61 Γίνεται λοιπόν αντιληπτό, ότι στη συγγραφή του Βασιλικού, ο Μάτεσης αφομοίωσε, με εξαίρετη δημιουργικότητα, μια πολυσύνθετη πνευματική ατμόσφαιρα, ένα σύνολο επιρροών και επιδράσεων που συνεργούν, άλλοτε σε μεγαλύτερο και άλλοτε σε μικρότερο βαθμό, στη διαμόρφωση του θεατρικού του λόγου, επιτρέποντας στο πρωτόλειο έργο του μια απρόσμενη ωριμότητα. 62 Επεξεργάστηκε κριτικά τις κατακτήσεις του διαφωτισμού, εμπλουτίζοντάς τον με τις γονιμότερες καινοτομίες του ρομαντισμού, σε μια πρωτότυπη, προσωπική σύνθεση, προβάλλοντας με ένταση και θεατρική ευγλωττία την αντιαπολυταρχική ιδεολογία της εποχής του. Διασχίζοντας τις φιλελεύθερες τάσεις του ρομαντικού κινήματος και τα ιδεώδη του διαφωτισμού, στέκεται στο 56 Μάτεσης, ό.π., σ. ις. 57 Πούχνερ, ό.π., σ Ταμπάκη, ό.π., σσ Carlo Osvaldo Goldoni ( ), Ιταλός κωμωδιογράφος, ανανεωτής της ιταλικής κωμωδίας, απομάκρυνε τις χοντροκομμένες φάρσες, δημιουργώντας την «κωμωδία χαρακτήρων». 60 Σπάθης, ό.π., σσ Πεφάνης, ό.π., σ Ταμπάκη, ό.π., σ

17 μεταίχμιο, χαράζοντας το δρόμο που οδηγεί στο ρεαλιστικό κοινωνικό δράμα, κατέχοντας για αυτό το λόγο ξεχωριστή θέση στις εξελίξεις του ευρωπαϊκού θεάτρου. 63 Και όλα αυτά με μια θεατρική μορφή που ξεπερνά την εποχή του και είναι πολύ πλούσια για τα θεατρικά δεδομένα του ελλαδικού χώρου, εκεί όπου η πορεία της σκηνικής τέχνης ήταν φτωχή για να δικαιολογήσει ένα έργο όπως αυτό. Η άμεση συνάφεια με την ελληνική συμπεριφορά και νοοτροπία συνάμα οριοθετεί τα όποια δυτικά πρότυπα σε δεύτερη μοίρα. 64 Αν λοιπόν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για κάποιες από τις πηγές της δημιουργίας του, αυτές είναι τα προσωπικά του διαβάσματα, το εξαιρετικό του ταλέντο που δυστυχώς βρήκε την έκφρασή του μόνο σε αυτό το έργο, την ιστορική του συνείδηση και το μοναδικό πνευματικό του περίγυρο Σπάθης, ό.π., σ Vitti M., Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα , σ Πεφάνης, ό.π., σ

18 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Λυγίζου Μήτσου, Το Νεοελληνικό πλάϊ στο Παγκόσμιο θέατρο. Δραματική ανάλυση και αισθητική τοποθέτηση, εκδ. Μιχ. Σαλίβερου ΑΕ, Αθήνα Μάτεσης Αντώνιος, Ο Βασιλικός, εις. Άγγελος Τερζάκης, εκδ. Ερμής, Αθήνα Μάτεσι Αντωνίου, Ο Βασιλικός. Αφιέρωμα στα εκατόχρονα της ενώσεως, , εισ. & επιμ. Σπύρου Μυλωνά, εκδ. χ.ό., Αθήνα Πεφάνης Γιώργος, «Ρίζες και άνθη του επτανησιακού θεάτρου. Ο Βασιλικός του Αντωνίου Mάτεσι» στο: Τοπία της δραματικής γραφής. Δεκαπέντε μελετήματα για το ελληνικό θέατρο, εκδ. Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2003, σσ Πολενάκης Λέανδρος, «Παραστάσεις δύο», Αυγή, , ημερομηνία πρόσβασης [03/11/2011] από Πούχνερ Βάλτερ, Ανθολογία νεοελληνικής δραματουργίας. τομ. β Από την επανάσταση του 1821 ως τη μικρασιατική καταστροφή, βιβλίο 1, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα Σαραγά Εύα, «Στα χρόνια του Βασιλικού» στο: Ο Βασιλικός του Αντωνίου Μάτεση, επιμ. Έφη Γιαννοπούλου, εκδ. Εθνικό Θέατρο, Αθήνα 2011, σσ Σιδέρης Γιάννης, «Ο Βασιλικός του Μάτεση. Ένα έξοχο νεοελληνικό έργο», Θέατρο, 14 (1964), σσ Σπάθης Δημήτρης, «Ο Βασιλικός του Α. Μάτεση στο εύφορο χώμα του Διαφωτισμού», Ο Πολίτης, τ.χ. 100 (1989), σσ Ταμπάκη Άννα, «Αντώνιος Μάτεσις», στο Το Νεοελληνικό Θέατρο (18 ος -19 ος αι.). Ερμηνευτικές προσεγγίσεις, εκδ. Δίαυλος, Αθήνα 2005, σσ Vitti Mario, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα