Σύνθεση και δομή βιοκοινότητας των Στρουθιόμορφων πουλιών (Passeriformes) στο Εθνικό Πάρκο λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ: «ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ» Σύνθεση και δομή βιοκοινότητας των Στρουθιόμορφων πουλιών (Passeriformes) στο Εθνικό Πάρκο λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΣ-ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ Επιβλέπουσα : Βασιλική Κατή Αν. Καθηγήτρια Αγρίνιο, Οκτώβριος 2016

2 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ: «ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ» Σύνθεση και δομή βιοκοινότητας των Στρουθιόμορφων πουλιών (Passeriformes) στο Εθνικό Πάρκο λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΣ-ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ Επιβλέπουσα : Βασιλική Κατή Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Εγκρίθηκε από την τριμελή εξεταστική επιτροπή την 5 η Οκτωβρίου (Υπογραφή) (Υπογραφή) (Υπογραφή) Κατή Βασιλική Κεχαγιάς Γεώργιος Πανίτσα Μαρία Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Επίκουρος Καθηγητής Επίκουρη Καθηγήτρια Αγρίνιο, Οκτώβριος

3 (Υπογραφή)... ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ-ΧΡΙΣΤΙΝΑ Διπλωματούχος του Τμήματος Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων 2016 All rights reserved 3

4 Birds are indicators of the environment. If they are in trouble, we know we'll soon be in trouble. Roger Tory Peterson 4

5 Ευχαριστίες Πρώτη από όλους, θα ήθελα να ευχαριστήσω την Καθηγήτρια κα. Βασιλική Κατή, για την πολύτιμη καθοδήγηση και στήριξή της κατά τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας εργασίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης τον κύριο Φώτη Περγαντή, πρόεδρο του Φορέα Διαχείρισης λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου, για όλη τη βοήθεια που μου παρείχε κατά τη διάρκεια των δειγματοληψιών στα πλαίσια της εργασίας. Ευχαριστώ ιδιαίτερα την κα. Κυριακή Κουτσογιάννη, φύλακα του Εθνικού Πάρκου λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου, για την αμέριστη συμπαράσταση και βοήθειά της, καθώς επίσης και τους κυρίους Ιωάννη Σελιμά, Ιωάννη Κασβίκη και Σωτήρη Χρυσόπουλο, επιστημονικό προσωπικό του Φορέα Διαχείρισης, για την υποστήριξη και το υλικό που μου παρείχαν κατά την εκπόνηση της εργασίας. Ευχαριστώ επίσης τους κυρίους Δανιήλ Αγγελή και Γεώργιο Σκόνδρα, για τη βοήθειά τους σε ένα σημαντικό μέρος των δειγματοληψιών μου. Ευχαριστώ τους κυρίους Γρηγόρη Τσούνη και Λάμπρο Τσούνη, για τις συμβουλές και την ανεκτίμητη καθοδήγησή τους καθόλη τη διάρκεια της εργασίας αυτής. Ευχαριστώ τη φίλη και συμφοιτήτρια, Πανωραία Ζαχαροπούλου, για τη βοήθειά της κατά τη διάρκεια των αναλύσεων. Οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένειά μου, χάριν στη στήριξη της οποίας ήταν εφικτή η πραγματοποίηση της εργασίας αυτής. Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω τους συμφοιτητές και φίλους, Αγγελική Καρασιώτου, Δήμητρα Καμπίτη, Δημήτρη Κουτσουμπλιά, Ιλάειρα Ράπτη και Χρήστο Νικολάου, για την συμπαράστασή τους καθ όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μας σπουδών. 5

6 Περίληψη Στόχος της παρούσας εργασίας ήταν η ανάδειξη των προτύπων κατανομής των Στρουθιόμορφων πουλιών στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου. Πραγματοποιήθηκε για τον σκοπό αυτό δειγματοληψία με τη μέθοδο των σημείων ακοής, σε έντεκα διαφορετικούς τύπους οικοτόπων του Εθνικού Πάρκου, με δύο επαναλήψεις σε συνολικά 220 σημεία ακοής, ακτίνας 50 μέτρων. Έγινε καταγραφή 42 ειδών Στρουθιομόρφων εντός της περιοχής μελέτης, 7 εκ των οποίων συμπεριλαμβάνονται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ. Πραγματοποιήθηκε υπολογισμός της αφθονίας και της συχνότητας εμφάνισης του κάθε είδους Στρουθιόμορφου, με τα είδη Carduelis chloris και Cettia cetti να είναι τα είδη με τη μεγαλύτερη εμφάνιση, και τα είδη Emberiza caesia και Ficedula albicollis να είναι αυτά με τη μικρότερη συχνότητα εμφάνισης. Έγινε, επίσης, σύγκριση της ποικιλότητας μεταξύ των οικοτόπων, με το ψευδομακκί (5350) να εμφανίζει τις υψηλότερες τιμές ποικιλότητας, ακολουθούμενο από τα βραχώδη πρανή (8210) και το δάσος με Fraxinus angustifolia (91F0). Οι οικότοποι με τις μικρότερες τιμές ποικιλότητας είναι, αντίστοιχα, οι καλαμιώνες (72Α0) και τα garrigues (5340). Η ανάλυση ομοιότητας μεταξύ των οικοτόπων και η ανάλυση ομαδοποίησης (clustering) που πραγματοποιήθηκαν, είχαν ως στόχο την σύγκριση των οικοτόπων ως προς την σύνθεση των βιοκοινοτήτων Στρουθιόμορφων που τις απαρτίζουν. Με βάση αυτές τις αναλύσεις, οι έντεκα οικότοποι που μελετήθηκαν ταξινομήθηκαν σε τέσσερις μεγάλες ομάδες, με το δάσος Fraxinus angustifolia να αποτελεί μια ξεχωριστή ομάδα, λόγω των μεγάλων διαφορών στην σύνθεση της βιοκοινότητάς του από των υπόλοιπων. Με την ανάλυση κύριων συνιστωσών (Principal Component Analysis) που πραγματοποιήθηκε, έγινε η ανάδειξη των ομοιοτήτων των οικοτόπων, καθώς και της εγγύτητας των ειδών Στρουθιομόρφων σε αυτούς, ενώ με την ανάλυση ποσοστών ομοιότητας (Similarity Percentage), αναδείχθηκαν τα είδη Στρουθιομόρφων που συνέβαλαν περισσότερο στη διαμόρφωση ομοιότητας μεταξύ των οικοτόπων. Τέλος, εξήχθη ο συντελεστής συσχέτισης του κάθε είδους ορνιθοπανίδας με τον κάθε οικότοπο, και κατεγράφησαν είδη Στρουθιομόρφων με την εντονότερη θετική συσχέτιση με τους οικότοπους, ως χαρακτηριστικά είδη αυτών. Η έρευνα αυτή, μπορεί να αποτελέσει βάση για τη διεξαγωγή προγραμμάτων 6

7 βιοπαρακολούθησης στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου. Λέξεις-κλειδιά: Πουλιά, Στρουθιόμορφα, Οικολογία κοινοτήτων, Εθνικό Πάρκο λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου 7

8 Abstract The aim of this ornithological research, is the interpretation of the distribution patterns of the passerine bird community, in the region of the National Park of Mesolonghi lagoon. For this purpose, a census was conducted with the method of hearing points in a 50-meter radius. The sampling took place in eleven habitat types, in two regions for each habitat, and a repetition for each, in a total of 220 hearing points. 42 species of Passerines were recorded, of which 7 are included in the Appendix I of the Bird Directive 2009/147. The species were compared in terms of richness and frequency, with Carduelis chloris and Cettia cetti being the most abundant species, and the most rare being Emberiza caesia and Ficedula albicollis. There was also a comparison between the ecotopes, in terms of passerine synthesis. Pseudomaquis was the ecotope with the highest a-diversity, followed by a habitat of rocky slopes with chasmophytic vegation and a habitat of Fraxinus angustifolia forest, while the lowest diversity was calculated for the garrigues and the reed habitats respectively. The clustering analysis that was conducted, showed five different habitat types as recognized by their passerine community similarities, with the Fraxinus angustifolia forest forming a different group, because of the extreme differences in its synthesis. A Principal Component Analysis matched the habitats the same way the cluster analysis did, and placed bird species according to those clusters. Finally, the Similarity Percentage analysis computed the contribution of each passerine species in the similarity between habitats. This research can be used as a basis for future monitoring programs in the National Park area. Key words: Birds, Passerines, Community ecology, Mesolonghi lagoon National Park 8

9 Περιεχόμενα Ενότητα Σελίδα 1. Εισαγωγή Ορνιθοπανίδα-Γενικά στοιχεία Στρουθιόμορφα Τα Στρουθιόμορφα ως περιβαλλοντικοί δείκτες Στόχοι έρευνας Περιοχή μελέτης Καθεστώς προστασίας και διαχείρισης Κλίμα και τοπογραφία Χρήσεις γης Οικότοποι Βιοποικιλότητα Εθνικού Πάρκου Ανθρωπογενείς παρεμβάσεις Μέθοδοι Επιλογή θέσεων δειγματοληψίας Δειγματοληψία ορνιθοπανίδας Μέθοδος δειγματοληψίας Χωρική οργάνωση δειγματοληψίας Χρονική οργάνωση δειγματοληψίας Ανάλυση δεδομένων Καμπύλη κορεσμού δειγματοληψίας Ανάλυση συχνοτήτων Πρότυπα ποικιλότητας-σύγκριση οικοτόπων Ομαδοποίηση οικοτόπων Ανάλυση Κύριων Συνιστωσών (Principal Component Analysis, PCA) Ποσοστά ομοιότητας (Similarity Percentages, SIMPER) Ανάλυση συσχέτισης (Correlation Analysis) 39 9

10 4. Αποτελέσματα Καμπύλη κορεσμού δειγματοληψίας Ανάλυση συχνοτήτων Πρότυπα ποικιλότητας Ομαδοποίηση οικοτόπων Ανάλυση Κύριων Συνιστωσών (Principal Component Analysis, PCA) Ποσοστά ομοιότητας (Similarity Percentages, SIMPER) Ανάλυση συσχέτισης (Correlation Analysis) Συζήτηση Αξία διατήρησης Πρότυπα ποικιλότητας Δομή βιοκοινότητας Μεθοδολογική προσέγγιση Διαχειριστικές προτάσεις Βιβλιογραφία Παράρτημα 77 10

11 1 Εισαγωγή 1.1. Ορνιθοπανίδα-Γενικά στοιχεία Ως ορνιθοπανίδα ορίζεται το σύνολο των πουλιών σε μία ορισμένη περιοχή, τα οποία απαντώνται εκεί είτε μόνιμα, είτε για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Τα πουλιά, αποτελούν μια από τις πιο ενδιαφέρουσες ταξινομικές ομάδες. Πρόκειται για μια πολυπληθή ομάδα. Συγκροτούν τη μεγαλύτερη συνομοταξία Σπονδυλωτών, μετά τα ψάρια. Ο αριθμός των ειδών που ανήκουν σε αυτήν την συνομοταξία, υπερβαίνουν τα , ενώ αυτά έχουν παγκόσμια εξάπλωση (BirdLife International, 2015). Τα πάνω από είδη των πουλιών, χωρίζονται σε δύο μεγάλες υπερτάξεις: 1. Παλαιόγναθα: Στα Παλαιόγναθα ανήκουν τρεις τάξεις πουλιών. Είδη που δεν έχουν την ικανότητα για πτήση, όπως οι στρουθοκάμηλοι και τα κίβι ανήκουν σε αυτήν την υπερτάξη. Εικόνα 1: Η στρουθοκάμηλος (Struthio camelus), είναι χαρακτηριστικό είδος που ανήκει στα Παλαιόγναθα. (Πηγή: 11

12 2. Νεόγναθα: Στα Νεόγναθα ανήκουν όλα τα υπόλοιπα είδη πουλιών. Στην υπερτάξη αυτή συγκαταλέγονται 27 τάξεις πουλιών. Εικόνα 2: Η κουκουβάγια (Athene noctua), είναι είδος που ανήκει στα Νεόγναθα. (Πηγή: Η πρώτη εμφάνιση των πουλιών, εικάζεται πως έγινε κατά τα τέλη της Ιουρασικής περιόδου, δηλαδή περίπου 150 εκατομμύρια χρόνια πριν. Απόδειξη για την εμφάνισή τους, αποτελούν τα ευρήματα απολιθωμάτων του Αρχαιοπτέρυγα (Archaeopteryx lithographica) στην περιοχή της νότιας Γερμανίας. Ο Αρχαιοπτέρυγας θεωρείται ως ένα είδος-πρόγονος των σημερινών πουλιών. Εικόνα 3: Απολίθωμα Αρχαιοπτέρυγα (Archaeopteryx lithographica). (Πηγή: 12

13 Υπάρχουν πολλά χαρακτηριστικά των πουλιών, που τα κάνουν να διαφοροποιούνται έντονα σε σχέση με τα υπόλοιπα Σπονδυλωτά. Το βασικό από αυτά, είναι η σπάνιαικανότητα που έχουν αναπτύξει για πτήση. Αναπτύσσοντας την ικανότητά τους αυτή, ορισμένα από τα φυσιολογικά και ανατομικά τους χαρακτηριστικά έχουν διαφοροποιηθεί επίσης, για να στηρίξουν την πτήση τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά, είναι: i. Σκελετική δομή: Η σκελετική δομή των πουλιών είναι τέτοια, που να μπορεί να στηρίζει την ικανότητα των πουλιών για πτήση. Ο σκελετός τους είναι εξαιρετικά ελαφρύς, με κοίλα, αλλά δυνατά οστά, ενώ αυτά είναι λιγότερα σε σχέση με των υπολοίπων Σπονδυλωτών. Τα πόδια τους είναι τοποθετημένα πιο κοντά στο μέσον του σώματός τους, γεγονός που τους προσδίδει καλύτερη στήριξη και ισορροπία κατά την απογείωση και την προσγείωση. Η ύπαρξη φτερούγων, τέλος, είναι χαρακτηριστικό μοναδικό μεταξύ των Σπονδυλωτών. Εικόνα4:_Σκελετική_δομή_πουλιού._(Πηγή: ornitholsyl.htm) ii. Μυικό σύστημα: Το μυικό σύστημα των πουλιών, είναι επίσης προσαρμοσμένο για την υποστήριξη της πτήσης. Οι δυνατοί μύες που 13

14 iii. iv. περιβάλλουν το κοίλο στέρνο των πουλιών, δίνουν στο σώμα τους σχήμα κατάλληλο για πτήση. Επιπλέον, έχουν ιδιαίτερα δυνατούς μύες στα πόδια, γεγονός που εξυπηρετεί τη στήριξή τους (κούρνιασμα). Αισθήσεις: Τα πουλιά, παρουσιάζουν ιδιαίτερα οξυμένη όραση, η οποία εξαρτάται και από τη βιολογία του κάθε είδους (το μέγεθος των ματιών, η θέση τους, αλλά και η ορατότητα είναι διαφορετική από είδος σε είδος). Η ακοή είναι, επίσης, πολύ σημαντική αίσθηση, ενώ παρουσιάζουν γι αυτό το λόγο, και ένα ιδιαίτερα ανεπτυγμένο φωνητικό όργανο. Αντίθετα, η αφή, η όσφρηση και η γεύση δεν είναι τόσο ανεπτυγμένες. Διατροφή: Ανάλογα με το είδος, οι διατροφικές συνήθειες των πουλιών είναι εξαιρετικά διαφοροποιημένες: υπάρχουν εντομοφάγα, καρποφάγα, σαρκοφάγα, ψαροφάγα πουλιά. Οι διαφορές στη διατροφή τους, εντοπίζονται εύκολα και από το σχήμα του ράμφους τους, το οποίο ποικίλλει από είδος σε είδος. Το ράμφος εξυπηρετεί τον ίδιο ρόλο με τη σιαγώνα και τα δόντια άλλων Σπονδυλωτών. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά, συμβάλλουν στην ευρεία εξάπλωση και προσαρμοστικότητα των πουλιών σε όλο τον κόσμο, σε κάθε είδους οικοσύστημα, ακόμη και στις πιο αντίξοες συνθήκες Στρουθιόμορφα Τα Στρουθιόμορφα (Passeriformes), είναι η μεγαλύτερη τάξη Νεογνάθων. Σε αυτήν την ομάδα, συγκαταλέγεται πάνω από το 60% των Νεογνάθων. Ο αριθμός τους ανέρχεται στα 6674 είδη, τα οποία ταξινομούνται σε 110 οικογένειες παγκοσμίως (BirdLife International, 2015). Στην Ελλάδα, απαντώνται συνολικά 197 είδη Στρουθιόμορφων, ταξινομημένων σε 24 οικογένειες. Τα Στρουθιόμορφα, είναι πολύ μικρά πουλιά, συγκριτικά με τα πουλιά που ανήκουν σε άλλες τάξεις. Το μήκος τους κυμαίνεται από 12 έως 20 εκατοστά, και το βάρος τους κυμαίνεται από 15 έως 30 γραμμάρια στην πλειονότητα των ειδών. 14

15 Εικόνα 5: Η κιτρινοσουσουράδα (Motacilla flava), ανήκει στα Στρουθιόμορφα. (Πηγή: Τα Στρουθιόμορφα, λέγονται αλλιώς και «perching birds». Η ονομασία τους αυτή, οφείλεται στην ιδιαίτερη δομή του ποδιού τους, που συμβάλλει στο καλύτερο κούρνιασμά τους σε μικρά κλαδιά. Το πόδι ενός Στρουθιόμορφου έχει τέσσερα δάκτυλα, τρία εκ των οποίων είναι στραμμένα προς τα εμπρός και ένα προς τα πίσω, το οποίο ενώνεται με το πόδι στο ίδιο σημείο που ενώνονται και τα άλλα τρία δάκτυλα. Η δομή αυτή βοηθάει στην καλύτερη και εκτενέστερη στήριξη των πουλιών κατά το κούρνιασμα. Εικόνα 6: Διαφορές στη δομή των ποδιών διαφόρων τάξεων πουλιών. Το πρώτο δείγμα στην κορυφή της εικόνας, ανήκει σε Στρουθιόμορφο. (Πηγή: web.stanford.edu). 15

16 Ένα ακόμη χαρακτηριστικό τους, είναι το ανεπτυγμένο φωνητικό τους όργανο, στο οποίο οφείλουν και την ονομασία τους ως ωδικά πουλιά. Όσον αφορά την αναπαραγωγή τους, τα Στρουθιόμορφα παρουσιάζουν μεγάλες διαφοροποιήσεις ως προς τις γέννες, καθώς κάποια, μεγαλύτερα σε μέγεθος, κάνουν ένα αυγό ανά γέννα, ενώ άλλα μικρότερα (όπως τα είδη της οικογένειας Paridae), μπορεί να κάνουν μέχρι και δώδεκα αυγά ανά γέννα. Οι νεοσσοί των Στρουθιομόρφων γεννιούνται τυφλοί και χωρίς πτέρωμα, οπότε χρειάζονται εκτεταμένη γονική φροντίδα κατά τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής τους, ώστε να επιβιώσουν. Χαρακτηρίζονται, δηλαδή, ως φωλεόφιλα Τα Στρουθιόμορφα ως περιβαλλοντικοί δείκτες Τα πουλιά γενικότερα, αλλά και τα Στρουθιόμορφα ειδικότερα, ως πολυπληθής τάξη, θεωρούνται καλοί δείκτες του περιβάλλοντος, γι αυτό και η συστηματική μελέτη τους καθίσταται αναγκαία (Canterbury et al., 2000; Furness et al., 1993). i. Τα Στρουθιόμορφα έχουν ευρεία γεωγραφική εξάπλωση. Αυτό σημαίνει, ότι έχουν προσαρμοστεί στα περισσότερα οικοσυστήματα, συνεπώς η μελέτη τους μπορεί να δώσει στοιχεία για τις σχέσεις μεταξύ είδους και οικοσυστήματος. ii. Οι διατροφικές τους συνήθειες είναι πολυδιάστατες, με κάποια να είναι καρποφάγα, άλλα να είναι εντομοφάγα κ.ο.κ. Η μελέτη τους, λοιπόν, δίνει μια έμμεση εικόνα για την τροφική αλυσίδα, μέσα από την παρουσία ή την απουσία των τυπικών ειδών με τα οποία τρέφονται. iii. Τα πουλιά είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις αλλαγές του περιβάλλοντός τους. Οι αλλαγές αυτές, όταν προέρχονται για παράδειγμα από αλλαγές στη χρήση γης, επηρεάζουν άμεσα και τη δομή της βιοκοινότητας, η οποία, αν μελετηθεί προσεκτικά, δίνει στοιχεία για την κατάσταση του περιβάλλοντος. Επιπλέον, οι πληθυσμοί των πουλιών μπορούν και ανακάμπτουν, στην περίπτωση που εφαρμόζονται σωστά διαχειριστικά πλαίσια στα οικοσυστήματα. Αυτό είναι σημαντικό, γιατί οι αλλαγές στην ποικιλότητα, αλλά και στους αριθμούς 16

17 iv. ειδών και ατόμων δίνουν μια λεπτομερή εικόνα της αποτελεσματικότητας της ανθρώπινης παρέμβασης (Perkins et al., 2011). Τέλος, αποτελούν καλούς οικολογικούς δείκτες και λόγω του τρόπου που μελετώνται. Εφαρμόζοντας συγκεκριμένους τρόπους μελέτης, μπορεί κάποιος να παρατηρήσει με σχετική ευκολία τα διάφορα είδη των πουλιών, συγκριτικά με άλλα είδη. Έτσι, η ορνιθολογική μελέτη καθίσταται πιο άμεση Στόχοι έρευνας Η παρούσα έρευνα, διερευνά τη σχέση μεταξύ ειδών Στρουθιόμορφων και διαφορετικών τύπων οικοτόπων στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου-Αιτωλικού. Πιο συγκεκριμένα, οι στόχοι της έρευνας είναι οι εξής: i. Η διερεύνηση της σημασίας του Εθνικού Πάρκου λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου για τη διατήρηση των Στρουθιόμορφων πουλιών. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε, κατά πόσο η θέσπιση του Εθνικού Πάρκου στην περιοχή συμβάλλει στην προστασία των Στρουθιόμορφων. Αυτό μπορεί να γίνει, όταν γνωρίζουμε τον αριθμό των ειδών που απαντώνται στην περιοχή, και επίσης όταν ανάμεσα σε αυτά τα είδη υπάρχουν είδη κοινοτικής σημασίας. Τα λεγόμενα είδη κοινοτικής προστασίας, είναι τα είδη που εντάσσονται στο Παράρτημα Ι της οδηγίας 2009/147/ΕΚ (πρώην 79/409/ΕΟΚ), της οδηγίας δηλαδή για την προστασία των άγριων ειδών ορνιθοπανίδας. Στο Παράρτημα Ι της άνωθι οδηγίας, εντάσσονται όλα εκείνα τα είδη, που απειλούνται, και άρα επιβάλλεται η λήψη μέτρων για την προστασία τους. Στο Παράρτημα Ι της οδηγίας, ανήκουν 194 είδη, εκ των οποίων τα 39 είναι Στρουθιόμορφα, ενώ στην Ελλάδα απαντώνται τα 29 από τα 39 Στρουθιόμορφα. ii. Η συγκριτική εκτίμηση της ποικιλότητας των διαφορετικών τύπων οικοτόπων στο Εθνικό Πάρκο λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου. Στην παρούσα έρευνα, μελετάται η βιοκοινότητα των Στρουθιόμορφων σε αρκετούς διαφορετικούς τύπους οικοτόπων, συνεπώς είναι σημαντικό να είμαστε σε θέση να συγκρίνουμε τους οικότοπους αυτούς ως προς την ποικιλότητά τους, με γνώμονα τα Στρουθιόμορφα. Οι όποιες διαφορές στην ποικιλότητά τους, 17

18 iii. iv. μπορούν να μας δώσουν σημαντικά στοιχεία, τόσο για τις πρακτικές που πρέπει να εφαρμοστούν στους οικότοπους αυτούς, όσο και για τις αιτίες που προκαλούν μια ενδεχόμενη υψηλή ή χαμηλή βιοποικιλότητα στην περιοχή. Η σύγκριση αυτή μπορεί να συμβάλλει στη δημιουργία επιμέρους διαχειριστικών πλαισίων για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας εντός της περιοχής του Εθνικού Πάρκου. Η ανάλυση της σύνθεσης και δομής της βιοκοινότητας των Στρουθιόμορφων. Τα είδη που συναντώνται σε κάθε οικότοπο, αλλά και ο αριθμός τους, είναι πληροφορίες σημαντικές για την ανάλυση της δομής της βιοκοινότητας των Στρουθιόμορφων. Οι πληροφορίες αυτές, μπορούν να αξιολογηθούν για την εκτίμηση του βαθμού στον οποίο το τοπίο της περιοχής έχει υποστεί αλλαγές, και για την εξαγωγή διαχειριστικών προτάσεων για την περιοχή. Η ανάδειξη χαρακτηριστικών ειδών ανά τύπο οικοτόπου. Γνωρίζοντας ότι, ορισμένα είδη έχουν πολύ γενικευμένους θώκους, ενώ άλλα βρίσκονται μόνο σε πολύ συγκεκριμένες περιοχές, η εύρεση των χαρακτηριστικών ειδών συμβάλλει στην καλύτερη σύγκριση της σύνθεσης των βιοκοινοτήτων σε όλους τους οικότοπους, καθώς και στην ανάδειξη των προβλημάτων όσον αφορά το τοπίο (αλλαγές χρήσης γης-κατακερματισμός τοπίου). 18

19 2 Περιοχή μελέτης 2.1. Καθεστώς προστασίας και διαχείρισης Η περιοχή μελέτης βρίσκεται στα νότια του νομού Αιτωλοακαρνανίας, στη Δυτική Στερεά Ελλάδα, και είναι η ευρύτερη περιοχή της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου. Πρόκειται για μια περιοχή με μεγάλη οικολογική αξία, η οποία ανακηρύχτηκε σε Εθνικό Πάρκο το 2006, με την ΚΥΑ 22306/ΦΕΚ477Δ/ Το Εθνικό Πάρκο λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου-Αιτωλικού, έχει έκταση στρέμματα, εκ των οποίων τα στρέμματα περίπου καταλαμβάνουν οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου και Αιτωλικού, μαζί με τη λιμνοθάλασσα της Κλείσοβας. Ειδική αναφορά όσον αφορά τα συστήματα γύρω από τη λιμνοθάλασσα πρέπει να γίνει στην έκταση υδρόφιλου δάσους Φράξου που εντάσσεται στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου, το οποίο και έχει ανακηρυχτεί μνημείο της φύσης. Η ευρύτερη περιοχή εντός και εκτός του Εθνικού Πάρκου, έχει δεκατρείς περιοχές που εντάσσονται στο δίκτυο Natura 2000, τα στοιχεία των οποίων παρατίθενται στον ακόλουθο πίνακα. Στον Πίνακα 1, χωρίζονται σύμφωνα με την κατάταξή τους σε Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ), και σε Ζώνες Ειδικής Προστασίας για τα πουλιά (ΖΕΠ). Η στήλη Αριθμός ειδών αναφέρεται στα είδη ορνιθοπανίδας της περιοχής, που ανήκουν στα Παραρτήματα της Οδηγίας για την προστασία της άγριας ορνιθοπανίδας, και άρα θεωρούνται ως χαρακτηριστικά είδη για την περιοχή. 19

20 Ονομασία δικτύου Natura 2000 Δέλτα Λιμνοθάλασσα Πίνακας 1: Περιοχές δικτύου Natura 2000 του νομού Αιτωλοακαρνανίας. (Πηγές: 1 Ηλεκτρονική βάση δεδομένων για τη βιοποικιλότητα, 2 European Environmental Agency). περιοχής Αχελώου, Μεσολογγίου-Αιτωλικού, Εκβολές Ευήνου, Νήσοι Εχινάδες, Νήσος Πεταλάς Έκταση (km 2 ) Κωδικός Περιοχή ΖΕΠ/ΤΚΣ 355,8873 GR ΤΚΣ 195 Όρος Παναιτωλικό 185,4203 GR ΤΚΣ 0 Όρος Βαράσοβα 14,4606 GR ΤΚΣ 0 Λίμνες Βουλκαριά και Σαλτίνη 32,3686 GR ΤΚΣ 0 Λίμνη Αμβρακία 22,0475 GR ΤΚΣ 0 Λίμνη Οζερός 12,5849 GR ΤΚΣ 0 Λίμνες Τριχωνίδα και Λυσιμαχία Όρος Αράκυνθος και στενά Κλεισούρας Όρος (Ακαρνανικά) Σέρεκας 142,7980 GR ΤΚΣ 0 133,3128 GR ΤΚΣ 0 50,56 GR ΖΕΠ 35 Όρη Βάλτου 101,12 GR ΖΕΠ 4 Λίμνη Λυσιμαχία 22,75 GR ΖΕΠ 11 Λίμνη Βουλκαριά 33,01 GR ΖΕΠ 42 Δέλτα Λιμνοθάλασσα Αχελώου, Μεσολογγίου-Αιτωλικού, Εκβολές Ευήνου, Νήσοι Εχινάδες, Νήσος Πεταλάς, Δυτικός Αράκυνθος και στενά Κλεισούρας 441,84 GR ΖΕΠ 186 Αριθμός σημαντικών ειδών (είδη Οδηγίας 2009/147) 20

21 Η λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο περιοχών Ramsar και στο δίκτυο Natura 2000 (με κωδικούς GR και GR210015). Επιπλέον, η περιοχή έχει χαρακτηριστεί ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας για τα Πουλιά (ΖΕΠ). Τέσσερις περιοχές του δικτύου Natura 2000 εντάσσονται στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου: 1. Δέλτα Αχελώου, Λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου Αιτωλικού, Εκβολές Ευήνου, Νήσοι Εχινάδες, Νήσος Πεταλάς. 2. Όρος Βαράσοβα. 3. Λίμνη Λυσιμαχία (Ζώνη Ειδικής Προστασιας για τα Πουλιά). 4. Δέλτα Αχελώου, Λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου Αιτωλικού, Εκβολές Ευήνου, Νήσοι Εχινάδες, Νήσος Πεταλάς, Δυτικός Αράκυνθος, Στενά Κλεισούρας (Ζώνη Ειδικής Προστασιας για τα Πουλιά). Εικόνα 7: Χάρτης με τους Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (μπλε χρώμα) και τις Ζώνες Ειδικής Προστασίας για τα πουλιά (κόκκινο χρώμα), εντός και γύρω από το Εθνικό Πάρκο λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου. Η έκταση του Εθνικού Πάρκου είναι σημειωμένη με κίτρινο χρώμα (Πηγή: European Environmental Agency). Για τις περιοχές αυτές, αρμοδιότητα φέρει ο Φορέας Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου, σκοπός της δημιουργίας του οποίου είναι η προστασία και η ανάδειξη της περιοχής του Εθνικού Πάρκου. 21

22 Αρμοδιότητα του Φορέα Διαχείρισης είναι, εκτός των άλλων, η παρακολούθηση των διαφόρων οικοτόπων εντός των περιοχών του δικτύου Natura Επιπλέον, είναι υπεύθυνος για την ανάδειξη και την προστασία της περιοχής, συμμετέχοντας ενεργά με τις προτάσεις και τη γνωμοδότησή του. Τέλος, ασχολείται ενεργά με την ευαισθητοποίηση του κοινού γύρω από τα περιβαλλοντικά θέματα που αφορούν την περιοχή του Εθνικού Πάρκου αλλά και γενικότερα, κάτι που επιτυγχάνει με τις δράσεις που κατά καιρούς αναπτύσσει. 2.2.Κλίμα και τοπογραφία Η ευρύτερη περιοχή της λιμνοθάλασσας χαρακτηρίζεται από διαφόρων ειδών χερσαία συστήματα, ανάμεσα στα οποία διακρίνονται αλυκοποιημένες εκτάσεις, βάλτοι, γεωργικές εκτάσεις που προέκυψαν από έργα αποστράγγισης που έγιναν τη δεκαετία του 1970 στην περιοχή. Το υψόμετρο στην περιοχή μελέτης εκτείνεται από 0 έως 450 μέτρα. Το κλίμα που χαρακτηρίζει την περιοχή είναι εύκρατο, με ήπιους χειμώνες και ιδιαίτερα ζεστά καλοκαίρια, με θερμοκρασίες που μπορεί να υπερβαίνουν τους 40 βαθμούς Κελσίου. Σημαντικό στοιχείο είναι η υψηλή βροχόπτωση που επικρατεί, η οποία κατά τη διάρκεια του χειμώνα μπορεί να ξεπεράσει και τα 100 χιλιοστά βροχής μηνιαίως (ΕΜΥ). 22

23 Εικόνα 8: Διάγραμμα μέσης θερμοκρασίας για τον σταθμό του Αγρινίου. (Πηγή: Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία). Εικόνα 9: Διάγραμμα μέσης βροχόπτωσης για τον σταθμό του Αγρινίου. (Πηγή: Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία). 2.3.Χρήσεις γης Η περιοχή του Εθνικού Πάρκου λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου-Αιτωλικού παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον από άποψη φυσικού περιβάλλοντος. Εκτός από το μεγάλο σύμπλεγμα των υγροτόπων και των εκβολών των ποταμών Αχελώου και Ευήνου, στην περιοχή υπάρχει μια μεγάλη ετερογένεια όσον αφορά τις χρήσεις γης. Πέραν των παράκτιων περιοχών, ένα μεγάλο μέρος του Πάρκου αποτελείται από σκληρόφυλλη βλάστηση, από μεταβατικά συστήματα δάσους-θαμνώνα, αλλά και αγροτικές περιοχές (Εικόνα 10). Οι χρήσεις γης στην ευρύτερη περιοχή, έχουν ταξινομηθεί από την Ελληνική Στατιστική Εταιρία (2000) σε έξι γενικές κατηγορίες, τα ποσοστά της κάθε μιας παρουσιάζονται στον κάτωθι πίνακα, αλλά η ονομασία και οι εκτάσεις που παρουσιάζονται προσαρμόστηκαν στην σύσταση του προγράμματος Καλλικράτη (2010). Οι εκτάσεις μετρούνται σε χιλιάδες στρέμματα. 23

24 Πίνακας 2: Χρήσεις γης στην περιοχή μελέτης (χιλιάδες στρέμματα), σε γενικές κατηγορίες. (Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ) Ονομασία Σύνολο Καλλιεργούμενες Βοσκότοποι Δάση Εκτάσεις Εκτάσεις Άλλες Δήμου εκτάσεων εκτάσεις και καλυπτόμενες οικισμών εκτάσεις αγραναπαύσεις από νερά Δήμος Αγρινίου 1157, ,4 (41,25%) 18,3 (1,58%) 575,2 (49,7%) 116,4 (10,05%) 14 (1,21%) 30,9 (2,67%) Δήμος Ι.Π. 638,2 357, ,1 46,5 7,7 15,4 Μεσολογγίου (56,03%) (5,64%) (27,44%) (7,28%) (1,21%) (2,41%) Σύνολο 1795, ,3 750,3 162,9 21,7 46,3 Στο Δήμο Μεσολογγίου, η χρήση γης αποτελείται σε μεγάλο βαθμό από καλλιεργούμενες εκτάσεις και δασικές εκτάσεις, ενώ έχει και μια αξιοσημείωτη έκταση που καλύπτεται από νερά. Εικόνα 10: Χάρτης με κάλυψη CORINE. Το μαύρο διάγραμμα αντιστοιχεί στα όρια του Εθνικού Πάρκου. (Πηγή: European Environmental Agency) 24

25 Εικόνα 11: Επεξηγηματικό υπόμνημα χάρτη CORINE. (Πηγή: ) 2.4.Οικότοποι Στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου, απαντώνται αρκετοί διαφορετικοί οικότοποι, κάτι που εξηγεί και την πλούσια ποικιλότητα εντός. Αρκετοί από αυτούς, ανήκουν στο Παράρτημα της Οδηγίας 92/43, για την διατήρηση των οικοτόπων. Στα πλαίσια των δειγματοληψιών για την παρούσα εργασία, επιλέχθηκαν έντεκα από τους παραπάνω τύπους οικοτόπων, οι οποίοι παρουσιάζονται παρακάτω (Πίνακας 6). 25

26 2.5.Βιοποικιλότητα Εθνικού Πάρκου Η περιοχή μελέτης έχει υψηλή βιοποικιλότητα. Σε αυτήν, απαντώνται αρκετά ενδημικά είδη χλωρίδας (όπως είναι η Centaurea alba ssp. heldreichii και η Centaurea etolica). Επίσης, έχει σημαντικό πλούτο πανίδας. Έχουν παρατηρηθεί τουλάχιστον 290 διαφορετικά είδη πουλιών, 28 είδη ερπετών, 5 είδη αμφιβίων και 40 είδη ψαριών, πολλά εκ των οποίων είναι είδη κοινοτικής σημασίας. (Παράρτημα 1). Αναφέρεται πως, από τα παραπάνω είδη, το 67,24% των συνολικών ειδών ορνιθοπανίδας είναι στο Παράρτημα της Οδηγίας 2009/147 για την προστασία άγριων ειδών ορνιθοπανίδας. Επιπλέον, το 17,85% της ερπετοπανίδας, και το 17,5% της ιχθυοπανίδας της περιοχής ανήκει στα Παραρτήματα της οδηγίας 92/43 για την προστασία ειδών πανίδας. 2.6.Ανθρωπογενείς παρεμβάσεις Η περιοχή μελέτης υπάγεται στο Δήμο Μεσολογγίου. Ο Δήμος Μεσολογγίου, με έδρα το Μεσολόγγι, είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος δήμος του νομού Αιτωλοακαρνανίας, με πληθυσμό που ξεπερνά τα άτομα (ΕΛΣΤΑΤ, 2011). Οι βασικότερες παρεμβάσεις, οι οποίες έχουν μειώσει την ποσότητα του νερού και των φερτών υλών που μεταφέρονται στις εκβολές του Αχελώου, αφορούν τη δημιουργία αποστραγγιστικών και αρδευτικών έργων για τις αγροτικές καλλιέργειες, την κατασκευή φραγμάτων σε διαφορετικά σημεία της κοίτης του Αχελώου, και την κατασκευή αντλιοστασίων. Η εντατική ενασχόληση με τον αγροτικό τομέα είναι επίσης χαρακτηριστική στην περιοχή, ενώ τα έργα που έχουν γίνει για την υποβοήθησή του, έχουν ως αποτέλεσμα τη μεταφορά ρυπασμένου νερού στο υδατικό σύμπλεγμα της περιοχής. (Κέντρο Εκτίμησης Φυσικών Κινδύνων και προληπτικού σχεδιασμού, 2009). 26

27 3 Μέθοδοι 3.1.Επιλογή θέσεων δειγματοληψίας Στην παρούσα εργασία, κριτήρια για την επιλογή των σημείων δειγματοληψίας ήταν η αντιπροσωπευτικότητα και η έκταση των οικοτόπων. Επιλέχθηκαν έντεκα διαφορετικοί τύποι οικοτόπων από όλη την περιοχή του Εθνικού Πάρκου. Η επιλογή των οικοτόπων, έγινε με βάση την έκτασή τους εντός της περιοχής μελέτης. Οι περιοχές που καλύπτουν μεγαλύτερη έκταση (>1500 ha, 23% της περιοχής μελέτης) επιλέχθηκαν για δειγματοληψία, συν κάποιες που βρίσκονται σε προστατευόμενες περιοχές, όπως ο οικότοπος 5350 (Ψευδομακκί), που βρίσκεται στο όρος Βαράσοβα, το οποίο ανήκει στο δίκτυο Natura Επιλέχθηκε επίσης, ανεξάρτητα από το κριτήριο της έκτασης, ο οικότοπος 91F0 (Φράξος), η έκταση του οποίου είναι 60 εκτάρια, λόγω της ιδιότητάς του ως Μνημείο της Φύσης. (Πίνακας 6). Πίνακας 3: Τύποι οικοτόπων δειγματοληψίας, και έκτασή τους εντός του Εθνικού Πάρκου. Κωδικός Συντομογραφία Περιγραφή Έκταση εντός οικοτόπου του Εθνικού Πάρκου (ha) 1020 Agr Αγροτικές καλλιέργειες 2819, Loc Ολοι οι τύποι: 1647,29 Θερμομεσογειακές και προστεπικές λόχμες: διαπλάσεις ή 27

28 σχηματισμοί ή θαμνώδεις φυτοκοινωνίες με Euphorbia dendroides,διάσπαρτοι υποβαθμισμένοι πουρναρότοποι (garrigues) Emg Garrigues της 2590,26 Ανατολικής Μεσογείου 5350 Pse Ψευδομακκί 831, Spi Φρύγανα 1658,15 Sarcopoterium spinosum 8210 Ptr Χασμοφυτική 207,71 βλάστηση βραχωδών πρανών/ Ασβεστόφιλες υποδιαιρέσεις 9320 Oli Δάση με Olea και Ceratonia 553, Qma Δάση με Quercus 1600,55 macrolepis 72A0 Kal Καλαμώνες 1456,49 91F0 Frax Φράξος 60 92D0 Por Δάση πλάτανου της Ανατολής (Platanion orientalis) 1747,91 28

29 Εικόνα 12: Τύποι οικοτόπων δειγματοληψίας: (α) 91F0 (Φράξος), (β) 72A0 (Καλαμώνες), (γ) 1020 (Αγροτικές εκτάσεις), (δ) 5330 (Garrigues). Εικόνα 13: Χάρτης με τα σημεία δειγματοληψίας της παρούσας έρευνας, όπως προέκυψε από την εισαγωγή των συντεταγμένων στο πρόγραμμα ArcGIS. 29

30 3.2. Δειγματοληψία ορνιθοπανίδας Μέθοδος δειγματοληψίας Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για τη δειγματοληψία των Στρουθιομόρφων, είναι η μέθοδος των σημείων ακοής (point counts) (Blondel et al., 1970). Πρόκειται για την πλέον διαδεδομένη μέθοδο καταγραφής ορνιθοπανίδας, καθώς μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιοδήποτε τύπο οικοτόπου, και δίνει μια πλήρη εικόνα για τα είδη που συναντώνται σε μια περιοχή. Για την εφαρμογή της, απαιτείται η γνώση των καλεσμάτων των ειδών ορνιθοπανίδας, και η αναγνώριση των καλεσμάτων αυτών σε μια ορισμένη ακτίνα. Για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας, η μέθοδος εφαρμόστηκε ως εξής: Έγινε καταγραφή, από ένα σημείο, όλων των ειδών Στρουθιομόρφων, για δέκα λεπτά ανά σημείο. Η παρατήρηση έγινε κυρίως ακουστικά, και σε μικρότερο βαθμό οπτικά. Επάνω σε ένα πρωτόκολλο καταγραφής, σημειώθηκαν τα είδη που παρατηρήθηκαν σε ακτίνα μέχρι 50 μέτρων από το σημείο δειγματοληψίας. Το πρωτόκολλο αποτελείται από δύο κύκλους, κέντρο των οποίων είναι το σημείο δειγματοληψίας, οπότε τα είδη που παρατηρήθηκαν σημειώνονταν ανάλογα με την απόσταση και την κατεύθυνση από την οποία παρατηρήθηκαν (Εικόνα 15). Στο παραπάνω πρωτόκολλο κατεγράφησαν, επίσης, στοιχεία όπως οι συντεταγμένες και το υψόμετρο του σημείου δειγματοληψίας (με τη χρήση GPS Garmin), η ώρα δειγματοληψίας, η θερμοκρασία, και η ένταση του ανέμου. Κατά τη διάρκεια της δειγματοληψίας, έγινε ηχογράφηση, ώστε να αναγνωριστούν τυχόν είδη που δεν κατεγράφησαν κατά τη δειγματοληψία, ενώ για την παράλληλη οπτική παρατήρηση, έγινε χρήση κιαλιών Olympus ανάλυσης 10x50 και οδηγών πεδίου. Έγινε, επίσης, καταμέτρηση των ατόμων κάθε είδους που αναγνωρίστηκε: κάθε αναπαραγωγικό κάλεσμα αντιστοιχούσε σε δύο άτομα του είδους, κάθε προειδοποιητικό κάλεσμα αντιστοιχούσε σε ένα άτομο, ενώ για την οπτική παρατήρηση σε μεγάλο σμήνος πουλιών χρησιμοποιήθηκε συμβατικά ο αριθμός των δέκα ατόμων. Πρέπει να σημειωθεί ότι, δεν πραγματοποιήθηκαν 30

31 δειγματοληψίες σε ημέρες με δυσχερείς καιρικές συνθήκες, για να αποφευχθούν τυχόν λάθη κατά την καταγραφή των ειδών. Εικόνα 14: Πρωτόκολλο καταγραφής ειδών Στρουθιομόρφων. 31

32 Εικόνα 15: Εξοπλισμός που χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της δειγματοληψίας. Φωτογραφική μηχανή (Samsung) για τη λήψη φωτογραφιών από τους οικότοπους μελέτης, μαγνητόφωνο (Olympus), για την καταγραφή ήχων κατά τη δειγματοληψία, GPS (Garmin), για την καταγραφή των συντεταγμένων και του υψόμετρου των σημείων δειγματοληψίας και κιάλια10x50 (Olympus), για την οπτική παρατήρηση Στρουθιόμορφων. Εικόνα 16: Οδηγός που χρησιμοποιήθηκε για την αναγνώριση των Στρουθιόμορφων στο πεδίο. 32

33 Εικόνα 17: Δειγματοληψία στο δάσος του Φράξου (Φωτογραφία: Λάμπρος Τσούνης) Χωρική οργάνωση δειγματοληψίας Συνολικά, έγιναν δειγματοληψίες σε 220 σημεία ακοής. Για τον κάθε οικότοπο έγινε επιλογή δύο περιοχών, έκτασης ίσης ή μεγαλύτερης των 20 εκταρίων. Σε κάθε περιοχή, έγιναν δειγματοληψίες σε πέντε σημεία ακοής. Τα σημεία ακοής, απείχαν μεταξύ τους τουλάχιστον 200 μέτρα, ενώ επίσης απείχαν τουλάχιστον 150 μέτρα από το δρόμο ή από άλλο τύπο οικοτόπου, έτσι ώστε να αποφευχθούν οι διπλομετρήσεις και τα λάθη κατά την καταμέτρηση των ειδών Στρουθιόμορφων Χρονική οργάνωση δειγματοληψίας Οι δειγματοληψίες, πραγματοποιήθηκαν την Άνοιξη του 2016, κατά την περίοδο από την 1 η Απριλίου, έως την 31 η Μαΐου. Οι ώρες δειγματοληψιών, κυμαίνονταν από 33

34 μισή ώρα πριν την ανατολή του ηλίου έως 2,5 με 3 ώρες μετά την ανατολή. Η διάρκεια της κάθε δειγματοληψίας ήταν 10 λεπτά, ενώ σε αυτόν το χρόνο προστίθενται 5 λεπτά, ως χρόνος αναμονής πριν την έναρξη του κάθε σημείου δειγματοληψίας, που απαιτούνταν για τη μείωση της όχλησης που προκαλούνταν στα πουλιά από την ανθρώπινη παρουσία, καθώς και για τη λήψη φωτογραφιών από τον κάθε τύπο οικοτόπου. Η διάρκεια των 10 λεπτών ανά δειγματοληψία, θεωρείται από πολλούς ως η ιδανική, καθώς σε αυτό το διάστημα καταγράφεται πάνω από το 90% των ειδών, ενώ μεγαλύτερος χρόνος δειγματοληψίας μπορεί να οδηγήσει σε πολλαπλές καταγραφές των ίδιων ατόμων (Fuller et al., 1984; Bibby et al., 1992) Ανάλυση δεδομένων Καμπύλη κορεσμού δειγματοληψίας Το πρώτο βήμα για την ανάλυση των δεδομένων, είναι η εξαγωγή του δείκτη Chao 1. Ο δείκτης αυτός, αλλιώς γνωστός και ως Εκτιμητής της αφθονίας των ειδών με βάση την αφθονία (Abundance-based Coverage Estimator of species richness, ACE estimator), αναπτύχθηκε από τους Chao και Lee (1992). Είναι ένας μη παραμετρικός δείκτης και βασίζεται σε δεδομένα αφθονίας ειδών. Υπολογίζεται με βάση τον αριθμό των ειδών με μόνο ένα άτομο στο εκάστοτε δείγμα (singleton) και τον αριθμό των ειδών με δύο ή περισσότερα άτομα (doubleton). Η σχέση που εκφράζει ο δείκτης Chao 1, είναι: S max = S obs + ( a2 2b ) Όπου Smax ο εκτιμητής των ειδών, Sobs ο αριθμός των ειδών που παρατηρήθηκαν, α ο αριθμός των ειδών με ένα άτομο και b ο αριθμός των ειδών με δύο άτομα. Στην παρούσα εργασία, έγινε χρήση του προγράμματος Species Diversity and Richness, για να γίνει ο υπολογισμός του δείκτη Chao 1 για τον κάθε τύπο οικοτόπου 34

35 ξεχωριστά. Με τις τιμές των δεικτών Chao, έγινε επίσης στο ίδιο πρόγραμμα και η δημιουργία της καμπύλης κορεσμού της δειγματοληψίας, η οποία δείχνει την αποτελεσματικότητα της δειγματοληψίας, σύμφωνα με τις προβλέψεις του εκτιμητή Chao Ανάλυση συχνοτήτων Τα πρωτογενή δεδομένα που προέκυψαν από τη δειγματοληψία, οργανώθηκαν σε μια μήτρα δεδομένων (matrix), οδηγό για όλες τις υπόλοιπες αναλύσεις. Από τη μήτρα δεδομένων, έγινε η καταμέτρηση των ειδών Στρουθιόμορφων που κατεγράφησαν, καθώς επίσης και ο συνολικός αριθμός ατόμων των ειδών αυτών. Για όλα τα είδη που κατεγράφησαν, υπολογίστηκε η συχνότητα εμφάνισής τους στα σημεία δειγματοληψίας, τρόπος με τον οποίο υπολογίστηκε και ποσοτικά η συχνότητα και η σπανιότητά τους. Έγινε μια κατάταξη των παρατηρούμενων ειδών, από τα πιο συχνά εμφανιζόμενα έως τα πιο σπάνια. Επιπλέον, για τα είδη αυτά, βρέθηκε η κατάταξή τους κατά IUCN και διερευνήθηκε η ένταξή τους σε κάποιο από τα Παραρτήματα της Οδηγίας 2009/147/ΕΕ, για την προστασία των άγριων ειδών ορνιθοπανίδας (Birds Directive). Τέλος, διερευνήθηκε η ταξινόμηση των ειδών που κατεγράφησαν σε κάποια από τις κατηγορίες SPEC (Species of Conservation Concern, Είδη Κοινοτικού Ενδιαφέροντος Διατήρησης) (BirdLife, 2004). Είδη που ανήκουν στην κατηγορία SPEC 1, είναι είδη παγκοσμίου ενδιαφέροντος για διατήρηση. Είδη που ανήκουν στην κατηγορία SPEC 2, είναι είδη που απαντώνται στην Ευρώπη και έχουν δυσμενές καθεστώς διατήρησης. Είδη της κατηγορίας SPEC 3 είναι είδη που δεν απαντώνται στον Ευρωπαϊκό χώρο και έχουν δυσμενές καθεστώς διατήρησης. Τα είδη που δεν ανήκουν σε καμία από τις παραπάνω κατηγορίες, χαρακτηρίζονται ως είδη της κατηγορίας non-spec. 35

36 Πρότυπα ποικιλότητας-σύγκριση οικοτόπων Έγινε χρήση του προγράμματος Species Diversity and Richness (Seaby & Henderson, 2006), για τον υπολογισμό μιας σειράς χαρακτηριστικών δεικτών α-ποικιλότητας, β- ποικιλότητας και ισομέρειας για την περιοχή μελέτης. Οι δείκτες αυτοί, επέτρεψαν την σύγκριση των οικοτόπων μεταξύ τους, με κριτήριο την ποικιλότητα ως προς τα είδη Στρουθιομόρφων που απαντώνται σε κάθε οικότοπο. Η α-ποικιλότητα, είναι η ποικιλότητα των ειδών εντός ενός τύπου οικοτόπου. Οι δείκτες Shannon-Wiener και Simpson, είναι αυτοί που υπολογίστηκαν για να περιγράψουν την α-ποικιλότητα του κάθε τύπου οικοτόπου. Ο δείκτης Shannon, είναι ο πιο διαδεδομένος δείκτης ποικιλότητας, και προκύπτει από την σχέση H = Pi lnpi όπου Pi, η πιθανότητα ένα τυχαίο άτομο εντός του ενδιαιτήματος να ανήκει στο είδος i και S, ο αριθμός ειδών που συνολικά απαντώνται στο ενδιαίτημα. Ο δείκτης Simpson, εκφράζει την κυριάρχηση ενός ή περισσότερων ειδών εντός ενός οικοτόπου, και υπολογίζεται από την σχέση S i S λ = Pi 2 i=1 όπου S είναι τα είδη που συναντώνται σε ένα ενδιαίτημα, και Pi είναι η πιθανότητα ένα τυχαίο άτομο να ανήκει στο είδος i. Η β-ποικιλότητα, αποτελεί ένα πιο ασαφές μέτρο ποικιλότητας. Προτάθηκε από τον Whittaker το 1960 ως «ο βαθμός αλλαγής στην σύνθεση μιας βιοκοινότητας, ή ο βαθμός διαφοροποίησής της, ανάμεσα σε διαφορετικά ενδιαιτήματα» (Whittaker, 1960; από Magurran, 2004). Ο δείκτης που χρησιμοποιήθηκε στα πλαίσια της παρούσας εργασίας για τον υπολογισμό της β-ποικιλότητας, είναι ο δείκτης Whittaker βw) που προτάθηκε το 1960 και υπολογίζεται από την σχέση: 36

37 βw = S a όπου S, ο συνολικός αριθμός των ειδών που κατεγράφησαν και α, η μέση ποικιλότητα στην περιοχή από όπου πάρθηκε το δείγμα. Η ισομέρεια, αποτελεί και αυτή ένα παράγοντα υπολογισμού της ποικιλότητας. Ο δείκτης που χρησιμοποιήθηκε για να εκφράσει την ισομέρεια είναι ο δείκτης Pielou, ο οποίος υπολογίζεται από την σχέση: J = H log (S) όπου H ο δείκτης Shannon-Wiener, και S ο συνολικός αριθμός ειδών εντός του οικοτόπου. Άλλα κριτήρια για τη σύγκριση μεταξύ των οικοτόπων, εκτός από τους προαναφερθέντες δείκτες ποικιλότητας, ήταν ο συνολικός αριθμός ειδών σε κάθε οικότοπο (S), και ο συνολικός αριθμός ατόμων ειδών σε κάθε οικότοπο (N). Με αυτά τα δεδομένα, έγινε μια κατάταξη των οικοτόπων, από τον πιο πλούσιο στον πιο φτωχό Ομαδοποίηση οικοτόπων Στα πλαίσια της διερεύνησης της δομής των Στρουθιόμορφων, σημαντική είναι η ομαδοποίηση των οικοτόπων μελέτης, και αυτό γιατί η ομαδοποίησή τους γίνεται με κριτήριο την κοινή σύσταση ειδών που έχουν. Για να γίνει η ομαδοποίηση, έγινε πρώτα ο υπολογισμός του δείκτη Bray-Curtis, ο οποίος είναι ένας δείκτης έκφρασης της ομοιότητας μεταξύ μιας σειράς δειγμάτων. Στην προκειμένη περίπτωση, έγινε χρήση του δείκτη αυτού, για την εύρεση του βαθμού ομοιότητας μεταξύ των οικοτόπων. Ο υπολογισμός του βαθμού ομοιότητας έγινε με το πρόγραμμα Community Analysis Package (Seaby & Henderson, 2006). 37

38 Στην συνέχεια, η ομαδοποίηση των οικοτόπων, πραγματοποιήθηκε στο ίδιο πρόγραμμα. Η μέθοδος ομαδοποίησης που χρησιμοποιήθηκε, είναι η μέθοδος ομαδοποίησης Ward. Η μέθοδος αυτή, ανήκει στις αναλύσεις ιεράρχησης, και δημιουργεί συμπλέγματα δειγμάτων με τη μεγαλύτερη μεταξύ τους ομοιότητα. Σε αυτήν την ανάλυση, τα δείγματα τα οποία συμπτύσσονται στην ίδια ομάδα, είναι αυτά με την ελάχιστη δυνατή διαφοροποίηση. Με τα δεδομένα αυτά, έγινε σχηματική οπτικοποίηση των ομαδοποιήσεων, σε μορφή δενδρογράμματος (Ward s dendrogram). Επιλέχθηκε ως κριτήριο δημιουργίας συμπλεγμάτων, η τιμή του δείκτη Bray-Curtis που υπολογίστηκε προηγουμένως Ανάλυση Κύριων Συνιστωσών (Principal Component Analysis, PCA) Η ανάλυση κύριων συνιστωσών αποτελεί έναν ακόμη τρόπο οπτικοποίησης της ομαδοποίησης που έγινε με τη μέθοδο Ward. Συνίσταται στην απεικόνιση, στο δισδιάστατο χώρο, της ομοιότητας των οικοτόπων μεταξύ τους, αλλά και της ομοιότητας μεταξύ των ειδών υπό μελέτη, ακόμη και της σχέσης μεταξύ ειδών και οικοτόπων (Legendre et al., 1983; Legendre and Legendre, 1997). Στο διάγραμμα που δημιουργείται σε αυτήν την ανάλυση, τα είδη Στρουθιόμορφων εκφράζονται ως διανύσματα στο χώρο, και οι οικότοποι ως σημεία. Η εγγύτητα μεταξύ των στοιχείων αυτών στο διάγραμμα, δείχνει και το βαθμό ομοιότητάς τους. Για τη βέλτιστη οπτικοποίηση των αποτελεσμάτων, έγινε χρήση ενός φίλτρου, για την παρουσίαση στο διάγραμμα μόνο του 33,3% των ειδών, των πιο χαρακτηριστικών, ώστε η ανάλυση να είναι όσο το δυνατόν πιο ευανάγνωστη. Το πρόγραμμα που χρησιμοποιήθηκε για την πραγματοποίηση της ανάλυσης κύριων συνιστωσών, είναι το Community Analysis Package (Seaby & Henderson, 2006). 38

39 Ποσοστά ομοιότητας (Similarity Percentage, SIMPER) Η ανάλυση SIMPER παρουσιάζει σε μορφή ποσοστού, την συμβολή του κάθε παράγοντα ενός δείγματος στην ομοιότητα που αυτό παρουσιάζει με τα υπόλοιπα δείγματα. Είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για την εξήγηση της ομοιότητας των δειγμάτων, καθώς εντοπίζει όλους τους παράγοντες που ευθύνονται για το αποτέλεσμα. Στην προκειμένη περίπτωση, η ανάλυση αυτή χρησιμοποιήθηκε για να αναδείξει τον ρόλο του κάθε Στρουθιόμορφου στην ομοιότητα μεταξύ των οικοτόπων. Η ανάλυση πραγματοποιήθηκε με το πρόγραμμα Community Analysis Package (Seaby & Henderson, 2006) Ανάλυση συσχέτισης (Correlation analysis) Τέλος, με το πρόγραμμα XLStat, έγινε η ανάλυση συσχέτισης, η οποία έχει ως στόχο την ανάδειξη των πιο χαρακτηριστικών ειδών ανά τύπο οικοτόπου. Ως χαρακτηριστικά είδη κάθε οικοτόπου, ορίστηκαν αυτά με τη μεγαλύτερη τιμή συσχέτισης με τον εκάστοτε οικότοπο. Η ανάλυση συσχέτισης, έγινε με τη μέθοδο Spearman, αφού πρώτα ελέγχθηκε η μήτρα δεδομένων και βρέθηκε ότι, τα πρωτογενή δεδομένα δεν ακολουθούν κανονική κατανομή. 39

40 4 Αποτελέσματα 4.1. Καμπύλη κορεσμού δειγματοληψίας Η καμπύλη κορεσμού δειγματοληψίας, προέκυψε από τα δεδομένα του δείκτη Chao 1 για κάθε οικότοπο, και αποτελεί ένα μέτρο υπολογισμού της επιτυχίας της δειγματοληψίας. Η μέγιστη τιμή του δείκτη εκτίμησης ειδών Chao 1 είναι τα 42 είδη. Στην παρούσα εργασία, έγινε αναγνώριση 42 διαφορετικών ειδών Στρουθιόμορφων, άρα θεωρείται πως η δειγματοληψία έχει φτάσει το σημείο κορεσμού, συνεπώς είναι 100% επιτυχής. Αυτό φαίνεται και από το διάγραμμα καμπύλης κορεσμού Chao (Εικόνα 19), όπου η καμπύλη έχει φτάσει το μέγιστο στα 42 είδη, και δεν αυξάνεται περαιτέρω. Αυτό σημαίνει ότι, επιπλέον δειγματοληψίες δεν θα προσέθεταν νέα είδη στη λίστα των ειδών που κατεγράφησαν έως τώρα. 40

41 Εικόνα 18: Καμπύλη κορεσμού δειγματοληψίας Chao Ανάλυση συχνοτήτων Κατά τη διάρκεια της έρευνας, κατεγράφησαν συνολικά 42 διαφορετικά είδη Στρουθιομόρφων (Πίνακας 8). Ο συνολικός αριθμός ατόμων που καταμετρήθηκε από όλα τα είδη ανέρχεται στα άτομα. Σύμφωνα με την επικαιροποιημένη έκδοση της Κόκκινης Λίστας Απειλούμενων Ειδών (IUCN, 2016), όλα τα είδη που παρατηρήθηκαν ανήκουν στην κατηγορία των ειδών Ελάχιστης Ανησυχίας (Least Concern, LC), καθώς έχουν είτε σταθερή είτε ανοδική πληθυσμιακή πυκνότητα και οι αριθμοί τους δεν είναι ανησυχητικά χαμηλοί. Από αυτά τα είδη, 13 είδη (30,95%) είναι είδη Κοινοτικού Ενδιαφέροντος Διατήρησης (Species of Conservation Concern): 2 (4,76%) ανήκουν στην κατηγορία SPEC 2 και 11 (26,2%) ανήκουν στην κατηγορία SPEC 3 (BirdLife International, 2004). Τα αποτελέσματα αυτά παρατίθενται διαγραμματικά (Εικόνα 20). Πίνακας 4: Είδη που κατεγράφησαν κατά τις δειγματοληψίες (Πηγές: 1 filotis.itia.ntua.gr, BirdLife International, 2004). Είδος Συντομογραφία Κοινή ονομασία Κατάσταση είδους 1 (IUCN) 2 Apus apus Σταχτάρα Least Concern Aapu Alauda arvensis Σταρήθρα Least Concern Aarv Anthus campestris Χαμοκελάδα Least Concern Acamp SPEC3 Non-SPEC SPEC 3 SPEC 3 41

42 Aegithalus Αιγίθαλος Least Concern Non-SPEC caudatus Aeg Carduelis Καρδερίνα Least Concern Non-SPEC carduelis Ccar Cettia cetti Ψευταηδόνι Least Concern Non-SPEC Ccet Carduelis chloris Φλώρος Least Concern Non-SPEC Cchl Corvus corax Κοράκι Least Concern Non-SPEC Ccorx Corvus monedula Κάργια Least Concern Non-SPEC Cmon Delichon urbica Σπιτοχελίδονο Least Concern SPEC 3 Durb Emberiza caesia Σκουρόβλαχος Least Concern Non-SPEC Ecae Emberiza calandra Τσιφτάς Least Concern SPEC 2 Ecal Emberiza cirlus Σιρλοτσίχλονο Least Concern Non-SPEC Ecir Emberiza Βλάχος Least Concern SPEC 2 hortulana Ehort Ficedula albicollis Κρικομυγοχάφτης Least Concern Non-SPEC Falb Fringilla coelebs Σπίνος Least Concern Non-SPEC Fcoe Galerida cristata Κατσουλιέρης Least Concern SPEC 3 Gcri Garrulus Κίσσα Least Concern Non-SPEC glandarius Ggla Hippolais Λιοστριτσίδα Least Concern Non-SPEC olivetorum Holi Hirundo rustica Hrus Χελιδόνι Least Concern SPEC 3 42

43 Lanius collurio Αετομάχος Least Concern SPEC 3 Lcol Luscinia Αηδόνι Least Concern Non-SPEC megarhynchos Lmeg Motacilla flava Κιτρινοσουσουράδα Least Concern Non-SPEC Mfla Monticola Γαλαζοκότσυφας Least Concern SPEC 3 solitarius Msol Muscicapa striata Σταχτομυγοχάφτης Least Concern SPEC 3 Mstr Oenanthe oenanthe Σταχτοπετροκλής Least Concern SPEC 3 Oen Oriolus oriolus Συκοφάγος Least Concern Non-SPEC Oror Parus caeruleus Γαλαζοπαπαδίτσα Least Concern Non-SPEC Pcae Passer domesticus Σπουργίτης Least Concern SPEC 3 Pdom Phylloscopus Δενδροφυλλοσκόπος Least Concern Non-SPEC collybita Phcol Passer Χωραφοσπουργίτης Least Concern Non-SPEC hispaniolensis Phis Parus lugubris Κλειδωνάς Least Concern Non-SPEC Plug Parus major Καλόγερος Least Concern Non-SPEC Pmaj Parus palustris Καστανοπαπαδίτσα Least Concern SPEC 3 Ppal Pica pica Καρακάξα Least Concern Non-SPEC Ppic Remiz pendulinus Σακουλοπαπαδίτσα Least Concern Non-SPEC Rpen 43

44 Sylvia atricapilla Sitta europaea Sylvia melanocephala Sylvia nisoria Turdus merula Troglodytes troglodytes Satr Seur Smel Snis Tmer Trtr Μαυροσκούφης Least Concern Δενδροτσοπανάκος Least Concern Μαυροτσιροβάκος Least Concern Ψαλτοτσιροβάκος Least Concern Κότσυφας Least Concern Τρυποφράκτης Least Concern Non-SPEC Non-SPEC Non-SPEC Non-SPEC Non-SPEC Non-SPEC Από αυτά τα είδη, επτά (16,7% των συνολικών ειδών) ανήκουν στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΕ για τη διατήρηση των άγριων ειδών ορνιθοπανίδας, της 30 ής Νοεμβρίου Το Παράρτημα Ι της Οδηγίας, αναφέρεται στα είδη, για τα οποία απαιτούνται μέτρα ειδικής προστασίας, είτε λόγω σπανιότητάς τους, είτε λόγω ευπάθειάς τους στις μεταβολές του περιβάλλοντος. Τα είδη που ανήκουν στο Παράρτημα Ι αναγράφονται στον Πίνακα 9. Πίνακας 5: Είδη που περιλαμβάνονται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΕ (Πηγές: 1 filotis.itia.ntua.gr, BirdLife International, 2004). Είδος Κοινή ονομασία είδους 1 Anthus campestris Χαμοκελάδα Least Concern Κατάσταση SPEC3 Οικότοπος όπου (IUCN) 2 μετρήθηκαν Emberiza caesia Σκουρόβλαχος Least Concern Emberiza hortulana Βλάχος Least Concern SPEC Non-SPEC 5420 SPEC

45 Ficedula albicollis Κρικομυγοχάφτης Least Concern Hippolais Λιοστριτσίδα Least Concern olivetorum Lanius collurio Αετομάχος Least Concern Sylvia nisoria Ψαλτοτσιροβάκος Least Concern Non-SPEC 91F0 Non-SPEC SPEC 3 Σε όλους, εκτός του 91F0 Non-SPEC Εικόνα 19: Απεικόνιση του ποσοστού των ειδών στις κατηγορίες SPEC 2, SPEC 3 και Non-SPEC. Από τα είδη που παρατηρήθηκαν, το Carduelis chloris και το Cettia cetti είναι αυτά που εμφανίζονταν πιο συχνά, με το πρώτο να καταγράφεται σε 85 από τα 110 σημεία δειγματοληψίας, και το δεύτερο να καταγράφεται σε 84 από τα 110 σημεία δειγματοληψίας. Από τα είδη που παρατηρήθηκαν λιγότερο, ήταν το Emberiza calandra και το Ficedula albicollis, με παρουσία σε μόνο ένα από τα 110 σημεία δειγματοληψίας. Τα δεδομένα αυτά παρατίθενται, με σειρά από το πιο συχνά παρατηρούμενο στο πλέον σπάνιο, στον Πίνακα

46 Πίνακας 6: Παρουσία ειδών στα σημεία δειγματοληψίας σε φυσικούς αριθμούς και ποσοστά. Όνομα είδους Παρουσία στα σημεία δειγματοληψίας Ποσοστό παρουσίας στα σημεία δειγματοληψίας Carduelis chloris 85 77,27% Cettia cetti 84 76,36% Parus major 76 69,10% Fringilla coelebs 74 67,27% Garrulus glandarius 68 61,81% Lanius collurio 68 61,81% Sylvia attricapilla 65 59,10% Pica pica 57 51,82% Parus caeruleus 56 50,91% Sylvia melanocephala 49 44,54% Carduelis carduelis 48 43,63% Passer hispaniolensis 46 41,82% Galerida cristata 45 40,90% Emberiza calandra 41 37,27% Sitta europaea 37 33,64% Turdus merula 37 33,64% Alauda arvensis 34 30,91% Hirundo rustica 34 30,90% Corvus monedula 31 28,18% Apus apus 24 21,82% Phylloscopus collybita 22 20% Corvus corax 21 19,10% Oriolus oriolus 15 13,63% Parus palustris 14 12,72% Motacilla flava 12 10,90% Luscinia megarhynchos 11 10% Hippolais olivetorum 10 9,09% 46

47 Muscicapa striata 10 9,09% Sylvia nisoria 10 9,10% Aegithalus caudatus 9 8,18% Anthus campestris 8 73,64% Emberiza hortulana 7 6,36% Remiz pendulinus 7 6,36% Troglodytes troglodytes 7 6,36% Emberiza cirlus 5 4,54% Passer domesticus 5 4,54% Monticola solitarius 4 3,63% Delichon urbica 2 1,81% Oenanthe oenanthe 2 1,81% Parus lugubris 2 1,81% Emberiza caesia 1 0,90% Ficedula albicollis 1 0,90% 4.3. Πρότυπα ποικιλότητας Από άποψης αριθμού ειδών, πιο πλούσιος οικότοπος, θεωρείται ο οικότοπος 5350 (Ψευδομακκί), με συνολικά 30 είδη. Ακολουθεί ο οικότοπος 8210 (Βραχώδη πρανή) με 28 είδη, και ο οικότοπος 91F0 (Φράξος) με 24 είδη. Οι πλέον φτωχοί οικότοποι από πλευράς αριθμού ειδών, είναι ο οικότοπος 5340 (Garrigues) και ο οικότοπος 72Α0 (Καλαμώνες), με 17 είδη έκαστος (Πίνακας 12). Παρόμοια είναι η ιεράρχηση των οικοτόπων με κριτήριο τους δείκτες α-ποικιλότητας. Ο πιο πλούσιος οικότοπος είναι ο οικότοπος 5350 (Ψευδομακκί). Ακολουθεί ο οικότοπος 91F0 (Φράξος), και ο οικότοπος 8210 (Βραχώδη πρανή. Οι πλέον φτωχοί οικότοποι, είναι ο οικότοπος 5340 (Garrigues) και ο οικότοπος 72Α0 (Καλαμώνες). Οι τιμές για το δείκτη Simpson δίνουν τα ίδια αποτελέσματα, με τους πιο πλούσιους οικότοπους να είναι ο οικότοπος 5350 (Ψευδομακκί). Ακολουθούν ο οικότοπος 91F0 47

48 Κωδι κός οικότ οπου Περιγρα φή 5350 Ψευδομα κκί (Φράξος), και ο οικότοπος 8210 (βραχώδη πρανή. Οι πλέον φτωχοί, κατ αντιστοιχία, είναι ο οικότοπος 5340 (Garrigues) και ο οικότοπος 72Α0 (Καλαμώνες). Ο δείκτης ισομέρειας Pielou κάνει την ίδια εκτίμηση με τους δύο παραπάνω δείκτες, ορίζοντας ως πιο πλούσιους οικότοπους τους 5350, 91F0 και 8210 αντίστοιχα, ενώ ορίζει ως τους αυτούς με τη μεγαλύτερη ανισότητα τους οικότοπους 5340 και 72Α0. Τα αποτελέσματα παρατίθενται στον Πίνακα 11, με ταξινόμηση από τον πιο πλούσιο οικότοπο έως τον πλέον φτωχό. Κριτήριο της ταξινόμησης στον Πίνακα είναι ο δείκτης Shannon. Σημειώνεται πως, σύμφωνα με την ΚΥΑ 33318/3028/ , (την ενσωμάτωση δηλαδή στην ελληνική νομοθεσία της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τη διατήρηση των οικοτόπων), 7 από τους 11 τύπους οικοτόπων εντάσσονται στο Παράρτημα Ι, είναι δηλαδή τύποι οικοτόπων κοινοτικού ενδιαφέροντος. Τέλος, η β-ποικιλότητα όλης της περιοχής μελέτης, υπολογίστηκε πως ισούται με βw=0,9331. Πίνακας 7: Δείκτες ποικιλότητας και ισομέρειας οικοτόπων. Αριθ μός ειδών (S) Αριθμό ς ατόμω ν (Ν) %S περιοχ ής μελέτη ς Shanno n Simpso n Pielou Παράρτημ α Ι ΚΥΑ Είδη προτεραιότητας ανά οικότοπο ,11 19,44 0,833 Όχι E.hortulana(SPE C2) H.olivetorum L.collurio (SPEC3) S.nisoria 91F0 Φράξος ,97 16,62 0,795 Ναι F.albicollis 8210 Βραχώδη πρανή ,93 15,24 0,784 Ναι A.campestris (SPEC 3) E.hortulana (SPEC 2) H.olivetorum L.collurio (SPEC 3) S.nisoria 48

49 92D0 P. orientali s 5330 Θαμνώδε ις εκτάσεις ,79 14,74 0,748 Ναι L.collurio (SPEC ,79 13,78 0,746 Ναι L.collurio (SPEC 9320 Ελαιώνες ,76 13,82 0,738 Ναι H.olivetorum L.collurio (SPEC 3) 9350 Q ,59 10,97 0,694 Ναι L.collurio (SPEC macrolep is 5420 S.spinosu m 1020 Καλλιέρ γειες ,57 10,99 0,688 Ναι A.campestris (SPEC 3) L.collurio (SPEC ,55 10,08 0,684 Όχι E.hortulana(SPE 3) 3) 3) 3) C2) H.olivetorum L.collurio (SPEC3) 5340 Garrigue s ,49 10,3 0,666 Όχι L.collurio (SPEC 3) 72A0 Καλαμώ νες ,48 9,45 0,664 Όχι L.collurio (SPEC 3) 4.4. Ομαδοποίηση οικοτόπων Έγινε η δημιουργία ζευγών οικοτόπων με την όσο το δυνατό μεγαλύτερη μεταξύ τους συσχέτιση, σύμφωνα με την ανάλυση Bray-Curtis. Τα ζεύγη με την εντονότερη συσχέτιση ήταν οι οικότοποι (Αγροτικά συστήματα-ελαιώνες και οι 49

50 οικότοποι D0 (Θαμνώδεις εκτάσεις-platanium orientalis). Μικρότερη συσχέτιση παρουσίασε το ζεύγος οικοτόπων 72A0-92D0 (Καλαμώνες- Platanium orientalis. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης παρατίθενται στον Πίνακα 13, με σειρά από τις μεγαλύτερες έως τις μικρότερες τιμές συσχέτισης. Πίνακας 8: Τιμές συντελεστή συσχέτισης Bray-Curtis ανά ζεύγη οικοτόπων, ως προς την ομοιότητα της βιοκοινότητας των στρουθιόμορφων πουλιών που φιλοξενούν. Ζεύγη οικοτόπων Τιμές συντελεστή συσχέτισης , D0 0, , , A0 0, D0 0, , D0 0,64 91F0-92D0 0,63 72A0-92D0 0,49 Η ανάλυση συμπλεγμάτων που έγινε (Ward s clustering), είχε ως βάση τη μέθοδο συσχέτισης Bray-Curtis. Ανέδειξε, συνολικά, 5 διαφορετικές ομάδες οικοτόπων: i. Αγροτικά συστήματα (Οικότοποι ) ii. Βραχώδη πρανή και Ψευδομακκί (Οικότοποι 8210 και 5350) iii. Θαμνώδης βλάστηση με παρουσία νερού/πλατάνια (Οικότοποι 5330 και 92D0) iv. Φράξος (Οικότοπος 91F0) v. Συστήματα με αραιή βλάστηση και Καλαμώνες (Οικότοποι 5340, 5420, 72Α0 και 9350). Ο Φράξος παρουσιάζει μεγάλες διαφοροποιήσεις από τους υπόλοιπους οικότοπους, συνεπώς δημιουργεί μια ξεχωριστή ομάδα. Το δενδρόγραμμα Ward που δημιουργήθηκε, παρουσιάζει την εγγύτητα των οικοτόπων από άποψης συσχέτισης. 50

51 Διακρίνονται τα συμπλέγματα που δημιουργήθηκαν από οικότοπους παρόμοιας σύνθεσης (Εικόνα 21). Εικόνα 20: Δενδρόγραμμα συμπλεγμάτων Ward, των διαφορετικών τύπων οικοτόπων, ως προς τη σύνθεση της βιοκοινότητας των στρουθιόμορφων πουλιών που φιλοξενούν Ανάλυση Κύριων Συνιστωσών (Principal Component Analysis, PCA) Η Ανάλυση Κύριων Συνιστωσών που πραγματοποιήθηκε, επιβεβαίωσε τα αποτελέσματα του δενδρογράμματος Ward, καθώς και εδώ οι οικότοποι παρουσιάζονται τόσο κοντά, όσο και στο δενδρόγραμμα, με τον οικότοπο για το Φράξο να εμφανίζει ξανά μεγάλη απόσταση από τους υπόλοιπους. Χρησιμοποιήθηκε φίλτρο, για την παρουσίαση μόνο των 14 πιο χαρακτηριστικών ειδών (33,3% συνολικού αριθμού ειδών), ώστε το διάγραμμα να είναι όσο το δυνατόν πιο ευανάγνωστο. Τα διανύσματα που απεικονίζουν τα είδη, παρουσιάζουν εγγύτητα στους οικότοπους, για τους οποίους είναι χαρακτηριστικά είδη. 51

52 i. Για την πρώτη ομάδα συμπλεγμάτων (Οικότοποι : Αγροτικές εκτάσεις-ελαιώνες), παρουσιάζεται μεγάλη εγγύτητα με το είδος Lanius collurio. ii. Για τη δεύτερη ομάδα συμπλεγμάτων (Οικότοποι : Βραχώδη πρανή-ψευδομακκί), παρουσιάζεται μεγάλη εγγύτητα με το είδος Sylvia nisoria. iii. Για την τρίτη ομάδα συμπλεγμάτων (Οικότοποι D0: Θαμνώδης βλάστηση με παρουσία νερού-πλατάνια), παρουσιάζεται μεγάλη εγγύτητα με το είδος Apus apus. iv. Για την τέταρτη ομάδα συμπλεγμάτων (Οικότοπος 91F0: Φράξος), παρουσιάζεται μεγάλη εγγύτητα με το είδος Motacilla flava. v. Για την πέμπτη ομάδα συμπλεγμάτων (Οικότοποι Α0-9350: Garrigues Ανατολικής Μεσογείου-Φρύγανα Sarcopoterium spinosum- Καλαμώνες-Εκτάσεις με Quercus macrolepis), παρουσιάζεται μεγάλη εγγύτητα με το είδος Alauda arvensis. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης κύριων συνιστωσών, παρουσιάζονται διαγραμματικά παρακάτω (Εικόνα 21), όπου φαίνονται οι συσχετίσεις μεταξύ οικοτόπων και ειδών. 52

53 S.nisoria 2 L. collurio M. flava A.apus A.arvensis Εικόνα 21: Διαγραμματική απεικόνιση της Ανάλυσης Κύριων Συνιστωσών (PCA), ως προς τα 42 είδη στρουθιόμορφων και τους 11 τύπους οικοτόπων της αρχικής μήτρας δεδομένων. Για λόγους ευκρίνειας, έγινε φιλτράρισμα του αριθμού των ειδών (παρουσιάζονται 14 είδη στρουθιομόρφων, το 33,3% των συνολικών ειδών) Ποσοστά ομοιότητας (Similarity Percentage, SIMPER) Έγινε η εύρεση των ειδών που συνεισφέρουν περισσότερο στην ομοιότητα μεταξύ των διαφόρων τύπων οικοτόπων, με την ανάλυση των ποσοστών ομοιότητας. Το είδος που συνεισφέρει περισσότερο στην ομοιότητα μεταξύ των οικοτόπων είναι το Cettia cetti με ποσοστό 19,1% περίπου, ενώ με μεγάλη διαφορά ακολουθούν τα είδη Passer hispaniolensis και Lanius collurio, με ποσοστό 9,05 και 8,95% αντίστοιχα. 53

54 Η ανάλυση ανέδειξε μόνο τα πρώτα 15 είδη, με τη μικρότερη τιμή ποσοστού ομοιότητας να είναι 1,98%. Τα είδη αυτά, ταξινομημένα από αυτό με το μεγαλύτερο ποσοστό ομοιότητας έως αυτό με το μικρότερο ποσοστό, παρατίθενται στον Πίνακα 14. Πίνακας 9: Είδη που συνεισφέρουν περισσότερο στην ομοιότητα μεταξύ των οικοτόπων, με βάση την ανάλυση SIMPER. Είδος % Συνεισφορά είδους Cettia cetti 19,08 Passer hispaniolensis 9,049 Lanius collurio 8,95 Carduelis chloris 8,94 Fringilla coelebs 7,08 Sylvia atricapilla 5,91 Garrulus glandarius 5,59 Parus major 5,29 Pica pica 5,03 Sylvia melanocephala 4,44 Carduelis carduelis 2,64 Galerida cristata 2,51 Emberiza calandra 2,40 Hirundo rustica 2,37 Parus caeruleus 1, Ανάλυση συσχέτισης (Correlation analysis) Έγινε εύρεση του δείκτη συσχέτισης Spearman για κάθε οικότοπο. Αναδείχτηκαν έτσι, τα 11 είδη με τη μεγαλύτερη συσχέτιση (ένα για κάθε οικότοπο), ως 54

55 χαρακτηριστικά είδη των οικοτόπων αυτών. Τα είδη αυτά παρατίθενται για κάθε οικότοπο, μαζί με την τιμή του συντελεστή συσχέτισης Spearman, στον Πίνακα 15. Πίνακας 10: Χαρακτηριστικά είδη ανά οικότοπο και τιμές συντελεστή συσχέτισης Spearman. Κωδικός Περιγραφή Χαρακτηριστικό Τιμή συσχέτισης οικοτόπου οικότοπου είδος 1020 Αγροτικές καλλιέργειες Cettia cetti 38, Ολοι οι τύποι: Alauda arvensis 19,5 Θερμομεσογειακές και προστεπικές λόχμες: διαπλάσεις ή σχηματισμοί ή θαμνώδεις φυτοκοινωνίες με Euphorbia dendroides,διάσπαρτοι υποβαθμισμένοι πουρναρότοποι (garrigues) Garrigues της Passer 28,4 Ανατολικής Μεσογείου hispaniolensis 5350 Ψευδομακκί Cettia cetti 11, Φρύγανα Turdus merula 21 Sarcopoterium spinosum 8210 Χασμοφυτική Passer domesticus 38,6 βλάστηση βραχωδών πρανών/ Ασβεστόφιλες 55

56 υποδιαιρέσεις 9320 Δάση με Olea και Ceratonia 9350 Δάση με Quercus macrolepis Apus apus 35,4 Parus major 18,4 72A0 Καλαμώνες Alauda arvensis 24 91FO Φράξος Phylloscopus 92D0 Δάση πλάτανου της Ανατολής (Platanion orientalis) collybita 15,1 Alauda arvensis 13 56

57 5 Συζήτηση 5.1. Αξία διατήρησης Η περιοχή μελέτης της παρούσας εργασίας, είναι μια περιοχή με αρκετά μεγάλη οικολογική αξία, από άποψης ειδών. Στα πλαίσια της έρευνας πεδίου που διενεργήθηκε, βρέθηκαν 7 είδη προτεραιότητας (Παράρτημα Ι Οδηγίας 2009/147/ΕΕ), αριθμός που αντιστοιχεί στο 16,7% των συνολικών ειδών που κατεγράφησαν. Η Χαμοκελάδα (Anthus campestris), είναι είδος που μπορεί να βρεθεί σε οποιοδήποτε υψόμετρο μεταξύ 0 και 2000 μέτρων. Απαντάται συνήθως σε αγροτικές, ξηρές εκτάσεις, ανοιχτές εκτάσεις με μικρή φυτοκάλυψη, φρύγανα, ακόμη και βραχώδεις εκτάσεις (Delgado & Moreira, 2000; Calero-Riestra et al., 2013; Handrinos & Akriotis, 1997). Στην προκειμένη περίπτωση, παρατηρήθηκε στους οικότοπους 5420 (Φρύγανα Sarcopoterium spinosum) και 8210 (Βραχώδη πρανή) αντίστοιχα, με μια μέτρια συχνότητα εμφάνισης (7,64%). Ο Σκουρόβλαχος (Emberiza caesia), προτιμά συνήθως ανοιχτές εκτάσεις, συνήθως μακί, ή βραχώδεις εκτάσεις, σε υψόμετρα από 0 έως 1000 μέτρα (Reid, 1979; Handrinos & Akriotis, 1997). Το είδος αυτό, δεν ήταν ιδιαίτερα κοινό στις παρατηρήσεις που έγιναν σε αυτήν την εργασία. Παρατηρήθηκε μόνο στον οικότοπο 5420 (Φρύγανα Sarcopoterium spinosum), γεγονός που εξηγεί την ιδιαίτερα χαμηλή συχνότητα εμφάνισής του (0,9%). Ο Βλάχος (Emberiza hortulana), είναι είδος που προτιμά ανοιχτές, καλλιεργούμενες συνήθως εκτάσεις (Szymkowiak et al., 2014). Στην Ελλάδα είναι ένα αρκετά κοινό είδος, που συναντάται σε ανοιχτές εκτάσεις, με παρουσία θάμνων, και επίσης σε αγροτικές εκτάσεις με ύπαρξη φυτοφραχτών. Στην προκειμένη περίπτωση, το είδος 57

58 βρέθηκε σε ανοιχτές εκτάσεις: στους οικότοπους 1020 (Αγροτικές καλλιέργειες), 5350 (Ψευδομακκί), και 8210 (Βραχώδη πρανή). Η συχνότητα εμφάνισής του ήταν χαμηλή (6,36%). Ο Κρικομυγοχάφτης (Ficedula albicollis), έχει ένα μεγάλο εύρος όσων αφορά τις περιοχές τροφής και φωλιάσματός του. Έχει παρατηρηθεί σε πληθώρα οικοτόπων, με βασικό στοιχείο την σποραδική παρουσία δέντρων ή θάμνων. Είναι ένα αρκετά κοινό είδος, κυρίως στη βόρεια Ελλάδα. Στην παρούσα εργασία, το είδος καταγράφηκε μόνο στον οικότοπο 91F0 (Φράξος), συνεπώς η συχνότητα εμφάνισής του είναι η μικρότερη που παρατηρήθηκε: 0,9%. Η Λιοστριτσίδα (Hippolais olivetorum), είναι ένα είδος με αρκετά κοινά χαρακτηριστικά με τον Αετομάχο, ως προς τις εκτάσεις όπου βρίσκονται. Είναι κι αυτό είδος τυπικό των αγροτικών συστημάτων, με τη διαφορά όμως πως βρίσκεται σε εκτάσεις που έχουν ορισμένα δέντρα, όπως οι ελαιώνες. Παρά το όνομά του όμως, μπορεί να βρεθεί και σε βραχώδεις εκτάσεις, με κάλυψη από θάμνους και διάσπαρτα δέντρα (Kralj et al., 2010). Στην περιοχή μελέτης, βρέθηκε στους οικότοπους 1020 (Αγροτικές εκτάσεις), 5350 (Ψευδομακκί), 8210 (Βραχώδη πρανή) και 9320 (Ελαιώνες). Η ύπαρξή του στους οικότοπους 5350 και 8210 μπορεί να εξηγηθεί από την αραιή θαμνώδη βλάστηση που παρατηρήθηκε στην περιοχή. Η συχνότητα εμφάνισης του είδους σε όλη την περιοχή μελέτης ήταν σχετικά χαμηλή (9,09%). O Αετομάχος (Lanius collurio), είναι ένα είδος χαρακτηριστικό των αγροτικών εκτάσεων. Απαντάται συνήθως σε ημιανοιχτές αγροτικές εκτάσεις, στις οποίες εφαρμόζονται παραδοσιακές αγροτικές πρακτικές, και δεν έχουν υποστεί εντατικοποίηση (Fornasari et al., 1997; Τσιακίρης, 2009; Guglielmi et al., 2010). Στην Ελλάδα, είναι κοινό είδος της ηπειρωτικής χώρας, σε αγροτικές εκτάσεις με υψόμετρο έως τα 1500 μέτρα (Handrinos & Akriotis, 1997). Στην παρούσα εργασία, το είδος ήταν ιδιαίτερα κοινό, με παρουσία σε όλους τους οικότοπους εκτός του Φράξου. Η συχνότητα εμφάνισής του ήταν ιδιαίτερα υψηλή (61,81%). Ο Ψαλτοτσιροβάκος (Sylvia nisoria), είναι ένα είδος για το οποίο λίγα είναι γνωστά. Στην Ελλάδα, έχει μια πολύ περιορισμένη κατανομή. Τόσο στην υπόλοιπη Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα, βρίσκεται κυρίως σε ημιανοιχτές εκτάσεις, με παρουσία θάμνων, αλλά και αραιών δέντρων. Δεν είναι απίθανο, όμως, να παρατηρηθεί και σε αγροτικές καλλιέργειες, με προϋπόθεση όμως την ύπαρξη φυτοφραχτών σε αυτές 58

59 (Polak, 2012; Handrinos & Akriotis, 1997). Στο Εθνικό πάρκο, βρέθηκε στους οικότοπους 5350 (Ψευδομακκί), και 8210 (Βραχώδη πρανή), σε εκτάσεις δηλαδή με πολύ χαμηλή βλάστηση και περιστασιακά ύπαρξη θαμνώδους βλάστησης. Η συχνότητα εμφάνισης του είδους ήταν σχετικά χαμηλή (9,1%) Πρότυπα ποικιλότητας Ως προς την ποικιλότητα στους επιμέρους οικότοπους, αυτή κρίθηκε ως ιδιαίτερα υψηλή. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι, ο πιο πλούσιος οικότοπος είχε τιμή δείκτη Shannon 3,11 και ο πιο φτωχός είχε τιμή 2,48, όταν οι συνηθισμένες τιμές του δείκτη που προκύπτουν από δεδομένα πεδίου κυμαίνονται από 1,5 έως 3,5 (Seaby & Henderson, 2006). Υπάρχει μια μικρή διαφοροποίηση, όσον αφορά την ταξινόμηση των οικοτόπων ως προς την ποικιλότητά τους. Αν χρησιμοποιηθεί ως κριτήριο ταξινόμησης ο αριθμός των ειδών, τότε ο πιο πλούσιος οικότοπος είναι ο 5350 (Ψευδομακκί) με 30 είδη, ενώ ακολουθούν ο 8210 (Βραχώδη πρανή) με 28 είδη και ο 91F0 (Φράξος) με 24 είδη. Με κριτήριο ταξινόμησης τους δείκτες Shannon-Wiener, Simpson ή Pielou όμως, ο δεύτερος πιο πλούσιος οικότοπος είναι ο Φράξος, και τρίτος ο οικότοπος με τα Βραχώδη πρανή (Πίνακας 12). Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, οι τρεις προαναφερθέντες δείκτες, χρησιμοποιούν ως κριτήριο για τον υπολογισμό τους και τον αριθμό των μεμονωμένων ατόμων-όσα περισσότερα άτομα, τόσο υψηλότερη η ποικιλότητα. Στην περίπτωση των οικοτόπων 8210 και 91F0, υπάρχει μια διαφορά ως προς την αντιστοιχία του αριθμού ειδών και του αριθμού ατόμων, με τον οικότοπο 8210 να παρουσιάζει περισσότερα είδη (28), αλλά πολύ λιγότερα άτομα (142) από τον οικότοπο 91F0 (24 είδη και 490 άτομα, αντίστοιχα). Ο πιο πλούσιος οικότοπος στην περιοχή μελέτης, είναι ο οικότοπος 5350 (Ψευδομακκί), με τη μεγαλύτερη τιμή σε όλους τους δείκτες ποικιλότητας. Ο οικότοπος αυτός περιορίζεται μόνο στο όρος Βαράσοβα, και θεωρείται πως ο βαθμός διατήρησής του είναι καλός (Ξυστράκης et al., 2015). Είναι ένας οικότοπος που περιέχει ένα μωσαϊκό από μικροενδιαιτήματα. Συγκεκριμένα, στην περιοχή βρέθηκαν είδη χαρακτηριστικά των θαμνώνων (Cettia cetti, Sylvia atricapilla), ακόμα και είδη 59

60 που προτιμούν τα δάση (Parus major, Fringilla coelebs) (Handrinos & Akriotis, 1997), αλλά και είδη που ευνοούνται από τα πιο ανοιχτά ενδιαιτήματα, όπως τα τέσσερα είδη προτεραιότητας που καταγράφηκαν εκεί (Emberiza hortulana, Hippolais olivetorum, Lanius collurio, Sylvia nisoria). Η μωσαϊκότητα που παρουσιάζεται στον οικότοπο αυτό, είναι που προσελκύει μεγαλύτερο αριθμό ειδών, και έχει αποδειχθεί γενικά ότι σχετίζεται άμεσα με την αύξηση της ποικιλότητας (Kati et al., 2010). Ο οικότοπος 8210 (Βραχώδη πρανή), είναι επίσης ένας οικότοπος με καλό βαθμό διατήρησης (Ξυστράκης et al., 2015). Η ιδιαιτερότητα του οικότοπου αυτού, έγκειται στα είδη που παρατηρήθηκαν μόνο εκεί και σε κανέναν άλλον οικότοπο (Monticola solitarius, Oenanthe oenanthe), τα οποία είναι είδη χαρακτηριστικά σε περιοχές βραχώδεις με ελάχιστη βλάστηση. Η ύπαρξη, σε πολύ μικρό βαθμό, θάμνων ή μεμονωμένων δέντρων, εξηγεί και την ύπαρξη ειδών, όπως τα Parus major και Parus caeruleus. Τα περισσότερα όμως είδη που παρατηρήθηκαν, είναι είδη τυπικά σε ανοιχτές εκτάσεις, με ελάχιστη φυτοκάλυψη (Anthus campestris, Emberiza calandra, Emberiza cirlus). Πέντε από τα επτά είδη προτεραιότητας παρατηρήθηκαν σε αυτόν τον οικότοπο (Anthus campestris, Emberiza hortulana, Hippolais olivetorum, Lanius collurio, Sylvia nisoria). Ο οικότοπος 91F0 (Φράξος) αντιθέτως, αν και έχει ιδιαίτερα υψηλούς δείκτες ποικιλότητας, φιλοξενεί μόνο ένα είδος προτεραιότητας (Ficedula albicollis). Πρόκειται για μια περιοχή που έχει οριστεί ως Μνημείο Φύσης, όμως δεν υπόκειται σε διαχείριση, με αποτέλεσμα η βλάστηση εντός του χώρου να είναι ιδιαίτερα πυκνή. Χαρακτηριστική είναι η απουσία ειδών ανοιχτών εκτάσεων, ενώ λίγα είναι τα είδη εκείνα που είναι τυπικά των θαμνώνων. Τα είδη που παρατηρήθηκαν, είναι στην πλειονότητά τους είδη δασικών συστημάτων (Aegithalos caudatus, Garrulus glandarius, Oriolus oriolus, Parus palustris), και είδη που βρίσκονται κοντά σε νερό (Luscinia megarhynchos, Motacilla flava, Remiz pendulinus). Ο πιο φτωχός οικότοπος στην περιοχή μελέτης είναι ο 72Α0 (Καλαμώνες). Είναι ένας οικότοπος με καλό βαθμό διατήρησης, δεν παρατηρήθηκαν όμως σε αυτόν είδη τυπικά των καλαμώνων, στα πλαίσια της παρούσας εργασίας. Αντίθετα, παρατηρήθηκαν αρκετά είδη που είναι τυπικά των αγροτικών εκτάσεων, όπως τα είδη Lanius collurio και Pica pica, εξαιτίας της ύπαρξης εντατικών καλλιεργειών γύρω 60

61 από τους καλαμώνες. Σε αυτόν τον οικότοπο, βρέθηκε μόνο ένα είδος προτεραιότητας, το οποίο επίσης προτιμά τα αγροτικά οικοσυστήματα (Lanius collurio). Όσον αφορά στα αγροτικά οικοσυστήματα (αγροτικές καλλιέργειες -Οικότοπος 1020 και ελαιώνες - Οικότοπος 9320), βρήκαμε πως οι ελαιώνες, είχαν ίδιο αριθμό ειδών με τις αγροτικές καλλιέργειες, αλλά υψηλότερες τιμές ποικιλότητας. Παρότι οι αγροτικές καλλιέργειες θεωρούνται σημαντικά οικοσυστήματα για τη διατήρηση των αγροτικών πουλιών (Hinsley & Bellamy, 2000; Baudry et al., 2000; Burel et al., 1998), στην περιοχή μελέτης οι καλλιέργειες ήταν κυρίως εντατικές, χωρίς φυσική βλάστηση όπως φυτοφράχτες, γεγονός που εξηγεί το μειωμένο σχετικά αριθμό ειδών που φιλοξενούν. Εν κατακλείδι, η περιοχή μελέτης, είναι μια περιοχή με αρκετά υψηλή αξία διατήρησης όσον αφορά τη βιοποικιλότητα των στρουθιόμορφων πουλιών, αλλά συνολικά, η β-ποικιλότητα είναι αρκετά χαμηλή, γεγονός που δείχνει χαμηλή ετερογένεια μεταξύ των οικοτόπων ως προς τη σύνθεση της βιοκοινότητας των πουλιών Δομή βιοκοινότητας Η ανάλυση ομαδοποίησης Ward που πραγματοποιήθηκε, διαχώρισε πέντε βασικούς τύπους βλάστησης, ως διαφορετικά κύρια ενδιαιτήματα των πουλιών: i. Η πρώτη ομάδα, αποτελείται από τους οικότοπους 1020 και 9320, και είναι η ομάδα των αγροτικών συστημάτων. Σε αυτήν την ομάδα βρίσκονται είδη χαρακτηριστικά των ανοιχτών αγροτικών εκτάσεων όπως το Lanius collurio,και είδη όπως το Hippolais olivetorum, που βρίσκεται σε αγροτικά συστήματα μεν, αλλά με παρουσία υψηλότερης βλάστησης. Η ομάδα αυτή είναι ομάδα μέτριας ποικιλότητας. ii. Η δεύτερη ομάδα, αποτελείται από τους οικότοπους 5350 και Πρόκειται για οικότοπους με πολύ χαμηλή βλάστηση, που περιστασιακά διακόπτεται από θαμνώδη βλάστηση. Εδώ, παρατηρήθηκε μεγάλη σύνδεση ως προς τη 61

62 δομή τους, με 23 κοινά είδη, τα οποία είναι είδη ανοιχτών εκτάσεων, όπως το Emberiza calandra. iii. Η τρίτη ομάδα, αποτελείται από τους οικότοπους 5330 και 92D0. Το κοινό στοιχείο που ενώνει αυτά τα δύο είδη, είναι η ύπαρξη δενδρώδους βλάστησης, γεγονός που εξηγεί την παρουσία κοινών ειδών, όπως του Sitta europaea. Συνολικά, παρουσιάζουν 18 κοινά είδη. iv. Η τέταρτη ομάδα αποτελείται από ένα μόνο οικότοπο, τον 91F0. Χαρακτηριστικό του οικότοπου αυτού, που τον κάνει να διαφέρει από τους υπόλοιπους, είναι η έλλειψη ειδών ανοιχτών εκτάσεων. v. Η πέμπτη ομάδα, περιέχει τους οικότοπους 5340, 5420, 72Α0 και Κοινό στοιχείο αυτών των οικότοπων, είναι η αραιή βλάστηση που έχουν. Αν και ο οικότοπος 9350 αποτελείται από δενδρώδη βλάστηση, αυτή είναι πολύ αραιή και υπάρχει έλλειψη υπορόφου. Η κοινή σύνθεση των ειδών τους ανέρχεται στα 17 είδη, με τις μεγαλύτερες ομοιότητες όμως να αφορούν είδη με μεγάλη συχνότητα εμφάνισης στους περισσότερους οικότοπους, όπως το Cettia cetti Πρόκειται για τους οικότοπους με τη μικρότερη ποικιλότητα. Η ανάλυση PCA, επιπλέον, με τη διάταξη που δημιούργησε στο δισδιάστατο επίπεδο, δίνει μια γενική ιδέα για τον περιβαλλοντικό παράγοντα που ευθύνεται για την ομαδοποίηση των Στρουθιόμορφων. Ο παράγοντας αυτός φαίνεται να είναι η πυκνότητα της βλάστησης. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι, ο Φράξος, με την ιδιαίτερα πυκνή βλάστηση που έχει, περιλαμβάνει μόνο είδη που βρίσκονται σε πυκνά δασικά συστήματα, γι αυτό και δεν ομαδοποιείται σε κάποιο άλλο σύμπλεγμα. Αντίθετα, οικότοποι με θαμνώδη βλάστηση και οικότοποι με αραιή βλάστηση, σχηματίζουν διακριτές ομάδες (Εικόνα 22). Αυτό που αποδεικνύεται από αυτήν την ανάλυση, όπως και σε προηγούμενες έρευνες (Kati & Sekercioglu, 2006), είναι ότι τα πουλιά, αναγνωρίζουν ως κατάλληλο ενδιαίτημα μεγάλες ομάδες οικοτόπων με κοινά χαρακτηριστικά, και αυτά είναι που πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά τη χάραξη πολιτικής προστασίας, αντί για τους μεμονωμένους οικότοπους. 62

63 5.4. Μεθοδολογική προσέγγιση Η μέθοδος που εφαρμόστηκε για τη δειγματοληψία στο πεδίο, έχει αποδειχθεί ότι είναι η πιο αποτελεσματική και πιο εύκολα εφαρμόσιμη σε κάθε τύπο βλάστησης, για αυτό και είναι η προτιμότερη μέθοδος δειγματοληψίας ορνιθοπανίδας. Επιπλέον, η διάρκεια δειγματοληψίας που επιλέχθηκε, τα δέκα λεπτά για κάθε δειγματοληψία, έχει αποδειχθεί ότι είναι η βέλτιστη διάρκεια, για την επιτυχή καταγραφή της συντριπτικής πλειοψηφίας των ειδών. Τα δέκα λεπτά, είναι το κατώφλι, πέρα από το οποίο η δειγματοληψία όχι μόνο δεν προσφέρει νέα δεδομένα, αλλά μπορεί να γίνουν διπλές καταγραφές ειδών και να επηρεαστεί η αξιοπιστία της δειγματοληψίας (Smith et al., 1993; Lynch, 1991). Η αξιοπιστία μιας δειγματοληψίας όμως, βασίζεται επιπλέον στην ικανότητα του παρατηρητή να αναγνωρίσει όλα τα καλέσματα των Στρουθιόμορφων, οπότε μια απόκλιση της παρατήρησης από τα είδη που υπάρχουν στην περιοχή είναι λογικό να υπάρχει (observer bias). Η απόκλιση αυτή μειώνεται, όσο αυξάνεται η δειγματοληπτική προσπάθεια (Fitzpatrick et al., 2009). H αποτελεσματικότητα της δειγματοληψίας στην προκειμένη περίπτωση, ερμηνεύεται από την καμπύλη κορεσμού Chao (Εικόνα 19). Συγκεκριμένα, η επιτυχία της δειγματοληψίας αγγίζει το 100%, και έτσι θεωρείται πως, περισσότερες δειγματοληψίες δεν θα αναδείξουν νέα είδη. Παρόλα αυτά, συγκρίνοντας τα δεδομένα αυτής της εργασίας με αυτά παλαιότερης έρευνας στην περιοχή (Tsounis & Frugis, 1986), υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην σύνθεση των ειδών στην περιοχή, με την παρούσα εργασία να μην έχει καταγράψει 28 είδη που κατεγράφησαν τότε, ενώ προσέθεσε 4 είδη που δεν είχαν καταγραφεί στο παρελθόν (Παράρτημα 2). Θεωρούμε πως μια πιο επισταμένη δειγματοληψία, τόσο κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου, όσο και κατά τη διάρκεια του χειμώνα, με έναν συστηματικό τρόπο ώστε να καλύπτονται όλοι οι οικότοποι της περιοχής μελέτης και όχι μόνο οι πλέον αντιπροσωπευτικοί, όπως έγινε κατά την παρούσα εργασία, θα αύξανε τον αριθμό των ειδών που καταγράφηκαν και θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τη σύγκριση της ορνιθοπανίδας της περιοχής ως προς αυτή 30 ετών πριν. Τέλος, θεωρούμε πως η βάση δεδομένων στις συγκεκριμένες θέσεις δειγματοληψίας θα 63

64 μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τη μελλοντική βιοπαρακολούθηση και την εξαγωγή πληθυσμιακών τάσεων των ειδών που καταγράφηκαν στο μέλλον. Η ανάλυση ομαδοποίησης των οικοτόπων (Ward s clustering/dendrogram), έδωσε μια αρκετά λογική εξήγηση για τα κοινά χαρακτηριστικά των οικοτόπων (Εικόνα 21). Σε κάποιες περιπτώσεις όμως, η ομαδοποίηση δεν είναι η βέλτιστη δυνατή, όπως στην περίπτωση της ομάδας 5 (οικότοποι A0-9350), όπου ο οικότοπος 9350, ενώ περιγράφει ένα αμιγώς δασικό σύστημα, κατατάσσεται μαζί με φρυγανικά συστήματα. Αυτό αναδεικνύει θέματα, που προκύπτουν πρωτίστως από την έντονη μωσαϊκότητα του τοπίου. Η μωσαϊκότητα αυτή, προκαλεί πρόσθετο λάθος στις καταγραφές, στα όρια των οικοτόπων (edge effect). Το λάθος αυτό είναι αρκετά μειωμένο, λόγω της απόστασης που ορίστηκε για τη δειγματοληψία από τα όρια των οικοτόπων, όμως σε αρκετές περιπτώσεις αυτό δεν ήταν εφικτό να τηρηθεί. Αναδεικνύεται μέσα από αυτό, η ανάγκη για γνώση των μικροενδιαιτημάτων της κάθε περιοχής, για την καλύτερη ερμηνεία των αποτελεσμάτων Διαχειριστικές προτάσεις Οι διαχειριστικές προτάσεις που προκύπτουν από αυτήν τη μελέτη, αφορούν τέσσερις άξονες προστασίας: i. Αγροτικά συστήματα: Αυτό που παρατηρήθηκε στα πλαίσια της δειγματοληψίας, είναι η μεγάλη σημασία που έχουν οι ελαιώνες έναντι των τυπικών καλλιεργειών. Με τον ίδιο αριθμό ειδών στους δύο οικότοπους που περιγράφουν αγροτικά συστήματα, ο οικότοπος των ελαιώνων είχε αρκετά υψηλότερη ποικιλότητα από αυτόν των εντατικοποιημένων καλλιεργειών. Οι δύο τύποι οικοτόπων επίσης, φιλοξενούν αντίστοιχα 3 και 2 είδη προτεραιότητας (Αγροτικές καλλιέργειες: Εmberiza hortulana, Lanius collurio, Hippolais olivetorum. Ελαιώνες: Lanius collurio, Hippolais olivetorum). Η βασική διαφορά τους, έγκειται στην ύπαρξη πλούσιου υπορόφου στην πρώτη περίπτωση, και την έλλειψη φυτοφραχτών στη δεύτερη περίπτωση. Συνεπώς, η δημιουργία καλλιεργούμενων εκτάσεων, που διακόπτονται από κομμάτια γης με ελαιόδεντρα ή άλλους φυτοφράχτες, 64

65 ii. iii. iv. ενδέχεται να αυξήσει σημαντικά την ποικιλότητα. Παράλληλα, η καλή κατάσταση των ελαιώνων πρέπει να διατηρηθεί, κι αυτό μπορεί να γίνει, διατηρώντας ανέπαφο τον υπόροφό τους. Ψευδομακκί: Στον οικότοπο με ψευδομακκί, παρατηρήθηκε η υψηλότερη ποικιλότητα και ο μεγαλύτερος αριθμός ειδών από όλους τους οικότοπους μελέτης, ενώ φιλοξενεί το μεγαλύτερο αριθμό ειδών προτεραιότητας που βρέθηκαν στην παρούσα μελέτη (Anthus campestris, Emberiza hortulana, Hippolais olivetorum, Lanius collurio, Sylvia nisoria). Στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου, το ψευδομακκί περιορίζεται μόνο στο όρος Βαράσοβα, το οποίο ανήκει στο δίκτυο Natura 2000 (κωδικός GR ), και αποτελεί Τόπο Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ). Πρέπει λοιπόν, να σχεδιαστεί πολιτική προστασίας για τη διατήρηση της καλής κατάστασης στην περιοχή, ειδικά εφόσον είναι η μόνη περιοχή που έχει ψευδομακκί εντός του Εθνικού Πάρκου. Φράξος: Το δάσος Φράξου στο Λεσίνι, είναι μια περιοχή υψηλής ποικιλότητας, η οποία έχει χαρακτηριστεί ως Μνημείο Φύσης. Η ποικιλότητά του σε Στρουθιόμορφα, όπως είναι αναμενόμενο, περιλαμβάνει είδη δασικών συστημάτων. Απαγορεύεται σήμερα οποιαδήποτε διαχείριση εντός του δάσους, με αποτέλεσμα η βλάστηση να είναι ιδιαίτερα πυκνή, τόσο στο δεντρώδη όσο και θαμνώδη υποόροφο. Συνίσταται, να διερευνηθεί η δυνατότητα δημιουργίας περιορισμένης έκτασης διακένων, περιορίζοντας κατά τόπους τον θαμνώδη υποόροφο, η οποία θα ευνοούσε είδη των ημιανοιχτών εκτάσεων, και ενδεχομένως θα αύξανε την ποικιλότητα του δάσους. Υπογραμμίζεται η ανάγκη διατήρησης των ώριμων δέντρων, τα οποία και φιλοξενούν αρκετά είδη πουλιών, τόσο Στρουθιόμορφων, όσο και Δρυοκολαπτόμορφων, τα οποία εξαρτώνται από την ύπαρξη γέρικων δέντρων. Καλαμώνες: Οι Καλαμώνες, είναι οικότοποι χαμηλής ποικιλότητας όσον αφορά τα Στρουθιόμορφα, όμως ο βαθμός διατήρησής τους έχει χαρακτηριστεί ως καλός (Ξυστράκης et al., 2015). Αν και έχουν υποστεί μεγάλη μείωση στην έκτασή τους, η σημασία τους για τα υδρόβια πουλιά είναι μεγάλη. Συνεπώς, πρέπει να δημιουργηθεί πολιτική διαχείρισης ως προς αυτήν την κατηγορία πουλιών, με κεντρικό άξονα της πολιτικής την προστασία των εκτεταμένων καλαμώνων. 65

66 Τέλος, τονίζεται η ανάγκη για συνέχιση της μελέτης σε βάθος χρόνου, και σε διαφορετικές εποχές, για την πλήρη αξιολόγηση της ποικιλότητας των Στρουθιόμορφων πουλιών στο Εθνικό Πάρκο. Ένα εκτεταμένο πρόγραμμα βιοπαρακολούθησης, τόσο για τη χειμερινή, όσο και για τη θερινή περίοδο, είναι σημαντικό για την καλύτερη χάραξη πολιτικής προστασίας στην περιοχή. 66

67 6 Βιβλιογραφία 6.1. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Baudry, J., Bunce, R.G.H. & Burel, F., Hedgerows: An international perspective on their origin, function and management. Journal of Environmental Management 60 (1): Bibby, C.J., Burgess, N.D., Hill, D.A. & Mustoe, S.H., Bird census techniques. Elsevier Academic Press, London, UK. BirdLife International, Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, UK. BirdLife International. BirdLife International, State of the world s birds 2004: indicators for our changing world. Cambridge, UK. BirdLife International. Blondel, J., Ferry, C. & Froc Ho I, B., La methode des indices ponctuels d 'abondance (I PA) on des releves d'avifaune par "stations crecoute". Alauda 38: Bray, J.R. & Curtis, J.T., An ordination of the upland forest communities of southern Wiskonsin. Ecological monographs 27: Burel, F., Baudry, J., Butet, A., Clergeau, P., Delettre, Y., Le Coeur, D., Dubs, F., Morvan, N., Paillat, G., Petit, S., Thenail, C., Brunel, E. & Lefeuvre, J.C., Comparative biodiversity along a gradient of agricultural landscapes. Acta Oecologica 19 (1):

68 Calero-Riestra, M., García, J.T., Herranz, J. & Suárez, F., Breeding output and nest predation patterns in steppe-associated Mediterranean birds: the case of the Tawny Pipit Anthus campestris. Journal of Ornithology 154: Caliński, T. & Harabasz. J., A dendrite method for cluster analysis. Communications in Statistics, 3:1, Canterbury, G.E., Martin, T.E., Petit, D.R., Petit, L.J. & Bradford, D.F., Bird communities and habitat as ecological indicators of forest condition in regional monitoring. Conservation biology 14(2): Chao, A. & Lee, S.M., Estimating the number of classes via sample coverage. Journal of the America Statistical Association 87: Child, M.F., Cumming, G.S. & Amano, T., Assessing the broad-scale impact of agriculturally transformed and protected area landscapes on avian taxonomic and functional richness. Biological Conservation 142: Colwell, R.K., EstimateS: Statistical estimation of species richness and shared species from samples. Version 9. De Cáceres, M., Legendre, P., Moretti, M., Improving indicator species analysis by combining groups of sites. Oikos 119(10): Delgado, A. & Moreira, F., Bird assemblages of an Iberian cereal steppe. Agriculture, Ecosystems and Environment 78: Dobkin, D.S. & Rich, A.C., Comparison of Line-transect, Spot-map, and Pointcount Surveys for Birds in Riparian Habitats of the Great Basin (comparación De Monitoreos Por Transectos Lineares, Mapas De Puntos, Y Conteos Por Puntos Para Aves En Hábitats Riparios De La Gran Cuenca). Journal of Field Ornithology 69.3 : Dos Santos Romeiro, P.M., Landscape diversity relationships: ranking determinants of passerine species richness in the Vez watershed, Portugal. Μεταπτυχιακή διατριβή, Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Porto, Πορτογαλία. 68

69 Enemar, A., Cavallin, B., Nyholm, E., Rudebeck, I. & Thorner, A.M., Dynamics of a passerine bird community in a small deciduous wood, S Sweden, during 40 years. Ornis Svec. 4: Faith, D.P., Minchin, P.R. & Belbin, L., Compositional dissimilarity as a robust measure of ecological distance. Vegetatio 69:57. Fitzpatrick, M.C., Preisser, E.L., Ellison, A.M. & Elkinton, J.S., Observer bias and the detection of low-density populations. Ecology Applications 19 (7): Fornasari, L., De Carli, E., Bottoni, L. & Massa, R., A method for establishing bird conservation value at a landscape level. Bird Conservation International 7: Fuller, R.J. & Langslow, D.R., Estimating numbers of birds by point counts: how long should counts last?, Bird Study, 31:3, Furness, R., Greenwood, J., Birds as monitors of environmental change. Chapman and Hall, London. Gardener, M., Community ecology. Exeter: pelagic publishing, p.558. Gascón, S. & D.Boix, J.S., Are different biodiversity metrics related to the same factors? A case study from Mediterranean wetlands. Biological Conservation 142: Gregory, R., Van Strien, A., Wild Bird Indicators: Using Composite Population Trends of Birds as Measures of Environmental Health. Ornithological Science 9(1):3-22. Guglielmi, R. & Tasso, M., Considerations on population ecology of Redbacked shrike (Lanius collurio Linnaeus, 1758) and Woodchat shrike (Lanius senator Linnaeus, 1758) within bird communities in an area of Western Istria. Nat. Croat. 24(1): Handrinos, G. & Akriotis, T., The birds of Greece. London: Christopher Helm Ltd, p

70 Harrison, S., Ross, S.J. & Lawton, J.H., Beta diversity on geographic gradients in Britain. Journal of Animal Ecology 61: Heip, C.H.R., Herman, P.M.J. & Soetaert, K., Indices of diversity and evenness. Océanis 24(4): Henderson, P.A. & Seaby, R. M. H., Community Analysis Package 4.0. Pisces Conservation Ltd, Lymington, UK. Hernández Ladrón de Guevara, I.G., Las aves cómo agentes en la restauración pasiva del bosque mesófilo de montaña en el centro de Veracruz, México (Birds as agents in the passive restoration of the mountainous mesofile forest in the centre of Veracruz, Mexico). Μεταπτυχιακή διατριβή, Ινστιτούτο Οικολογίας, Μεξικό. Hewitt, J.E., Thrush, S.F., Halliday, J. & Duffy, C., The importance of smallscale habitat structure for maintaining beta diversity. Ecology 86(6): Hinsley, S.A. & Bellamy, P.E., The influence of hedge structure, management and landscape context on the value of hedgerows to birds: A review. Journal of Environmental Management 60 (1): Hogstad, O., Structure and dynamics of a passerine bird community in a sprucedominated boreal forest. A 12-year study. Animales zoologici fennici 1, Hogstad, O., Species richness and structure of a breeding passerine bird community in a spruce-dominated boreal forest in central Norway: stability from 1960s to Ornis Norvegica. vol. 36. Huff, M.H., Bettinger, K.A., Ferguson, H.L., Brown, M.J. & Altman, B., A habitat-based point-count protocol for terrestrial birds, emphasizing Washington and Oregon. Gen. Tech. Rep. PNW- G T R Portland, OR: U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Pacific Northwest Research Station. 39 p. Jongsomjit, D., Jones,S.L., Gardali, T., Geupel, G.R. & Gouse, P.J., A guide to nestling development and aging in altricial passerines. U.S. Department of Interior, Fish and Wildlife Service, Biological Technical Publication, FWS/BTP-R , Washington, D.C. 70

71 Kati, V., Dimopoulos, P., Papaioannou, H., Poirazidis, K., Ecological management of a Mediterranean Mountainous reserve (Pindos National Park, Greece) using the bird community as an indicator. Journal for Nature Conservation 17 (2009) Kati, V., Poirazidis, K., Dufrêne, M., Halley, J.M., Korakis, G., Schindler, S. & Dimopoulos, P., Towards the use of ecological heterogeneity to design reserve networks: a case study from Dadia National Park, Greece. Biodiversity & Conservation 19 (6): Kati, V. & Sekercioglu, C., Diversity, ecological structure, and conservation of the landbird community of Dadia reserve, Greece. Diversity and Distributions 12 (5): Koskimies, P., Birds as a tool in environmental monitoring. zoologici fennici 26: Animales Kralj, J., Barisic, S., Cikovic, D. & Tutis, V., Range expansion of the olive-tree warbler Hippolais olivetorum along the Croatian coast. Acrocephalus 33: Krebs, C.J., Ecological Methodology. New York: Addison-Welsley Educational Publishers Inc, p Legendre, P. & De Cáceres, M., Beta diversity as the variance of community data: dissimilarity coefficients and partitioning. Ecology Letters 16: Legendre, P. & Legendre, L., Numerical ecology. Amsterdam: Elsevier ScienceB.V., p Legendre, P., Indicator species: computation. Encyclopedia of biodiversity 4: Lynch, J., Effects of Point Count Duration, Time-of-Day, and Aural Stimuli on Detectability of Migratory and Resident Bird Species in Quintana Roo, Mexico. USDA Forest Service Gen Tech. Rep. PSW-GTR-149. Magurran, A.E., Measuring biological diversity. Malden: Blackwell publishing, p

72 Martin, T.E. & Li, P., Life history traits of open vs cavity-nesting birds. Ecology 73 (2): Pérez-Luque, A.J., Barea-Azcón, J.M., Álvarez-Ruiz, L., Bonet-García, F.J. & Zamora, R., Dataset of Passerine bird communities in a Mediterranean high mountain (Sierra Nevada, Spain). ZooKeys 552: Perkins, A.J., Maggs, H.E., Watson, A. & Wilson, J.D, Adaptive management and targeting of agri-environment schemes does benefit biodiversity: a case study of the corn bunting Emberiza calandra. Journal of Applied Ecology 48, Pielou, E.C., The interpretation of ecological data. A primer on classification and Ordination. New York: John Wiley and Sons, p.263. Polak, M., Habitat preferences of the sympatric barred warbler (Sylvia nisoria) and the red-backed shrike (Lanius collurio) breeding in central Poland. Ann. Zool. Fennici 49: Reid, J.C., The Ortolan and Cretzschmar s Buntings: an ornithological enigma (Aves, Emberizidae). Heft 3-4: Rottenberry, J.T. & Wiens, J.A., Habitat structure, patchiness and avian communities in North American steppe vegetation: A multivariate approach. Ecology 61, Seaby R.M. & Henderson, P.A., Species Diversity and Richness Version 4. Pisces Conservation Ltd., Lymington, England. Smith, W.P., Twedt, D.J., Wiedenfeld, D.A., Hamel, P.B., Ford, R.P. & Cooper, R.J., Point counts of birds in bottomland hardwood forests of the Mississippi alluvial valley: Duration, minimum sample size and points versus visits. United States Department of Agriculture, Forest service, New Orleans, Louisiana. Szymkowiak, J., Skierczyński, M. & Kuczyński, L., Are buntings good indicators of agricultural intensity?. Agriculture, Ecosystems & Environment 188:

73 Terborgh, J., Robinson, S. K., Parker, T. A., Munn, C. A. & Pierpont, N., Structure and Organization of an Amazonian Forest Bird Community. Ecological Monographs, 60: Tsounis, G. & Frugis, S., The Mesolonghi avifauna (an outline). Biologia Gallo-hellenica 12: Vreugdenhil, D., Terborgh, J., Cleef, A., Sinitsyn, M., Boere, M., Archaga, M.V. & Prins, H., Comprehensive protected areas system composition and monitoring. WICE (World Institute for Conservation and Environment), Shepherdstown, West Virginia, USA. Wenny, D.G., DeVault, T.L., Johnson, M.D., Kelly, D. & Sekercioglu, C.H., The need to quantify ecosystem services provided by birds. USDA National Wildlife Research Center - Staff Publications. Paper Whelan, C.J., Wenny, D.G. & Marquis, R.J., Ecosystem services provided by birds. Annals of the New York Academy of sciences pp Whitmore, R.C., Habitat partitioning in a community of passerine birds. The Wilson Bulletin 89 (2): Whitmore, T.C., Tropical rain forests of the far east. Oxford: Clarendon Press, p Whittaker, R.H., Vegetation of the Siskiyou mountains, Oregon and California. Ecological monographs 30: Wiens, J. A., Pattern and Process in Grassland Bird Communities. Ecological Monographs, 43: Zakkak, S., Kakalis, E., Radovic, A., Halley, J., Kati, V., The impact of forest encroachment after agricultural land abandonment on passerine bird communities: The case of Greece. Journal for nature conservation, 22(2):

74 6.2. Ελληνική βιβλιογραφία Βλάχος, Χ., Μποντζώρλος, Β., Χατζηνίκος, Ε., Δεδουσοπούλου, Ε., Μπραζιώτης, Σ., Μπίρτσας, Π., Θωμαίδης, Χ., Κόντος, Κ., Πρωτόκολλα καταγραφής για τα είδη της ελληνικής ορνιθοπανίδας Α φάσης της μελέτης: «Εποπτεία και αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης ειδών ορνιθοπανίδας στην Ελλάδα». ΥΠΕΚΑ, Αθήνα, Σύμπραξη γραφείων μελετών «Φ.ΦΑΣΟΥΛΑΣ-Ν.ΜΑΝΤΖΙΟΣ»Ε.Ε-«ΡΟΔΟΥΛΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ-ΑΘ.ΤΖΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ ΣΙΑ»Ε.Ε., Θεσσαλονίκη, 171 σελ. Βώκου, Δ., Γενική οικολογία. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 270 σ. Γναρδέλλης, Χ., Εφαρμοσμένη στατιστική. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 640 σ. Καρανδεινός, Μ.Γ., Ποσοτικές Οικολογικές Μέθοδοι. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης. 660 σ. Λαζαρίνα, Μ., Χωρικά πρότυπα βιοποικιλότητας σε πολλαπλές χωρικές κλίμακες. Διδακτορική διατριβή. Τμήμα Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ξυστράκης, Φ., Πανίτσα, Μ., Ηλιάδου, Ε., Δημόπουλος, Π., Οδηγός παρουσίασης τύπων οικοτόπων Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου. Μελέτη «Εποπτεία και αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης Οικοτόπων και ειδών Χλωρίδας και Πανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος, στην περιοχή αρμοδιότητας του Φορέα Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου». Σύμπραξη γραφείων μελετών «NERCO Ν. ΧΛΥΚΑΣ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ»-«ΟΙΚΟΜ ΕΠΕ», 86 σ. Πέτρου, Ν.Γ., Πουλιά του Εθνικού Πάρκου Λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου- Αιτωλικού, κάτω ρου και εκβολών ποταμών Αχελώου και Ευήνου και Νήσων Εχινάδων. Φορέας Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου, Αιτωλικό, Ελλάδα. Στάμου, Γ.Π., Οικολογία: Μέθοδοι ανάλυσης και σύνθεσης δεδομένων. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτη, 570 σ. 74

75 Τσακίρης, Γ., Βαρνάβας, Σ., Δουκάκης, Ε., Καπίρης, Κ., Κατσέλης, Γ., Αλεξάκης, Δ., Βαγγέλης, Χ., Τίγκας, Δ., Γαμβρουλά, Δ., Todorovic, B., Καταγραφή ανθρωπογενών και κλιματικών αλλαγών και της επίδρασής τους στο Εθνικό Πάρκο λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου. Κέντρο εκτίμησης φυσικών κινδύνων και προληπτικού σχεδιασμού, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Τσιακίρης, Ρ., Χωρικά και πληθυσμιακά πρότυπα του Αετομάχου (Lanius collurio) ως δείκτης αλλαγών χρήσεων γης. Διδακτορική διατριβή. Τμήμα Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Τσούνης. Γ. & Τσούνης, Λ., Birdwatching. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος, 256 σ. Τσούνης, Λ., Ανάλυση δειγμάτων ζωοβένθους από τη λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου. Εργασία στα πλαίσια πρακτικής άσκησης. Τμήμα Επιστημών της θάλασσας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Τσούνης, Λ., Τα οικοσυστήματα της Αιτωλοακαρνανίας (online). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: (Ημερομηνία πρόσβασης: 26/09/2009). Φρούζη, Α., Λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου-Αιτωλικού. Μεταπτυχιακή διατριβή, Τμήμα Περιβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Ιστοσελίδες (Ημερομηνία πρόσβασης: 18/08/2016). (Ημερομηνία πρόσβασης: 01/09/2016). (Ημερομηνία πρόσβασης: 03/08/2016). (Ημερομηνία πρόσβασης: 18/08/2016). 75

76 (Ημερομηνία πρόσβασης: 05/07/2016). (Ημερομηνία πρόσβασης: 08/09/2016). πρόσβασης: 18/08/2016). (Ημερομηνία (Ημερομηνία πρόσβασης: 01/09/2016). (Ημερομηνία πρόσβασης: 26/09/2016). (Ημερομηνία πρόσβασης: 04/10/2016). (Ημερομηνία πρόσβασης: 01/10/2016). (Ημερομηνία πρόσβασης: 01/10/2016). (Ημερομηνία πρόσβασης: 01/10/2016). (Ημερομηνία πρόσβασης: (05/07/2016). (Ημερομηνία πρόσβασης: 18/08/2016). 76

77 7 Παράρτημα Π.1. Είδη Κοινοτικής Σημασίας στο Εθνικό Πάρκο Στον Πίνακα 11, αναγράφονται χαρακτηριστικά είδη που απαντώνται εντός της περιοχής του Εθνικού Πάρκου. Πίνακας 11: Χαρακτηριστικά είδη στο Εθνικό Πάρκο, ανά ταξινομική ομάδα. Φυτά Centaurea heldreichii Centaurea aetolica Fraxinus oxycarpa Fritillaria graeca Lilium candidum Orchis italica Orchis palustris Platanus orientalis Salix alba Θηλαστικά Lutra lutra Αμφίβια Hyla arborea Rana ridibunda Rana dalmatina Κοινή ονομασία Κενταύρια του Χελντραιχ Κενταύρια η αιτωλική Στενόφυλλος Φράξος Φριτιλάρια η ελληνική Κρίνος της Παναγίας Ιταλική ορχιδέα Ανακαμπτίδα η υδροχαρής Ανατολικός πλάτανος Λευκή ιτιά Βίδρα Δενδροβάτραχος Ελληνικός βάτραχος Δαλματικός βάτραχος 77

78 Bufo bufo Bufo viridis Ερπετά Mauremys caspica Emys orbicularis Natrix natrix Natrix tasselata Malpolon monspessulanus Elaphe longissimi Lacerta viridis Ophisaurus apodus Ψάρια Anguilla anguilla Silurus aristotelis Scardinius acarnanicus Barbus albanicus Economidychtthys trichonis Πουλιά Falco naumanni Falco tinnunculus Pelecanus crispus Plegadis falcinellus Picoides minor Platalea leucorodia Ardea purpurea Remiz pendulinus Aegypius monachus Fulica atra Έντομα Papilon Machaon Panaxia quadripunctaria Pierris brassicae Φρύνος Πρασινόφρυνος Ποταμοχελώνα Βαλτοχελώνα Νερόφιδο Λιμνόφιδο Σαπίτης Λαφίτης του Ασκληπιού Πράσινη σαύρα Τυφλίτης Χέλι Γλανίδι Τσερούκλα Στρωσίδι Νανογωβιός Κιρκινέζι Βραχοκιρκίνεζο Αργυροπελεκάνος Χαλκόκοτα Μικρή τσικλιτάρα Πλαταλέα Πορφυροτσικνιάς Υφάντρα Μαυρόγυπας Φαλαρίδα Μαχάων Πεταλούδα της Ρόδου Πιερίδα 78

79 Vanessa cardui Vanessa atalada Βανέσα του Κάρδου Κόκκινος ναύαρχος Π.2. Λίστα ορνιθοπανίδας Στον Πίνακα 12, αναγράφονται τα είδη ορνιθοπανίδας που έχουν παρατηρηθεί στην παρούσα εργασία, στο πρόγραμμα παρακολούθησης των ειδών κοινοτικού ενδιαφέροντος που πραγματοποιήθηκε για λογαριασμό του φορέα διαχείρισης (2015) και στην εργασία των Tsounis & Frugis (1986), για την σύγκριση των αποτελεσμάτων τους. Πίνακας 12: Λίστα ειδών ορνιθοπανίδας. Στη δεύτερη στήλη αναγράφονται τα αποτελέσματα από τη μελέτη των Tsounis & Frugis (1986), στην τρίτη στήλη τα αποτελέσματα από το πρόγραμμα παρακολούθησης του 2015, και στην τέταρτη στήλη τα αποτελέσματα από την παρούσα εργασία. Είδη Στρουθιόμορφων Acrocephalus arundinaceus Ναι Όχι Όχι Acrocephalus paludicola Ναι Όχι Όχι Acrocephalus palustris Ναι Όχι Όχι Aegithalos caudatus Όχι Όχι Ναι Alauda arvensis Ναι Όχι Ναι Anthus campestris Ναι Ναι Ναι Anthus pratensis Ναι Όχι Όχι Anthus spinoleta Ναι Όχι Όχι Anthus trivialis Ναι Όχι Όχι 79

80 Apus apus Ναι Ναι Ναι Apus melba Ναι Ναι Όχι Calandrella cinerea Ναι Όχι Όχι Carduelis cannabina Ναι Όχι Όχι Carduelis carduelis Ναι Όχι Ναι Carduelis chloris Ναι Όχι Ναι Carduelis spinus Ναι Όχι Όχι Cettia cetti Ναι Όχι Ναι Cisticola juncidis Ναι Όχι Όχι Corvus corax Ναι Όχι Ναι Corvus cornix Ναι Όχι Όχι Corvus monedula Ναι Όχι Ναι Delichon urbica Ναι Ναι Ναι Emberiza calandra Ναι Ναι Ναι Emberiza cia Ναι Ναι Όχι Emberiza cirlus Ναι Ναι Ναι Emberiza hortulana Όχι Ναι Ναι Emberiza melanocephala Όχι Ναι Όχι Erithacus rubecula Ναι Όχι Όχι Ficedula albicollis Ναι Ναι Ναι Fringilla coelebs Ναι Όχι Ναι Galerida cristata Ναι Ναι Ναι 80

81 Glareola pratincola Όχι Ναι Όχι Garrulus glandarius Ναι Όχι Ναι Hippolais olivetorum Ναι Ναι Ναι Hippolais pallida Ναι Ναι Όχι Hirundo daurica Ναι Όχι Όχι Hirundo rustica Ναι Ναι Ναι Lanius collurio Ναι Ναι Ναι Lanius excubitor Όχι Ναι Όχι Lanius minor Ναι Ναι Όχι Lanius senator Ναι Ναι Όχι Locustella luscinioides Ναι Όχι Όχι Lullula arborea Όχι Ναι Όχι Luscinia megarhynchos Ναι Όχι Ναι Luscinia svecica Όχι Ναι Όχι Melanocorypha calandra Ναι Ναι Όχι Monticola solitarius Ναι Ναι Ναι Motacilla alba Ναι Όχι Όχι Motacilla cinerea Ναι Όχι Όχι Motacilla flava Ναι Ναι Ναι Muscicapa striata Ναι Ναι Ναι Oenanthe hispanica Ναι Ναι Όχι Oenanthe oenanthe Ναι Όχι Ναι 81

82 Oriolus oriolus Όχι Όχι Ναι Parus caeruleus Ναι Όχι Ναι Parus lugubris Ναι Όχι Ναι Parus major Ναι Όχι Ναι Parus palustris Όχι Όχι Ναι Passer domesticus Ναι Όχι Ναι Passer hispaniolensis Ναι Ναι Ναι Phoenicurus ochruros Ναι Όχι Όχι Phoenicurus phoenicurus Όχι Ναι Όχι Phylloscopus bonelli Όχι Ναι Όχι Phylloscopus collybita Ναι Όχι Ναι Pica pica Ναι Όχι Ναι Prunella modularis Ναι Ναι Όχι Remiz pendulinus Ναι Όχι Ναι Riparia riparia Ναι Ναι Όχι Saxicola rubetra Ναι Όχι Ναι Saxicola torquata Ναι Όχι Όχι Serinus serinus Ναι Όχι Όχι Sitta europaea Ναι Όχι Ναι Sitta neumayer Ναι Ναι Όχι Sturnus vulgaris Ναι Όχι Όχι Sylvia atricapilla Ναι Όχι Ναι 82

83 Sylvia communis Ναι Όχι Όχι Sylvia curruca Ναι Όχι Όχι Sylvia melanocephala Ναι Όχι Ναι Sylvia nisoria Ναι Όχι Ναι Troglodytes troglodytes Ναι Όχι Ναι Turdus merula Ναι Όχι Ναι Σύνολο ειδών Π.3. Φωτογραφίες οικοτόπων Στις εικόνες 22-28, παρουσιάζονται δείγματα οικοτόπων από τα σημεία δειγματοληψίας. Εικόνα 22: Oικότοπος με κωδικό 1020 (Αγροτικές καλλιέργειες). 83

84 Εικόνα 23: Oικότοπος με κωδικό 5330 (Ολοι οι τύποι: Θερμομεσογειακές και προστεπικές λόχμες: διαπλάσεις ή σχηματισμοί ή θαμνώδεις φυτοκοινωνίες με Euphorbia dendroides,διάσπαρτοι υποβαθμισμένοι πουρναρότοποι (garrigues)). Εικόνα 24: Οικότοπος με κωδικό 5350 (Ψευδομακκί). 84

85 Εικόνα 25: Οικότοπος με κωδικό 5420 (Φρύγανα Sarcopoterium spinosum). Εικόνα 26: Οικότοπος με κωδικό 9320 (Εκτάσεις Ευρωπαϊκής Ελιάς- Κερατόνιας). 85

86 Εικόνα 27: Οικότοπος με κωδικό 72Α0 (Καλαμώνες). Εικόνα 28: Οικότοπος με κωδικό 91F0 (Φράξος). 86