Β) Η ζωγραφική του Μπαρόκ στη Φλάνδρα Έργα Γ) Η ζωγραφική του Μπαρόκ στην Ισπανία Έργα

Transcript

1 Η εποχή του Μπαρόκ: Να εξετάσετε δύο έργα ζωγραφικής εκπροσώπων του Μπαρόκ στην Ολλανδία και δύο έργα εκπροσώπων άλλων περιοχών της Ευρώπης (Φλάνδρα, Ισπανία, Ιταλία). 1. Να αναλύσετε την τεχνοτροπία και τη θεµατολογία τους. 2. Να αναφερθείτε στις κοινωνικές, πολιτικές, οικονοµικές, θρησκευτικές και καλλιτεχνικές παραµέτρους µέσα στις οποίες έδρασαν οι εκάστοτε δηµιουργοί. 3. Να σχολιάσετε τις οµοιότητες και τις διαφορές τους. 4. Να συνοψίσετε τα στοιχεία εκείνα που πρέπει να λαµβάνονται υπόψη κατά την ανάλυση ενός έργου τέχνης. Μπαρόκ: Η λέξη µπαρόκ προέρχεται από τα πορτογαλικά, όπου στη γλώσσα των κοσµηµατοπωλών ένα στραβό, ακανόνιστο µαργαριτάρι ονοµαζόταν µπαρούκα (barucca). Επίσης στα ιταλικά η λέξη barocco είχε αρνητική έννοια, αφού σήµαινε τη µεσαιωνική σκέψη, τη σχετική µε τον σχολαστικισµό, η οποία περιέγραφε ένα εµπόδιο µε σχηµατική λογική. Για πρώτη φορά χρησιµοποιήθηκε το Στη γαλλική θεωρία της τέχνης του κλασικισµού σήµαινε αυτό που πάει ενάντια στον κανόνα, το ανώµαλο. /β1 σελ160 Ο ρυθµός baroque στην τέχνη ήταν ο νέος εκφραστικός τρόπος, που επινοήθηκε στη Ρώµη, ως έκφραση της Αντιµεταρρύθµισης, στα τέλη του 16ου αι. και κυριάρχησε στο πρώτο µισό του 17ου αι. σε χώρες της Ευρώπης, όπου ο καθολικισµός ήταν αρκετά έως πολύ ισχυρός (Ισπανία, Βέλγιο, Γερµανία, Αυστρία κ.α.), καθώς και σε χώρες της Λατινικής Αµερικής. Αντίθετα σε χώρες µε έντονο το προτεσταντικό κίνηµα, όπως η Ολλανδία και η Αγγλία, πήρε διαφορετική µορφή. Αποδεικνύεται λοιπόν ότι η τέχνη του µπαρόκ εξυπηρέτησε την παπική εξουσία να επιβληθεί, oµοίως τη βασιλική εξουσία, αλλά και την καθολική αστική τάξη να εκφράσει τους πνευµατικούς και κοινωνικούς πόθους της. 1. Α)Η ζωγραφική του Μπαρόκ στην προτεσταντική Ολλανδία. Η συµφιλίωση του αβίδ και του Αβεσαλώµ (1642) του Ρέµπραντ / Το έργο αυτό αναπαριστά ένα επεισόδιο από την Παλαιά ιαθήκη. Ειδικότερα, αναφέρεται στη συµφιλίωση ανάµεσα στον αβίδ και στον άσωτο υιό του, τον Αβεσαλώµ. Με µια πρώτη µατιά διαπιστώνουµε ότι οι µορφές είναι επηρεασµένες από τις εικόνες των Ανατολιτών, που είχε στο µυαλό του ο ζωγράφος από το εµπορικό λιµάνι του Άµστερνταµ. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται από την ενδυµασία των µορφών, αφού ο αβίδ φορά ένα µεγάλο σαρίκι και µοιάζει µε Ινδό ή Τούρκο, ενώ ο Αβεσαλώµ εµφανίζεται µε ένα κυρτό σπαθί ανατολικού τύπου. Η πρώτη εντύπωση που δίνει το έργο είναι η υπεροχή του καφέ χρώµατος. Έτσι σε όλο το έργο κυριαρχούν οι σκούροι τόνοι, ενώ υπάρχουν λιγοστά φωτεινά χρώµατα. Αυτό το γεγονός όµως κάνει ιδιαίτερο το συνδυασµό ανάµεσα στο φως και τη σκιά, στοιχείο που τονίζει ακόµη περισσότερο τη δραµατικότητα της σκηνής, που από µόνη της είναι συγκινητική, χάρη στους χειρισµούς του ζωγράφου. Παρουσιάζεται λοιπόν ο νεαρός πρίγκιπας, µε την εντυπωσιακή στολή, να πέφτει στην αγκαλιά του πατέρα του, ενώ το πρόσωπό του δε φαίνεται. Ταυτόχρονα ο αβίδ µοιάζει να αποδέχεται τη συγνώµη του παιδιού του µε έναν τρόπο ήρεµο αλλά και θλιµµένο. /β2 σελ424 Ο Pieter van den Broecke (1633) του Χάλς / Το έργο αυτό αποτελεί µια από τις πολλές ατοµικές προσωπογραφίες του ζωγράφου. Ειδικότερα εδώ ο Χάλς ζωγραφίζει το πορτρέτο του Pieter van den Broecke, ενός εµπόρου του 17 ου αιώνα και το προσεγγίζει 1

2 µε τέτοιο τρόπο, κάνοντάς το να µοιάζει σχεδόν µε φωτογραφία. Έτσι δηµιουργεί στο θεατή την αίσθηση ότι γνωρίζει το πρόσωπο αυτό, αφού φαίνεται ιδιαίτερα οικείο. Η προσωπογραφία µοιάζει σαν να αποτύπωσε µια χαρακτηριστική στιγµή του µοντέλου, χωρίς όµως αυτό να γίνεται µε τρόπο επιτηδευµένο ή στηµένο. Αυτό οφείλεται κυρίως στον τρόπο µε τον οποίο ο ζωγράφος χειρίζεται το χρώµα και το πινέλο, δηµιουργώντας µια φευγαλέα εντύπωση. Το γεγονός αυτό φαίνεται από τα ανακατεµένα µαλλιά ή το µανίκι. Πάντως εκείνο που µοιάζει πως έγινε κατά τύχη είναι αποτέλεσµα µιας προσεχτικά σχεδιασµένης εντύπωσης, ενώ από την προσωπογραφία δε λείπει η ισορροπία. /β2 σελ Η µαγείρισσα (1660) του Βερµέερ / Το έργο αυτό έχει ένα πολύ απλό θέµα. Αναπαριστά µια γυναίκα να χύνει γάλα σε µια κούπα, προσεγγίζοντας µ αυτόν τον τρόπο τη ζωγραφική της καθηµερινότητας λιτά, σοβαρά και ανεπιτήδευτα, χωρίς καµία χιουµοριστική διάθεση, όπως πίνακες προηγούµενων περιόδων. Έτσι στην πραγµατικότητα ο ζωγράφος δηµιουργεί νεκρές φύσεις µε ανθρώπους. Παράλληλα κατορθώνει να πετύχει µια µεγάλη ακρίβεια στην απόδοση της υφής, του χρώµατος και της φόρµας, µαλακώνοντας ταυτόχρονα τα περιγράµµατα, χωρίς όµως να χαθεί η αίσθηση της στερεότητας. Έτσι αυτό που µένει από τα έργα του κοιτάζοντάς τα είναι µια αίσθηση ήρεµης οµορφιάς. / β2 σελ433 Β) Η ζωγραφική του Μπαρόκ στη Φλάνδρα Αλληγορία για τα αγαθά της ειρήνης ( ) του Ρούµπενς / Ο πίνακας αντιπαραβάλλει τα αγαθά της ειρήνης απέναντι στα δεινά του πόλεµου. Στο έργο κυριαρχούν οι πλούσιες λεπτοµέρειες, οι έντονες αντιθέσεις, τα θερµά χρώµατα, οι ζωντανές µορφές, η χαρά της πληθωρικής, αισθησιακής ζωής. / β2 σελ Ο Κάρολος Α της Αγγλίας (1635) του Άντονυ βαν Ντάυκ / Στον πίνακα αυτό παρουσιάζεται η προσωπογραφία του Καρόλου Α, που µόλις έχει ξεπεζέψει, σε κάποιο κυνήγι. Ο τρόπος που παρουσιάζεται δίνει την αίσθηση µιας µορφής ασύγκριτης κοµψότητας, αναµφισβήτητου κύρους και υψηλής παιδείας. ηµιουργεί λοιπόν ο ζωγράφος όχι µια ρεαλιστική εικόνα, αλλά την εικόνα µε την οποία θα ήθελε να µείνει στην ιστορία ο βασιλιάς. / β2 σελ405 Γ) Η ζωγραφική του Μπαρόκ στην Ισπανία Ο νερουλάς της Σεβίλλης ( ) του Βελάσκεθ / Ο πίνακας αναπαριστά ένα γέρο νερουλά από τη Σεβίλλη. Η εικόνα είναι ηθογραφική και χαρακτηρίζεται από ένταση και διεισδυτικότητα εκ µέρους του ζωγράφου. Στο πρόσωπο του γέρου είναι εµφανείς οι ρυτίδες, ενώ τα ρούχα του είναι φθαρµένα και παλιά, κάνοντας τη σκηνή πιο ρεαλιστική. Το ίδιο ζωντανά είναι και τα δευτερεύοντα αντικείµενα, όπως το σταµνί, το κανάτι και το ποτήρι. Κυριαρχούν οι τόνοι του καφέ, του γκρίζου και του πράσινου. Η σύνθεση έχει αποδοθεί µε πλούσια αρµονία. Η εικόνα είναι από µόνη της τόσο εντυπωσιακή, ώστε κανείς δεν ενδιαφέρεται, αν τα αναπαριστώµενα αντικείµενα είναι όµορφα ή όχι. / β2 σελ Ο Πρίγκιπας Φίλιππος Πρόσπερος της Ισπανίας (1659) του Βελάσκεθ / Ο πίνακας είναι ένα πορτρέτο του πρίγκιπα Φίλιππου, όταν ήταν σε ηλικία 2 χρονών. Στο έργο κυριαρχούν οι διάφορες αποχρώσεις του κόκκινου µαζί µε τους ψυχρούς και 2

3 ασηµένιους τόνους του άσπρου και του γκρι δηµιουργώντας µια µοναδική αρµονία. Η µαστοριά του ζωγράφου είναι αβίαστη και θαυµαστή, όπως αποδεικνύεται από το σκυλί πάνω στην κόκκινη καρέκλα. Ο Βελάσκεθ λοιπόν, αρκείται να αποδώσει την εντύπωση, βασιζόµενος για τα υπόλοιπα στην φαντασία του θεατή./ β2 σελ411 )Η ζωγραφική του Μπαρόκ στην Ιταλία Ο άπιστος Θωµάς ( ) του Καραβάτζιο / Ο πίνακας έχει ως κεντρικό θέµα την εµφάνιση του Χριστού στον Απόστολο Θωµά, παρουσία δύο ακόµα αποστόλων. Το έργο είναι αρκετά ρεαλιστικό, αφού οι µορφές των αποστόλων δεν παρουσιάζονται συµβατικές, αλλά µε ταλαιπωρηµένα πρόσωπα και ρυτιδωµένα µέτωπα, µοιάζοντας περισσότερο σε κοινούς εργάτες παρά στα σεβάσµια πρόσωπα των αποστόλων, που είχαν συνηθίσει µέχρι τότε οι άνθρωποι να βλέπουν. Παράλληλα, ο τρόπος που χειρίζεται το φως δεν κάνει το σώµα να µοιάζει χαριτωµένο και αβρό, αλλά είναι σκληρό, εκτυφλωτικό, σε σχέση µε τις σκοτεινές σκιές. Παρόλα αυτά το επεισόδιο προβάλλεται µε µια τιµιότητα από το ζωγράφο. / β2 σελ Η Παναγία θρηνεί τον Χριστό ( ) του Καρράτσι / Το έργο παριστά την Παναγία να θρηνεί το νεκρό Χριστό. Αν και από µόνο του το θέµα προκαλεί ιδιαίτερη συγκίνηση, παρόλα αυτά η εικόνα σε καµία περίπτωση δεν προσπαθεί να προκαλέσει φρίκη και αγωνία για το γεγονός. Όσον αφορά τη διάταξη του έργου, αυτή είναι απλή και αρµονική, ενώ χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος µε τον οποίο πέφτει το φως πάνω στο σώµα του Χριστού, που αποτελεί στοιχείο Μπαρόκ. / β2 σελ Εξετάζοντας γενικότερα το ιστορικό πλαίσιο της εποχής του Μπαρόκ διαπιστώνουµε ότι σηµειώνεται: 1. ενίσχυση και ακµή της Ολλανδίας 2. παρακµή της Ισπανίας 3. θρησκευτικός πόλεµος καθολικών και προτεσταντών ( ) 4. ερήµωση Γερµανίας 5. κατάλυση της Αγίας Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας. / β1 σελ159 Οι θρησκευτικές και κοινωνικές αντιθέσεις στην Ευρώπη ήταν πολύ έντονες. Από τη µια υπήρχαν οι ελέω θεού βασιλιάδες και οι Αυλές τους, υποστηριζόµενοι από την Καθολική Εκκλησία, ενώ από την άλλη υπήρχαν οι ανερχόµενες εµπορικές πόλεις, προτεσταντικές στην πλειοψηφία τους. / β2 σελ Η διαίρεση της Ευρώπης σε δύο στρατόπεδα, το καθολικό και το διαµαρτυρόµενο, επηρέασε ακόµα και την τέχνη των µικρών χωρών, όπως η Ολλανδία. Η βόρεια Ολλανδία στα χρόνια του Ρέµπραντ, του Χάλς και του Βερµέερ, µετά την ανεξαρτοποίηση από την Ισπανία, σε θρησκευτικό επίπεδο ασπάζεται τον προτεσταντισµό, που δεν αποδεχόταν τη λειτουργία της τέχνης ως µέσο προπαγάνδας της θρησκείας. Αυτό µε τη σειρά του επηρεάζει τα καλλιτεχνικά δρώµενα. Έτσι δεν υπάρχουν µνηµειώδη έργα ζωγραφικής, αλλά έργα µικρών διαστάσεων µε πορτρέτα, τοπία, καθηµερινές σκηνές, νεκρές φύσεις εξαιρετικής ποιότητας, τα οποία αποζητούσε ένα ευρύ και µορφωµένο αστικό κοινό, που δεν αποδεχόταν το µπαρόκ. Επόµενο ήταν λοιπόν να καλλιεργηθεί το είδος που είχε τη µεγαλύτερη ζήτηση, δηλαδή το πορτρέτο, αφού η ανάγκη για απεικόνιση των αστών µε κάποιο αξίωµα ήταν πλέον δεδοµένη. / β1 σελ

4 Αντίθετα η νότια Ολλανδία, το σηµερινό Βέλγιο, παρέµεινε καθολική και αυτό, όπως ήταν φυσικό επηρέασε και τη διαµόρφωση της τέχνης της περιοχής. Η Φλάνδρα µε πρωτεύουσα την Αµβέρσα ήταν υποταγµένη στην Ισπανία. Ο Ρούµπενς ήταν Φλαµανδός και είχε έντονη τη φλαµανδική παράδοση. Σε καλλιτεχνικό επίπεδο όµως τον επηρέασαν και τα ταξίδια που έκανε στη Ρώµη το 1600, ενώ έµεινε καιρό και στη Γένοβα και τη Μάντοβα. Η τέχνη του ήταν κατάλληλη να εξυµνήσει τους ισχυρούς του κόσµου. Το γεγονός αυτό του εξασφάλισε πρωτοφανή επιτυχία και φήµη, που την απέκτησε ως ζωγράφος του καθολικού στρατοπέδου. Ταξίδευε από Αυλή σε Αυλή, αναλαµβάνοντας και διπλωµατικές αποστολές. / β2 σελ397, 402 Η Ισπανία σε θρησκευτικό επίπεδο ήταν µια αφοσιωµένη στον καθολικισµό χώρα, που είχε αγκαλιάσει µε προθυµία τη συγκινησιακή ένταση των έργων του Καραβάτζιο. Η ισπανική ζωγραφική του µπαρόκ ακολουθούσε ένα σκληρό ρεαλισµό και µια έντονη µυστικοπάθεια, που ήταν συνδεδεµένη µε την έντονη µεσαιωνική παράδοση του καθολικισµού. / β1 σελ176 Στην Ισπανία ο Βελάσκεθ διετέλεσε για 30 χρόνια ζωγράφος της αυλής του Φιλίππου, ενώ εκτός του ότι βρισκόταν στο κέντρο των εξελίξεων στην ισπανική βασιλική αυλή, για ένα διάστηµα ζωγράφισε και στο Βατικανό, στην έδρα της καθολικής Εκκλησίας. / β1 σελ176 Στην Ιταλία οι καλλιτέχνες είχαν απορρίψει το µανιερισµό και αναζητούσαν ένα διαφορετικό καλλιτεχνικό στιλ. Έτσι επινοείται στη Ρώµη, ως έκφραση της Αντιµεταρρύθµισης, το µπαρόκ. Κύριοι εκπρόσωποι της τέχνης του baroque στη ζωγραφική ήταν οι Καρράτσι και Καραβάτζιο, οι οποίοι έδρασαν σε µια περίοδο που η παπική Εκκλησία προσπαθούσε να χρησιµοποιήσει την τέχνη για σκοπούς προπαγάνδας. / β1 σελ Αν και όλα τα έργα χρονικά ανήκουν στην εποχή του Μπαρόκ, παρόλα αυτά υπάρχουν οµοιότητες αλλά και σηµαντικές διαφορές, που σχετίζονται όχι µόνο µε τη διαφορετική καλλιτεχνική παράδοση ανάµεσα στις χώρες, αλλά παρατηρούµε ότι και σε µια χώρα υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις. Οι διαφορές εκτός από καλλιτεχνικούς λόγους µπορεί να οφείλονται σε θρησκευτικούς, κοινωνικούς, οικονοµικούς ή πολιτικούς λόγους. Εξετάζοντας τα έργα των Ρέµπραντ, Χάλς και Βερµέερ από τη µία και του Ρούµπενς από την άλλη διαπιστώνουµε διαφορές. Ο Ρούµπενς επέλεξε τη δηµιουργία µεγάλων πινάκων µε θέµατα που είχε αγαπήσει από το ταξίδι του στην Ιταλία και µε επίκεντρο του ενδιαφέροντός του τη φλαµανδική παράδοση, η οποία χαρακτηριζόταν από την πιστή απόδοση της εξωτερικής πραγµατικότητας. Από την άλλη οι ζωγράφοι της προτεσταντικής Ολλανδίας παρουσιάζουν οµοιότητες και ως προς την επιλογή θεµάτων και ως προς τον τρόπο που τα χειρίζονται, αφού ειδικεύονται σε πορτρέτα των εκπροσώπων της αστικής τάξης (Χάλς), σε πίνακες µε νεκρές φύσεις και µε αναπαραστάσεις της καθηµερινής ζωής (Βερµέερ). Στην Ιταλία ο Καρράτσι, γοητεύτηκε από τα έργα του Ραφαήλ και προσπάθησε να προσεγγίσει κάτι από την απλότητα και την οµορφιά τους. Αργότερα οι τεχνοκρίτες υποστήριξαν ότι η επιδίωξή του ήταν να µιµηθεί τα καλύτερα στοιχεία από όλους τους µεγάλους ζωγράφους (εκλεκτικισµός). Είναι απίθανο όµως να είχε καταστρώσει τέτοιο πρόγραµµα. Σύνθηµά του ήταν η καλλιέργεια της κλασικής οµορφιάς. Αντίθετα ο Καραβάτζιο αναζητούσε την αλήθεια και δεν του άρεσαν τα κλασικά πρότυπα, ενώ δεν είχε κανένα σεβασµό προς την «ιδανική οµορφιά». Ήθελε να καταργήσει τη σύµβαση και να ξανασκεφτεί την τέχνη σαν κάτι καινούργιο. Οι τεχνοκρίτες τον είπαν «νατουραλιστή». / β2 σελ

5 Τις ανακαλύψεις και το ύφος του Καραβάτζιο ακολούθησε ο Βελάσκεθ, ο οποίος είχε αφοµοιώσει το νατουραλισµό και προσανατολίστηκε στην αντικειµενική παρατήρηση της φύσης. Το έργο του «Ο νερουλάς της Σεβίλλης», είναι µια ηθογραφική εικόνα που έχει την ένταση και τη διεισδυτικότητα του έργου «Άπιστος Θωµάς» του Καραβάτζιο. / β2 σελ Αν εξετάσουµε τα πορτρέτα των Βελάσκεθ «Ο Πρίγκιπας Φίλιππος Πρόσπερος της Ισπανίας» και του Βαν Ντάυκ «Ο Κάρολος Α της Αγγλίας» διαπιστώνουµε οµοιότητες σε σχέση και µε τη θεµατολογία (απεικόνιση βασιλιάδων) αλλά και µε τον τρόπο προσέγγισης του θέµατος (αισθητή υπεροχή µοναρχών, υπερβολή, επιτήδευση). Συγκρίνοντας όµως τα πορτρέτα αυτά µε το πορτρέτο του Χάλς «Ο Pieter van den Broecke» διαπιστώνουµε ότι τα πρώτα δίνουν την αίσθηση του επιτηδευµένου και του στηµένου, προκειµένου να µεταδώσουν την εντύπωση αριστοκρατικής καταγωγής. Αντίθετα το πορτρέτο του Χάλς είναι πιο φυσικό και ανεπιτήδευτο. Βέβαια οι πρώτοι ήταν ζωγράφοι σε βασιλικές αυλές, ενώ ο Χάλς ζούσε στην προτεσταντική Ολλανδία και προσπάθησε να ειδικευτεί στα πορτρέτα της αστικής τάξης. / β2 σελ416 Αν εξετάσουµε το έργο του Ρούµπενς «Αλληγορία για τα αγαθά της ειρήνης» σε σχέση µε τη «Μαγείρισσα» του Βερµέερ διαπιστώνουµε τη διαφορά νοοτροπίας ανάµεσα στους δύο καλλιτέχνες. Το πρώτο χαρακτηρίζεται από ένα πλούτο εικόνων µε πολλές λεπτοµέρειες, έντονες αντιθέσεις, θερµά χρώµατα, ζωντανές µορφές, τονίζοντας τη χαρά της πληθωρικής, αισθησιακής ζωής, ενώ το δεύτερο έχει ένα πολύ απλό θέµα της καθηµερινότητας, που το προσεγγίζει µε τρόπο λιτό, σοβαρό και ανεπιτήδευτο δηµιουργώντας µια αίσθηση ήρεµης οµορφιάς. / β2 σελ401, Όταν εξετάζουµε ένα έργο τέχνης, θα πρέπει να προσέχουµε τους εξής παράγοντες: 1. Τις ιδιαιτερότητες του κάθε ζωγράφου, τις επιδιώξεις, τις προτιµήσεις, την εξέλιξή του µέσα στα χρόνια, τη θεµατολογία που επιλέγει, τον τρόπο που χειρίζεται το φως, τα χρώµατα, καθώς και τον τρόπο που προσεγγίζει τις µορφές. 2. Την καλλιτεχνική παράδοση της χώρας από την οποία κατάγεται και που, όπως είναι φυσικό, θα επηρέασε τον καλλιτέχνη στα πρώτα βήµατά του αλλά και στη µετέπειτα εξέλιξή του. 3. Τα ταξίδια που πραγµατοποιεί ο κάθε ζωγράφος και που επηρεάζουν την καλλιτεχνική του προσωπικότητα και από τα οποία δέχεται επιρροές. 4. Το γενικότερο ιστορικό, θρησκευτικό και πολιτικό πλαίσιο µέσα στο οποίο ζει ο κάθε καλλιτέχνης και που διαµορφώνει και επηρεάζει την προσωπικότητά του. 5. Τις κοινωνικές και οικονοµικές παραµέτρους που καθορίζουν τις ανάγκες τις αγοράς, άρα και τις επιλογές των ζωγράφων. Βιβλιογραφία 1. Αλµπάνη Τ., Κασιµάτη Μ., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, τόµος Α, Πάτρα Gombrich E. H., Το Χρονικό της Τέχνης, µτφρ. Λ. Κάσδαγλη, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα