«ΑΓΙΑ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ ( ): ΕΝΑ ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΣΤΗΝ ΔΥΣΗ»

Transcript

1 «ΑΓΙΑ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ ( ): ΕΝΑ ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΣΤΗΝ ΔΥΣΗ»

2 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α 1. Εισαγωγή Ο Συμβολισμός της νέας πόλης Αγία Πετρούπολη ( ) Η περίοδος βασιλείας του Πέτρου Ι ( ) Η διαμόρφωση του κέντρου της πόλης Τα αρχιτεκτονικά στυλ Το Ναυαρχείο και Το φρούριο της Αγίας Πετρούπολης και ο ναός των αγίων Πέτρου και Παύλου Τα «Δώδεκα Κολλέγια» ( ) Το θερινό ανάκτορο του Πέτρου (1714) Το ανάκτορο Μένσικοφ ( ) Το μουσείο Παραδοξοτήτων (Kunstkammer) ( ) Η περίοδος βασιλείας της Άννας Ιβάνοβνα ( ) Η περίοδος βασιλείας της Ελισαβετ Πετρόβνα ( ) Το Μπαρόκ της Ελισάβετ Tο θερινό ανάκτορο της Ελισάβετ ( ) Το ανάκτορο Άνιτσκοφ (1744) Το ανάκτορο Στρογκάνωφ (1753)...31 Τα χειμερινά ανάκτορα (1762) Το μοναστηριακό συγκρότημα Σμόλνυ ( ) Η περίοδος βασιλείας της Αικατερίνης της Μεγάλης Η επικράτηση και η ανάπτυξη του κλασσικισμού στη Ρωσία Η πολεοδομική οργάνωση και ανάπτυξη της Αγίας Πετρούπολης μετά τα μέσα του 18ου αιώνα Η Ακαδημία των Τεχνών ( ) Το Μαρμάρινο ανάκτορο ( ) Το ανάκτορο της Ταυρίδας ( ) Το συγκρότημα Ερμιτάζ Επίλογος Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 3

3 «Πρόκειται, εν τέλει, να σας δώσω μιαν εκτίμηση αυτής της νέας πόλης, αυτού του θαυμάσιου παραθύρου που πρόσφατα ανοίχτηκε στο Βορρά, μέσω του οποίου η Ρωσία κοιτάζει προς την Ευρώπη.» 1 Κόμης Φραντσέσκο Αλγκαρότι, 30 Ιουνίου 1739 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Η Αγία Πετρούπολη, όπως και η Κωνσταντινούπολη, είναι πόλεις με συγκεκριμένη χρονολογία γέννησης, δημιουργήματα της βούλησης εμπνευσμένων ηγετών. Η ίδρυσή τους ήταν το αποτέλεσμα κρίσιμων πολιτικών αποφάσεων για τις δύο κραταιές αυτοκρατορίες, τη ρωσική και τη ρωμαϊκή αντίστοιχα, που βρέθηκαν σε μια καμπή της ιστορίας τους, όταν κρίθηκε αναγκαία η αλλαγή του κέντρου βάρους τους για την ανασυγκρότησή τους και για τη δυναμική έξοδό τους από την κοινωνικοπολιτική και οικονομική παρακμή. Ο ιδρυτής της Αγίας Πετρούπολης, Πέτρος ο Ι (εικ. 1), ήταν γιος του Αλέξιου Ι Ρομανώφ, και της Ναταλίας Ναρίσκινα. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του ( ), η Ρωσία αναδύθηκε από μια μακροχρόνια, επίμονη στασιμότητά σε μια μεσαιωνική παράδοση και συγκρότηση, άμεσα συνδεδεμένη με τις βυζαντινές της καταβολές, και μέσα σε ένα τέταρτο του αιώνα κατάφερε να διεκδικήσει μία αξιόλογη θέση ανάμεσα στα κράτη-ηγεμονίες της ευρωπαϊκής οικογένειας. Μετά το θάνατο της μητέρας και του ετεροθαλούς αδερφού του, Ιβάν, που τυπικά συγκυβερνούσε, η πλήρης εξουσία περνάει στα χέρια του νεαρού Πέτρου, το Τότε, απρόβλεπτα, αποφασίζει να αναθέσει προσωρινά την εξουσία σε έμπιστούς του ευγενείς και να ταξιδέψει ινκόγνιτο στην Ευρώπη, με ένα ολιγομελές επιτελείο. Στόχος του ταξιδιού ήταν η εξασφάλιση στήριξης από τις αυλές της Ευρώπης σε μελλοντικό του εγχείρημα να επιτεθεί και να καταλάβει τα εδάφη της Κριμαίας που τότε ανήκαν στην οθωμανική αυτοκρατορία, ελευθερώνοντας μία δίοδο προς τη Μεσόγειο. Συνάντησε, όμως, την απροθυμία της Δύσης, κι έτσι έστειλε πίσω στη Μόσχα τη συνοδεία του. Ο ίδιος παρέμεινε στη Δύση ταξιδεύοντας και βιώνοντας ό,τι καλύτερο είχε να προσφέρει κάθε χώρα σε ό,τι αφορά τις πολιτιστικές, κοινωνικές και επιστημονικές εξελίξεις, με έμφαση στις τελευταίες. Δύο χρόνια μετά, το 1698, αναγκάστηκε να επιστρέψει στη Ρωσία με αφορμή μία εξέγερση των Στρελιτών (εικ. 2), ανώτατων αξιωματικών και συνήθους μοχλού πίεσης της παραδοσιακής αριστοκρατίας προς την Αυλή. Μαζί του έφερε, όχι μόνο νέες ιδέες και παραστάσεις, αλλά και ένα αξιόλογο επιτελείο συμβούλων, διαφόρων ειδικοτήτων και εθνικοτήτων, και αμέσως έθεσε σε εφαρμογή το νέο καινοτόμο πρόγραμμά του που στόχευε στον εκσυγχρονισμό της ρωσικής κοινωνίας κατά τα δυτικά πρότυπα (εικ. 3). Έτσι, στα χρόνια της βασιλείας του κρατικοποίησε, εκσυγχρόνισε και γενίκευσε την εκπαίδευση που ως τότε ανήκε στη δικαιοδοσία της Εκκλησίας, ιδρύοντας πολλές σχολές και ενθαρρύνοντας τους νέους να σπουδάσουν στην Ευρώπη. Περιόρισε, γενικότερα, την ισχύ του Πατριαρχείου της Μόσχας, καταργώντας τον τίτλο του Πατριάρχη, και κάνοντας αλλαγές στο καταστατικό της ρωσικής Εκκλησίας. Ακόμη, κατήργησε το παλαιό, ρωσικό ημερολόγιο, συντονίζοντας τη χώρα με το ευρωπαϊκό, Γρηγοριανό. Αναμόρφωσε το στρατό ξηράς σύμφωνα με το γερμανικό πρότυπο, συγκροτώντας (εικ. 1) Ο Πέτρος Ι ( ) (εικ.2) Στρελίτες (εικ. 3) Πολιτική γελοιογραφία της εποχής. Στα πλαίσια του εξευρωπαΐσμού της χώρας ο Πέτρος θέσπισε ένα νόμο βάσει του οποίου οι αυλικοί έπρεπε να κουρέψουν τις γενειάδες τους 4 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 5 1 Lettres du comte Algarotti sur la Russie, Λονδίνο και Παρίσι, 1769, σ. 64

4 (εικ. 4) Χάρτης με την περιοχή της Αγίας Πετρούπολης κατά το 1698 μόνιμο στράτευμα και καταργώντας προσωρινά το σώμα των Στρελιτών. Παράλληλα, υποστήριξε τη δημιουργία πολεμικού στόλου και ναυτικών σχολών. Εφόσον η διέξοδος προς τη Μεσόγειο φαινόταν προσωρινά αδύνατη, στράφηκε προς τη Βαλτική που προσφερόταν για την ανάπτυξη σταθερών εμπορικών σχέσεων με τη Δύση, και δημιούργησε εκεί το κύριο λιμάνι της Αυτοκρατορίας, ιδρύοντας συγχρόνως τη νέα πρωτεύουσα, την Αγία Πετρούπολη, στις 27 Μαΐου Η Αγία Πετρούπολη ιδρύθηκε πάνω στο Δέλτα του ποταμού Νέβα (εικ. 4). Η θέση αυτή ήταν στρατηγικής σημασίας διότι προσέφερε εύκολη πρόσβαση στο εσωτερικό της ρωσικής αυτοκρατορίας, αλλά και την επαφή της με τη Βαλτική Θάλασσα. Κι αυτό γιατί ο ποταμός Νέβα προσφερόταν ως συνδετήριος άξονας προς τις παραδοσιακές εμπορικές οδούς της ενδοχώρας που ορίζονταν από ένα φυσικό δίκτυο λιμνών και πλωτών ποταμών. Τον εξαιρετικό αυτόν ρόλο σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο τον είχαν αντιληφθεί, τόσο οι Ρώσοι, όσο και οι γείτονές τους που κατά καιρούς προσπαθούσαν να τους στερήσουν την πρόσβαση στη θάλασσα. Στις αρχές του 17ου αιώνα, ο τσάρος Βασίλι Σιούσκι, στον πόλεμο που διεξήγαγε με το πολωνικό βασίλειο, ζήτησε τη στήριξη της Σουηδίας. Οι Σουηδοί, που, ήδη, είχαν αναδειχθεί σε υπερδύναμη και με επικεφαλής έναν φωτισμένο ηγέτη, τον Κάρολο τον ΧΙΙ, εκμεταλλεύτηκαν την αδυναμία της Ρωσίας, κατέλαβαν τα εδάφη βορειοδυτικά της αυτοκρατορίας, και έχτισαν οχυρώματα, με το φρούριο Νιενσάνζ να αποτελεί το κύριο από αυτά, για να αποκλείσουν τους Ρώσους στην ηπειρωτική χώρα. Έτσι, η Ρωσία, χάνει τη δυνατότητα επαφής με τη Δύση, εγκλωβισμένη από εχθρικά κράτη, την Πολωνία στα Δυτικά και την Οθωμανική Αυτοκρατορία στα Νότια. Ο Μέγας Πέτρος, μετά την άνοδό του στο θρόνο, είχε ως πρώτο του μέλημά την ανάκτηση των χαμένων εδαφών της χώρας, και από πολιτιστική άποψη, την στροφή προς την Ευρώπη μέσω της Βαλτικής Θάλασσας. Αναπόφευκτος, λοιπόν, στάθηκε ο πόλεμος με τη Σουηδία, η αρχή του οποίου τοποθετείται γύρω στο 1700 (Μεγάλος Βόρειος πόλεμος, ) και με σύμμαχούς του τα κράτη της Πρωσίας, της Δανίας και της Νορβηγίας των οποίων τα συμφέροντα επίσης θίγονταν από τη σουηδική κυριαρχία. Έτσι, το 1702 καταλαμβάνεται το σουηδικό φρούριο Σλίσελμπουργκ, σαράντα πέντε χιλιόμετρα ανατολικά της Αγίας Πετρούπολης που, όντας στο στόμιο μεταξύ της λίμνης Λάντογκα και του ποταμού Νέβα, αποτελούσε κομβικό σημείο για τον έλεγχο της περιοχής της Ίνγκρια και βασικό προπύργιο των σουηδικών δυνάμεων στην περιοχή. Λίγο αργότερα, καταλαμβάνεται και το Νιενσάνζ, κύριο φρούριο των Σουηδών στην άκρη του Δέλτα του Νέβα. Το Νιενσάνζ, όμως, βρισκόταν τρία ναυτικά μίλια ανατολικά από το επιθυμητό σημείο εξόδου στη Βαλτική, ήταν σε αρκετά κακή κατάσταση μετά τις επιχειρήσεις, και επιπλέον ήταν μικρό και χωρίς καλή φυσική προστασία. Έτσι, το 1703, ο Πέτρος ψάχνοντας το πλέον κατάλληλο σημείο ελέγχου της εισόδου στον ποταμό, επιλέγει το νησί Ζαϊάτσι («νησί των λαγών») για να τοποθετήσει το κύριο φρούριό του, το φρούριο Πέτρου και Παύλου. Αυτό, σε συνδυασμό με το Ναυαρχείο που χτίζεται στην απέναντι όχθη για την κατασκευή του ρωσικού Στόλου, και, δυτικότερα, το φρούριο στη νήσο Κρονσλότ, δημιουργούν έναν αμυντικό φράγμα προς τη θάλασσα. Έτσι, η περιοχή του Δέλτα φυλάσσεται Ανατολικά από το Σλίσελμπουργκ που επαναχρησιμοποιείται και ενισχύεται, εξασφαλίζεται από Δυτικά η άμυνα προς τη θάλασσα, και από το Βορρά, το κέντρο των επιχειρήσεων καλύπτεται από οχυρωματικές θέσεις του Πεζικού και του Πυροβολικού. Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΠΟΛΗΣ Παράλληλα με τη συνεχή παρουσία του ρωσικού στρατού στην περιοχή του Δέλτα, ο Πέτρος αποφασίζει και τη δημιουργία μιας πόλης στρατηγικής σημασίας για την αυτοκρατορία που να λειτουργεί ως στρατιωτική βάση και συγχρόνως να αποτελεί το σύνδεσμο για τη σύσφιξη ή την ανάπτυξη αμεσότερων σχέσεων με τη Δύση. Σε κάθε περίπτωση, η νέα πόλη προορίζεται να γίνει ο εκφραστής του οράματος και των μεγαλεπήβολων σχεδίων για πρόοδο και αλλαγή στην αχανή αυτοκρατορία που τροχιοδρομούσε ο νέος της Τσάρος. Σε πολλές επιστολές του ίδιου του Πέτρου, από το 1706 έως το 1710, η Αγία Πετρούπολη αναφέρεται ως «παράδεισος». Το πιθανότερο είναι ότι τον όρο αυτόν ο Πέτρος τον χρησιμοποιεί ως παρωδία και προσωπικό αστεϊσμό στα πλαίσια της φιλικής αλληλογραφίας του με τον Μένσικοφ 2 στενό του συνεργάτη και κυβερνήτη της πόλης, ο οποίος γνώριζε πολύ καλά τα μειονεκτήματα της περιοχής, αφού η νέα πόλη τότε, καθόλου δεν έμοιαζε με ό,τι συνηθίζουμε να φανταζόμαστε ως παράδεισο. Η περιοχή έπασχε από το βαρύ κλίμα και τη ανέχεια, ενώ η Μόσχα ήταν το παραδοσιακό κέντρο της ορθόδοξης χριστιανοσύνης μετά την πτώση του Βυζαντίου στους Οθωμανούς, καθώς και ο τόπος ταφής των Ρώσων Τσάρων και των μεγάλων πριγκίπων. Όμως, στόχος του Πέτρου ήταν να αφαιρέσει για καθαρά πολιτικούς λόγους τα πρωτεία από τη Μόσχα, και η νέα πρωτεύουσα να παραλληλισθεί, μέσα από ένα νέο συμβολισμό, με ιστορικές ιερές πόλεις του χριστιανισμού όπως η Κωνσταντινούπολη και η Ρώμη, αλλά και με νεώτερες πόλεις, στην πρωτοπορία των οικονομικών και ποολιτιστικών κατακτήσεων, όπως η Βενετία και το Άμστερνταμ. Η παραθαλάσσια τοποθέτησή της βοηθούσε σε τέτοιου είδους συνειρμικές αναφορές. Για τον ίδιο σκοπό χρησιμοποιήθηκε ένα επιτελείο από κληρικούς σε ρόλο χρονικογράφων, οι οποίοι φρόντισαν να προπαγανδίσουν και να ενισχύσουν ιδεολογικά την ίδρυση της πόλης με σκόπιμα επιλεγμένες βιβλικές εικόνες και θρησκευτικά σύμβολα, χωρίς όμως ο Πέτρος να απομακρύνεται από το αρχικό του όραμα για μια ενισχυμένη κοσμική και στρατιωτική αυτοκρατορία. ΑΓΙΑ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ ( ) Καμμιά άλλη πόλη του 18ου αιώνα δεν αναπτύχθηκε τόσο ραγδαία και σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα, όσο η Αγία Πετρούπολη. Από το χρόνο της ίδρυσής της, το 1703, και μέσα σε διάστημα ενός αιώνα περίπου, είχε λάβει, ήδη, την τελική της μορφή ως πρωτεύουσα της Ρωσίας και ως ένα χαρακτηριστικό αστικό παράδειγμα των τάσεων του 18ου αιώνα στη σχεδίαση, τη δομή και τη μορφή της. Η Αγία Πετρούπολη, το «αγαπημένο παιδί» του Πέτρου, προοριζόταν να γίνει τόσο χρήσιμη, όσο και όμορφη. Η συστηματική διαμόρφωσή της συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια της φωτισμένης βασιλείας τριών γυναικών 6 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 7 2 Lindsey Hughes, Η Ρωσία την εποχή του Μεγάλου Πέτρου, εκδ. Λιβάνη, 2007, σσ

5 που διαδέχτηκαν τον Πέτρο και συνέχισαν την πολιτική του. Έτσι, μπορούμε ίσως να εντοπίσουμε τέσσερις κύριες φάσεις στην ανάπτυξη της πόλης κατά τον 18ο αιώνα, σε σχέση με τις περιόδους της βασιλείας των τεσσάρων διαφορετικών ηγετών: : Περίοδος βασιλείας του Πέτρου του Ι : Περίοδος βασιλείας της Άννας Ιβάνοβνα : Βασιλεία της Ελισάβετ Πετρόβνα : Βασιλεία της Αικατερίνης ΙΙ Κύριο μέλημα του Πέτρου του Μεγάλου και της διαδόχου του Άννας, ήταν η ανοικοδόμηση κτηρίων για τη στέγαση κρατικών υπηρεσιών, με έμφαση στις εγκαταστάσεις του στρατού, του ναυτικού και του εμπορίου. Κατά τη βασιλεία της Ελισάβετ, στην Αγία Πετρούπολη τονίστηκε, κυρίως, η λειτουργία της πόλης ως αυτοκρατορικής κατοικίας, με την ανέγερση ανακτόρων για την τσαρική οικογένεια, και τα άλλα μέλη της αυλής. Η τέταρτη περίοδος, της βασιλείας της Αικατερίνης ΙΙ, διασαφηνίζει το ρόλο της πόλης ως κυβερνητικού και πολιτιστικού κέντρου πλέον, και λιγότερο ως λιμανιού - οχυρού. Στο κέντρο της πόλης χτίζονται κτήρια κυβερνητικών υπηρεσιών, πρεσβείες, προξενεία και ανάκτορα. Τα τελευταία αυτά αρχίζουν να εξαπλώνονται και στα προάστια. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ Ι ( ) Η επιστροφή του Πέτρου του Μεγάλου από την Δυτική Ευρώπη το 1697, σηματοδότησε την απαρχή μιας εντυπωσιακής αλλαγής στη Ρωσία, ιδιαίτερα στον πολιτισμικό τομέα. Παρά τα δειλά βήματα που είχαν γίνει, ήδη, κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα προς μία στενότερη επαφή με την Ευρώπη, στις αρχές του 18ου αιώνα, η ρωσική κοινωνία παρέμενε εσωστρεφής, βασικά παραδοσιακή και άρρηκτα συνδεδεμένη με το βυζαντινό παρελθόν της. Έως τότε τα σύνορα άνοιγαν για περιορισμένο αριθμό ξένων, αν και, ήδη από την εποχή της βασιλείας του παππού του Πέτρου, τσάρου Μιχαήλ ( ) ο αριθμός τους είχε αυξηθεί σημαντικά, καθώς αυτός αναδιοργάνωσε κάποια συντάγματα του πεζικού ακολουθώντας ευρωπαϊκά πρότυπα και προσλαμβάνοντας μισθοφόρους. Μάλιστα, το 1652, ο πατέρας του Πέτρου, Αλέξιος, όρισε μια ιδιαίτερη συνοικία στη Μόσχα, τη «Νέα συνοικία των ξένων», ή «Γερμανική συνοικία», όπου φιλοξενούνταν στρατιωτικό, εμπορικό και διπλωματικό προσωπικό. Στην πραγματικότητα, αυτό έγινε σε μια προσπάθεια ελέγχου των ξένων και των συνηθειών τους που αντιμετωπίζονταν από την πλειονότητα καχύποπτα, ως επικίνδυνοι αιρετικοί με βλαβερές συνήθειες που εκφράζονταν στον τρόπο ένδυσής τους και στην κουλτούρα τους γενικότερα. Ο Πέτρος κατά τη μαθητική του ηλικία είχε λάβει μια εκπαίδευση από Ρώσους κυβερνητικούς υπαλλήλους. Ήταν, βέβαια, αδύνατο να εκπαιδευτεί από κάποιον απόφοιτο ρωσικού πανεπιστημίου, τοπικού διδασκαλείου, ή έστω, ιδιωτικού σχολείου, καθώς τέτοια δεν υπήρχαν στη Ρωσία, εκτός από κάποια ιδρύματα για την εκπαίδευση των υπαλλήλων του Κρεμλίνου. Ουσιαστικά, οι μόνοι που λάμβαναν κανονική εκπαίδευση ήταν οι κρατικοί υπάλληλοι και οι ανώτεροι κληρικοί. Κάποιες από τις ανεπάρκειες της βασικής του παιδείας αντισταθμίστηκαν αργότερα από πρακτικές δεξιότητες που απέκτησε ερχόμενος σε επαφή με ξένους που είχε τη δυνατότητα να συναντήσει κατά την περίοδο της εφηβείας του. Τότε, ο Πέτρος συνήθιζε να συχνάζει στη συνοικία των ξένων, στη Μόσχα. Η δραστήρια και λαϊκή ατμόσφαιρά της τον έκανε να νιώθει πολύ περισσότερο άνετα απ ότι το συντηρητικό και παραδοσιακό περιβάλλον του παλατιού με το οποίο ποτέ δεν ένιωσε οικειότητα. Εκεί, ήρθε σε επαφή, όχι μόνο με τον τρόπο ζωής τους, αλλά και με διάφορους εξειδικευμένους τεχνικούς και επιστήμονες, συζητώντας μαζί τους θέματα κυρίως γύρω από τη ναυσιπλοΐα, τη γεωμετρία, την οχυρωματική και την τέχνη του πολέμου. Η απόφαση του Πέτρου να στρέψει τη χώρα του προς στέρεες σχέσεις με το δυτικό κόσμο βασίστηκε πάνω σε τρεις κατευθυντήριες θέσεις. Αυτές ήταν: 1) η δημιουργία μιας ισχυρής πολεμικής κρατικής μηχανής, συνδυασμένης με αποτελεσματική διεθνή διπλωματία, 2) η διαμόρφωση κατάλληλων συνθηκών για σταθερό, οργανωμένο εμπόριο, 3) η μεταφορά τεχνογνωσίας από τη Δύση με την εισροή ξένων, αλλά και η επιμόρφωση, στο πνεύμα των μεταρρυθμίσεων του, της γηγενούς άρχουσας τάξης. Οι επαναστατικές μεταρρυθμίσεις του Πέτρου προς αυτή την κατεύθυνση, δε θα μπορούσαν να βρουν καλύτερη έκφραση από αυτή που συμβολικά, αλλά και με τη ίδια της την ίδρυση και την πραγματική της λειτουργία έδωσε η Αγία Πετρούπολη. Η επιλογή του ως προς την τοποθεσία της νέας πόλης εξυπηρετούσε βραχυπρόθεσμα ένα σχέδιο με στρατιωτικές και εμπορικές σκοπιμότητες, αλλά ήταν ιδιαίτερα προβληματική για την ίδρυση και τη λειτουργία μιας πόλης. Τα νησιά στο Δέλτα του Νέβα ήταν βαλτώδη, τα νερά του ρηχά ώστε μόλις που μπορούσαν να πλεύσουν σ αυτά σκάφη με ελαφρύ βύθισμα και οι συχνές πλημμύρες του καθιστούσαν επικίνδυνες τις μεταφορές. Το κλίμα της περιοχής ήταν ανθυγιεινό και δυσάρεστο. Οι χειμώνες ήταν μακρείς και σκοτεινοί, τα καλοκαίρια σύντομα και θερμά, και οι υπόλοιπες εποχές, σχεδόν ανύπαρκτες. Εκτός από τη διαδρομή από τη λίμνη Λάντογκα μέσω του ποταμού, μπορούσε κανείς να προσεγγίσει την Αγία Πετρούπολη, μόνο μέσα από πυκνά και σχεδόν ανεξερεύνητα δάση, σε αντίθεση με τις οδούς προς το Νόβγκοροντ, ή τη Μόσχα οι οποίες ήταν γνωστές από αιώνες. Τα οικοδομικά υλικά ήταν δυσεύρετα, εκτός από ξύλο, που, ενώ υπήρχε άφθονο στα γειτονικά δάση, ο Πέτρος δεν το θεωρούσε κατάλληλο για μια σύγχρονη πόλη που έπρεπε να είναι φτιαγμένη από τούβλα και πέτρα, υλικά ασφαλή σε περιπτώσεις πυρκαγιάς. Η χρήση, βέβαια, αυτών των υλικών κόστιζε υπερβολικά σε χρόνο και προσπάθεια, είτε για την κατασκευή τους επιτόπου σε αυτοσχέδια καμίνια, είτε για τη μεταφορά τους από διάφορα άλλα μέρη της Ρωσίας. Παρά τις εμφανείς δυσκολίες, στις 16 Μαΐου του 1703, τέθηκαν τα θεμέλια των δύο πρώτων κτηρίων της νέας πόλης, το πρώτο, σε ένα από τα μεγαλύτερα νησιά του Δέλτα του Νεβά, και στην απέναντι όχθη της ενδοχώρας αντίστοιχα, το δεύτερο. Τα κτήρια αυτά ήταν το κάστρο «Πέτρου και Παύλου», και το Ναυπηγείο αντίστοιχα. Έτσι, τα προχειροφτιαγμένα οχυρωματικά έργα και το πρώτο Ναυπηγείο, μαζί με 8 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 9

6 την ξύλινη καλύβα που διέμενε ο Πέτρος, έμελλαν να γίνουν τα σύμβολα του νέου διοικητικού και εμπορικού-τεχνολογικού κέντρου. Για αρκετά χρόνια, ήταν προτεραιότητα η κατασκευή τέτοιου είδους λειτουργικών κτηρίων αν και ο τσάρος είχε πιο φιλόδοξα σχέδια. Κι αυτό γιατί η χώρα μέχρι το 1709, που έληξε ο Μεγάλος Βόρειος Πόλεμος, με τη νίκη στον ποταμό Πολτάβα, αντιμετώπιζε διαρκώς το σουηδικό κίνδυνο. Την ίδια στιγμή, ως εναλλακτικό σχέδιο, ο Πέτρος επεξεργαζόταν και την ιδέα της ίδρυσης μιας άλλης πόλης, στο νότιο άκρο της Ρωσίας προς την Αζοφική θάλασσα, ως κέντρο εμπορικών συναλλαγών με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης και της Μεσογείου. Μόνο μετά από τη βίαιη απομάκρυνσή του από την Αζοφική θάλασσα, αλλά και την ανατροπή από το θρόνο του Καρόλου ΧΙΙ της Σουηδίας, το 1712, κατάφερε να επιστρέψει αναπόσπαστος στη νέα του πόλη. Έως τότε, υπεύθυνος για τις εργασίες στην Αγία Πετρούπολη ήταν ο κατεξοχήν ευνοούμενος και στενός συνεργάτης του Τσάρου, πρίγκιπας Μένσικοφ, αλλά υπό την επίβλεψη του ίδιου του Τσάρου. Οι εργασίες προχωρούσαν με αρκετά αργό ρυθμό, εξαιτίας της έλλειψης εργατικού δυναμικού και υλικών, καθώς και των δυσχερειών που παρουσίαζε το βαλτώδες έδαφος, καθώς, όλα τα κτήρια έπρεπε να υποθεμελιώνονται με πασάλους. Ο Πέτρος, με μια σειρά διαταγμάτων, κατάφερε να στρατολογήσει υλικά, μηχανήματα, εργάτες, αλλά και τους κατοίκους της νέας πόλης, που το 1712 ανακυρήχθηκε επισήμως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Τόσο λιγοστά ήταν τα αποθέματα σε πέτρα, που το 1714 απαγορεύτηκαν οι λίθινες κατασκευές οπουδήποτε αλλού μέσα στη Ρωσία, εκτός από την Αγία Πετρούπολη, ενώ κάθε πλοίο που έφτανε στην πόλη, ήταν υποχρεωμένο να μεταφέρει και να παραδίδει μαζί με το φορτίο του, σκύρα ή χαλίκι. Ως εργάτες χρησιμοποιούνταν πολύ χαμηλής κοινωνικής τάξης Ρώσοι ή, σπανιότερα, Σουηδοί αιχμάλωτοι, οι οποίοι πέθαιναν κατά χιλιάδες εξαιτίας της υπερβολικής εργασίας, της ελλιπούς σίτισης και των ασθενειών. Εξαιτίας αυτής της έντονα δυσάρεστης κατάστασης η πόλη χαρακτηρίστηκε ως «πόλη χτισμένη σε κόκαλα». Κατά τ άλλα, στους πρώτους χρόνους, ο πληθυσμός αποτελούνταν κυρίως από μέλη της ανώτατης ρωσικής αριστοκρατίας και κυβερνητικούς αξιωματούχους που είχαν εξαναγκασθεί σε εποικισμό της πόλης. Υπάρχει ευρέως η λανθασμένη αντίληψη ότι η Αγία Πετρούπολη χτίστηκε σε εντελώς ακατοίκητη έκταση. Ο μύθος αυτός ενισχύθηκε αργότερα (στα μέσα του 19ου αι.) από τους πρώτους στίχους του ποιήματος του Πούσκιν «Ο Μπρούτζινος Καβαλάρης», οι οποίοι παρουσιάζουν τον Τσάρο να κοιτάζει πέρα, σε ένα έρημο τοπίο με διάσπαρτες ψαράδικες καλύβες. Στην πραγματικότητα, εκτός από το φρούριο του Νιενσάνζ υπήρχαν πολλές εγκαταστάσεις στην περιοχή, συμπεριλαμβανομένων κάποιων αρκετά πολυτελών κατοικιών Σουηδών αξιωματούχων. Παρ όλ αυτά, οι ντόπιοι ευγενείς χρειάστηκε να απομακρυνθούν βάναυσα από τα πατρογονικά τους εδάφη και διατάχθηκαν να κατασκευάσουν άμεσα κατοικίες με μέγεθος, σχέδιο και υλικά ανάλογα με την περιουσία και τον αριθμό των μελών της κάθε οικογένειας. Ακόμα και το σχέδιο της κάθε κατοικίας θα ακολουθούσε υποχρεωτικά τις γενικές οδηγίες του αρχιτέκτονα της πόλης. Μ αυτόν τον τρόπο, η πόλη άρχισε σταδιακά να αναπτύσσεται, όχι άναρχα και οργανικά, όπως θα λέγαμε σήμερα, αλλά με βάση προκαθορισμένες προδιαγραφές σχεδίου και μορφής. Αυτή ήταν η επίσημη εικόνα της πόλης, με τα έξοχα και επιβλητικά κτήριά της να ξεδιπλώνονται στις προκυμαίες (όπως φαίνεται στο περίφημο χαρακτικό πανόραμα της πόλης του Αλεξέι Ζούμποφ που έγινε το 1716 (εικ. 5). Όμως, πίσω από αυτήν την υπερσύγχρονη βιτρίνα που ακολουθούσε τις επιταγές των σύγχρονων ευρωπαϊκών τάσεων, ξεδιπλωνόταν μία άλλη, θλιβερή πραγματικότητα. Η κληρονομιά της μεσαιωνικής παράδοσης και η ανέχεια της αυτοκρατορίας που προδιδόταν με «άθλιες καλύβες», ξύλινα σπίτια και γενικευμένη βρωμιά στις λαϊκές γειτονιές. Το ειδικό διάταγμα του 1710 που επέβαλλε την κατασκευή των κτηρίων του κέντρου της πόλης, από πέτρα αποκλειστικά και οι θαυμαστοί, κατά τα άλλα, αντιπυρικοί κανονισμοί που επιβλήθηκαν, εν μέρει μόνο συνέβαλαν στην αποφυγή πυρκαγιών, αφού πολλά σπίτια και παράσπιτα πέρα από το κέντρο της πόλης, εξακολουθούσαν να χτίζονται από ξύλο. Ένας άλλος σοβαρός κίνδυνος για τη ζωή της πόλης ήταν οι πλημμύρες του ποταμού (εικ. 6, 7). Η πρώτη σημειώθηκε τον Αύγουστο του 1703, θεωρούμενη από τους αντιπάλους του Πέτρου ως κακός οιωνός. Το Σεπτέμβριο του 1706 σημειώθηκε μια δεύτερη, και μια τρίτη και ιδιαίτερα σοβαρή, έλαβε χώρα το Νοέμβριο του Τότε καταστράφηκαν πολλά σπίτια και κατασκευές. Η αναρχία που ακολουθούσε τον τρόπο ζωής των αγροτών στην περιοχή, επίσης, απειλούσε πάντα να αποδιοργανώσει την αρμονία και κανονικότητα της πόλης του Πέτρου. Μια σειρά διαταγμάτων που εκδόθηκαν όσο ήταν εν ζωή ο τσάρος προειδοποιούσαν τους κατοίκους να μην αφήνουν αγελάδες, κατσίκες, χοίρους και άλλα ζωντανά να τριγυρνούν στους δρόμους, εκτός αν συνοδεύονται από βοσκούς, με σκοπό να αποτραπούν καταστροφές σε μονοπάτια και δέντρα. Οι συχνές επαναλήψεις της διαταγής αυτής δείχνουν ότι ελάχιστη προσοχή της έδωσαν. Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Ο Πέτρος άλλαξε πολλές φορές γνώμη για το πού θα έπρεπε να τοποθετηθεί το κέντρο της πόλης. Αρχικά η πόλη ήταν οργανωμένη κατά τον μεσαιωνικό σλαβικό τρόπο σε «σλόμποντα», δηλαδή μικρούς συντεχνιακούς οικισμούς (εικ. 8). Σ αυτούς διέμεναν κατά εθνικότητες οι εργάτες και οι τεχνικοί που είχαν κληθεί να εργαστούν στην πόλη για τη συγκρότησή της. Έτσι υπήρχε η γερμανική συνοικία, η ολλανδική, η ελληνική κ. ά.. Στους οικισμούς οι κατοικίες ήταν φτιαγμένες από ξύλο, ή από συνδυασμό πλίνθων με άχυρο (ιζμπά), κατά τη ρωσική παράδοση, με τις όψεις τους να φέρουν επίχρισμα ζωγραφισμένο με τεχνική που μιμούνταν κατασκευή από τούβλο. Το μοναδικό παράδειγμα τέτοιου τύπου κτηρίου που διασώζεται σήμερα είναι το ξύλινο σπιτάκι του (εικ. 5) Πανοραμική θέα της Αγίας Πετρούπολης του Αλεξέι Ζούμποφ, 1716 (εικ. 6) Xάρτης απεικόνησης της ανόδου της στάθμης των νερών στις σημαντικότερες πλημμύρες που έπληξαν την περιοχή (εικ. 7) Πλημμύρα το 1834 (εικ. 8) Χάρτης του Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 11

7 (εικ. 9) Το «σπιτάκι» του Πέτρου (εικ. 10) Χάρτης του 1717 με την πρόταση του Trezzini για το πολεοδομικό σχέδιο (εικ. 11) Η πρόταση του Λεμπλόν για το σχέδιο της πόλης, Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση Πέτρου Ι (εικ. 9), στο νησί Πέτρου και Παύλου, βόρεια του φρουρίου της πόλης.στο νότιο τμήμα αυτού του νησιού που ήταν σε πολύ κοντινή απόσταση με το φρούριο «Πέτρου και Παύλου», τοποθετήθηκε αρχικά το διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο της πόλης. Εκεί χτίστηκαν αρχικά, εκτός από τις οχυρώσεις, οι δύο πρώτοι ναοί, των Αγίων Πέτρου και Παύλου, στο εσωτερικό του φρουρίου, και ο Καθεδρικός της Αγίας Τριάδας στην απέναντι βόρεια όχθη, τα Δώδεκα Κολλέγια, κυβερνητικό κτήριο που στέγαζε τα δώδεκα Υπουργεία του Πέτρου, καθώς και Αγορές. Αργότερα, το κτήριο των Δώδεκα Κολλεγίων, η αγορά και το τελωνείο μεταφέρθηκαν στο μεγαλύτερο νησί Βασίλιεφσκι, νοτιοδυτικά του φρουρίου, και πολύ κοντά σ αυτό (εικ. 10). Βάσει σχεδίου του 1715 που επιμελήθηκε ο D. Trezzini, στο νησί Βασίλιεφσκι προβλεπόταν γεωμετρικά ορθή οργάνωση πάνω σε ορθοκανονικό κάναβο των δρόμων και των καναλιών που θα χάρασσαν όλο το νησί. Παράλληλα, μελέτες για την πολεοδομική οργάνωση εκπονούσε και ο Γάλλος αρχιτέκτονας Le Blond. Η πρόταση του Le Blond (εικ. 11) εκφράζει τις απόψεις των ουτοπιστών πολεοδόμων της εποχής του και ξεχωρίζει για τον αποκομμένο από την πραγματικότητα χαρακτήρα της. Το σχέδιο παρέπεμπε σε διατάξεις που συνηθίζονταν στην κηποτεχνία της εποχής, αλλά το βασικό του ατόπημα ήταν ότι πρότεινε τον εγκλεισμό περιοχών της νήσου Βασιλιέφσκι και της απέναντι ακτής του Ναυαρχείου και του νησιού Πέτρου και Παύλου, μέσα σε ένα οβάλ αμυντικών τειχών, πράγμα που θα απέκλειε την περαιτέρω ανάπτυξη της πόλης. Επόμενο ήταν η πρόταση να απορριφθεί. Εκείνη την περίοδο έγιναν πολλές απόπειρες να μετακινηθεί πληθυσμός στο νησί, γεγονός που απηχούν επαναλαμβανόμενα διατάγματα του Ιουνίου του Αυτά έδιναν εντολή σε όσους δεν εργάζονταν στο Ναυπηγείο (που στέγαζε και τη διοικητική υπηρεσία του Ναυαρχείου) και στο στόλο και κατοικούσαν από την πλευρά του Ναυαρχείου, να μεταφέρουν τις κατοικίες τους πέρα από τον ποταμό, στη νησίδα Βασίλιεφσκι. Οι εν λόγω κατοικίες θα κατεδαφίζονταν σε περίπτωση που οι διαμένοντες επέμεναν να μην υπακούουν. Κάτοικοι με οικόπεδα στις όχθες του Νέβα, που δε διέθεταν το αναγκαίο κεφάλαιο για να χτίσουν πέτρινες κατοικίες, διατάσσονταν να πουλήσουν τα οικόπεδά τους σε επιτελείς του Ναυτικού που διέθεταν τα μέσα. Η αυταρχική αυτή εντολή για πώληση και μετακόμιση ήταν χαρακτηριστική του τρόπου με τον οποίο διαμορφωνόταν η πόλη. Γι αυτές τις βίαιες μετακινήσεις δεν προβλεπόταν κανενός είδους αποζημίωση, αφού αυτό θεωρούνταν ότι «συνάδει με τους θεμελιώδεις νόμους της χώρας, σύμφωνα με τους οποίους τα πάντα ανήκουν στο Θεό και στον τσάρο».3 Μακροπρόθεσμα, αποδείχτηκε ότι καμμία από αυτές τις δύο τοποθεσίες δεν ήταν κατάλληλη για την χωροθέτηση του κέντρου, αφού η επικοινωνία και οι μεταφορές προς και από την ενδοχώρα ήταν προβληματικές. Ο διάπλους του Νέβα ήταν πάντα αργός, δύσκολος και συχνά επικίνδυνος όταν αυτός πάγωνε το χειμώνα, ή πλημμύριζε την άνοιξη. Εξάλλου, οι πλημμύρες ήταν ένα σύνηθες πρόβλημα για το μεγαλύτερο, κυρίως το βορειοδυτικό τμήμα του Βασιλιέφσκι. Ένα ανέκδοτο μιλάει για την απογοήτευση του τσάρου όταν επέστρεψε από τη Γαλλία το 1717 και είδε ότι το δίκτυο των δρόμων και των καναλιών στο νησί ήταν μικρών διαστάσεων, έχοντας το μισό πλάτος από εκείνα του Άμστερνταμ, που είχε ως πρότυπο. Έτσι, όταν ο αρχιτέκτονας Le Blond του είπε ότι η μόνη λύση ήταν να ισοπεδωθούν τα πάντα και να ξαναρχίσουν από το μηδέν, ο Πέτρος έχασε το ενδιαφέρον του για την πρώτη αυτή τοποθεσία. Το κέντρο της πόλης σύντομα μετακινήθηκε προς τις απέναντι όχθες της ηπειρωτικής χώρας και γύρω από το Ναυπηγείο άρχισαν να συγκεντρώνονται οι πρώτες κατοικίες, κατά βάση αυτές των εργαζομένων στο Ναυαρχείο και το Ναυπηγείο (εικ. 12). Κατά μήκος της ίδιας όχθης και ανατολικότερα, ο Πέτρος διαμόρφωσε μία έκταση σε πάρκο και εκεί τοποθέτησε το Θερινό του ανάκτορο, μια μικρή διώροφη κατοικία. Στην ευθεία της προκυμαίας, ανάμεσα στα πρώτα θερινά και τα πρώτα χειμερινά ανάκτορα άρχισαν να υψώνονται οι κατοικίες των ευγενών και ειδικά των ανώτερων αξιωματούχων. Αυτές οι κατοικίες έχουν αντικατασταθεί στο πέρασμα των ετών με μεταγενέστερα κτίσματατα. Φαίνεται να υπάρχει εγκατάσταση των κατοίκων σε συγκεκριμένες τοποθεσίες ανάλογα με την κοινωνική τους τάξη, αν βασιστούμε σε μια εντολή του 1712 προς τις «καλύτερες οικογένειες» της πόλης, να χτίσουν σπίτια κατά μήκος του ποταμού, πέρα από τα ανάκτορα του Τσάρου. Η ίδια εντολή όριζε σε πεντακόσιους εμπόρους και πεντακόσιους μεταπράτες να χτίσουν απέναντι (και νότια) από τους προαναφερόμενους ευγενείς, και σε δύο χιλιάδες χειροτέχνες να χτίσουν ακόμα πιο πέρα. Πάντως, η εγκατάσταση των κατοίκων σε περιοχές αυστηρά βάσει της κοινωνικής τους τάξης θα μπορούσε να αμφισβητηθεί μια και το εν λόγω σχέδιο του Τρετσίνι προοριζόταν «για αυτούς που επιθυμούσαν να χτίσουν» σε διαφορετικού μεγέθους οικόπεδα, χωρίς όμως να έχουν ξεκάθαρα κάποιο «διακριτικό» κοινωνικής τάξης, και είναι φανερό ότι το μέγεθος και η ποιότητα των κατασκευών συμβάδιζε απλά με την οικονομική κατάσταση των ιδιοκτητών. Αναντίρρητα, ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της Αγίας Πετρούπολης είναι ότι οι κατοικίες σε περίοπτα μέρη της πόλης, ιδιαίτερα στις όχθες του ποταμού, επιβαλλόταν, από το 1714 και μετά, να χτίζονται βάσει των αρχιτεκτονικών στοιχείων που προέβλεπε η νέα κρατική προτάση-μελέτη για τους τύπους κτηρίων κατοικίας, με υποβαλλόμενο σε κρατική έγκριση σχέδιο (εικ. 13). Έτσι, προέκυψαν σχέδια για μικρά μονώροφα σπίτια για τα φτωχότερα στρώματα, και μεγαλύτερα σπίτια που αναπτύσσονται και αυτά σε μια ή δύο στάθμες για τους πιο εύρωστους οικονομικά. Μελέτες για διώροφα κτίρια για ανώτερα στρώματα είναι έργο του Le Blond. Τη μελέτη για την «τυπική» κατοικία των ανώτερων στρωμάτων, θυμίζουν τα καλά διατηρημένα θερινά ανάκτορα του Πέτρου Ι, χτισμένα στην αριστερή όχθη του Νέβα, το 1714, κοντά στον ποταμό Φοντάνκα (εικ. 14). Παράλληλα με την λιτότητά τους, οι τύποι των κατοικιών χαρακτηρίζονται από την κανονικότητα των όψεών τους, με ρυθμικά τοποθετημένα ανοίγματα με λιτά πλαίσια, και σκαλιστές πύλες, ως αυλόπορτες, εφαπτόμενες στο κτήριο. Χαρακτηριστικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής της περιόδου του Πέτρου είναι η διαμόρφωση των γωνιών των κτηρίων με «κυφωειδείς» ακρογωνιαίους λίθους, και η χρήση (εικ. 12) Χάρτης του 1725 (εικ. 13) Τύποι κατοικίας επί Πέτρου (εικ. 14) Το θερινό ανάκτορο του Πέτρου 13

8 (εικ. 15) Χάρτης του Άμστερνταμ, 1689 (εικ. 16) Λεπτομέρεια χάρτη της Αγίας Πετρούπολης, 1744 δύο χρωμάτων (κυρίως του λευκού και του κόκκινου) στις όψεις. Για μια μικρή περίοδο γινόταν η χρήση ψηλών, σπαστών στεγών με κεραμίδια, αλλά λόγω της δυσκολίας που παρουσίαζαν στην συντήρηση, σύντομα αντικαταστάθηκαν με απλούστερες, αλλά εξίσου ψηλές. Σε αντιδιαστολή με την οργάνωση στις μεσαιωνικές ρωσικέ ς πόλεις, όπου οι κατοικίες ήταν τοποθετημένες πίσω από τους φράκτες και στο βάθος του οικοπέδου, όλα τα σπίτια στην πρωτεύουσα έπρεπε να «βγαίνουν» με τις όψεις στις προκυμαίες δημιουργώντας, έτσι, μια ενιαία όψη και προσδίδοντας στην πόλη την αίσθηση της οργάνωσης, καθώς και κάποια επισημότητα. Παράλληλα με την πρόταση της τυπολογίας για τις κατοικίες του κέντρου, ο Trezzini, το 1722, δημιουργεί μια σειρά από «τυπικά» εξοχικά τα οποία ακολουθούσαν και αυτά την ίδια λογική. Οι όψεις «βγαίνουν» στο ποτάμι και μπροστά τους κατασκευάζονται προκυμαίες, ενώ πίσω τους διαμορφώνονται κήποι. Την ίδια περίοδο, νοτιότερα του κέντρου, ξεκίνησε η διαπλάτυνση και ευθυγράμμιση κάποιων υπαρχόντων φυσικών καναλιών, καθώς και η διάνοιξη άλλων. Έτσι, σχηματίστηκε ένα σύστημα ομόκεντρων καναλιών που εξυπηρετούσε τις μεταφορές μέσα στην πόλη, τόνιζε τη στενή λειτουργική σχέση της με το νερό και κατ επέκταση και της μορφολογίας της. Έτσι, εκτός από το φυσικό της περιβάλλον, με τεχνητή βοήθεια και μέσα, η πόλη αναπτύχθηκε γύρω και πάνω στο νερό, όπως η Βενετία, το Άμστερνταμ και η Στοκχόλμη, τρεις σπουδαίες πόλεις εκείνης της εποχής. Και ήταν αυτή μία αρχική και κατευθυντήρια ιδέα του Πέτρου. να χτίσει μία πόλη στο πρότυπο του Άμστερνταμ, πόλη που είχε επισκεφθεί το 1697, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στην Ευρώπη και θαύμαζε ιδιαίτερα (εικ. 15, 16). Το Άμστερνταμ, όμως, ήταν πόλη που έφερε επάνω της ζωντανή την παράδοση του δυτικού Μεσαίωνα, μέσα σε ένα σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό σύστημα αρκετά φιλελεύθερο. Οι παράγοντες αυτοί συνέθεταν μια διαφορετική, πλούσια εικόνα σταθερότητας και πολιτιστικής συνέχειας, στα σίγουρα πολύ διαφορετική από εκείνη της κυριολεκτικά «καινούργιας» πόλης μέσα σε ένα απολυταρχικό πλαίσιο. Έτσι, η νέα πόλη του Πέτρου, όσο και αν αυτός ήθελε να «θυμίζει» το Άμστερνταμ, θα κατέληγε να δημιουργεί μια τελείως διαφορετική εντύπωση, εξαιτίας της διαφορετικής ιστορίας της. Οι καινούργιες χαράξεις της δε μαρτυρούν εξέλιξη και οργανική ανάπτυξη, αλλά υπαγορεύτηκαν με στόχο και συγκεκριμένο όραμα. Επίσης, η ανάπτυξη των κτηρίων πάνω στα κανάλια γίνεται με τελείως διαφορετικό τρόπο από ότι στο Άμστερνταμ. Στην Αγία Πετρούπολη, τα κανάλια ήταν οι δρόμοι όπου θα έπρεπε να φαίνεται το μεγαλείο, το κύρος και η σπουδαιότητα της πόλης-συμβόλου. Αυτό είχε ως συνέπεια την ανάπτυξη των όψεων επιβλητικών κτηρίων, με τη μεγάλη διάστασή τους κατά μήκος των όχθεων-σε αντίθεση με το Άμστερνταμ όπου προτεραιότητα ήταν η όσο πιο ισότιμη κατανομή της γης σε μερίσματα με όψη κατά μήκος των καναλιών-δρόμων, πράγμα που είχε ως συνέπεια τη στενομέτωπη ανάπτυξη των κατοικιών κατά μήκος τους. Το ίδιο μπορεί να παρατηρηθεί, ως επί το πλείστον, και στα οικόπεδα της Βενετίας. Η πολιτική αυτή παράμετρος βλέπουμε ότι απέβηκε καθοριστική για την εικόνα της πόλης η οποία χαρακτηρίζεται από τα «απλωμένα» στις προκυμαίες κτήρια που σχηματίζουν μια ατελείωτη παράταξη σκηνογραφικού ύφους. Για την οικοδόμηση της νέας πόλης επιστρατεύτηκαν αρκετοί αρχιτέκτονες από το εξωτερικό, ενώ στη Διεύθυνση Οικοδόμησης στην Αγία Πετρούπολη, μόνο δύο Ρώσοι εκπαιδευμένοι αρχιτέκτονες ήταν καταχωρημένοι στα λογιστικά βιβλία. Οι δύο Ρώσοι αρχιτέκτονες είναι ο Ιβάν Ουστίνοφ, ο οποίος εργάστηκε αρχικά στη Μόσχα, έπειτα σε κτήρια για την Καγκελαρία της Γερουσίας, και ο Μιχαήλ Ζέμτσοφ, που πήρε τον τίτλο του αρχιτέκτονα το Σεπτέμβριο του 1724, αφού μαθήτευσε πλάι στον Τρετσίνι και πέρασε ένα διάστημα στη Σουηδία το 1723, «για να επιθεωρήσει οικοδομικά έργα για ψυχρά κλίματα» 3. Η συμβολή του ίδιου του Πέτρου στο σχεδιασμό της πόλης ήταν σημαντική, αφού ούτε ένα σημαντικό κτήριο δεν ανεγειρόταν χωρίς τη γνώμη του στα βασικά στάδια της κατασκευής. Κάθε χρόνο, προετοίμαζε έναν κατάλογο με όλα τα έργα που σκόπευε να δρομολογήσει την επόμενη οικοδομική περίοδο, ο οποίος πολλές φορές περιλάμβανε και κατασκευαστικές λεπτομέρειες. Μεριμνούσε, επίσης, για τη στελέχωση του κράτους με αρχιτέκτονες κυρίως από το εξωτερικό, όπως και για την εκπαίδευση νέων Ρώσων στη νεοϊδρυθείσα σχολή της «Γραμματείας Ανοικοδόμησης» και κατόπιν σε χώρες της Ευρώπης, με τα σύγχρονα πρότυπα της δυτικής αρχιτεκτονικής. Θεωρούσε, από εμπειρία, αδύνατο να μελετηθούν σε βάθος τα αρχιτεκτονικά παραδείγματα μακριά από τα πρωτότυπά τους, όπως συνήθως γίνεται με τις άλλες παραστατικές τέχνες. Έτσι, για παράδειγμα, το 1723, τέσσερις μαθητευόμενοι αρχιτέκτονες διατάχθηκαν να μεταβούν στην Ολλανδία, όπως γράφει ο ίδιος ο Πέτρος: «με σκοπό να μελετήσουν την τεχνοτροπία της ολλανδικής αρχιτεκτονικής.[ ] Πρέπει να μάθουν όλα όσα πρέπει να ξέρουν. Στείλτε τους για πρακτική εξάσκηση σε όποιο μέρος της Ολλανδίας υπάρχει κατάλληλη δουλειά» 4. Σε επιστολή προς τον Πέτρο την ίδια περίοδο, ένας από τους μαθητευόμενους παραπονιέται ότι δε γίνονται σημαντικά έργα και πουθενά δεν έβλεπε οικοδόμηση στην πράξη, και γι αυτό εξέφραζε την επιθυμία να ταξιδέψει στη Γαλλία και την Ιταλία για να σπουδάσει. Η απάντηση του τσάρου ήταν: «( )Και εγώ ο ίδιος ήμουν στη Γαλλία, όπου δεν υπάρχει καμία αρχιτεκτονική και δεν την αγαπούν, αλλά χτίζουν επίπεδα και απλά και πολύ βαριά, και όλα είναι από πέτρα, όχι από τούβλα (μια και πέτρες υπάρχουν παντού). Για την Ιταλία έμαθα λίγα πράγματα από τρεις Ρώσους που σπούδασαν εκεί και τη γνωρίζουν, αλλά και στα δύο αυτά μέρη το χτίσιμο δεν ταιριάζει με τις εδώ συνθήκες. Η Ολλανδία μοιάζει περισσότερο με εμάς, επομένως εκεί θα πρέπει να μείνεις, όχι να πας στη [γαλλική] Μπραμπάντ, και να μάθεις την τεχνοτροπία της ολλανδικής αρχιτεκτονικής, ειδικά θεμελιώσεις, που είναι αναγκαίες εδώ, αφού έχουμε τις ίδιες συνθήκες από την άποψη της κακής ποιότητας του εδάφους, και τοίχους με μικρό πάχος. Επίσης, να μάθεις πώς να υπολογίζεις τις αναλογίες των κήπων και να τους διακοσμείς με δέντρα και αγάλματα, κάτι στο οποίο κανένας στον κόσμο δεν είναι τόσο καλός όσο η Ολλανδία, και δε χρειάζομαι τίποτα τόσο πολύ όσο αυτό. Και [να μελετήσεις] επίσης το χτίσιμο φραγμάτων, που είναι πολύ ζωτικό εδώ. Άσε κατά μέρος όλα τα άλλα και μελέτησε αυτά τα πράγματα.» 5 14 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 3, 4, 5 Lindsey Hughes, Η Ρωσία την εποχή του Μεγάλου Πέτρου, εκδ. Λιβάνη, 2007, σσ

9 Στην απάντηση του Πέτρου φαίνεται, όχι μόνον το προσωπικό ενδιαφέρον του Τσάρου για την εκπαίδευση των μελλοντικών αρχιτεκτόνων της χώρας, αλλά και η ενημέρωση και η τεχνογνωσία του γύρω από θέματα κατασκευαστικά και στυλιστικά. Η έξοδος από τη μεσαιωνική νοοτροπία επέβαλλε πλέον άρτιες τεχνολογικά κατασκευές και ταυτόχρονα σημειολογικά κατάλληλες για την ανάδειξη του γοήτρου της αυτοκρατορίας. Ιδιαίτερα η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου των ανακτόρων, με τους τυποποιημένους κήπους, που καθιερώθηκε από τη γαλλική Αυλή, θεωρούνταν ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο της δήλωσης του μεγαλειώδους ύφους ενός κτηρίου. Η Φύση υποταγμένη κι αυτή στο μονάρχη, με απόλυτα ελεγχόμενη φύτευση, οργανώνεται με έντονο ορθολογισμό σε κάνναβο, με άξονες, ασύμμετρη διάταξη κήπων, και δρομάκια που συναντιούνται σε μικρές στρογγυλές πλατείες. Αυτού του είδους η οργάνωση ήταν που επηρέαζε εξίσου και την πολεοδομία. ΤΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΣΤΥΛ Για την περιγραφή του χαρακτηριστικού αρχιτεκτονικού ύφους που εμφανίστηκε στο έργο των αρχιτεκτόνων του Πέτρου, και για συμβατικούς λόγους, χρησιμοποιείται συνήθως ο όρος «Μπαρόκ του Πέτρου», ο οποίος και χρησιμοποιήθηκε στη δυτική Ευρώπη, ήδη από τα τέλη του 17ου αιώνα. Πρόκειται για ένα είδος εκλεκτικής αρχιτεκτονικής που συνδύαζε στοιχεία μπαρόκ όπως εκφραζόταν σε διαφορετικές περιοχές της Ευρώπης, με στοιχεία από τη ρωσική αρχιτεκτονική της εποχής, χαρακτηριστική καθαρότητα στο σχεδιασμό, και λιτή και στιβαρή μορφή. Οι Ευρωπαίοι αρχιτέκτονες που εργάστηκαν στη Ρωσία σχεδιάζαν ο καθένας σύμφωνα με το δικό του προσωπικό στυλ, αλλά και διαφορετικά από ότι πιθανώς θα σχεδίαζαν στον τόπο καταγωγής τους, καθοδηγούμενοι συχνά από τις προτιμήσεις των εργοδοτών, ιδιαίτερα αν αυτό αποτελούσε δημόσιο έργο, καθώς και από τις απαιτήσεις του τοπικού κλίματος. Από την άλλη, οι ρωσικές παραδόσεις παρεισέφρηαν μέσω των τοπικών τεχνητών (ξυλουργών, γλυπτών κ.ά.) που δραστηριοποιούνταν στην ανέγερση των νέων κτηρίων, και της ιδιαιτερότητας των δομικών υλικών. Τα κτήρια κατά την πρώτη περίοδο χτίζονται από πλίνθους (ψημένες ή μη) και από ξύλο (μέχρι το 1714), επιχρωματισμένο και σχεδιασμένο εξωτερικά έτσι ώστε η όψη του να δείχνει πλίνθινη. Συνήθως, μάλιστα, γίνεται η χρήση δύο χρωμάτων με τους τοίχους κόκκινους, ανοιχτούς πορτοκαλί, ή πράσινους, και με τα υπόλοιπα αρχιτεκτονικά στοιχεία όπως παραστάδες και περβάζια, βαμμένα λευκά. Η πολυχρωμία στα αρχιτεκτονικά μέλη συνηθιζόταν και ήταν οπτικά ευχάριστη και ίσως αναγκαία στη σκοτεινή, μουντή ατμόσφαιρα της Πετρούπολης. Παρά τα κάποια στοιχεία παραδοσιακού ρωσικού αρχιτεκτονικού ιδιώματος, το Μπαρόκ Πέτρου αντιπροσωπεύει μία δραστική απομάκρυνση από τις βυζαντινές παραδόσεις που επικρατούσαν στη Ρωσία για σχεδόν μία χιλιετία. Οι όποιες αναφορές στην τοπική αρχιτεκτονική παράδοση προέρχονται κυρίως από μια βαθιά ριζωμένη βιωματική σχέση με αυτές τις μορφές, και όχι τόσο ως ενσυνείδητη πρόταση. Οι κύριοι εκφραστές του νέου στυλ ήταν οι αρχιτέκτονες Ντομένικο Τρετσίνι, Αντρέας Σούλτερ και Μιχαήλ Ζεμτσόφ και επηρεάστηκαν κυρίως από τη συμβατική, σύγχρονη αρχιτεκτονική της Δανίας, της Ολλανδίας και της Σουηδίας. Κάποια παραδείγματα αυτού του στυλ στην Αγία Πετρούπολη είναι ο ναός του Πέτρου και Παύλου (Τρετσίνι), το Μουσείο παραδοξοτήτων (Ζεμτσόφ), το ανάκτορο Κίκιν (Σλούτερ), το ανάκτορο του Μένσικοφ (Τζιοβάνι Φοντάνα), όπως επίσης και ο ναός του αγίου Συμεών και της αγίας Άννας (1734)(Σλούτερ). Κτήρια σε στυλ Μπαρόκ Πέτρου εκτός της Αγίας Πετρούπολης, σπάνια συναντώνται. Κάποια από αυτά είναι ο Πύργος του Μένσικοφ στη Μόσχα και το ανάκτορο του Καντριόργκ στο Τάλιν. Την ίδια εποχή στη Μόσχα, στο γύρισμα από τον 17ο, στον 18ο αιώνα και σε αντίθεση με την Αγία Πετρούπολη, επικρατούσε το Ναρίσκιν Μπαρόκ ή αλλιώς Μοσχοβίτικο Μπαρόκ. Το Ναρίσκιν Μπαρόκ πήρε την ονομασία του από την οικογένεια των Βογιάρων Ναρίσκιν, στην οποία ανήκε και η μητέρα του Μεγάλου Πέτρου, εξαιτίας του γεγονότος ότι οι πρώτοι ναοί αυτού του στυλ χτίστηκαν στη Μόσχα, σε ιδιοκτησίες αυτής της οικογένειας. Το Μπαρόκ Ναρίσκιν είναι ένα μίγμα παραδοσιακής ρωσικής αρχιτεκτονικής με μπαρόκ στοιχεία φερμένα από την κεντρική Ευρώπη μέσω του Ουκρανικού μπαρόκ. Το Ουκρανικό Μπαρόκ με τη σειρά του, εμφανίζεται στην Ουκρανία κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης από τους Κοζάκους. Ξεχωρίζει από το σύγχρονο δυτικοευρωπαϊκό μπαρόκ στο ότι έχει πιο λιτό διάκοσμο και απλούστερες μορφές, και γι αυτό χαρακτηρίζεται ως πιο «κονστρουκτιβιστικό». Σήμερα είναι δύσκολο να αναπαραστήσουμε την Αγία Πετρούπολη της εποχής του Μεγάλου Πέτρου, όχι μόνο επειδή ήταν ημιτελής όταν πέθανε και επειδή ελάχιστα κτίσματα των αρχών του δεκάτου ογδόου αιώνα έχουν διασωθεί, αλλά και λόγω της ευτέλειας, καθώς και του εφήμερου χαρακτήρα των υλικών κατασκευής του αστικού διακόσμου. Το κέντρο της πόλης ήταν συχνά διακοσμημένο για γιορτές με εφήμερες, πολλές φορές πειραματικές, κατασκευές όπως αψίδες θριάμβου, βάθρα, πυραμίδες, οβελίσκοι και κίονες, χαρακτηριστικά στοιχεία της Μπαρόκ αστικής αρχιτεκτονικής που έβρισκαν εφαρμογή και σε άλλες σημαντικές πόλεις της Ευρώπης εκείνη την εποχή, όπως η Βιέννη και το Παρίσι. Κύριος βασιλικός αρχιτέκτονας αυτή την περίοδο ήταν ο Ελβετοϊταλός Ντομένικο Τρετσίνι (Domenico Trezzini)( ). Ο Τρετσίνι γεννήθηκε στο Αστάνο, κοντά στο Λουγκάνο της ιταλόφωνης περιοχής Τιτσίνο της σημερινής Ελβετίας, και κατά πάσα πιθανότητα σπούδασε στη Ρώμη. Από το 1700 εργαζόταν στην υπηρεσία του Δανού βασιλιά Φρειδερίκου ΙV και ζούσε στην Κοπεγχάγη. Λίγες εβδομάδες πριν την ίδρυση της Αγίας Πετρούπολης, ο Ρώσος πρόξενος στη Δανία, διατεταγμένος από τον Πέτρο στην αναζήτηση και στρατολόγηση τεχνικών και καλλιτεχνών, του προσέφερε συμβόλαιο συνεργασίας με αρκετά δελεαστικούς όρους, το οποίο και υπέγραψε την 1η Απριλίου του Έτσι, μαζί με άλλους δέκα αρχιμηχανικούς, μηχανικούς, και καλλιτέχνες, έφτασαν τον Αύγουστο του ίδιου έτους στη Μόσχα και μάλιστα δια ξηράς, αφού ακόμα οι θαλάσσιες οδοί ελέγχονταν από τους Σουηδούς. Κατόπιν, μεταφέρθηκαν στην Αγία Πετρούπολη. Ο Τρετσίνι ήταν διευθυντής των έργων, «αντισυνταγματάρχης των οχυρωματικών εργασιών και αρχιτέκτονας». Συνεργάστηκε με τον Πέτρο και δραστηριοποιήθηκε στην κατασκευή πλήθους διοικητικών κτηρίων, και εκπόνησε μελέτες σχεδιασμού ολόκληρων συνοικιών και πλατειών. 16 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 17

10 (εικ. 17) Το πρώτο Ναυαρχείο (εικ. 18) Η όψη της πύλης του παλιού Ναυαρχείου (εικ. 19) Κάτοψη του ανακατασκευασμένου Ναυαρχείου του 19ου αι. (αρχ. A. Zakharov) Επίσης, ήταν υπεύθυνος για την επιμόρφωση των νέων αρχιτεκτόνων της χώρας. Τα κυριότερα έργα του ήταν ο Καθεδρικός ναός Πέτρου και Παύλου στο φρούριο της πόλης, μεγάλο μέρος του ίδιου του φρουρίου, τα πρώτα θερινά και χειμερινά ανάκτορα, η μονή Αλεξάνδρου Νιέφσκι και τα Δώδεκα Κολλέγια. ΤΟ ΝΑΥΑΡΧΕΙΟ Το κτήριο του Ναυαρχείου (εικ. 17, 18, 19) είναι ένα από τα πρώτα κτήρια της πόλης και για τριάντα περίπου χρόνια στέγαζε και τη λειτουργία του οχυρωμένου Ναυπηγείου. Ίδρύθηκε στις 5 Νοεμβρίου 1704, στην αριστερή όχθη του Νέβα σε σχέδια του Πέτρου Ι. Αρχικά ήταν κατασκευασμένο από ξύλο, αλλά το 1721 ανακατασκευάστηκε από πέτρα, υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα I. K. Korobov, διατηρώντας την αρχική σύνθεση και όψη του. Η κάτοψή του είχε σχήμα Π, με τις δυο του απέναντι πτέρυγες να ορίζουν το χώρο κατασκευής των πλοίων, κοιτώντας προς τον Νέβα. Το 1711 προστέθηκε στο κέντρο της κύριας όψης του ένας πέτρινος πύργος με ψηλό βέλος, που αποτέλεσε διαχρονικά ένα από τα κυριότερα τοπόσημα της πόλης. Στις αρχές του 19ου αιώνα, ανακατασκευάστηκε ολοκληρωτικά από τον αρχιτέκτονα A. D. Zakharov, αλλά διατήρησε το σχήμα της γενικής του κάτοψης και τον πύργο με το βέλος. ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗς ΑΓΙΑΣ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΠΕΤΡΟΥ ΚΑΙ ΠΑΥΛΟΥ Το φρούριο (εικ. 20) βρίσκεται πάνω σε ένα μικρό νησάκι, το Ζαϊάτσι Οστρόφ (νησί των λαγών) που νότια βρέχεται από τον ποταμό Νέβα και βόρεια από τα νερά του στενού Κρονβέρσκι. Τα θεμέλιά του τέθηκαν στις 16 Μαΐου του 1703 και, αρχικά, αποτέλεσε το κέντρο για την επέκταση της Ρωσίας στο Δέλτα του Νέβα, αλλά και το διοικητικό κέντρο του ρωσικού στρατού κατά τη διάρκεια του Βόρειου πολέμου. Το σχέδιο του φρουρίου αποδίδεται είτε στο Γάλλο μηχανικό Λαμπέρ, είτε στον ίδιο τον Τσάρο. Κατά την ανοικοδόμηση, ελήφθησαν υπόψην όλες οι σύγχρονες ευρωπαϊκές κατακτήσεις στον τομέα των οχυρωματικών έργων. Το αρχικό, ξύλινο φρούριο ολοκληρώθηκε την άνοιξη του 1704 μέσα σε ένα γενικότερο κλίμα βιασύνης λόγω του πολέμου με τους Σουηδούς. Οι προμαχώνες και οι τοίχοι που τους ένωναν έφταναν τα 12 μέτρα ύψος, ενώ τα διπλά τείχη, τα 20 μέτρα σε πλάτος. Το 1706, και μέχρι το 1740 γίνεται ανακατασκευή του οχυρού με πέτρα. Τα τείχη του ανακατασκευασμένου κτηρίου επιχρίονται εξωτερικά με άσβεστο αναμεμιγμένη με σκόνη από οπτόπλινθους, όμως μεταξύ , τα νότια τείχη και οι προμαχώνες επενδύονται με μεγάλες πλάκες από γκρι γρανίτη με στόχο να αποκτήσει η όψη του φρουρίου μνημειακότητα και να δέσει οργανικά με τα κτήρια της απέναντι νότιας όχθης των ανακτόρων. Στα κύρια μέρη του φρουρίου οδηγεί η κεντρική «Πύλη του Πέτρου» η οποία κατασκευάστηκε από τον Τρετσίνι, το 1718 (εικ. 21) και θυμίζει μπαρόκ αψίδα θριάμβου. H αψίδα είναι τοποθετημένη στην αρχή της πορείας που αξονικά καταλήγει στον καθεδρικό ναό των αγίων Πέτρου και Παύλου, το κυριότερο κτίσμα εντός του φρουρίου, σχεδιασμένο, επίσης, από τον Τρετσίνι κατά την περίοδο Ο καθεδρικός ναός σε στυλ «Μπαρόκ Πέτρου», συνδυάζει την απλότητα των όψεων με την εκφραστική δομή στο χώρο (εικ. 22, 23). Αυτή επιτυγχάνεται με τη δυναμική έξαρση του κωδωνοστασίου, η έντονη κατακόρυφος του οποίου, καταλήγει στο ορμητικό βέλος της απόληξής του και έρχεται σε αντίθεση με την οριζόντια έκταση της πόλης. Το 1756, το κτήριο επλήγη από πυρκαγιά που προκλήθηκε από κεραυνό και κατά τις επισκευές αποφασίστηκε να περιοριστούν οι διαστάσεις του τρούλου και να απλοποιηθεί το σχήμα του κωδωνοστασίου και της άνοψης του ναού (εικ. 24). Όταν ο κίνδυνος από επιθέσεις των Σουηδών υποχώρησε, η σημασία του κτίσματος ως φρουρίου ατόνησε αισθητά με τα ανάκτορα να αποτελούν πλέον το κέντρο της ζωής της πόλης. Έτσι, το φρούριο κατέληξε να χρησιμοποιείται ως χώρος φυλάκισης υψηλών προσώπων και σύντομα απέκτησε τη φήμη της ρωσικής Βαστίλλης. ΤΑ «ΔΩΔΕΚΑ ΚΟΛΛΕΓΙΑ» ( ) Αρχικά το κτήριο (εικ. 25, 26) οικοδομήθηκε για να στεγάσει τα δώδεκα Υπουργεία του Πέτρου του Μεγάλου στο νησί Βασίλιεφσκι, στο οποίο σχεδίαζε να τοποθετήσει το πολιτικό κέντρο της πόλης. Το κτήριο είναι ορθογωνικής κάτοψης, εξαιρετικά επίμηκες μήκους σχεδόν 400 μέτρα. Αποτελείται από μια σειρά 12 όμοιων, επαναλαμβανόμενων μονάδων (εικ. 27) με ξεχωριστές εισόδους στην κύρια όψη, που όμως επικοινωνούν και εσωτερικά μεταξύ τους, αφού το μόνο που τα διαχωρίζει είναι ελαφροί τοίχοι πυροπροστασίας και διακριτές στέγες ανά πτέρυγα. Παρ όλ αυτά, η πρόσοψή του φαίνεται ενιαία, σχεδιασμένη έτσι ώστε να συμβολίζει τους κοινούς στόχους της Κυβέρνησης. Επίσης, οι αναλογίες του κτηρίου 18 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 19

11 (εικ. 24) Λεπτομέρεια από χαρακτικό του 1716 (A. F. Zubov), με το αρχικό βέλος του ναού (εικ. 25) Το κτήριο των δώδεκα Κολλεγίων και του Gostiny Dvor. Από σχέδιο του M.I.Makhaev, το 1780 (εικ. 26) Η όψη του κτηρίου στο Νέβα. (εικ. 27) Σχέδιο της επαναλαμβανόμενης μονάδας του κτηρίου (εικ. 20) Το φρούριο Πέτρου και Παύλου (εικ. 22) Ο ναός των αγίων Πέτρου και Παύλου (εικ. 23) Άποψη στο εσωτερικό του ναού (εικ. 21) Η πύλη του Πέτρου ( ) 20 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 21

12 (εικ. 28) Όψη του ανακτόρου από τον Νέβα (εικ. 29) Το πράσινο σαλόνι στο θερινό ανάκτορο (εικ. 30) Το υπνοδωμάτιο του Πέτρου στο θερινό ανάκτορο με την χαρακτηριστικά τεταμένη κύρια όψη του αποτελούν την έκφραση της άρρικτης δύναμης της κρατικής εξουσίας με τα όργανά της σε δυναμική παράταξη. Η σειρά των δέντρων που βρίσκεται κατά μήκος της πίσω όψης του, υποδηλώνει τον άξονα του καναλιού που περνούσε κάποτε από εκεί, και, πλέον, έχει επιχωματωθεί. Παράξενη δείχνει η τοποθέτηση του βασικού, μεγάλου άξονά του κάθετα προς την προκυμαία του Μεγάλου Νέβα, και σε αντίθεση με τα υπόλοιπα κτήρια που βλέπουν σ αυτόν. Η θέση αυτή οφείλεται στο απραγματοποίητο σχέδιο του Πέτρου για την κατασκευή μιας μεγάλης πλατείας με θέα στο ανατολικό άκρο του νησιού. Σύμφωνα με άλλη θεωρία, το σχέδιο άλλαξε μετά από απαίτηση του πρίγκιπα Μένσικοφ κατά τη διάρκεια απουσίας του Πέτρου, έτσι ώστε το κτήριο να μην παρεμβάλλεται στα κτήματά του. Ο Domenico Trezzini, ως κύριος αρχιτέκτονας, και με τη συμμετοχή των αρχιτεκτόνων G. Trezzini, M.G. Zemtsov και Α. Schwertfeger, ξεκίνησε την κατασκευή του το 1723, αλλά γραφειοκρατικές διαδικασίες καθυστέρησαν την ολοκλήρωσή του για 20 χρόνια. Η όψη του κτηρίου είναι σε στυλ «μπαρόκ Πέτρου», παρά την τεχνική της διάταξης των χώρων στην κάτοψη που θυμίζει αρχιτεκτονικές πρακτικές του 17ου αιώνα. Το βασικό σώμα του κτηριακού συγκροτήματος είναι χαρακτηριστικά επιχρισμένο με κόκκινο κονίαμα, ενώ οι παραστάδες της όψης, τα πλαίσια των ανοιγμάτων και το στηθαίο είναι λευκά, όπως συνηθίζεται στη ρωσική αρχιτεκτονική. Μία διώροφη στοά προστέθηκε αργότερα στη δυτική πλευρά, κατά μήκος του κτηρίου από τον αρχιτέκτονα G. Trezzini, αδερφό του κυρίως αρχιτέκτονα. Ο προορισμός του κτηρίου σταδιακά άλλαξε, και το 1819 ένα τμήμα του αγοράστηκε από το «Αυτοκρατορικό Πανεπιστήμιο» της πόλης. Το 1835, το κτήριο των δώδεκα Κολλεγίων ήρθε υπό τον πλήρη έλεγχο του πανεπιστημίου της Πετρούπολης και επανοικοδομήθηκε μερικώς ( , αρχιτέκτονας A.F. Shchedrin). Η ανοιχτή στοά άλλαξε χρώμα, ένας κήπος σχεδιάστηκε κατά μήκος της κύριας όψης με τις κύριες κλίμακες, και μια λευκή, περίστυλη αίθουσα συνελεύσεων χτίστηκε στο κεντρικό μέρος του κτηρίου. Σήμερα, το κτήριο αποτελεί το βασικό τμήμα του Πανεπιστημίου της Αγίας Πετρούπολης. ΤΟ ΘΕΡΙΝΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ Το θερινό ανάκτορο του Πέτρου (εικ. 28, 29, 30) βρίσκεται πάνω στον ποταμό Νέβα και κοντά στη συμβολή του με τον ποταμό Φοντάνα. Χτίστηκε το 1714, και είναι έργο του Domenico Trezzini. Το θερινό ανάκτορο του Πέτρου ήταν το πρώτο βασιλικό κατάλυμα που χτίστηκε έξω από τη Μόσχα μετά την ανέγερση του κοντινού σ αυτή Κολομένσκογιε. Βάσει αυτού, αποτελούσε μια αντίθεση, λόγω του μικρού του μεγέθους, της λιτότητάς του και κυρίως, της αρχιτεκτονικής του ταυτότητας που παρέπεμπε σε δυτικοευρωπαϊκού και όχι ρωσικού τύπου κατοικία. Σχεδιάστηκε σε στυλ που, παρά τις ομοιότητες που είχε με το σύγχρονο ολλανδικό, έχει μοναδικά χαρακτηριστικά που συμπεριλαμβάνονται στο «Μπαρόκ του Πέτρου» και στην τυπολογία που είχε επιβληθεί στις κατοικίες του κέντρου. Είναι διόροφο, τετράγωνης κάτοψης κτήριο, με ψηλή στέγη, αλλά απλούστερη από αυτή του ανακτόρου του Μένσικοφ. Οι όψεις του είναι είναι βαμμένες στο χρώμα της ώχρας, τα ανοίγματα τους περιβάλλονται από απλά γύψινα πλαίσια σε πιο σκούρα απόχρωση και οι γωνίες του τονίζονται νε ανάγλυφους κυφωειδείς ακρογωνιαίους λίθους. Οι εξωτερικοί τοίχοι διακοσμούνται με πήλινα ανάγλυφα με παραστάσεις που συμβολίζουν τους ναυτικούς θριάμβους της Ρωσίας κατά τη βασιλεία του Πέτρου του Μεγάλου. Σπουδαίος ήταν και ο κήπος του ανακτόρου (εικ. 31), ένας από τους πρώτους της πόλης. Σχεδιάστηκε από Γάλλο αρχιτέκτονα, ο οποίος βασίστηκε στο σχέδιο των Βερσαλλιών, φυτεύτηκε με εισαγόμενα δέντρα και διακοσμήθηκε με κρήνες, περίπτερα και περίπου 250 ιταλικά αγάλματα του 17ου και 18ου αιώνα. Όμως, το 1777, μια πλημμύρα κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος του, και η σημερινή του μορφή είναι ενός ρομαντικού, αγγλικού κήπου, αποτέλεσμα του επανασχεδιασμού του επί βασιλείας της Αικατερίνης της Μεγάλης. ΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΜΕΝΣΙΚΟΦ ( ) Το ανάκτορο (εικ. 32, 33) βρίσκεται στη νότια πλευρά της νήσου Βασίλιεφσκι και ανήκε στον στενό συνεργάτη του Πέτρου, πρίγκιπα A. D. Menshikov. Κατασκευάστηκε μεταξύ , πάνω σε σχέδια των αρχιτεκτόνων D.M. Fontana και G. J. Schädel σε στυλ «μπαρόκ Πέτρου». Το ανάκτορο του Μένσικοφ είναι ένα τετραόροφο κτήριο με ένα κεντρικό σώμα και τρεις ακόμα πτέρυγες που περιβάλλουν μια εσωτερική αυλή. Στη βόρεια πλευρά του υπήρχε ένας μεγάλος κήπος. Η είσοδος του κτηρίου ορίζεται από ένα πρόπυλο με κίονες ύψους ενός ορόφου. Το κεντρικό αυτό τμήμα στέφεται από ένα κτιστό γείσο που έφερε γλυπτά, ενώ οι πλευρικές πτέρυγες καταλήγουν σε καμπύλα αετώματα. Οι στέγη του κεντρικού τμήματος είναι χαμηλότερη από αυτές των πτερύγων, αλλά όλες είναι καμπύλες και σπαστές, με σοφίτες. Οι όψεις του είναι λιτές και ξεκάθαρες, με διπλές ταινίες μεταξύ των ορόφων, διακοσμημένες με λευκές παραστάδες πάνω στην πιο σκούρα επιφάνεια των τοίχων, και λευκά πλαίσια ανοιγμάτων, χωρίς διακοσμητικά στοιχεία. Το εσωτερικό του κτηρίου αναπτύσσεται σε τέσσερα ενιαία επίπεδα, και τα δωμάτιά του είναι διακοσμημένα με επικαλύψεις από κεραμικά πλακίδια, ή ξύλινες επενδύσεις (εικ. 34, 35, 36, 37, 38). Όσο ζούσε ο Πέτρος, χρησιμοποιούσε το ανάκτορο για τις επίσημες κρατικές εκδηλώσεις και πολύ συχνά φιλοξενούνταν εκεί. Μετά την εξορία του Μένσικοφ, το 1726, το ανάκτορο μεταβλήθηκε σε στρατιωτική σχολή, και για τις ανάγκες της νέας χρήσης προστέθηκαν πλευρικά σ αυτό δύο διόροφες πτέρυγες, ενώ ο κήπος ισοπεδώθηκε και μεταβλήθηκε σε πεδίο ασκήσεων. ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟΤΗΤΩΝ (KUNSTKAMMER) ( ) Το μουσείο (Kunstkammer) (εικ. 39, 40) βρίσκεται στο νότιο τμήμα του Βασίλιεφσκι, κοντά στο ανάκτορο του Μένσικοφ. Είναι ακόμη ένα δείγμα του στυλ «μπαρόκ Πέτρου» και έργο του αρχιτέκτονα Georg Matarnovi. Χτίστηκε μεταξύ για να στεγάσει τη συλλογή του Πέτρου με τις βιολογικές παραδοξότητες. Αποτελείται από δύο όμοιες, ορθογωνικές, διόροφες πτέρυγες, συμμετρικές στην κάτοψη ως προς το κεντρικό του τμήμα που προεξέχει. Το κεντρικό τμήμα κορυφώνεται με τη μορφή τριμερούς καθ ύψος πύργου, ο οποίος καταλήγει σε παρατηρητήριο, και (εικ. 31) Πανοραμικό σχέδιο των θερινών κήπων του Πέτρου, θέα από τον Νέβα. (Χαρακτικό του Alexei Zubov, 1717) 22 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 23

13 (εικ. 32) Το ανάκτορο Μένσικοφ (εικ. 33) Το ανάκτορο Μένσικοφ σε χαρακτικό του 18ου αι. (εικ. 34) Όψη του ανακτόρου από το Νέβα (εικ. 35) Ο προθάλαμος στο ισόγειο του ανακτόρου (εικ. 36) Το δωμάτιο της φρουράς, στο ισόγειο του ανακτόρου (εικ. 37) Υπνοδωμάτιο του ανακτόρου (εικ. 38) Λεπτομέρεια της οροφής του υπνοδωματίου 24 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 25

14 (εικ. 39) Το Μουσείο Παραδοξοτήτων (Kunstkammer) (εικ. 40) Το μουσείο σε σχέδιο του 18ου αι. (εικ. 41) Χάρτης του 1737, όπου αρχίζουν να διακρίνονται οι χαράξεις της «τρίαινας», των οδών που συγκλίνουν στο Ναυαρχείο. στέφεται με ένα φανό. Ο πύργος του μουσείου, μαζί με τα βέλη της πύλης του Ναυαρχείου και του κωδωνοστασίου του ναού των αγίων Πέτρου και Παύλου, αποτελούσαν τα τρία καθ ύψος τοπόσημα της πόλης. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ ΙΒΑΝΟΒΝΑ ( ) Μετά το θάνατο του Πέτρου του Μέγα, το 1725, στο θρόνο ανεβαίνει η σύζυγός του, Αικατερίνη Ι, μέχρι το Τη διαδέχεται ο Πέτρος ΙΙ, ο οποίος, ένα χρόνο μετά την άνοδό του στο θρόνο, το 1728, αποφασίζει τη μεταφορά της Αυλής στην Μόσχα. Μετά από τέσσερα χρόνια, στις αρχές του 1732, η ρωσική Αυλή επιστρέφει στις όχθες του Νέβα, με επικεφαλής την Άννα Ιβάνοβνα (ανιψιά του Πέτρου του Μέγα) η οποία διαδέχτηκε τον Πέτρο ΙΙ, το Tο 1725, και παρά τις επίμονες προσπάθειες του Πέτρου του Μέγα να την οργανώσει και να αυξήσει δυναμικά τον πληθυσμό της, η Αγία Πετρούπολη παρέμενε μια μικρή πόλη με πληθυσμό περίπου κατοίκων, διαιρεμένη σε συνοικίες συντεχνιών. Στο διάστημα, μάλιστα, των τεσσάρων χρόνων που η Αυτοκρατορική Αυλή μεταφέρθηκε στη Μόσχα, στην πόλη παρατηρήθηκε κατασκευαστική ύφεση και επικράτησε οικοδομική αναρχία. Με την επιστροφή της Άννας, και κατά τη διάρκεια των δέκα χρόνων της βασιλείας της, κατασταλάζουν κάποια από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της δομής και της μορφής της. Σε χάρτη του 1737 (εικ. 41), μπορούμε να εντοπίσουμε κάποια από τα τοπόσημα που υφίστανται και χαρακτηρίζουν ακόμη και σήμερα την Αγία Πετρούπολη. Η σημερινή λεωφόρος Νιέφσκι, ο δρόμος, δηλαδή, που οδηγούσε από το Ναυαρχείο στο μοναστήρι του Αλέξανδρου Νέφσκι, είχε γίνει, ήδη, ένας κύριος άξονας της πόλης. Στο νησί Βασίλιεφσκι είχε ξεκινήσει η συστηματική ανοικοδόμηση σε ορθοκανονικό σύστημα αξόνων, βάσει του σχεδίου του Τρετσίνι, καθώς και η αναβάθμιση της όχθης του προς τον ποταμό Νέβα. Ακόμη, στη συνεχή και καθ όλα επίπεδη κορυφογραμμή της πόλης είναι, ήδη, κυρίαρχα ως τοπόσημα οι απολήξεις των δύο τρούλων, του Ναυαρχείου, και του ναού των Αγίων Πέτρου και Παύλου. Καθοριστικές για τη διαμόρφωση της πόλης ήταν οι δύο μεγάλες απανωτές πυρκαγιές που έπληξαν το κέντρο, και ιδιαίτερα τη σημερινή περιοχή του Ναυαρχείου, το 1735 και το Οι καταστροφές, έγιναν εφαλτήριο για τη θέσπιση οργανωμένου πλαισίου διατάξεων για την αναδιοργάνωση και εξυγίανση του αστικού ιστού. Έτσι, το 1737, ιδρύεται η «Επιτροπή Πολεοδομικής Συγκρότησης» για την ανοικοδόμηση των πληγέντων περιοχών με επικεφαλής τον στρατηγό B. K. Munnich ( ) και τον αρχιτέκτονα P. M. Eropkin (περ ). Σκοπός της ήταν η δημιουργία ενός σχεδίου που θα αποτύπωνε την υπάρχουσα κατάσταση της ανάπτυξης της πόλης με τις, ήδη, διαμορφωμένες συνοικίες και τους οδικούς άξονες που κατέληγαν στο Ναυαρχείο, και, παράλληλα, η σύνταξη μιας ρυθμιστικής μελέτης με στόχο την οργάνωση πλατειών, και τον καθορισμό της λειτουργίας και της θέσης ανέγερσης των νέων κτισμάτων. Έτσι, η Επιτροπή καθόρισε το νέο σχέδιο της πόλης, το κέντρο της οποίας χωροθετήθηκε οριστικά πλέον στην περιοχή γύρω από το Ναυαρχείο. Την τελική μορφή της παίρνει και η επονομαζόμενη «τρίαινα του Ποσειδώνα», η οποία σχηματίζεται από τις τρεις κύριες λεωφόρους που ξεκινούν ακτινωτά από το Ναυαρχείο (λεωφόροι Νέφσκι, Σρέντνι ή Γκορόχοβαια και Βοζνεσένσκι). Ως νότιο σύνορο της πόλης ορίζεται ο ποταμός Φοντάνκα. Ένα ακόμα ουσιαστικό στοιχείο της νέας συγκρότησης είναι η δημιουργία πέντε αστικών και τεσσάρων προαστιακών περιοχών, αλλά και η πρόβλεψη της διαμόρφωσης ενιαίων, συνεχόμενων μετώπων όψεων πάνω στα κανάλια. Αξίζει να αναφερθεί ότι κατά την περίοδο στην οποία αναφερόμαστε εμφανίζεται και η πρώτη πλωτή, ξύλινη γέφυρα πάνω από τον ποταμό Νέβα, το 1727, που συνδέει το κέντρο με το νησί Βασίλιεφσκι. Παρόμοιες γέφυρες τις τοποθετούσαν στην Αγία Πετρούπολη (όπως και αλλού) για ενάμιση αιώνα, στις αρχές κάθε άνοιξης, και τις απέσυραν το φθινόπωρο, πριν παγώσουν τα νερά. Αυτό συνέβαινε ως τις αρχές του 19ο αιώνα, όταν άρχισαν να κατασκευάζονται πιο σταθερές κατασκευές, από γρανίτη. Οι περίτεχνες γέφυρες που χαρακτηρίζουν την Αγία Πετρούπολη σήμερα, τότε δεν αποτελούσαν (τουλάχιστον με την ίδια μορφή) στοιχείο της εικόνας της πόλης. Το 1740, και μετά από δεκάχρονη βασιλεία, η αυτοκράτειρα πεθαίνει και στο θρόνο ανεβαίνει ο εγγονός της, Ιωάννης Αντόνοβιτς. Μετά την διαδοχή, και κατά την διάρκεια ενός χρόνου, οι κάτοικοι της πρωτεύουσας έγιναν μάρτυρες μιας σειράς από πραξικοπήματα και συλλήψεις πολλών ευγενών που είχαν εμπλακεί έντονα στα πολιτικά πράγματα εκείνης της περιόδου. Η κατάληξη αυτών των ανακατατάξεων στην εξουσία ήταν η άνοδος στον ρωσικό θρόνο της κόρης του Πέτρου του Μέγα, της Ελισάβετ, το 1741, και η επικράτηση μιας σχετικής σταθερότητας στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΠΕΤΡΟΒΝΑΣ ( ) Η Ελισάβετ (εικ. 42, 43), δευτερότοκη κόρη του Πέτρου Ι και της δεύτερης συζύγου του, Αικατερίνης I, γεννήθηκε στο Κολομένσκοϊε, κοντά στη Μόσχα, στις 18 Δεκεμβρίου του Από τα παιδικά της χρόνια έδειξε οξύνοια, αλλά η επίσημη εκπαίδευσή της ήταν ελλιπής και αμεθόδευτη. Παρ όλ αυτά, είχε στη διαθεσή της Γαλλίδα γκουβερνάντα, και αργότερα έμαθε λίγα ιταλικά, γερμανικά και σουηδικά τα οποία μιλούσε περισσότερο με ευφράδεια, παρά με ορθότητα. Από τους διαδόχους του Πέτρου, η Ελισάβετ φαίνεται να ήταν η πιο κοντινή του, όχι μόνο ως προς τη σχέση αίματος, αλλά και την προσωπικότητα. Σε αντίθεση, όμως, με τον πατέρα της, αυτή έδειχνε συμπάθεια για τις ρωσικές παραδόσεις και ίσως εκεί οφείλεται και η αγάπη που έτρεφε για τη Μόσχα, όπου έγινε η ενθρόνισή της και την οποία επισκεπτόταν έκτοτε κατά καιρούς. Η φροντίδα της Ελισάβετ για την ιστορική πρωτεύουσα επανέφερε κάποια από την παλιά δόξα στην πόλη, και σ' αυτήν οφείλεται η αξιοσημείωτη πρόοδος που παρατηρείται στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα στη στάσιμη μέχρι τότε αρχιτεκτονική της. (εικ. 42) Η Ελισάβετ Πετρόβνα ( ). (εικ. 42) Η τσαρίνα Ελισάβετ, περιστοιχισμένη από αυλικούς, πηγαίνει περίπατο στο «Τσαρικό χωριό» 26 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 27

15 Η Ελισάβετ, κατά τη νεότητά της, θεωρείτο η πρώτη καλλονή της ρωσικής αυτοκρατορίας και πολλοί Ευρωπαίοι πρίγκιπες ήλπιζαν σ ένα γάμο μαζί της. Ο ίδιος ο Πέτρος επιθυμούσε ισχυρή συμμαχία μεταξύ Ρωσίας και Γαλλίας, κι έτσι επιχείρησε να διαπραγματευτεί το γάμο της κόρης του με το βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο ΧV. Αλλά, η αμφιταλάντευσή της, και η υπερηφάνεια των Βουρβόνων δεν ευνόησε ένα τέτοιο συνοικέσιο. Αρκετά τέτοια, μάλλον ωφέλιμα προξενιά ατελεσφόρησαν, κυρίως λόγω της προσωπικής απέχθειας της πριγκίπισσας για τους διάφορους υποψήφιους μνηστήρες. Έτσι, μετά και το θάνατο της μητέρας της το 1727, αλλά και την αναχώρηση της αγαπημένης της αδερφής, Άννας, για το Χόλσταϊν μετά το γάμο της, η Ελισάβετ έμεινε μόνη και ανεξάρτητη στα δεκαοχτώ της χρόνια. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας της εξαδέλφης της Άννας Ιβάνοβνα ( ), η Ελισάβετ συγκέντρωνε υποστηρικτές παρασκηνιακά. Μετά το θάνατο της Άννας Ιβάνοβνα, η σύντομη βασιλεία της Άννας Λεοπόλδοβνα και του νηπίου γιου της Ιβάν VI, χαρακτηρίστηκε από βαριά φορολογία και σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Αυτή η αλληλουχία αποτυχημένων διακυβερνήσεων, όπως και η μόνιμα υποβόσκουσα απειλή από την τσαρίνα Άννα Ιβάνοβνα, του εγκλεισμού της σε κάποιο μοναστήρι για το υπόλοιπο της ζωής της, ήταν ανάμεσα στις καθοριστικές αιτίες που εξανάγκασαν τη νωχελική, αλλά σε καμία περίπτωση ανίκανη πριγκίπισσα να ενεργήσει ώστε να ανατραπεί η αδύναμη και διεφθαρμένη Κυβέρνηση. Ως κόρη του Μεγάλου Πέτρου ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στο ρωσικό λαό και στα συντάγματα των βασιλικών φρουρών τα οποία είχε συγκροτήσει ο πατέρας της. H υποστήριξή της για την κατάληψη του θρόνου, λοιπόν, θεωρούνταν δεδομένη, η ιδέα αυτή, όμως, θα πρέπει να της υποβλήθηκε από Σουηδούς διπλωμάτες και το Γάλλο πρέσβη Λε Σαταρντί, ο οποίος στόχευε στην παρεμπόδιση της κυρίαρχα αυξανόμενης αυστριακής επιρροής στη ρωσική Αυλή. Έτσι, τα μεσάνυχτα της 24ης Νοεμβρίου του 1741, οδηγώντας την ανακτορική φρουρά με μερικούς προσωπικούς της φίλους, αναίμακτα και αθόρυβα, προχώρησε προς τα βασιλικά διαμερίσματα και συνέλαβε τον μικρό τσάρο Ιβάν VI και τους γονείς του, οδηγώντας τους στην εξορία. Η Ελισάβετ ανακηρύχθηκε επισήμως αυτοκράτειρα (τσαρίνα) στις 23 Δεκεμβρίου του Κατά τη διάρκεια της βασιλείας της, δεν ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για την πολιτική, ή για εδαφικές επεκτάσεις, όντας στον αντίποδα της μιλιταριστικής πολιτικής και των δυναμικών αναδιαρθρώσεων του Πέτρου. Η αγάπη για την ίδια της τη χώρα, σε συνδυασμό με τα γαλλικά της γούστα, ως αποτέλεσμα της γαλλικής της παιδείας, σημάδεψαν την κατεύθυνση της πολιτικής της με έμφαση στον πολιτισμό. Το 1755 ίδρυσε το πρώτο ρωσικό Πανεπιστήμιο, στη Μόσχα, υπό τη διεύθυνση του σπουδαίου διανοούμενου και επιστήμονα, Μιχαήλ Λομονόσοφ, και το 1757, ίδρυσε στην Αγία Πετρούπολη την Ακαδημία των Τεχνών. Επί της βασιλείας της, χάρη κυρίως σε σωστούς διπλωματικούς χειρισμούς, επιτεύχθηκαν δύο σημαντικές νίκες: η λήξη του Επταετούς Πολέμου εναντίον της Πρωσίας, και η υπογραφή Συμβολαίου Ειρήνης με τη Σουηδία το ΤΟ ΜΠΑΡΟΚ ΤΗς ΕΛΙΣΑΒΕΤ Επίσημος αυτοκρατορικός αρχιτέκτονας επί Ελισάβετ ήταν ο Μπαρτολομέο Ραστρέλι ( ). Ο Ραστρέλι ήταν ιταλικής καταγωγής, αλλά μεγάλωσε στο Παρίσι, μέχρι τα 16 του χρόνια, όταν η οικογένειά του μεταφέρθηκε και εγκαταστάθηκε στην Αγία Πετρούπολη. Πατέρας του ήταν ο γλύπτης Κάρλο Ραστρέλι που είχε φτάσει στη Ρωσία το 1715, μαζί με τον Ζαν Μπατιστ Λε Μπλοντ, μετά από πρόσκληση του Πέτρου Ι. Έφηβος ακόμα, ο Ραστρέλι ως βοηθός στο πλευρό του πατέρα του, έλαβε μέρος στις πρώτες οικοδομικές δραστηριότητες στην Πετρούπολη. Σύντομα η κλίση του στην αρχιτεκτονική έγινε φανερή και γι αυτό στάλθηκε με κρατική υποτροφία δυο φορές στο εξωτερικό για σπουδές. Την πρώτη φορά, μεταξύ , μαθήτευσε στο Παρίσι, πλάι στον Ρομπέρ ντε Κοτ (Robert de Cotte) και τη δεύτερη, γύρω στο 1725, ταξίδευσε για πέντε χρόνια και φαίνεται ότι επισκέφτηκε τη Σαξονία, την Αυστρία και την Ιταλία. Αρχικά, το ταλέντο του αναγνωρίστηκε από την τσαρίνα Άννα Ιβάνοβνα η οποία του ανέθεσε, το 1732, την ανακατασκευή των χειμερινών ανακτόρων του Πέτρου (εικ. 44), των Τρετσίνι (Trezzini) και Μιτσέτι (Michetti), καθώς και το σχεδιασμό ενός ανακτόρου στο Μιτάου (Μitau) για τον ευνοούμενό της Γιόχαν Ερνστ Μπάιρον. Και οι δύο αυτές εργασίες δε φανέρωναν τίποτε παραπάνω από έναν αξιόλογο χειρισμό των τύπων του όψιμου γαλλικού μπαρόκ. Οι μορφές και των δύο κτηρίων ήταν θεμελιωδώς απλές, ίσως ελαφρύτερες από αυτές του Μπαρόκ του Πέτρου, αλλά τόσο λιτές ώστε να προδίδουν μάλλον τις γερμανικές προτιμήσεις της Άννας και της Αυλής της. Το τρίτο κτήριο της πρώτης περιόδου του Ραστρέλι ήταν το θερινό ξύλινο ανάκτορο της Άννας στο Κρεμλίνο, που χτίστηκε το 1730, με αφορμή την ενθρόνισή της, αλλά σήμερα έχει κατεδαφιστεί. Σ αυτό έγιναν για πρώτη φορά πιο έντονα κάποια στοιχεία του προσωπικού ύφους του Ραστρέλι. Η Άννα έμεινε τόσο ευχαριστημένη από το αποτέλεσμα, που παρήγγειλε την ανακατασκευή του ανακτόρου στη γερμανική συνοικία της Αγίας Πετρούπολης, στις όχθες του ποταμού Γιάουζα (εικ. 45). Κι αυτό όμως κάηκε και το 1744 ξαναχτίστηκε σε νέα σχέδια από το Ραστρέλι για την Ελισάβετ. Με την ενθρόνιση της Ελισάβετ αρχίζει η εποχή της πραγματικής αναγνώρισης για τον Ραστρέλι και της εντατικής και πρωτότυπης δημιουργίας του. Για μια μακριά περίοδο είκοσι χρόνων μεταξύ 1741 και 1761, ο Ραστρέλι σχεδίαζε αποκλειστικά τα μεγαλύτερα κυβερνητικά κτήρια και ταυτόχρονα επέβλεπε το σύνολο της οικοδομικής δραστηριότητας στη Ρωσία. Εκτός από αυτό, και οι μαθητές του ακολουθούσαν το ύφος του με σαφήνεια, κι έτσι αυτό αποτυπώθηκε γενικότερα στην αρχιτεκτονική της Ρωσίας του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα. ΤΟ ΘΕΡΙΝΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΤΗΣ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ( ) Ένα σημαντικό στοιχείο που ευνόησε τη συνεργασία του Ραστρέλι με την Ελισάβετ ήταν η σύμπτωση του τρόπου σκέψης και της αισθητικής τους, που εκείνη την εποχή έκλινε προς τα γαλλικά πρότυπα. Όμως ο Ραστρέλι διετέλεσε διαδοχικά επίσημος αυτοκρατορικός αρχιτέκτονας και των δύο (εικ. 44) Τα χειμερινά ανάκτορα του Πέτρου του Μεγάλου, 1711 (εικ. 45) Τα χειμερινά ανάκτορα της Άννας Ιβάνοβνα, Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 29

16 κάτοψη προέχουν δύο πτέρυγες στις άκρες του κτηρίου, και στη μέση του υπάρχει ένα κεντρικό τμήμα σε προεξοχή, όπου βρίσκεται η είσοδος με την αίθουσα υποδοχής. Η διαμόρφωση των όψεων ακολουθεί το θερινό ανάκτορο της Ελισάβετ, ενώ οι ογκώδεις, θολωτές του καλύψεις και οι δυο μικροί κρεμμυδοειδείς τρούλοι του παραπέμπουν στην παραδοσιακή ρωσική αρχιτεκτονική, ιδιαίτερα την εκκλησιαστική, από την οποία ο Ραστρέλι, όλο και περισσότερο άρχισε να δανείζεται μορφές. (εικ. 46) Το ξύλινο, θερινό ανάκτορο της Ελισάβετ (1744) (εικ. 47, 48, 49) Απόψεις του ανακτόρου φιλογερμανών γυναικών προκατόχων της, της Άννας Ιβάνοβνας και της Άννας Λεοπόλδοβνας για την οποία το 1740 ξεκίνησε να κατασκευάζει ένα θερινό ανάκτορο, νότια του Θερινού Κήπου και κοντά στη μικρή έπαυλη που ο Πέτρος Ι είχε χτίσει για την Αικατερίνη Ι σ' αυτόν. Τελικά, κι αυτό το σχέδιο επανεξετάστηκε και διευρύνθηκε το 1744 για την Ελισάβετ που κατέλαβε σύντομα την εξουσία. Το ανάκτορο ήταν κατασκευασμένο από ξύλο, υλικό το οποίο ο Ραστρέλι χρησιμοποίησε σε όλα τα ανάκτορα που είχε επιμεληθεί στη Μόσχα και είναι πλέον κατεστραμμένα. Τη μορφή του γνωρίζουμε μόνον από χαρακτικά της εποχής (εικ. 46). Αυτό το ανάκτορο κατέληξε να θεωρείται το ωραιότερο της πόλης και ήταν σίγουρα το αγαπημένο της αυτοκράτειρας. Στα θερινά ανάκτορα της Ελισάβετ, το πρώτο κτήριο της νέας βασιλείας, γίνεται πλέον ξεκάθαρη η ποιότητα του προσωπικού ύφους του Ραστρέλι και η τάση του προς τον εκλεκτικισμό. Είχε την ικανότητα να συνδυάζει στοιχεία από διαφορετικά στυλ, με αναφορές στο γαλλικό μπαρόκ, αλλά και σε πλουσιότερες λεπτομέρειες, από το ροκοκό, καθώς και στοιχεία της ρωσικής παράδοσης (όπως ο χρωματισμός του), σε ένα αποτέλεσμα που, αν και καλαίσθητο, δεν ήταν ούτε εντελώς καινοτόμο, ούτε σαφώς παραδοσιακό. Αυτό ακριβώς ήταν που επιθυμούσε και η ρωσική αυλή εκείνη την περίοδο. Φαινόταν ωραίο και πολιτικά συνεπές η αυτοκρατορική αυτή κατοικία να μοιάζει με τις αντίστοιχες των σύγχρονων Ευρωπαίων μοναρχών, και ιδιαίτερα της αυστηρά απολυταρχικής Γαλλίας. Παράλληλα, το αποτέλεσμα, χωρίς αμφιβολία, ήταν κάτι που μόνο στην Αγία Πετρούπολη θα μπορούσε να έχει προκύψει. Δυστυχώς, το σημαντικό αυτό αρχιτεκτόνημα κατεδαφίστηκε από τον Τσάρο Παύλο, γιο της Μεγάλης Αικατερίνης, γιατί στεκόταν εμπόδιο στο δρόμο που διάνοιξε προς το δικό του ανάκτορο. TO ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΆΝΙΤΣΚΟΦ (1744) Το επόμενο έργο του Ραστρέλι ήταν το ανάκτορο Άνιτσκοφ (εικ..47, 48, 49), κατοικία του Αλεξέι Ραζουμόφσκι που λέγεται ότι η Ελισάβετ είχε παντρευτεί μυστικά. Το ανάκτορο βρίσκεται στη λεωφόρο Νιέφσκι, δίπλα στη γέφυρα Άνιτσκοφ του ποταμού Φοντάνκα. Ο σχεδιασμός του ανακτόρου ανατέθηκε το 1742 από την Ελισάβετ στον Ρώσο αρχιτέκτονα Ζεμτσόφ, ο οποίος όμως πέθανε ένα χρόνο μετά, κι έτσι τη συνέχισή του ανέλαβε ο Ραστρέλι. Το κτήριο ολοκληρώθηκε λίγο μετά το Είναι ένα τριόροφο κτήριο, με την κύρια όψη του παράλληλα διατεταγμένη προς τον ποταμό Φοντάνκα. Από την ορθογωνική του ΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΣΤΡΟΓΚΑΝΩΦ (1753) Το ανάκτορο Στρογκάνωφ θυμίζει τα «θερινά ανάκτορα» της Ελισάβετ (εικ. 50, 51) και πλησιάζει περισσότερο τις πιο ώριμες δημιουργίες του Ραστρέλι, με αυστηρή ορθογωνική κάτοψη και πιο στιβαρό αυτοκρατορικό ύφος στη διακόσμηση. Το ανάκτορο Στρογκάνωφ είναι ένα τυπικό δείγμα αστικού ανακτόρου χτισμένο σε γωνιακή θέση πάνω στην κεντρική λεωφόρο Νέφσκι. Οι δύο όψεις του παρουσιάζουν το σύνηθες στα έργα του Ραστρέλι θέμα, μιας σειράς από κορινθιακούς κίονες γιγάντιου ρυθμού στα ελαφρώς προεξέχοντα τμήματα της όψης, πάνω σε μια βάση από ισόδομη τοιχοποιΐα με βαθείς αρμούς. Τα αετώματα αυτών των τμημάτων είναι καμπύλα και σπαστά, πράγμα που θυμίζει τα αετώματα των παλιών ρωσικών εκκλησιών. Όλες οι υπόλοιπες λεπτομέρειες έχουν γραφικό χαρακτήρα και συμβάλλουν σε έναν γενικά ζωηρό και κάπως πομπώδες ύφος. Στο κτήριο, δε βρίσκουμε ούτε την τεκτονική συγκρότηση του Neumann, ούτε την εξεζητημένη χωρική άρθρωση του Hildebrandt, αλλά έναν αυθορμητισμό στην παρουσίαση μιας εντυπωσιακής όψης, καθώς η εξωτερική διαμόρφωση, ελάχιστα αντιστοιχεί στο σχεδιασμό του εσωτερικού χώρου. Πέρα από κάθε άλλη δουλειά του, πάντως, καταδεικνύει τον ευφυή συνδυασμό του ροκοκό διακόσμου με μια πιο αυστηρή έκφραση του Μπαρόκ. Οι στέγες του θυμίζουν τις γαλλικές που χαρακτηριστικά χρησιμοποιούσε ο αρχιτέκτονας Μansart, αλλά η έντονη πλαστικότητά τους και οι δυο μικροί κρεμμυδοειδείς τρούλοι που υψώνονται είναι σαφείς επιδράσεις της παραδοσιακής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Η σπουδαιότητα της προσφοράς του Ραστρέλι στη Ρωσία έγκειται στη δημιουργία μιας συνεπούς ρωσικής εκδοχής του όψιμου μπαρόκ του 18ου αιώνα, διαφοροποιούμενο από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά πρότυπα ως προς τον εναρμονισμό του με τη μορφολογία της πόλης, και το συνδυασμό της έντονης πλαστικότητας με το χρώμα, στοιχείο που δανείστηκε από την ρωσική αρχιτεκτονική παράδοση. Ο μελετημένος και καλαίσθητος εκλεκτικισμός του Ραστρέλι προερχόταν αναμφισβήτητα από πολλές πηγές, συνηθισμένη πρακτική, ίσως και φαινόμενο της εποχής του. Το έργο του έχει πολλές ομοιότητες με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική διάφορων περιοχών της Ευρώπης και ιδιαίτερα της Γαλλίας- για παράδειγμα, η διάρθρωση σε πτέρυγες και οι ογκώδεις στέγες του Μansart με τις τονισμένες καμινάδες. Αντίθετα, οι κρεμμυδοειδείς τρούλοι που πολλές φορές ξεπροβάλλουν, είναι σαφείς επιρροές από την παραδοσιακή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Λόγω της έλλειψης τεκμηριωμένων πληροφοριών για τα πρώτα χρόνια της ζωής του και τα ταξίδια του, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι ο Ραστρέλι έκανε και χρήση δημοσιευμένων πηγών. (εικ. 50, 51) Το ανάκτορο Στρογκάνωφ 30 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 31

17 (εικ. 52) Τα χειμερινά ανάκτορα της Ελισάβετ - άποψη από το Νέβα (εικ. 53α, 54) Άποψη και κάτοψη των χειμερινών Ανακτόρων Επιπλέον, η θεατρικότητα της αρχιτεκτονικής του φαίνεται να έχει άμεση σχέση με το θέατρο που εκείνη την εποχή ανθεί στη Ρωσία. Οι πολύ μεγάλου μήκους προσόψεις των ανακτόρων του, οι έντονα κατακόρυφοι άξονες των κωδωνοστασίων των ναών και των πτερύγων των περιπτέρων στους κήπους, η αναπάντεχη και ανεξήγητη κατά τα άλλα κατακόρυφη ανάπτυξη μερών των διατάξεων, η έκφραση μιας μάλλον εικαστικής και όχι δομικής ή λειτουργικής αισθητικής, φαίνεται σαν να μπορούσε να είχε μελετήσει τα χαρακτικά του Τζιοβάνι Μπατίστα Πιρανέζι, και τα θεατρικά σχέδια του Βιβιένα. Αν τα πράγματα ήταν έτσι, τότε ο Ραστρέλι, ίσως πιο πειστικά και ασφαλώς με περισσότερη μεγαλοπρέπεια από οποιονδήποτε από τους προκατόχους του ή τους συγχρόνους του, έφερνε πλησιέστερα τη θεατρική σκηνή στην πραγματική ζωή. Μ αυτόν το συσχετισμό, ας μη ξεχνάμε ότι η κεφάτη Αυτοκράτειρά του, με τη δραματική ιδιοσυγκρασία έβρισκε μέγιστη ευχαρίστηση στη θεατρική απόδοση των πραγμάτων, και συχνά διοργάνωνε συγκεντρώσεις μεταμφιεσμένων, όπως συνήθιζε κι ο πατέρας της. Άλλωστε, επί της βασιλείας της ιδρύθηκε η πρώτη θεατρική ομάδα της Πετρούπολης, το Τα δύο πιο χαρακτηριστικά έργα της ίδιας περιόδου ανήκουν, επίσης, στον Ραστρέλι και είναι τα πέμπτα «Χειμερινά ανάκτορα» και η Μονή Σμόλνυ. ΤΑ ΧΕΙΜΕΡΙΝΑ ΑΝΑΚΤΟΡΑ ΤΗΣ ΕΛΙΣΑΒΕΤ (1762) Τα «Χειμερινά Ανάκτορα» αποτέλεσαν την κύρια αυτοκρατορική κατοικία και μέχρι την τελική τους μορφή πέρασαν από πέντε φάσεις. Το πρώτο χειμερινό ανάκτορο χτίστηκε για τον Πέτρο Ι το 1711 πάνω στο «χειμερινό κανάλι», αναδιαμορφώθηκε από τον Ματαρνόβι το 1719 και επανασχεδιάστηκε από τον Τρετσίνι μεταξύ όταν χρειάστηκε να επεκταθεί προς τη μεριά που σήμερα βρίσκεται το θέατρο Ερμιτάζ ( ), του Τζιάκομο Κουαρένγκι. Το τρίτο χειμερινό ανάκτορο σχεδιάστηκε από τον Ραστρέλι όταν αυτός ήταν ακόμη νεαρός αρχιτέκτονας, μεταξύ με εντολή της αυτοκράτειρας Άννας Ιβάνοβνα. Το κτήριο είχε τρεις όψεις, μία προς το Νέβα, και άλλες δύο προς το Ναυαρχείο, και τη σημερινή πλατεία των Ανακτόρων. Στις αρχές της βασιλείας της Ελισάβετ, ένα ξύλινο ανάκτορο (το δεύτερο «θερινό ανάκτορο») χτίστηκε στη γωνία που σχηματίζουν το κανάλι Μόϊκα και η λεωφόρος Νέφσκι, ως προσωρινή κατοικία της Αυλής, στεγάζοντας την από το 1754 μέχρι το 1762, έως ότου ολοκληρωθεί η κατασκευή των τέταρτων και τελευταίων χειμερινών ανακτόρων, του Ραστρέλι (εικ. 52, 53). Η θέση και η όψη τους παραμένει σχεδόν η ίδια έως σήμερα, παρ' ότι κατά διαστήματα έγιναν διάφορες αλλαγές στη διαμόρφωση του εσωτερικού τους, αλλαγές στο χρωματισμό της όψης, όπως και προσθήκες βοηθητικών κτισμάτων σαν το Μικρό και το Παλιό Ερμιτάζ της Αικατερίνης ΙΙ, και το θέατρο του Ερμιτάζ. Τα χειμερινά ανάκτορα μαζί με το Ναυαρχείο και τις πλατείες τους αποτελούν τον πυρήνα της πόλης. Η κάτοψή τους είναι τετράγωνη με κεντρικό αίθριο (εικ. 54). Το πρόβλημα που είχε να αντιμετωπίσει ο Ραστρέλι ήταν η επίλυση όψεων πολύ μεγάλου μήκους (εφάμιλλων αυτών των Βερσαλλιών). Ο Ραστρέλι σχεδίασε τις όψεις κατά μήκος του Νέβα και προς την «Πλατεία των Ανακτόρων» με τριμερή διάταξη. Τα επιμέρους τμήματα διαμορφώθηκαν με την επανάληψη σε σειρά όμοιων διαχώρων, με αποτέλεσμα μονότονο, όσο επιδέξια κι αν προσπάθησε να δώσει μια πνοή ποικιλίας με την εναλλαγή της μορφής των ανοιγμάτων και των υποστυλωμάτων κατά ξεχωριστές ενότητες. Οι δύο ψηλότεροι όροφοι σχεδιάστηκαν με κίονες γιγάντιου κορινθιακού ρυθμού πάνω σε κυβικές βάσεις και είναι τόσο δραματικά τονισμένοι κατά το ύψος τους, που δείχνουν να συνθλίβουν τις ιωνικές κολώνες του χαμηλότερου επιπέδου. Η εντύπωση του κτηρίου όπου η κατώτερη ζώνη του μοιάζει να έχει συνθλιβεί από την υπερκείμενη, εντάθηκε με την εξαφάνιση της βάσης, όταν αργότερα ανέβηκε το επίπεδο του εδάφους. Στα χειμερινά ανάκτορα βλέπουμε ουσιαστικά τον τύπο του ανακτόρου Στρογκάνωφ εμπλουτισμένο με κίονες στην πρώτη στάθμη, και ως προς τις όψεις, αυτές μοιάζουν να είναι παραλλαγές του ίδιου θέματος με περισσότερα ροκοκό διακοσμητικά στοιχεία. Αλλά ό,τι κερδίζεται σε μορφολογική ποικιλία, στα χειμερινά ανάκτορα, χάνεται σε ιεράρχηση της δομής. Καθώς η Ελισάβετ και ο Ραστρέλι προτιμούσαν πάνω απ όλα τα παιχνιδίσματα του στυλ Ροκοκό, το πιο ευχάριστο ίσως χαρακτηριστικό των Χειμερινών Ανακτόρων ήταν η επεξεργασία των παραθύρων και των επιμέρους στοιχείων της όψης, όπως τα πλαίσια των ανοιγμάτων και ο γλυπτός διάκοσμος. Στην κορυφογραμμή του το κτήριο φέρει γλυπτά πάνω σε βάθρα, δίνοντας, έτσι, έναν τόνο θεατρικότητας (σαν μία σκηνογραφική εικόνα του Βιβιένα) (εικ. 55) που γίνεται εντονότερη με το παιγνίδισμα των αντικατοπτρισμών στο νερό. ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑΚΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ «ΣΜΟΛΝΥ» ( ) Το μοναστηριακό συγκρότημα (εικ. 56) σχεδιάστηκε από τον Ραστρέλι, με εντολή της Ελισάβετ, μεταξύ Σε κάτοψη έχει σχήμα ελληνικού σταυρού, αποτελούμενο από τους κοιτώνες των μοναχών και εγκαταστάσεις φιλοξενίας χήρων γυναικών. Τέσσερα μονότρουλλα παρεκκλήσια τοποθετήθηκαν στις εσωτερικές γωνίες του σταυρού, ενισχύοντάς τες. Κεντροβαρικά, τοποθετήθηκε το καθολικό, ο ναός της Σταυρώσεως, ένα από τα αριστουργήματα του ρωσικού Μπαρόκ. Το περίγραμμα της κάτοψης, καθώς και οι όψεις του κτηρίου παρουσιάζουν έντονη πλαστικότητα, με διαδοχικές «εξέδρες» που εξωτερικά κοσμούνται με κίονες με σύνθετα κιονόκρανα,τα πλαίσια των ανοιγμάτων διακοσμήθηκαν με περίτεχνα γύψινα, και την είσοδο στέφει ένα καμπύλο, σπαστό αέτωμα. Το βασικό χρώμα των τοίχων του κτηρίου είναι ανοιχτό μπλε, με τις λεπτομέρειες και τα υπόλοιπα αρχιτεκτονικά στοιχεία βαμμένα λευκά, όπως συνηθιζόταν (εικ. 57, 58). Το κατώτερο τμήμα της όψης διαιρείται σε δύο ζώνες οι οποίες «υποστηρίζουν» τον κεντρικό τρούλλο που περιβάλλεται από τέσσερα κωδωνοστάσια. Συνολικά, μέσω της στέρεας, αλλά ανήσυχης λόγω των «πτυχώσεων», οριζόντιας βάσης που δημιουργεί το κυρίως σώμα του ναού, αναδεικνύεται η ένταση του κεντρικού του τμήματος με τον τρούλλο, προκαλώντας την εντύπωση της ανάτασης του κτηρίου προς τον ουρανό. Σύμφωνα με το αυθεντικό σχέδιο του Ραστρέλι, μακέτα του οποίου σώζεται, επρόκειτο να κατασκευαστεί στην είσοδο του συγκροτήματος ένας πολύ ψηλός πύργος κωδωνοστασίου, ύψους 160 μέτρων (εικ. 59). Όμως, λόγω της έλλειψης οικονομικών πόρων το αρχικό σχέδιο δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Το ίδιο συνέβη και με τον (εικ. 54) Λεπτομέρεια της όψης προς την πλατεία των ανακτόρων (εικ. 55) Σκηνογραφικό σχέδιο του Ferdinando Galli Bibiena (εικ. 56) Άποψη της Μονής Σμόλνυ 32 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 33

18 (εικ. 57, 58) Η δυτική όψη του Καθολικού της μονής (εικ. 59) Το πρόπλασμα του μοναστηριακού συγκροτήματος με το μεγάλου κωδωνοστάσιο της εισόδου που δεν κατασκευάστηκε ποτέ εσωτερικό διάκοσμο του κτηρίου, που ολοκληρώθηκε μερικώς ύστερα από αρκετά χρόνια, το 1762, κλασικιστικό στυλ, από τον Γιούρι Φέλτεν. Όταν η Ελισάβετ πέθανε, τον Ιανουάριο του 1762, η επιρροή του Ραστρέλι άρχισε να φθίνει γοργά. Ο νέος Τσάρος, Πέτρος ο ΙΙΙ, ενδιαφερόταν περισσότερο για τις γυμναστικές ασκήσεις των στρατευμάτων, παρά για την ανέγερση ανακτόρων και η σύζυγός του, η Μεγάλη Δούκισσα Αικατερίνη, δεν έδειχνε πια προτίμηση στο Μπαρόκ που χαρακτήριζε τα κτήριά του. Ήταν αποφασισμένη να αλλάξει δραστικά τα πράγματα και το έκανε σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, απομακρύνοντας με έκδηλη τη δυσαρέσκειά της, τον κύριο εκφραστή του Μπαρόκ από το προσκήνιο. Ήδη, μετά τα μέσα του 18ου αιώνα, το Μπαρόκ στη Δύση θεωρείται ξεπερασμένο. Η αυστριακής καταγωγής Αικατερίνη είναι ενημερωμένη γι αυτό, όπως και για το κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο που υποστηρίζει τη νέα τάση που εμφανίζεται στις τέχνες. Ο κλασσικισμός, ως απόρροια των ιδεών του Διαφωτισμού, με αναφορές στο αρχαίο ρωμαϊκό και ελληνικό παρελθόν της Ευρώπης, κάνει την εμφάνισή του και στη Ρωσία με την υποστήριξη της νέας χαρισματικής αυτοκράτειρας. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΗΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΙΙ ( ) Μετά τον θάνατο της αυτοκράτειρας Ελισάβετ, στις 25 Δεκεμβρίου 1761, ανέρχεται στην εξουσία ο ανιψιός της, Πέτρος III. Ο νέος τσάρος ήταν ανίκανος να κυβερνήσει την ρωσική αυτοκρατορία, λόγω της ανωριμότητας της σκέψης και του ανισόρροπου χαρακτήρα του. Η εκκεντρική του συμπεριφορά και η κακή εξωτερική πολιτική που προσπάθησε να ακολουθήσει τον έκαναν ιδιαίτερα μη δημοφιλή στον κύκλο της Αυλής. Έτσι, τον Ιούλιο 1762, το πολιτικό λάθος του Πέτρου III να μετακινηθεί με τους άμεσους υποστηρικτές του στο Ορανιενμπάουμ στα προάστια, αφήνοντας την γυναίκα του Αικατερίνη στην Αγία Πετρούπολη, είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση του από το θρόνο. Στις δεκατρείς και δεκατέσσερις Ιουλίου, μετά την αναίμακτη εξέγερση της Φρουράς, η Αικατερίνη ΙΙ ανέρχεται στο θρόνο με την υποστήριξη της αυτοκρατορικής Φρουράς και της Γερουσίας. Έξι μήνες μετά την ανατροπή του, πεθαίνει στην Ρόπσα όπου είχε εξοριστεί. Έτσι, η γερμανίδα πριγκήπισσα, Sophie Friederike Auguste von Anhalt Zerbst, κόρη Πρώσου στρατηγού, γίνεται η πληρεξούσιος διάδοχος του ρωσικού θρόνου (εικ. 60). Κατά την βασιλεία της ( ), η Αγία Πετρούπολη γίνεται μία από τις μεγαλύτερες πληθυσμιακά πόλεις της Ρωσίας φτάνοντας, το 1784, τον αριθμό των κατοίκων. Η βασιλεία της Αικατερίνης της Μεγάλης χαρακτηρίζεται ως περίοδος πεφωτισμένης απολυταρχίας. Οι μεγάλες διπλωματικές νίκες στο εξωτερικό αυξάνουν την αυτοπεποίθηση για τη θέση της αυτοκρατορίας δίπλα στις μεγάλες δυνάμεις εκείνης της περιόδου. Παράλληλα, ενδυναμώνονται οι σχέσεις της με την Δύση τόσο σε πολιτικό, όσο και σε πολιτιστικό επίπεδο. Η Αικατερίνη έχει μια πολύ καλή παιδεία ως βάση και είναι διαποτισμένη από το πνεύμα του Διαφωτισμού. Με την επιρροή της, παρατηρείται άνθιση των γραμμάτων, των επιστημών και της οικονομίας, καθώς και σημαντική άνοδος του βιοτικού επιπέδου. Η Αικατερίνη έδωσε μεγάλη σημασία στην ανοικοδόμηση της πρωτεύουσας με στόχο να της δώσει «επίσημη» όψη. Σύντομα, στην πόλη, εκφράζεται η ανάγκη μιας οργανωμένης οικοδομικής ανάπτυξης με βάση τις νέες ιδέες του κλασικισμού, περί τάξης, και η συγκρότηση μιας νέας αρχιτεκτονικής γλώσσας. Η ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΚΑΙ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΚΛΑΣΣΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΡΩΣΙΑ Έτσι, από το 1760 και εξής, στη Ρωσία γίνεται η αλλαγή αρχιτεκτονικής και γενικότερα καλλιτεχνικής έκφρασης μέσα από το νέο πολιτικό και οικονομικοκοινωνικό πλαίσιο της αυτοκρατορίας, αλλά και τα νέα πολιτιστικά ρεύματα της Δύσης. Το Μπαρόκ με τον έντονα διακοσμητικό του χαρακτήρα, το οποίο είχε φτάσει στο απόγειό του μέσα από το έργο του μεγαλύτερου, ίσως, εκφραστή του, του Ραστρέλι, δίνει τη θέση του στον κλασσικισμό που γρήγορα αφομοιώνεται στην Πετρούπολη και τη Μόσχα, και αργότερα διαδίδεται και στην υπόλοιπη Ρωσία. Για την αρχιτεκτονική του κλασσικισμού, χαρακτηριστικές είναι οι κανονικές και γεωμετρικά ορθές κατόψεις και η ισορροπία των συμμετρικών συνθέσεων, η αυστηρή αρμονία των αναλογιών, και η διαδεδομένη χρήση των διαφόρων ρυθμών από τον αρχαίο κόσμο και την τέχνη της Αναγέννησης. Ο κλασσικισμός διαδόθηκε στην πλειοψηφία των ευρωπαϊκών χωρών, ωστόσο με διαφορές και ιδιαιτερότητες σε καθεμιά. Στη Ρωσία το γεγονός που συνετέλεσε στη γρήγορη επικράτηση του ήταν οι αρχιτεκτονικές προτιμήσεις της Αικατερίνης που είχαν ως απόρρεια την απομάκρυνση του Ραστρέλλι από την Αυλή, το Αυτό που φαίνεται ως «προσωπική τραγωδία» του αρχιτέκτονα, εκφράζει, γενικά, την κρίση του Μπαρόκ που ήταν κυρίαρχο στην αυλική αρχιτεκτονική για τρεις δεκαετίες. Το έντονα διακοσμητικό ύφος του Μπαρόκ έπαψε να ανταποκρίνεται στις οικονομικές δυνατότητες του κύκλου των εργοδοτών, ο οποίος συνεχώς διευρυνόταν με την όλο και περισσότερο ανερχόμενη τάξη των εμπόρων. Παράλληλα, έπαψε να ανταποκρίνεται και στις νέες αισθητικές τάσεις και βλέψεις που επικρατούν στην αυτοκρατορία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση της άρνησης των εμπόρων για την ανέγερση του νέου «Γκοστίνυ Ντβορ» (συγκρότημα κτισμάτων εμπορικού χαρακτήρα), που θα στέγαζε τα καταστήματά τους, σύμφωνα με τα σχέδια του Ραστρέλι. Το έργο ανατέθηκε τελικά στον Βαλλέν- Ντελαμότ, βάσει της πρότασης του για απλοποίηση του διακόσμου που παράλληλα μείωνε το κόστος κατασκευής του κτιρίου. Ακολουθώντας τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, αλλά και τα πολιτιστικά ρεύματα της Δύσης, ο κλασσικισμός στην Ρωσία αναπτύσσεται από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Οι μεταρρυθμίσεις στην οικονομία της χώρας που είχαν αρχίσει επί βασιλείας του Πέτρου του Μέγα, οδήγησαν, κατά την συγκεκριμένη περίοδο, στη δημιουργία μιας μεγάλης εσωτερικής αγοράς, αλλά και στην ενεργοποίηση των εμπορικών σχέσεων με άλλες χώρες, κάτι που είχε ως ακόλουθο την αλματώδη ανάπτυξη της γεωργικής και βιοτεχνικής παραγωγής. Απο πρώτα χρόνια της βασιλείας της, η Αικατερίνη II αποφάσισε τη δωρεά εδαφών σε ευγενείς, ιδίως σε αυτούς που την υποστήριξαν στην άνοδό της στην εξουσία. Ταυτόχρονα με την οικονομική ενίσχυση των (εικ. 60) Η Αικατερίνη ΙΙ 34 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 35

19 ευγενών, δια της διανομής γαιών, κλιμακώνεται και η ανάγκη για την ανέγερση νέων κτηρίων κατοικίας στην επαρχία. Σε αυτό βοήθησε και το μανιφέστο «περί της ελευθερίας των ευγενών» (1762) που επέτρεπε στους ευγενείς να υπηρετούν τη στρατιωτική τους θητεία χωρίς να μετακινούνται από τα εδάφη τους. Γύρω στο 1785, με παρόμοια διατάγματα, οργανώνεται η διάρθρωση και ο τρόπος της διοίκησης των πόλεων δίνοντας πολλά προνόμια στις τάξεις των εμπόρων και βιοτεχνών. Έτσι, παράλληλα με τη συνέχιση ανέγερσης ναών και ανακτόρων, δημιουργείται η ανάγκη ανέγερσης κτηρίων διοικητικών και κοινωνικών. Σε αυτά ανήκουν τα «Γκοστίνυ Ντβόρ», αγορές, μαγαζιά, αποθήκες, τράπεζες, και χρηματιστήρια κ.ά.. Ο «πόλεμος των χωρικών» που ξεσπάει λίγο αργότερα, το , αποτελεί την κύρια αιτία της αναδιοργάνωσης της τοπικής αυτοδιοίκησης. Έτσι, στις πόλεις αρχίζουν να κτίζονται νοσοκομεία, φυλακές, στρατώνες, κτήρια διοίκησης κ.ά. Η εξωτερική πολιτική της Ρωσίας στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα σημαδεύτηκε από τους πολέμους κατά της Τουρκίας ( και ), με αποτέλεσμα την επικράτηση της ρωσικής ισχύος στην Μαύρη θάλασσα και την Κριμαία (1783). Παράλληλα, η Ρωσία συγκρούεται με την Πολωνία για την επικράτηση στα εδάφη της Ουκρανίας και της σημερινής Λευκορωσίας (1772), αλλά και με τη Σουηδία που επέβλεπε στην επανάκτηση του ελέγχου στη Βαλτική Θάλασσα. Λόγω της επικράτησης της αυτοκρατορίας σε όλες σχεδόν τις συρράξεις και αντιπαραθέσεις, ανεβαίνει το γόητρό της στη ευρωπαϊκή πολιτική και οικονομική αρένα. Αυτό βρήκε την αντανάκλασή του στην ανέγερση μεγαλόπρεπων μνημειωδών κτισμάτων. Μέσα στο πνεύμα του Διαφωτισμού, αναπτύσσονται με γρήγορους ρυθμούς η παιδεία και η επιστήμη κάτι που επιτάσσει την ανέγερση ακαδημιών, σχολών, θεάτρων, βιβλιοθηκών κ.ά.. Την ίδια εποχή, παρατηρείται άνοδος της αστικής τάξης, οι πόλεις αναπτύσσονται λόγω της ανέγερσης κατοικιών, αλλά και κτηρίων με ενοικιαζόμενους χώρους, κυρίως από τα τέλη του 18ου αιώνα. Στις πιεστικές ανάγκες ενός τεράστιου όγκου ανοικοδόμησης που πραγματοποιείται στη χώρα την εποχή της Αικατερίνης ΙΙ, οι μορφές και ο πολύπλοκος και απαιτητικός διάκοσμος του Μπαρόκ γίνονται μη αποδεκτοί λόγω ακριβώς της ιδιαιτερότητάς του και του κόστους, αλλά και λόγω του πλήθους των ειδικευμένων ανθρώπων που θα έπρεπε να απασχοληθούν στην ανέγερση και τη διακόσμηση. Με την επέκταση της αυτοκρατορίας στην Ανατολή και τον Νότο, μετά τους νικηφόρους πολέμους, προκύπτει κι εκεί η ανάγκη από αρχιτέκτονες και τεχνίτες και δημιουργεί μεγαλύτερες απαιτήσεις τις οποίες το Μπαρόκ δε μπορεί να καλύψει. Την ίδια περίοδο, γενικότερα, στην τέχνη αρχίζει να επικρατεί μια πιο ρεαλιστική τάση (γλύπτες Φ. Σούμπιν, Μ.Κοζλόβσκι, ζωγράφοι Φ. Αλεκσέεβ, Μ. βανόβ κ.ά.). Ένας ακόμη παράγοντας για την είσοδο του κλασσικισμού είναι και η επίδραση που είχε «ο πόλεμος των χωρικών», αλλά και οι ιδέες του Διαφωτισμού που εισχωρούν στους υψηλούς κύκλους της κοινωνίας, οι οποίοι αρχίζουν να βλέπουν το μπαρόκ ως σύμβολο των συντηρητικών βλέψεων της Αυλής και της καταπίεσης των κατώτερων στρωμάτων (χαρακτηριστικά είναι τα έργα του συγγραφέα Ράντιτσεβ). Οι παραπάνω, λοιπόν, πολιτικές, ιδεολογικές, αλλά και πολιτιστικές συνθήκες οδήγησαν στο νέο ιδεώδες περί κάλλους στη χώρα. Ο κλασσικισμός στη Ρωσία γεννιέται και ωριμάζει σε ένα περιβάλλον φεουδαρχίας και δουλοπαροικίας, ως αποτέλεσμα των κοινών συμφερόντων της νεοδημιούργητης αστικής τάξης και της, ακόμα άρχουσας τάξης των ευγενών. Πρέπει να αναφέρουμε, πως η αρχιτεκτονική της αρχαιότητας ήταν γνωστή, ήδη, από την εποχή του Πέτρου του Μέγα από τους Ιταλούς αρχιτέκτονες (Φοντάνα, Μικέττι, Κιαβέρι κ.ά.) που είχαν εργαστεί στην Αγία Πετρούπολη. Η ανακάλυψη της Πομπηίας, όπως και πολλών ελληνικών ναών στην Σικελία, τα έργα του Πιρανέζι δεν αφήνουν ασυγκίνητη την Ρωσία. Έργα του Βίνκελμαν (π.χ. «Η ιστορία της τέχνης της Αρχαιότητας», 1764), του Καίλιου, του Λερουά κ.ά., φτάνουν στην ρωσική αυτοκρατορία, όπως επίσης και έργα του Βιτρούβιου, του Παλλάδιο, του Βινιόλα και του γαλλικού κλασικισμού. Η άφιξη στη Ρωσία του Γάλλου αρχιτέκτονα Βαλλέν-Ντελαμότ (1759) με ομάδα καλλιτεχνών, αλλά και η παραμονή στη Γαλλία και Ιταλία των μαθητευόμενων της Ακαδημίας Καλών Τεχνών Αγίας Πετρούπολης (Μπαζένοβ, Στάροβ κ.ά.) βοήθησε σημαντικά στην διάδοση των ιδεών του κλασσικισμού. Χαρακτηριστικό είναι και το γεγονός της εμφάνισης στα έργα των ντόπιων αρχιτεκτόνων στοιχείων κλασικισμού, π.χ. σε κάποια έργα του Κοκόρινοβ αλλά και στο «Μπότνι Ντομ» στο Πετροπαύλοβσκ (εικ. 61) ( ) του Βίστ, ένα κτήριο που προοριζόταν να στεγάσει ένα από τα πρώτα πλοιάρια του στόλου του Πέτρου του Μέγα, τον λεγόμενο «παππού του ρώσικου ναυτικού». Δυο αυστηρές στοές με τέσσερεις κίονες τοσκανικού ρυθμού και του ιδίου ρυθμού παραστάδες, συνδυάζονται με σκαλιστά πλαίσια παραθύρων, με στοιχεία μπαρόκ στην βάση του κτίσματος και σπαστή στέγη, με αλληγορικό άγαλμα (σύμβολο της ναυσιπλοΐας) στην απόληξη. Ο κλασσικισμός διαδίδεται γοργά και με την έκδοση μανιφέστων και θεωρητικών έργων για την τέχνη, των Ιβανόβ, Τσεκαλεύσκι, Ουρβάνοβ, αλλά και με σύγχρονες εκδόσεις από την Γαλλία, Ιταλία και Αγγλία. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στον ρωσικό κλασσικισμό δεν υπήρχαν κάποιες αυστηρές κατευθυντήριες-κανονιστικές αρχές που να ακολούθησαν πιστά οι αρχιτέκτονες. Ακόμα και η χρήση των ρυθμών δεν αποτέλεσε δόγμα, αλλά καθαρά ένα εργαλείο σύνθεσης με την κατά περίπτωση εφαρμογή του στα κτίρια. Ένα στοιχείο που εκμεταλλεύτηκε η ρωσική αρχιτεκτονική ήταν το χρώμα, το οποίο στις δύσκολες κλιματολογικές και γεωγραφικές συνθήκες της Αγίας Πετρούπολης, όπως και άλλων βόρειων χωρών (Αγγλία, Σουηδία) επέτρεπε να τονιστεί η πλαστικότητα των κτιρίων, η σύνθεση των όψεων και η ανάδειξη των αρχιτεκτονικών στοιχείων, κατά τις σκοτεινές ημέρες, όταν το φως είναι ισχνό. Τα έντονα χρώματα και η πολυχρωμία, εξάλλου, υπήρχε, ήδη, στη ρωσική αρχιτεκτονική παράδοση καθαρά για την αντιμετώπιση της έλλειψης φωτός κατά το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου και παράλληλα αποτέλεσε και ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία του λεγόμενου Μπαρόκ του Πέτρου. Κατά την περίοδο του κλασσικισμού, οι προσόψεις χρωματίζονταν με αρκετά ανθεκτικά χρώματα πάνω σε επιχρίσματα με βάση τον ασβέστη. Συνήθως, αυτά που χρησιμοποιούνταν ήταν γκρι, κίτρινα, πορτοκαλί, (εικ. 61) Το «Μπότνι ντομ» 36 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 37

20 κόκκινα και μπλε. Το φόντο των χρωματισμένων τοίχων τονιζόταν από λευκές ή ελαφρώς χρωματισμένες κολώνες, παραστάδες και ποδιές. Οι τρούλοι, οι οβελίσκοι, τα κορυφώματα και οι σταυροί ήταν επίχρυσα. Η Αγία Πετρούπολη, ως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, ήταν η πόλη που, περισσότερο από κάθε άλλη, ευνόησε τον ακαδημαϊκό χαρακτήρα του κλασσικισμού, υπό την επίβλεψη του κράτους που μέσα από τους μηχανισμούς του προώθησε δυναμικά τον αυστηρό αυτό ρυθμό. Το αυστηρό και κατευθυνόμενο ύφος του κλασσικισμού, γρήγορα ώθησε πολλούς από τους κύριους εκφραστές του στη Ρωσία (Μπαζένοφ, Κοζακόφ κ.ά.) να στραφούν στο ρομαντισμό με στοιχεία μέσα από την παράδοση, όπως τη χρήση ζωηρών χρωμάτων, τη μίμηση των σκαλισμάτων των παραδοσιακών ρωσικών σπιτιών (ιζμπά) και των αναγλύφων τους. Ο Ρομαντισμός στη Ρωσία είχε μεγάλη καλλιτεχνική πολυμορφία, συχνά ξεφεύγοντας τελείως από τον κλασσικισμό και κάνοντας έντονη χρήση της παραδοσιακής ρωσικής αρχιτεκτονικής (της προγενέστερης, δηλαδή, της εποχής του Πέτρου του Μέγα), της αρχιτεκτονικής της Ανατολής, αλλά και τύπων της αρχιτεκτονικής της μεσαιωνικής Δύσης. Αποτέλεσμα αυτού ήταν τα δημιουργήματα του Ρομαντισμού να έχουν συχνά επιφανειακό - μιμητικό χαρακτήρα (ψευδογοτθικός, νεορωσικός ρυθμός κ.ά.). Κάθε αρχιτέκτονας ερμήνευε το Ρομαντισμό ανάλογα με τις προσωπικές του προτιμήσεις, αλλά και σε σχέση με την χρήση του κτηρίου, ανατρέχοντας στις σχετικές πηγές. Παράλληλα, μεγάλο ρόλο έπαιζαν και οι προτιμήσεις και οι οικονομικές δυνατότητες του εργοδότη, όπως και οι επιρροές που δεχόταν από τους διάφορους καλλιτεχνικούς κύκλους. Πολλές αρχιτεκτονικές αποφάσεις ήταν συχνά συνυφασμένες και με τα πολιτικά δρώμενα. Έτσι, ιδίως στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, μετά τις νίκες της Ρωσίας στον Νότο και την Ανατολή, μεγαλώνει το ενδιαφέρον για την αρχιτεκτονική της Τουρκίας ειδικά, αλλά και της Ανατολής γενικότερα. Η ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΉ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗΣ ΜΕΤΑ ΤΑ ΜΈΣΑ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ Η ραγδαία ανάπτυξη των πόλεων στα μέσα του 18ου αιώνα, οδήγησε στη συγκρότηση της «Επιτροπής για την ανοικοδόμηση με λίθο», το Δεκέμβριο του 1762, που επέβλεπε εργασίες σε εκατοντάδες πόλεις της αυτοκρατορίας. Η επιτροπή λειτούργησε μέχρι το 1796, και την διηύθυναν κατά περιόδους επιφανείς αρχιτέκτονες : , Αλέξιος Βασίλιεβιτς Κβάσοβ, , Ιβάν Εγκόροβιτς Στάροβ, , Ιβάν Λέμ. Τα σχέδια των πόλεων που εκπονήθηκαν αντανακλούσαν την κύρια κατεύθυνση που ακολούθησε η Επιτροπή, δηλαδή την οργάνωση με βάση ορθοκανονικών συστημάτων οδικών αξόνων, και τον διαχωρισμό και τονισμό των εμπορικών και διοικητικών κέντρων. Καθοριστικό ρόλο στην οργάνωση έπαιξαν οι μετακινήσεις τόσο δια της ξηράς όσο και των ποταμών και λιμνών, οι ήδη διαμορφωμένες εμπορικού και διοικητικού χαρακτήρα πλατείες, και τα υπάρχοντα όρια κάθε πόλης. Η οικοδόμηση πάνω στις οδικές αρτηρίες και τις πλατείες των πόλεων οργανωνόταν με ένα ενιαίο ύψος το οποίο ήταν ιεραρχημένο ανάλογα με την σημασία της περιοχής. Οι κύριες οδοί και οι πλατείες έπρεπε να κτίζονται με κτίρια γοήτρου, τα περισσότερα κρατικά, με σύνθεση γραμμική, ώστε να δημιουργούνται επιβλητικές, συνεχείς όψεις, με ενιαία μορφολογία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της οργάνωσης αποτελεί η Αγία Πετρούπολη με την ενιαία μορφολογική οργάνωση των οδών και τις χαρακτηριστικές όψεις τους. Το 1769, έχουμε την έγκριση του νέου πολεοδομικού σχεδίου του αρχιτέκτονα Κβάσοβ. Σ αυτό, επικρατούν και αναπτύσσονται οι ιδέες του κανονικού σχεδιασμού που αποτελούν και την βάση για όλα τα μετέπειτα δομικά έργα που εκπονούνται στην πόλη. Οι αστικές χαράξεις έχουν πλέον αποσαφηνιστεί, και γίνεται η τελική διαμόρφωση και οργάνωση των τμημάτων της πόλης σε οικοδομικά τετράγωνα. Στο νησί Βασίλιεβσκι, συνεχίζεται η χάραξή του βάσει ορθοκανονικού συστήματος, στο οποίο βρίσκει την απήχησή του το αρχικό σχέδιο του Πέτρου του Μέγα, και έρχεται σε αντιπαράθεση με την ακτινική οργάνωση της άλλης όχθης του Νέβα ποταμού. Πρέπει να τονιστεί ότι την περίοδο που εξετάζουμε το κέντρο της πόλης έχει πλέον παγιωθεί και είναι χαρακτηριστικό πως παραμένει το ίδιο μέχρι και τις μέρες μας. Διαιρείται σε τρεις περιοχές, σύμφωνα με τις λειτουργίες που εξυπηρετούν : 1) το διοικητικό κέντρο στην νότια όχθη με τα κτίρια του Ναυαρχείου και των ανακτόρων, αλλά και την λεγόμενη περιοχή του Ναυαρχείου γενικότερα η οποία ορίζεται από την «τρίαινα» των τριών λεωφόρων που καταλήγουν σε αυτό και το φυσικό κανάλι Φοντάνκα (συμβολική οργάνωση που τονίζει την άρρηκτη σχέση της πόλης, αλλά και της αυτοκρατορίας γενικότερα, με την θάλασσα) 2) το παλιό ιστορικό κέντρο στο νησί με το Φρούριο Πέτρου και Παύλου, και 3) το παλιό διοικητικό κέντρο, το οποίο πλέον παίζει το ρόλο οικονομικού, διοικητικού, αλλά και εκπαιδευτικού κέντρου, στο νησί Βασίλιεφσκι, με την ύπαρξη των κτηρίων της Τράπεζας, των Δώδεκα Κολλεγίων, του νέου Χρηματιστηρίου και του κτηρίου της Ακαδημίας των Τεχνών. Η αρχιτεκτονική διαμόρφωση των κτιρίων οργανωνόταν σύμφωνα με κάποιους τύπους όψεων σχεδιασμένους από τον Κβάσοβ με κάποια από τα κύρια χαρακτηριστικά τους να είναι η λιτότητα και η απλότητα των αρχιτεκτονικών συνθέσεων και μορφών, με τις ενιαίες επιφάνειες των όψεών τους να ζωντανεύουν κυρίως από τις επαναλαμβανόμενες ζώνες των ανοιγμάτων και των στοιχείων τους. Γι αυτό και, ενώ στις πόλεις της Ρωσίας η κατοικία συνήθως αναπτυσσόταν σε ένα ή δύο στάθμες, μόνο στην Αγία Πετρούπολη έφτανε και ως τα τέσσερα επίπεδα. Για την οργάνωση της γρήγορα αναπτυσσόμενης περιοχής του Ναυαρχείου, ο Α. Β. Κβάσοβ, το 1765, παρουσίασε προτάσεις για την αναδιαμόρφωση της προκυμαίας του ποταμού Φοντάνκα και μελέτες για νέες διαμορφώσεις πλατειών στα σημεία ύπαρξης γεφυρών και των διασταυρώσεών τους με τις κύριες αρτηρίες κυκλοφορίας, οι οποίες ξεκινούσαν από το κέντρο της πόλης. Εάν μέχρι εκείνη την στιγμή οι όχθες του ποταμού Φοντάνκα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως μια πράσινη ζώνη με εξοχικές κατοικίες, τώρα πλέον μπαίνει στο σχέδιο της πόλεως και αποτελεί, όχι μόνο το νότιο όριό της, αλλά και μία από τις κύριες οδικές αρτηρίες της πρωτεύουσας. Στην Αγία Πετρούπολη στα τέλη του 18ου αιώνα εργάζονταν υψηλού επιπέδου ντόπιοι αρχιτέκτονες, απόφοιτοι της Ακαδημίας των Τεχνών (Μπαζένοβ, Βόλκοβ, Στάροβ), αλλά και αυτοδίδακτοι, οι οποίοι είχαν εκπαιδευτεί και στο εξωτερικό (Λβόβ). Παράλληλα, στην πρωτεύουσα εργάστηκαν και προσκεκλημένοι αρχιτέκτονες από το εξωτερικό όπως ο 38 Aγία Πετρούπολη ( ): Ένα παράθυρο στη Δύση 39