ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΠΙΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Transcript

1 Τµήµα Αρχιτεκτόνων Κατ επιλογήν υποχρεωτικό Μάθηµα 8 ου Εξαµήνου Τοµέας 3-8 ο Εξάµηνο Ακ. Έτος ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΠΙΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Με ιδιαίτερο θέµα: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΤΟΠΙΟ και ΝΕΡΟ.. Κ. Μωραΐτης, Επίκ. Καθηγητής Θ. Ν. Στασινόπουλος, Βοηθός. Π. Καραµανέα, Λέκτορας (407/80) :

2 2 ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ 1.0. Η ΣΧΕ ΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ και Ο ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΓΕΝΙΚΑ : ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. Η περιγραφή του τίτλου του µαθήµατος, ορίζει ως αντικείµενο του τη διερεύνηση του «Τοπίου», σε συσχετισµό µε τους παράπλευρες όρους «Περιβάλλον» και «Αρχιτεκτονική» ΕΙ ΙΚΟΤΕΡΑ : ΣΧΕ ΙΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ. Ειδικότερα, όπως εξηγήσαµε ήδη, στο ειδικό αυτό µάθηµα προσεγγίζουµε το τοπίο, ως αντικείµενο σχεδιασµού. Επειδή θεωρούµε εντούτοις, πως υπάρχει έλλειψη θεωρητικής υποστήριξης σε σχετικά θέµατα, ο χρόνος σχεδιαστικής προσπάθειας συµπληρώνεται από µια σειρά συνεπτυγµένων, χρονικά και θεµατολογικά, παρουσιάσεων. Σκοπός των παρουσιάσεων αυτών είναι να σχολιάσουν και να ενισχύσουν τη σχεδιαστική άσκηση µάλλον, παρά να συγκροτήσουν ένα σύνολο µαθηµάτων θεωρίας τοπίου, εγχείρηµα το οποίο συνδέεται υπενθυµίζουµε, µε ανάλογους κύκλους µαθηµάτων, του µεταπτυχιακού προγράµµατος σπουδών.

3 Η ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΤΩΝ ΟΡΩΝ Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ «ΤΟΠΙΟΥ». Μια πρώτη απαίτηση του τίτλου του µαθήµατος, αφορά εποµένως τον ορισµό του «Τοπίου». Με τον όρο «Τοπίο» περιγράφεται η πολιτιστική ερµηνεία του τόπου. Αυτή η ερµηνεία, άλλοτε περιορίζεται µόνο στη νοητική σφαίρα της αντίληψης, άλλοτε συσχετίζεται µε γνωστικές περιοχές, όπως οι ανθρωπιστικές ή οι φυσιογνωστικές επιστήµες, άλλοτε επεκτείνεται σε εκφραστικές πρακτικές, όπως η ζωγραφική τοπιογραφία, η φωτογραφία, ο κινηµατογράφος, που επεξεργάζονται την εικόνα του τόπου και άλλοτε καταλήγει στην ολοκληρωµένη κατασκευαστική τοπιακή παρέµβαση ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟΠΙΟ. Ένα δεύτερο συστατικό στοιχείο του τίτλου του µαθήµατος, είναι η σχέση που προτείνεται ανάµεσα στην «Αρχιτεκτονική» και στο «Τοπίο». Η σχέση αυτή δεν αναγνωρίζει µόνο την αρχιτεκτονική πράξη, ως κεντρικό πολιτιστικό γεγονός, το οποίο αποδίδει ερµηνευτική και κατασκευαστική δοµή στον τόπο. Αναφέρεται επίσης η σχέση αρχιτεκτονικής και τοπίου, στη διαπίστωση πως η αρχιτεκτονική κατασκευή θέτει πάντα θέµατα «ένταξης», θέτει δηλαδή όρους συσχέτισης µε έναν ευρύτερο τόπο, ερµηνευµένο και κατασκευαστικά επεξεργασµένο από την πολιτιστική κοινότητα. Αναφέρεται εποµένως µε την έννοια αυτή πάντα η αρχιτεκτονική, σε συνθήκες τοπιακής ένταξης, είτε αυτές αφορούν το αστικό τοπίο, είτε αυτές αφορούν το πέραν της

4 4 πόλης τοπίο, που καταχρηστικά συνήθως το αποκαλούµε «φυσικό» ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΤΟΠΙΟ. Τότε όµως η αρχιτεκτονική γίνεται αντιληπτή ως τµήµα ενός ευρύτερου συστήµατος. Σε αυτό περιλαµβάνονται τόσο το υπόβαθρο της ζωής µας, το γήινο ανάγλυφο και η ατµόσφαιρα, όσο και οι ζωντανοί οργανισµοί, τα φυτά και τα ζώα. Αλλά στο ευρύτερο αυτό σύστηµα περιλαµβάνονται και οι πολιτιστικές ανθρώπινες κοινότητες, οι κάθε λογής δραστηριότητες και οι κατασκευές τους. Χρησιµοποιώντας έναν όρο δανεισµένο από τις φυσικές επιστήµες, µπορούµε να περιγράψουµε την αρχιτεκτονική ως συσχετισµένη µε ένα ευρύτερο «Περιβάλλον». Με το λεπτό δηλαδή εκείνο γήινο στρώµα, που οι φυσικοί επιστήµονες αποκαλούν βιόσφαιρα και το οποίο αντιστοιχεί σε όλα όσα αποτελούν το υπόβαθρο της ζωής, αλλά και στους ζωντανούς οργανισµούς συνολικά. Τη διερεύνηση αυτού του πεδίου, που µόλις προσεγγίσαµε µε τον όρο «Περιβάλλον», την πραγµατεύονται ειδικότερα, άλλα συγγενή µαθήµατα. Στα πλαίσια των δικών µας παρουσιάσεων, αρκούµαστε στο σχολιασµό της συµπληρωµατικής σχέσης ανάµεσα στους όρους «τοπίο» και «περιβάλλον», επεξηγώντας πως ανάλογο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η συγκριτική τους αρχιτεκτονική διερεύνηση.

5 Η ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΕΙ ΙΚΟΤΕΡΗ ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ, ΓΕΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΑΙ ΕΙΑ, ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟ ΕΝ ΙΑΦΕΡΟΝ. Είναι φανερό πως το µάθηµα που παρουσιάζουµε συνδέεται άµεσα µε την ευκαιρία άσκησης, σε θέµατα που αφορούν την επεξεργασία του τοπίου. Το επιχείρηµα για την προφανή αυτή σκοπιµότητα, αξίζει εντούτοις να συµπληρωθεί µε δύο άλλα επιχειρήµατα. Πρώτα µε το επιχείρηµα της ενίσχυσης της γενικότερης παιδείας του αρχιτέκτονα, όπως και µε το πρακτικότερο επαγγελµατικό ενδιαφέρον, που εµφανίζει η ενασχόληση του µε θέµατα σχεδιασµού τοπίου ΤΡΕΙΣ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Η διαµόρφωση του Τοπίου, πρακτική πολιτιστικά κεντρική, για το νεώτερο δυτικό πολιτισµό. Επεξηγώντας αναλυτικότερα τη σκοπιµότητα του µαθήµατος, σε επίπεδο συγκρότησης της γενικής παιδείας του αρχιτέκτονα, αξίζει να τονίσουµε την κεντρική σηµασία της Αρχιτεκτονικής Τοπίου, για το νεώτερο υτικό πολιτισµό. Αναφερόµαστε στο γεγονός, πως οι παρεµβάσεις τοπίου αποτελούν, κατά τη νεώτερη δυτική ιστορία, δραστηριότητα µε εξαιρετικό κοινωνικό ενδιαφέρον. ε συσχετίζονται µόνο µε τις παραγωγικές πρακτικές και µε την επιστηµονική ανάπτυξη. Αναλαµβάνουν επίσης, µε

6 6 χειρονοµίες σε µεγάλο βαθµό συµβολικές, να συµπυκνώσουν και να προβάλουν το σύνολο των πολιτιστικών επιτευγµάτων. Η νεώτερη ελληνική ιστορία δε διαθέτει βέβαια ανάλογα σηµαντικά παραδείγµατα. Γι αυτό ίσως, ακόµη και σήµερα, είναι δύσκολο να κατανοήσουµε πως για τις ισχυρές κοινωνίες της Αναγέννησης και της εποχής του baroque,οι τοπιοτεχνικές παρεµβάσεις δεν περιορίζονται σε απλές ασκήσεις καλλωπισµού. Πολύ περισσότερο, επιχειρούν να εµφανίσουν εκφρασµένη σε τόπο, το σύνολο της πολιτιστικής εµπειρίας. Αποδίδουν, συχνά µε αλαζονεία αυτοκρατορική, τις τεχνικές και καλλιτεχνικές δυνατότητες των κοινωνιών που τις παρήγαγαν, όπως και την οικονοµική και πολιτική τους ευρωστία Η διεπιστηµονική σηµασία του όρου «Τοπίο» και η επικαιρότητα του ενδιαφέροντος. Επεκτείνοντας τα επιχειρήµατα για τη σκοπιµότητα του µαθήµατος, πρέπει να τονίσουµε πως η απαίτησης της ενασχόλησης µε το τοπίο εµφανίζεται στις µέρες µας πιεστική. Όχι µόνο, γιατί όπως απλοϊκά µπορούµε να υποθέσουµε η οικολογική φθορά αναγκάζει τον πολιτισµό µας να ενδιαφερθεί ενεργά για το περιβάλλον της ζωής του, για τα τοπία της πολιτιστικής του οικολογίας 1 αλλά κύρια, γιατί ο όρος «Τοπίο» εµφανίζεται εννοιολογικά τόσο ευρύς, ώστε να επιτρέπει τη σύγκλιση σε αυτόν πολλαπλών θεωρήσεων και επιστηµών. Εξετάζοντας τον όρο «τοπίο», διαπιστώνουµε πως εµφανίζεται ευρύτερος, ακόµη και από έναν όρο τόσο σηµαντικό για την ανθρώπινη σκέψη, όπως ο όρος «πόλη». Καθένας έχει να πει κάτι για την πόλη, οι περισσότερες επιστήµες οφείλουν να αναφερθούν στην πόλη. Ευρύτερο από 1 Πρβλ. F. Guattari: Οι τρεις οικολογίες, έργο όπου µε έµφαση προβάλλεται ο όρος «πολιτιστική οικολογία».

7 7 την πόλη, το «τοπίο» µπορεί να είναι η πόλη, όπως και ο οποιοσδήποτε άλλος τόπος µας αφορά πολιτιστικά. Ακόµη περισσότερο, το «τοπίο» είναι ο τόπος και ταυτόχρονα η νοητική ερµηνεία του. Είναι η ύλη του τόπου και ταυτόχρονα η άυλη αναφορά σε αυτόν. Χωρίς σηµαντική υπερβολή, µπορούµε να ισχυριστούµε πως η αναφορά στο τοπίο µπορεί να αποκτήσει και αυτήν ακόµη την ευρύτητα της κοσµικής εµπειρίας Η ιδιαίτερη συσχέτιση της Αρχιτεκτονικής Τοπίου, µε την αρχιτεκτονική συνθετική πρακτική και µε την παιδεία του αρχιτέκτονα. Ολοκληρώνοντας τον κύκλο των επιχειρηµάτων για τη σκοπιµότητα του µαθήµατος, αξίζει να σηµειώσουµε πως η ενασχόληση του αρχιτέκτονα µε το σχεδιασµό του τοπίου, αποδεικνύει βέβαια τις γνωσιολογικές του ελλείψεις σε µια σειρά από επιµέρους θέµατα. Αποδεικνύει όµως ταυτόχρονα πως διαθέτει ο αρχιτέκτονας τη βασική δυνατότητα της συνθετικής αντιµετώπισης του τοπίου, όπως και τα ειδικότερα σχεδιαστικά µέσα παρουσίασης και επεξεργασίας, αυτής της συνθετικής προσέγγισης. Με αυτήν την έννοια η παρουσία της αρχιτεκτονικής προσέγγισης στο σχεδιασµό τοπίου δεν είναι µε κανένα τρόπο περιφερειακή. Κάθε άλλο µάλιστα - επιστρέφοντας σε απόψεις που ήδη αναφέραµε συνοπτικά, αξίζει να τονίσουµε την ιδιαίτερη επικαιρότητα των αναφορών, των σύγχρονων αρχιτεκτόνων και πολεοδόµων 2, στην έννοια του τοπίου. Με σαφέστατο τρόπο, στις αναφορές αυτές, το τοπίο 2 Πρβλ. για παράδειγµα την τοπιακή ποιότητα την οποία αποδίδουν έργα, όπως το Wexner Center του Peter Eisenmann. Αλλά η αναφορά στο αστικό τοπίο χαρακτηρίζει µε έµφαση, όπως θα ισχυριστούµε στη συνέχεια του µαθήµατος, µια ευρύτατη οµάδα από έργα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, δηµόσια κτήρια όπως την Εθνική Πινακοθήκη του Βερολίνου του Mies van der Rohe ή το κέντρο Pompidou.

8 8 εµφανίζεται, όπως εξηγήσαµε ήδη στο προλογικό αυτό σηµείωµα, ως το ευρύτερο πλαίσιο ένταξης οποιασδήποτε αρχιτεκτονικής χειρονοµίας. Όχι απλά γιατί το τοπίο παραπέµπει στην τοπική ευρύτητα του περιβάλλοντος τόπου. Αλλά γιατί επιπλέον, µε πολύ πλουσιότερο τρόπο, το τοπίο παραπέµπει στον πολιτιστικά επεξεργασµένο τόπο. Παραπέµπει δηλαδή, σε όλα, τα επάλληλα «πλαίσια» πολιτιστικής «σηµείωσης» και επεξεργασίας, στα οποία η κτηριακή αρχιτεκτονική εντάσσεται. Με άλλα λόγια, η ιστορική εµπειρία αιώνων, έχει αποδείξει πως η αρχιτεκτονική δε µπορεί να είναι κτηριακή, παρά µόνο παραπέµποντας ταυτόχρονα σε κάτι ευρύτερο από αυτήν, είτε πρόκειται για έναν υποδοχέα φυσικό, είτε πρόκειται για το αστικό της υπόβαθρο. Με ανάλογο τρόπο, ο όρος «τοπίο» επιτρέπει και στην πολεοδοµική σκέψη, την ταυτόχρονη αναφορά τόσο σε θέµατα «φυσικού» σχεδιασµού, στην υλική ειδική παρουσία των αστικών δοµών, όσο και στην πολιτιστική ευρύτητα του αστικού φαινοµένου, επιχειρώντας για παράδειγµα, να διερευνήσει συνθήκες τόσο περίπλοκες και γενικευµένες, όσο αυτές που χαρακτηρίζουν την αισθητική φυσιογνωµία. της πόλης.

9 ΕΝΑΣ ΠΡΟΚΛΗΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΣ ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ. Πέρα από τη πολιτιστική θεώρηση του «τόπου» µέσω της οποίας αυτός µεταφράζεται σε «τοπίο», υπάρχει και µια πιο αντικειµενική και γιατί όχι;- λιγότερο ανθρωποκεντρική διάσταση του φυσικού πεδίου, που «οργώνει» και «θερίζει» ο homo faber κατά βούληση (;) : αυτή που αντιµετωπίζει το περιβάλλον όχι ως υπηρέτη ή εχθρό του περιούσιου ανθρώπινου είδους, αλλά ως ένα δίκτυο φυσικών και βιολογικών αλληλοσυσχετισµών οι οποίοι, στο σύνολό τους, απαρτίζουν αυτό που αποκαλούµε «φύση» και «ζωή». Με το πρίσµα αυτό, δεν αρκεί να εξετάσουµε τις επιπτώσεις που έχει στο τοπίο π.χ. ένας ξύλινος φράχτης από αισθητική ή κοινωνική άποψη. Χρειάζεται επίγνωση των λόγων που αυτός ο φράχτης, ας πούµε, παρασύρθηκε από τη βροχή, σάπισε από την υγρασία ή διαλύθηκε από τον άνεµο. Ακόµη, ότι το ξύλο του έφτασε εδώ από ένα µακρινό δάσος µε ένα ντιζελοκίνητο καράβι και ότι τα βερνίκια του έγιναν σε ένα εργοστάσιο µε τοξικά λύµατα. Ή ακόµη ότι αυτός ο φράχτης που διαιρεί ανθρώπινες µαταιοδοξίες, χώρισε και τις χελώνες της περιοχής ή έδωσε τροφή στο ντόπιο σαράκι.. Με άλλα λόγια σήµερα -στην εποχή µε παιδιά που νοµίζουν ότι τα χάµπουργκερ φυτρώνουν στα «χαµπουργκερόδεντρα» - υπάρχει έντονη ανάγκη µιας σφαιρικής επίγνωσης των φυσικών πλαισίων της ανθρώπινης δραστηριότητας και ιδίως της αρχιτεκτονικής. Κι αυτό επειδή ο δοµηµένος χώρος έχει πλέον όγκο και συστατικά µε καταλυτικές επιπτώσεις σε µεγάλο τµήµα του γήινου φλοιού, αλλά και επειδή ταυτόχρονα δέχεται την επιρροή των φυσικών δυνάµεων που δεν γνωρίζουν αισθητικές αρχές, οικονοµικά συστήµατα ή τις έννοιες της «προόδου», της «ευηµερίας» και του «στυλ». Προς µια τέτοια κατεύθυνση, το µάθηµα αυτό µπορεί επίσης να ρίξει φως σε παραγνωρισµένες πτυχές της σχέσης αρχιτεκτονικής και φύσης, αναδεικνύοντας µέσα από παραδείγµατα την καθοριστική σηµασία του ήλιου, του νερού, του ανέµου και της γης στη πολυποίκιλη διαµόρφωση και

10 10 τους διαρκείς µετασχηµατισµούς του «περιβάλλοντος», του «τοπίου» και της «αρχιτεκτονική». Απώτερος στόχος είναι ο εµπλουτισµός του αρχιτεκτονικού λεξιλογίου και συντακτικού, µε την συνειδητοποίηση ότι δεν χτίζουµε στον αφηρηµένο Ευκλείδειο χώρο, σε ένα πίνακα του Dali ή στο κενό διάστηµα αλλά σε µια 4-διάστατη βιόσφαιρα - ή κατά Rogers «σε ένα µικρό πλανήτη».