Μέρος 1: Οι γλώσσες του Κόσμου

Transcript

1 Μέρος 1: Οι γλώσσες του Κόσμου 1) Πόσες Γλώσσες υπάρχουν στον κόσμο; Δεν υπάρχει ακριβής απάντηση γιατί υπάρχουν σχεδόν Αυτός ο αριθμός μάλιστα μπορεί να μεγαλώσει αν προστεθούν και οι διάλεκτοι κάθε γλώσσας. Οι γλώσσες του κόσμου διαφέρουν πολύ ως προς τον αριθμό των ομιλητών τους: για παράδειγμα, κάποιες έχουν πάνω από ένα δισεκατομμύριο ομιλητές (Αγγλικά, Κινέζικα, Μανδαρινικά), άλλες έχουν πολύ λίγους ομιλητές (για παράδειγμα, κάποιες γλώσσες έχουν εξαφανιστεί, όπως η γλώσσα των ιθαγενών της Αυστραλίας επειδή υπάρχουν λιγότεροι από 100 ομιλητές). Παρόλα αυτά, μπορούμε να ταξινομήσουμε τις διάφορες γλώσσες του κόσμου με κάποιο τρόπο; A) Ένα πρώτο κριτήριο ταξινόμησης θα ήταν ο αριθμός των ομιλητών Η Linguasphere, ένας οργανισμός που ασχολείται με τη μελέτη των γλωσσών του κόσμου, έχει προτείνει ένα σύστημα ταξινόμησης που περιέχει 10 επίπεδα και εκτείνεται από: 9 (Γλώσσες που έχουν πάνω από 1 δισ. ομιλητές) 0 (γλώσσες που έχουν εκλείψει) Σύμφωνα με τη Linguasphere οι γλώσσες που ομιλούνται περισσότερο στον κόσμο είναι οι ακόλουθες (με σειρά κατάταξης): 9 Έχουν πάνω από 1 δισ. ομιλητές (Αγγλικά, Κινεζικά, Μανδαρινικά) 8 Έχουν πάνω από 100 εκ. ομιλητές (Χίντι, Ισπανικά, Ούρντου) 7 Έχουν πάνω από 10 εκ. ομιλητές (Γαλλικά, Ιταλικά) 6 Έχουν πάνω από 1 εκ. ομιλητές (Λιθουανικά) 5 Έχουν πάνω από 100,000 ομιλητές (Γλώσσα των Βάσκων, Μαρί) 4 Έχουν πάνω από 10,000 ομιλητές (Tagdal, Paiwan) 3 Έχουν πάνω από 1,000 ομιλητές (Oruma, Lhomi) 2 Έχουν πάνω από 100 ομιλητές (Utu, Torau) 1 Έχουν λιγότερους από 100 ομιλητές (Dulbu, Miwa) 0 Γλώσσες που έχουν εκλείψει (Emok, Pali) Σύμφωνα με τη Linguasphere τα Ιταλικά βρίσκονται στην 7 η θέση κατάταξης, με περισσότερους από 10 εκατ. ομιλητές αλλά λιγότερους από 100 εκατομμύρια. Παρόλα αυτά, η κατάταξη των γλωσσών με βάση τον αριθμό των ομιλητών δεν είναι και τόσο σημαντική από γλωσσολογική άποψη: σύμφωνα με το Linguist, παρά τον αριθμό τους, τα Μανδαρινικά Κινεζικά είναι μια γλώσσα που κινδυνεύει με εξαφάνιση. B) Ένα άλλο πιθανό κριτήριο για την ταξινόμηση των γλωσσών είναι η γεωγραφία Μπορούμε να διαχωρίσουμε τις γλώσσες ανάλογα με τον αριθμό των ηπείρων στην οποία ομιλούνται, και με αυτό τον τρόπο θα είχαμε μια κατανομή ανά περιοχή: «Γλώσσες της Ευρώπης», «Γλώσσες της Ασίας», κ.λπ. αλλά και πάλι δεν πρόκειται γλωσσικό κριτήριο κατάταξης. Θα ήταν καταλληλότερο να αναζητήσουμε πραγματικά γλωσσικά κριτήρια, να βασιστούμε δηλαδή σε αξίες που ποικίλουν για κάθε γλωσσική έκφραση. Όλες οι γλώσσες έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, που λέγονται Καθολικά Χαρακτηριστικά, αλλά αναμφισβήτητα κάποιες γλώσσες είναι πιο «κοντά» από ό,τι άλλες.

2 Πώς σταθεροποιούμε και ορίζουμε αυτές τις σχέσεις; Από γλωσσολογική άποψη, μπορούμε να τις κατηγοριοποιήσουμε με βάση τρία στοιχεία: Γενεαλογία Τυπολογία Περιοχή Διάδοσης Δυο γλώσσες αποτελούν μέρη της ίδιας γενεαλογικής ομάδας εάν προέρχονται από την ίδια γλώσσα προέλευσης (μητρική). Μια προφανής περίπτωση: οι ρομανικές ή νέο-λατινικές γλώσσες (Ιταλικά, Ισπανικά Γαλλικά, Πορτογαλικά, Ρουμανικά, κ.λπ.) προέρχονται όλες από μία μητρική, τα Λατινικά. Με τη σειρά τους, οι ρομανικές γλώσσες και τα Λατινικά αποτελούν μέρος μιας πιο εκτεταμένης γενεαλογικής ομάδας: της Ινδοευρωπαϊκής Γλωσσικής Οικογένειας. 2. Τι είναι οι Γλωσσικές Οικογένειες; Η συστηματική μελέτη των γλωσσών και οι τυπολογικές και δομικές συγκρίσεις έχουν οδηγήσει στον εντοπισμό ομοιοτήτων μεταξύ κάποιων γλωσσών, έτσι ώστε να μπορούμε να υποθέσουμε την καταγωγή τους από μια κοινή γλώσσα πρόγονο. Σε αυτή την ομάδα γλωσσών έχει δοθεί το γλωσσικό οικογενειακό όνομα. Παρόλο που πολλές εξελίξεις έρχονται σε αντίθεση και δεν είναι πολύ ξεκάθαρες, οι διαδικασίες με βάση τις οποίες εξελίσσονται και διαδίδονται οι γλώσσες, καθώς και η γενετική έρευνα σε διάφορους πληθυσμούς ανά τον κόσμο έχουν οδηγήσει πρόσφατα στο σχεδιασμό ενός γενεαλογικού δέντρου των ανθρώπινων πληθυσμών, το οποίο σε γενικές γραμμές υπερέχει ενός παρόμοιου δέντρου που βασίζεται αποκλειστικά σε γλωσσικά στοιχεία. Αγροτική διάδοση. Η ανάπτυξη της γεωργίας μέσω μιας πυρηνικής κοινότητας συλλεκτών, που οδηγεί σε μεγαλύτερη διαθεσιμότητα φαγητού, μεγαλύτερο ρυθμό γεννητικότητας και μείωση πρώιμων θανάτων, έχει οδηγήσει στην αύξηση της πυκνότητας του τοπικού πληθυσμού αλλά και στην ανάγκη να επεκταθούν οι καλλιέργειες και η γη που είναι διαθέσιμη για βόσκηση, με οικογένειες της κοινότητας να μετακινούνται και να αλλάζουν περιοχές. Οι γλώσσες των αρχικών κοινοτήτων έχουν επεκταθεί και εξελιχθεί ακολουθώντας την εξάπλωση της γεωργίας σε μια μορφή αργής και δυναμικής ενότητας που κατά τη διάρκεια χιλιάδων χρόνων θα οδηγούσε στην καθιέρωση των οικογενειών γλωσσών που θα την επέκτειναν σε τεράστιες περιοχές: Ινδοευρωπαϊκή, Συνδεδεμένη άρρηκτα με τη διάδοση του σιταριού από την Ανατολία στα Βαλκάνια, από την Ευρώπη στη Ρωσία και από ολόκληρη την ήπειρο μέχρι το βόρειο γεωγραφικό πλάτος με εξαίρεση τη ζώνη των Βάσκων Ελαμο-δραβιδικές, Από τη ζώνη των ορέων Ζάγκρος μέχρι την Ινδινή χερσόνησο Σημιτο-ιαμιτικές, Στη Μέση Ανατολή και στην Υποσαχάρια Αφρική Νιγηριανές-Κορδοφανιανές, Κατάγονται από τη Βόρειο Αφρική και εξαπλώθηκαν στην κοιλάδα του Νείλου, του Κογκό και του Ζαμβέζη Σινοθιβετικές, Συνδέονται με την επικράτηση του ρυζιού στην Κίνα

3 Αυστρονησιακές, προέρχονται από την καλλιέργεια του τάρο και του ρυζιού στη νοτιοδυτική Ασία και έχουν εξαπλωθεί εδώ και περισσότερα από 10,000 χρόνια στη Μαδαγασκάρη και τα Νησιά του Πάσχα. Διάδοση που σχετίζεται με τις πρόσφατες κλιματικές αλλαγές. Μια νέα ευκαιρία εξάπλωσης δημιουργήθηκε με το πέρας της τελευταίας περιόδου παγετώνων (περίπου 10,000 χρόνια πριν) ενώ η γενική υπερθέρμανση του πλανήτη έχει εμφανιστεί ξανά: η περιοχή που εκτείνεται κοντά στον 54 ο παράλληλο κατοικήθηκε όλο και περισσότερο από ομάδες ανθρώπων που μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες, και αυτή η εξέλιξη δημιούργησε τις γλωσσικές οικογένειες: Ουραλική, βόρεια Ευρώπη Τσούκτσι-Καμτσαντάλ, ακραία Ασιατική Ρωσία Na-ντιν, Καναδάς Εσκιμολεουτικές, Στην αρχαία παράκτια περιοχή και προϊστορική αμερικανική ήπειρο και την ακραία περιοχή της βορειοδυτικής Σιβηρίας Γενεαλογική Ταξινόμηση: Οι Γλωσσικές Οικογένειες Ινδοευρωπαϊκή Οικογένεια Αφροασιατική Οικογένεια o Αποτελείται από αρκετές γλωσσικές οικογένειες στην περιοχή της Βόρειας, Μέσης Ανατολικής και Ανατολικής Αφρικής. Για παράδειγμα: οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι, τα Αραβικά και τα Εβραϊκά Ουραλική Οικογένεια o Αποτελείται από αρκετές γλώσσες στην Ανατολική Ευρώπη και την Κεντρική και Βόρεια Ασία. Επίσημες γλώσσες: Φινλανδικά, Εσθονικά, Ουγγρικά. Σινοθιβετική Οικογένεια o Μεταξύ άλλων, Μανδαρινικά Κινέζικα (μια γλώσσα με τεράστιο αριθμό ομιλητών ανά τον κόσμο). Νιγηριανή-Κορδοφανιανή Οικογένεια o Αποτελείται από την πλειονότητα των ομιλούμενων γλωσσών στη Νότιο Αφρική όπως τα Σουαχίλι (περίπου 60 εκατομμύρια ομιλητές που εκτείνονται στην Κένυα, την Τανζανία, την Ουγκάντα και τη Ρουάντα). Αλταϊκή Οικογένεια o Αποτελείται από τις γλώσσες της Κεντρικής Ασίας όπως Μογγολικά και Τουρκικά Καυκασιανή Οικογένεια o Γεωργιανά, Γλώσσα του Νταγκεστάν, Γλώσσα των Σβαν Άλλες γλωσσικές οικογένειες o Δραβιδικές (Νότια Ινδία: Ταμίλ, Τελούγκου) o Αυστροασιατικές (Χμερ, Βιετναμέζικα) o Αυστρονησιακές (Ινδονησιακά, γλώσσα Μαδαγασκάρης, Μπαχάσα, Μαλαγκάσι)

4 Υπάρχουν και κάποιες μικρότερες γλωσσικές οικογένειες: Η Γλωσσική Οικογένεια των Αμερικανών Ινδιάνων (ή ιθαγενών Αμερικανών): περιλαμβάνει περισσότερες από εκατό καθώς η κάθε ομάδα έχει περισσότερες από μία γλώσσες Η γλώσσα των Αβοριγίνων στην Αυστραλία έχει πολλές και μη καταγεγραμμένες διαλέκτους για κάθε οικογένεια. Για να αναφερθούμε σε αυτές τις γλώσσες, συχνά χρησιμοποιούμε Γεωγραφικά κριτήρια: πού ομιλείται η γλώσσα. Υπάρχουν επίσης «απομονωμένες» γλώσσες που δε φαίνονται να σχετίζονται με άλλες όπως: η γλώσσα των Βάσκων, τα Ιαπωνικά ή τα Κροατικά. 3. Η Ινδοευρωπαϊκή Γλωσσική Οικογένεια Η Ινδοευρωπαϊκή γλωσσική Οικογένεια είναι ένα από τα πιο σημαντικά κεφάλαια στην ιστορία της γλωσσολογίας: Η Σανσκριτική (μια αρχαία Ινδική Γλώσσα) και επίσης οι Ευρωπαϊκές γλώσσες, όπως τα Λατινικά και τα Ελληνικά, γενεαλογικά δε σχετίζονται μεταξύ τους. Για να χαρακτηριστεί αυτή η γλωσσική οικογένεια επινοήθηκε ο όρος Ινδοευρωπαϊκός. Άλλες λέξεις για το «Ινδοευρωπαϊκός» είναι οι Αριοευρωπαϊκος και Ινδογερμανικός. Η Ινδοευρωπαϊκή υποδιαίρεση σε ομάδες και υποομάδες: Η Ινδο-ιρανική ομάδα, διαιρείται σε δυο ομάδες: o Ινδική: Ανήκει σε διάφορες αρχαίες γλώσσες (Σανσκριτικά και Βεδικά) και σύγχρονες (Χίντι και Ούρντου) o Ιρανική: διαιρείται επιπλέον σε δυο κλάδους: Δυτικές Ιρανικές Γλώσσες (Περσική, Αβεστιανή, Σύγχρονη Περσική και Κουρδική) Νότιες Ιρανικές Γλώσσες (Αφγανική και Πάστο) Τοχαρική Ομάδα: Εκπροσωπείται από δυο γλώσσες που έχουν εξαφανιστεί, την Τοχαρική Α και Β (που χρονολογούνται πίσω στο τέλος της 1 ης χιλιετίας, κάποιες έρευνες τις εντόπισαν τον 9 ο αιώνα στην κινεζική επαρχία του Ξινγιάνγκ). Ομάδα γλωσσών της Ανατολίας που αποτελείται από πολλές γλώσσες, διάσπαρτες μεταξύ της 1 ης και 2 ης χιλιετίας στη νότια Τουρκία και ο οποίες σήμερα έχουν εκλείψει. Ιδιαίτερα αναφέρεται η Χεττιτική. Η Αρμενική Ομάδα αντιπροσωπεύεται από μία μόνο γλώσσα, τα Αρμενικά Η Αλβανική Ομάδα εκπροσωπείται από μία μόνο γλώσσα, τα Αλβανικά (με ομιλητές στην Αλβανία, το Κόσοβο και την ΠΓΜΔ). Οι αλβανικές διάλεκτοι ομιλούνται επίσης σε περιοχές της νοτίου Ιταλίας (κυρίως στην Καλαβρία και την Σικελία). Σλαβική Ομάδα: Διαιρείται σε τρεις υποομάδες α. Ανατολική Σλαβική (Ρωσικά, Λευκορωσικά και Ουκρανικά) β. Δυτική Σλαβική (Πολωνικά, Τσεχικά, Σλαβικά) γ. Νότια Σλαβική (Βουλγαρικά, ΠΓΔΜ και Σλοβενικά)

5 Η Ομάδα της Βαλτικής (Λιθουανικά, Λετονικά) και διάφορες γλώσσες που έχουν πλέον εκλείψει όπως τα παλιά Πρωσικά Η Ελληνική Ομάδα εκπροσωπείται από μία μόνο γλώσσα, τα Ελληνικά. Ομιλείται στην Ελλάδα, την Κύπρο και επίσης από κάποιες γλωσσικές μειονότητες στη Βουλγαρία και την Αλβανία. Ελληνικές διάλεκτοι ομιλούνται επίσης στη νότια Ιταλία (κυρίως στην Απουλήια/Πούγκλια). Η Ιταλική Ομάδα διαιρείται σε δύο υποομάδες: α. Ανατολική Ιταλική: περιλαμβάνει κάποιες γλώσσες της αρχαίας Ιταλίας (includes some languages of ancient Italy (Οσκική, Ουμβρική, Σουνιτική, σύμφωνα με κάποια έγγραφα που χρονολογούνται στους τελευταίους προ Χριστού αιώνες) β. Δυτική Ιταλική (ή Φαλισκική) περιλαμβάνει τα Λατινικά και αυτή γέννησε τις Ρομανικές ή Ρομαντικές Γλώσσες τα Πορτογαλικά, Ισπανικά, Γαλλικά, Ιταλικά, Ρουμανικά (επίσημες γλώσσες των χωρών), Γαλατικά, Καταλανικά, τις διάφορες ποικιλίες Λαντινικής (Λαντίν Σβιτσέρα {Λουγκάνο}, Γκρισόν, διάλεκτος των Κεντρικών ή Λαντινικών Δολομιτών και τέλος οι Προβενσάλ (γλώσσες με περιφερειακή αναγνώριση). Η Γερμανική Ομάδα: διαιρείται σε τρεις υποομάδες: α. Ανατολική Γερμανική (Γοτθική, που έχει πλέον εκλείψει και αναφέρεται σε κάποια σημεία της μετάφρασης της Βίβλου από τον 4 ο αιώνα μ.χ.), β. Βόρεια Γερμανική ή Νορδική (Σουηδικά, Δανικά, Νορβηγικά, Ισλανδικά και Φεροϊκή) γ. Δυτική Γερμανική, η οποία διαιρείται σε δυο κλάδους: δ. Αγγλο-φριζική: Φριζική (η επίσημη γλώσσα της Φρίσλαντ, μιας περιοχής της Ολλανδίας), ε. Ολλανδο-Γερμανική: ή γλώσσα των Κάτω Χωρών (Ολλανδία και Βέλγιο), Γερμανικά (Γερμανία, Αυστρία, Ελβετία), Αφρικάανς (παραλλαγή των Ολλανδικών που ομιλούνται στη Ζιμπάμπουε, τη Ναμίμπια και τη Νότιο Αφρική), Γίντις («Εβραϊκά») η διάλεκτος των Εβραίων της Γερμανίας, που χρησιμοποιείται στην Ανατολική Ευρώπη. Η Κελτική Ομάδα περιλαμβάνει γλώσσες που ομιλούνταν πριν από πολύ καιρό (όχι στην αρχή της Χριστιανικής περιόδου) κυρίως στη Δυτική Ευρώπη. Οι γλώσσες της Κελτικής Ομάδας γεννήθηκαν, με κάποιες εξαιρέσεις στις Βρετανικές Νήσους. Διαιρείται σε δύο υποομάδες: α. Γαελική: περιλαμβάνει τα Ιρλανδικά (τη μοναδική επίσημη Κελτική γλώσσα κράτους) και τη Σκωτική Γαελική (Σκωτία), β. Ηνωμένο Βασίλειο: μέρος των Ουαλικών, που ομιλούνται στην Ουαλία, κάποτε ομιλούνταν στην Κορνουάλη (νοτιοδυτική Αγγλία) και τώρα έχει εκλείψει, Βρετονικά, που ομιλούνται στη Βρετάνη, μια βορειοδυτική περιοχή της Γαλλίας. Βιβλιογραφία: G. Soravia, Le lingue del mondo, il Mulino, bologna, M. Malherbe, Le Langages de l Humanité. Un encyclopédie dans 3000 langues parlées dans le monde, Seghers, Paris, E. Ban, N. Grandi, Lingue d Europa. Elementi di storia e di tipologia linguistica, Carocci, Roma, G. Tiezzi, Segni e disegni. I sistemi di scrittura delle comunità straniere di Arezzo, Le Balze, Montepuliciano, 2004