ΑΘ. Κ. Κιτσάκη. Φνλολόγου της Βαρβακείου Προτύπου Σχολής ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΟΚΙΜΙΑ

Transcript

1

2

3 ΑΘ. Κ. Κιτσάκη Φνλολόγου της Βαρβακείου Προτύπου Σχολής ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΟΚΙΜΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΩΛΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΓΡΗΓΟΡΗ ΣΟΛΩΝΟΣ 71 - ΑΘΗΝΑ Τηλ

4 Κάθε γνήσιο αντίτυπο υπογράφεται απ ' το συγγραφέα / ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΡΙΟ ΔΟΚΙΜΙΟΥ ΕΚΘΕΣΗΣ ΙΔΕΩΝ Διεύθυνση: Αθ. Κ. Κιτσάκης Βερατζέρου 22 (6ος όροφος) τηλ.:

5 Σ τη λατρευτή μου κόρη, τη Λήδα, με την ελπίδα ότι οι συγκυρίες θα τη βοηθήσουν ν ' αποκαλύψει περισσότερες πλάνες απ ' όσες πιστεύω ότι προσωπικά αποκάλυψα.

6

7 ΑΝΤΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ (Ο ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΓΡΑΠΤΟ ΛΟΓΟ) Σε άλλη μας εργασία είχαμε επιχειρήσει να καταπιαστούμε με το πρόβλημα της εκφραστικής αδυναμίας των Νεοελλήνων, και ιδιαίτερα των μαθητών, ένα πρόβλημα αρκετά πολύπλοκο, αλλά και πολύ σημαντικό για την πνευματική ανέλιξη και την πνευματική ολοκλήρωση της κοινωνίας. Εδώ θα ασχοληθούμε με ένα άλλο, εξίσου, σημαντικό πρόβλημα, ίσως και σημαντικότερο από το προηγούμενο, το πρόβλημα της λογικότητας των όσων γράφουν οι Νεοέλληνες, όχι μόνο οι μαθητές, αλλά και οι μεγάλοι. Φαίνεται πως η εκφραστική αδυναμία με την ανικανότητα ορθολογισμού συμπορεύονται, αποτελούν τα δύο σκέλη καλύτερα του ίδιου προβλήματος. Κατά την άποψή μας, η αδυναμία κατανόησης της «ουσίας» των εννοιών αποτελεί την κυριότερη αιτία της εκφραστικής αδυναμίας. Γιατί, όποιος δεν μπορεί να αντιληφθεί με πληρότητα την ουσία των πραγμάτων και των εννοιών, μοιραίο είναι να μην μπορεί και να την αποδώσει εκφραστικά (πολύ δε περισσότερο να αποδώσει σχέσεις, αιτιότητες και διασυνδέσεις). Οφείλουμε όμως εδώ, πριν από ο,τιδήποτε άλλο, να κάνουμε μια επισήμανση: και άνθρωποι που έχουν εκφραστική άνεση, εκφραστική δυνατότητα, στερούνται ορθολογισμού, ικανότητας ελέγχου της λογικότητας των όσων γράφουν. Ακόμα και διαπρεπείς επιστήμονες, αυθεντίες στον τομέα τους, που

8 σημαίνει ότι διαθέτουν υψηλή νοημοσύνη, στο χώρο ιδιαίτερα της λεγόμενης κοινωνικής σκέψης δε φαίνεται να διαθέτουν την ίδια ικανότητα να ξεκαθαρίζουν τα πράγματα. Μάλιστα αυτή τους η επιστημονική δεινότητα είναι που κάνει πολλούς να πιστεύουν ότι και στον τομέα της κοινωνικής σκέψης τα καταφέρνουν το ίδιο καλά. Σίγουρα η έλλειψη λογικότητας υπάρχει όχι μόνο σε όσα γράφουμε, αλλά και σε όσα λέμε. Φαίνεται όμως καλύτερα, πιο ξεκάθαρα, όταν κάποιος γράφει" και αυτό γιατί ο γραπτός λόγος σχετίζεται με θέματα που ξεφεύγουν κάπως απ' την απλή καθημερινότητα, είναι δηλαδή υψηλότερου επιπέδου απ' ό,τι τα κοινότυπα θέματα της καθημερινής ζωής. Η ιδεολογική σύγχυση, είτε αυτή καλλιεργείται σκόπιμα (συνήθως αυτό γίνεται τις περισσότερες φορές) είτε είναι αποτέλεσμα πλάνης, λαθεμένης εκτίμησης, αποτελεί το στίγμα της εποχής μας, χωρίς τούτο να σημαίνει ότι το φαινόμενο έχει το χαρακτήρα της καθολικότητας. Ιδέες για τον άνθρωπο γενικά, τον «αφηρημένο» άνθρωπο, προβάλλουν καθημερινά στις εκθέσεις των μαθητών, και όχι λίγες φορές σε κείμενα διανοουμένων. «Ο άνθρωπος είναι επιθετικό ον» (που σημαίνει όλοι οι άνθρωποι), «Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την πυρηνική απειλή και τον πόλεμο», «Ο άνθρωπος είναι άπληστος»,-είναι μερικές απ' τις αποφάνσεις που εκφέρονται με περισσή «εμβρίθεια» και «περίσκεψη», από μερικούς που υποτίθεται ότι έχουν σαν αποστολή να διαμορφώνουν την κοινή γνώμη και να καθοδηγούν πνευματικά τη νέα γενιά. Η έλλειψη στήριξης πολλών από αυτά που λέγονται ή γράφονται, η έλλειψη επιχειρηματολογίας, η επιφανειακή θεώρηση, η απουσία «πραγματικότητας», η έλλειψη βάθους στη σκέψη, κατατείνουν στη διαμόρφωση ψευδούς συνείδησης για την κοινωνία, τη ζωή και τον κόσμο. Η επανάληψη κάποιων απόψεων, η σχεδόν πανομοιότυπη προβολή των ίδιων στρεβλών αντιλήψεων, οδηγούν στην παραμόρφωση της πραγματικότητας, ακόμα και αναφορικά με φαινόμενα και καταστάσεις που αρκούν απλές και μόνο διαπιστώσεις. Η επαναλαμβανόμενη προβολή της ίδιας υποτιθέμενης επιχειρηματολογίας συντελεί στη διαμόρφωση μιας ρηχής και αναιμικής 8

9 ιδεολογίας απ' τη μεριά των πλατιών μαζών. Απ' την άλλη μεριά, η αντίληψη ότι η πραγματικότητα είναι μία άρα το ίδιο και η θεώρηση της, η αλήθεια σχετικά μ' αυτή οδηγεί πολλές φορές σε μονολιθικές και δογματικές θεωρήσεις του κόσμου και της ζωής (κύρια της κοινωνικής). Όμως η διαλεκτική δεν αποκλείει το «έτερον», τη διαφορετική ερμηνεία, χωρίς τούτο να σημαίνει ότι ο πλουραλισμός, που τόσο έντονα και σκόπιμα προβάλλεται τελευταία, μπορεί να μεταβάλλεται σε προπέτασμα καπνού, για να επιτείνεται η σύγχυση και ο αποπροσανατολισμός. Έτσι σήμερα ο ουσιαστικός προβληματισμός, ο οποίος αποκλείει κάθε επίπλαστη θεώρηση της αλήθειας, η λογική πειθαρχία όσων λέμε ή γράφουμε, η τεκμηρίωση απ' τη μεριά μας της αξιοπιστίας αυτού που μας «προσφέρεται», η πίστη του καθενός μας στις διανοητικές του δυνατότητες, η ανάγκη «παραγωγής» σκέψης, χωρίς τούτο, όπως παρατηρεί ο Έριχ Φρομ, να σημαίνει,,κατ' ανάγκη, καινούριες «συλλήψεις», καινούριες «ιδέες», το ξεπέρασμα της σύγχυσης, αποτελούν οριακές, αναμφισβήτητα, αναγκαιότητες. Βέβαια, όπως σημειώνεται στο βιβλίο «Η πάλη των ιδεών στο σύγχρονο κόσμρ», «Όλο και πιο πλατιά κοινωνικά στρώματα και ομάδες, ξεφεύγουν απ' τον έλεγχο της επίσημης ιδεολογίας, κατακρίνουν τον κομφορμισμό και τον αντιδιανοητισμό της», και αυτό είναι κάτι που γεννά αισιόδοξες προοπτικές. Στην προσπάθειά μας όμως η ανάλυσή μας αυτή να έχει κάπως συγκεκριμένο χαρακτήρα, θα προχωρήσουμε στην καταγραφή κάποιων (συγκεκριμένων) φαινομένων που σχετίζονται με τους συλλογισμούς και τη συλλογιστική ικανότητα των μαθητών, με βάση παρατηρήσεις που έγιναν ιδιαίτερα πάνω σε εκθέσεις ιδεών, αλλά και σε συζητήσεις γύρω από διάφορα θέματα. Πρέπει να αναφερθεί αρχικά κάτι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο, για να μην υπάρξει παρερμηνεία. Οι λογικές αυθαιρεσίες που θα παρουσιαστούν, δεν αναφέρονται σε μαθητές χαμηλής αλλά και σε μαθητές υψηλής νοημοσύνης, διαβασμένους, με γνώσεις. Έτσι, για να κάνουμε και κάποια ταξινόμηση, αυτά που εμφανίζονται στις εκθέσεις των μαθητών είναι: α)ένας άκρατος, πολλές φορές, βερμπαλισμός, μια

10 λογοκοπία, μια μεγαλοστομία, ειδικότερα όταν αναφέρονται σε θέματα εθνικού περιεχομένου ή ηθικής. Για παράδειγμα: «Οι πνευματικές και ηθικές αξίες οδηγούν στην ευτυχία». «Στην πίστη στηρίζονται οι πολιτείες και τα κράτη». «Όταν το άτομο τοποθετεί το δικό του συμφέρον πάνω απ' της κοινωνίας οδηγούμαστε στην οπισθοδρόμηση». β) Έντονη, παράλληλα με την ηθικολογία, είναι και η παρατηρούμενη καταστροφολογία. Για παράδειγμα: «Ο κοινωνικός ανταγωνισμός οδηγεί στη διάλυση, στην καταστροφή της κοινωνίας», «Ο άνθρωπος χωρίς ηθικές αξίες οδηγείται στην καταστροφή». γ) Υπερβολές και γενικεύσεις του τύπου: «Υπάρχουν άτομα αδιάφορα, απρόθυμα να ικανοποιήσουν έστω και μια τους ανάγκη». «Όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν σε ηθικές αξίες». Και βέβαια δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο, ακόμα και σε κείμενα επώνυμων συγγραφέων, το μερικό, η περίπτωση, να γίνεται κανόνας, κατά τον πλέον αυθαίρετο και αντιδιαλεκτικό τρόπο. δ) Μπορεί επίσης να διακρίνει κανείς αφορισμούς του τύπου: «Ο ειδικός είναι στοιχείο αντικοινωνικό», «Η εργατικότητα είναι έμφυτη στον άνθρωπο». «Η ηθική συνείδηση είναι έμφυτη στον άνθρωπο». ε) Ο δογματισμός, η μονολιθικότητα, η μονόπλευρη τοποθέτηση, είναι συνηθισμένα φαινόμενα. Έτσι έχουμε παραδείγματα σαν κι αυτά: «Η εργατικότητα είναι ο μοναδικός παράγοντας για την πρόοδο», «Όποιος αγαπάει τον εαυτό του παύει να ενδιαφέρεται για τους άλλους». στ) Αυθαίρετες διακρίσεις και μάλιστα ακραίας μορφής (ή μαύρο ή άσπρο). Έτσι έχουμε κοινωνίες δίκαιες και κοινωνίες άδικες, σχέσεις στην επαρχία ανθρώπινες και ζεστές, ενώ στην πόλη όχι. Οι άνθρωποι είναι ή θαρραλέοι ή δειλοί. ζ) Πολλές φορές έχουμε αυθαίρετα συμπεράσματα, τα οποία δε στηρίζονται σε προκείμενες ανάλογες απόψεις. Πολλές φορές απορεί κανείς με το πόσο εύκολα γράφουν οι μαθητές μας το «επομένως» και για το πώς χωρίς την ανάλογη προεργασία και επιχειρηματολογία φτάνουν στο «συνεπώς», και μάλιστα στην αρχή των κειμένων. η) Επίσης πολλές φορές το ίδιο το φαινόμενο προβάλλεται 10

11 σαν αιτία, κάτι που παρατηρείται πολύ συχνά. Π.χ : «Η αποπροσωποποίηση έρχεται σαν αποτέλεσμα της αδιαφορίας του ενός για τον άλλο». «Οι ηθικές αντιλήψεις αλ)^άζoυv, και αυτό οφείλεται στην αλλαγή των θεσμών της ηθικής». θ) Κύριο χαρακτηριστικό είναι οι παραλογισμοί, που φτάνουν πολλές φορές τα όρια της τερατολογίας. «Ο άνεργος δεν μπορεί να είναι ελεύθερος, αφού δεν μπορεί να αποκτήσει μια ελεύθερη γνώμη για όλα τα θέματα». «Ο άνθρωπος απ' την ώρα που γεννιέται συνειδητοποιεί τα προβλήματα του». ι) Συχνές είναι και οι λογικές απλουστεύσεις. Έτσι για παράδειγμα έχουμε: «Ένας ολοκληρωμένος άνθρωπος πετυχαίνει σ' όλους τους τομείς της ζωής». «"Ο ειδικός κατέχει όλες τις λεπτομέρειες του κλάδου του». «Ο άνθρωπος που ζει στη μόνωση γίνεται, κατ' ανάγκη, αντικοινωνικός». «Η πρόοδος επιτυγχάνεται με την τήρηση των νόμων». Πέρ' απ' όλα αυτά, βλέπουμε μια τάση να αποδίδονται ικανότητες έμφυτες στον άνθρωπο. Για παράδειγμα η αρετή είναι έμφυτη, η εργατικότητα, το καθήκον κ.τ.λ. Επιπλέον, εκείνο που είναι αξιοσημείωτο είναι η ευκολία με την οποία οι μαθητές κατασκευάζουν ορισμούς. Το κυριότερο μειονέκτημα που περιέχουν οι ορισμοί τους είναι ότι ορίζουν την έννοια που θέλουν απλώς με μια διαφορετική διατύπωση, χωρίς να δίνουν κάποιο καινούριο στοιχείο της έννοιας, ή δίνοντας ελάχιστα και επουσιώδη στοιχεία. Η ταυτολογία οφείλεται πολλές φορές στην αδυναμία τους να διακρίνουν το «οριζόμενο» από το «ορίζον». Βέβαια το να ορίσει κανείς με ακρίβεια μια έννοια είτε αυτή αναφέρεται σε κάποιο συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση είτε σε κάτι μη συγκεκριμένο προϋποθέτει πλήρη αντίληψη, όπως είπαμε πριν, κάτι βέβαια που δε συμβαίνει πάντα με τους μαθητές (πράγμα που συναρτάται φυσικά και με την ηλικία τους). Ασφαλώς, και χωρίς να χρειάζεται ο μαθητής να φτάσει στη Γ' Λυκείου για να διδαχτεί τα είδη των ορισμών, μπορεί να μάθει απ' τη μικρή ηλικία ακόμη να δίνει ορισμούς. Μπορεί ακόμα από νωρίς και πρέπει να μάθει και τα είδη των διαλογισμών (παραγωγικό-επαγωγικό-αναλογικό), καθώς επίσης και την «πιστότητα» του καθενός απ' αυτούς. 11

12 Αλλά εκείνο που λείπει περισσότερο, κι από κείμενα ακόμα αξιόλογων συγγραφέων, είναι η διαλεκτική πορεία στη διαπραγμάτευση ενός θέματος που, όπως πιστεύουμε, δεν είναι θέμα τύπου αλλά ουσίας. Ο αυθορμητισμός και η συναισθηματική διάχυση σε πάρα πολλές περιπτώσεις κατευθύνουν την πένα πολλών συγγραφέων, με αποτέλεσμα να απουσιάζει κάθε μεθόδευση απ' τη διαπραγμάτευση του θέματός τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τα δέκα εφτά δοκίμια που έχουν συμπεριληφθεί στα Νεοελληνικά Αναγνώσματα της Γ' Λυκείου μόνο δύο θα μπορούσαν να θεωρηθούν υποδείγματα τεχνικής του λόγου, το δοκίμιο «Η τέχνη και η εποχή» του Γ. Σεφέρη και το δοκίμιο του Ν. Σβορώνου «Παράδοση και ελληνική ταυτότητα». Βέβαια είναι απαραίτητο από τα σκέλη ενός προβλήματος να πιάνουμε το καθένα χωριστά, και τελειώνοντας από το ένα να περνάμε στο άλλο, και για να γίνεται η μετάβαση απ' το ένα σκέλος στο άλλο φυσιολογικά, και για να επιτυγχάνεται έτσι η σφαιρική θεώρηση του προβλήματος. Ακόμα, πέρ' απ' το προηγούμενο, και η παράθεση μιας αντίθετης ή και περισσότερων αντίθετων απόψεων είναι αναγκαία, για να μπορεί ο αναγνώστης να βγάζει το δικό του συμπέρασμα, ακόμα και διαφωνώντας με το συγγραφέα. Άλλωστε αυτό επιβάλλει το επιστημονικό και συγγραφικό ήθος, πέρα απ' το ότι και ο ίδιος ο συγγραφέας βοηθιέται στο να βγάλει και ο ίδιος ένα σωστό συμπέρασμα, αν βέβαια θέλει να μη βιάζει και να παραβιάζει τη λογική και την πραγματικότητα. Ένα τέτοιο υπόδειγμα μεθοδικής εργασίας θα μπορούσε να θεωρηθεί το βιβλίο του Αχ. Γρηγορογιάννη «Η ιστορία ως ενέργεια και συνείδηση» και ειδικότερα η ενότητα που επιγράφεται «Το νόημα της ιστορικής προόδου», ανεξάρτητα αν συμφωνεί ή διαφωνεί κανείς με τις γενικότερες θέσεις του συγγραφέα. Όλα αυτά βέβαια τα φαινόμενα που αναφέρθηκαν πιο πάνω δεν είναι σποραδικά ή τυχαία, αλλά αποτελούν, τις περισσότερες φορές, κοινοτυπίες που συναντάει κανείς πολλές φορές. Η έλλειψη ορθολογισμού, η λογική και ιδεολογική σύγχυση, πρέπει να μας βάλουν σε σκέψη, γιατί αυτό αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα σύγχρονα προβλήματα που πρέπει να ξεπεραστεί. Πρέπει ασφαλώς, πρώτ' απ' όλα, 12

13 να ξεκαθαρίσουμε εμείς οι μεγάλοι τις σκέψεις μας, για να βοηθήσουμε τα νέα παιδιά να ορθολογίζονται. Είναι αλήθεια πως τους περισσότερους «ανορθολογισμούς», τις περισσότερες λογικές αστοχίες, τις περισσότερες πλάνες, τις μεταφέρουμε εμείς οι μεγαλύτεροι στα παιδιά. Να σκεφτεί κανείς ότι λίγοι απ' τους δασκάλους γνωρίζουν τις βασικές αρχές της υλιστικής φιλοσοφίας, κι ακόμη, ότι λίγοι έχουν συστηματοποιήσει και ξεκαθαρίσει τις αρχές του ιδεαλισμού. Πολλοί ακόμα δεν ξέρουν αυτά που διδάσκουν ποια βαθύτερη προέλευση έχουν και σε τι αποσκοπούν. (Αφήνουμε που στα πανεπιστήμια διδάσκονται Φιλοσοφία χωρίς να τους καθορίζεται σε ποιά φιλοσοφική κατεύθυνση ανήκει το καθετί, και ακόμα, χωρίς αντιπαράθεση της μαρξιστικής και της ιδεαλιστικής κατεύθυνσης). Προσπαθώντας να εντοπίσουμε και άλλες αιτίες που οδηγούν σ' αυτά που σημειώσαμε πιο πάνω θα μπορούσαμε να κάνουμε και κάποιες άλλες παρατηρήσεις. Ο βερμπαλισμός και η ηθικολογία οφείλονται σε κάποια πρότυπα που αναπτύσσει το σχολείο, η εκκλησία, η οικογένεια, ο στρατός, η κοινωνία, όπως είναι ο εθνικισμός, που πολλές φορές φτάνει τα όρια της «εθνοκαπηλείας». «Η Ελλάδα», έγραφε ο Κ. Βάρναλης, «παρουσιαζόταν σαν το πιο δοξασμένο και ευγενικό έθνος του κόσμου και το ορθόδοξο δόγμα το τελειότερο απ' όλα...» Σ' άλλο σημείο αναφέρει: «Εμείς οι Έλληνες δεν έχουμε άλλο προορισμό από το να πολεμάμε για την ελευθερία και να τα βγάζουμε πέρα ένας με χίλιους». Η ελληνική ιστορία γιατί να το αρνιόμαστε; διδασκόταν και διδάσκεται σαν έργο υπερανθρώπων και ηρώων, χωρίς ψόγους και σφάλματα. Σκοπιμότητες, ύποπτες πολλές φορές, απέκρυπταν απ' τη νεολαία την ιστορική πραγματικότητα, για να μη τραυματιστεί τάχα, φουσκώνοντας έτσι τη φαντασία με μυθεύματα που οδηγούσαν στην (εθνική) μεγαλαυχία και τον κομπασμό. Είναι αλήθεια πως αυτός ο τρόπος διδασκαλίας, με τις ακρντομύθειες και τις υπερβολές, τις «τυμπανοκρουσίες», ήταν ιδιαίτερα έντονος παλαιότερα. Είναι εξάλλου γεγονός πως σήμερα, σ' ένα βαθμό, έχουν ξεπεραστεί οι υπερβολές αυτού του τύπου. Είναι όμως αναμφισβήτητο 13

14 πως έχουν αφήσει ισχυρά κατάλοιπα τα οποία κοσμούν ακόμη τους λόγους κάποιων πατριδορητόρων. Ο προσεχτικός παρατηρητής διαπιστώνει εύκολα πολλές φορές τις επιρροές της προπαγάνδας σε θέματα κοινωνικά ή πολιτικά. Τα στερεότυπα που διαδίδονται έντεχνα σε κάθε εποχή, μπορεί εύκολα να τα διαπιστώσει κανείς και σήμερα. Έτσι οι εκφράσεις «Η τήρηση των νόμων είναι αρετή του πολίτη», «Ένα ελεύθερο άτομο δεν πρέπει να έρχεται σε αντίθεση με τους νόμους της πολιτείας», «Τα υλικά αγαθά απέναντι στα πνευματικά μειονεκτούν», αποτελούν τις πιο συχνές κοινοτυπίες. Όλα αυτά εντελώς μονοδιάστατα και χωρίς να επιδέχονται αντίρρηση. Μεταβαλλόμενα σε καθημερινό σάλπισμα, απ' τον άμβωνα, απ' την έδρα, γίνονται κτήμα αναπόσπαστο, έτσι που να οδηγούμαστε σε ηθικές διαστρεβλώσεις και προκαταλήψεις. «Η διδαχή, η διδασκαλία, η κατήχηση, επαναλαμβανόμενα μονότονα, επίμονα, και για πολλά χρόνια, γράφει ο Γιάννης Γαλανός, αποτελούσε (και αποτελεί) μια πραγματική πλύση εγκεφάλου, και προκαλούσε μια οξεία διάσταση ανάμεσα στο νεανικό βιολογικό αυθορμητισμό και σ' αυτά τα δήθεν "ηθικά πρότυπα"». Ο εθισμόςσ' έναν τρόπο σκέψης αποδείχνεται πολλές φορές ως η μεγαλύτερη δύναμη που δημιουργεί ισχυρούς συνειρμούς, τόσο ισχυρούς μάλιστα, που είναι δύσκολο να τους σπάσουμε μετά από μια ορισμένη ηλικία. Η ελλιπής ε ν η μ έ ρ ω σ η, ο έντονος συναισθηματικός φορτισμός των γεγονότων, ο δογματικός τρόπος διδασκαλίας, ο μονόλογος της έδρας, η επιβολή της αυθεντίας, η αντιδιαλεκτική παρουσίαση των γεγονότων, μας έδωσαν αυτά τα αποτελέσματα. Βέβαια δεν αναφερόμαστε μόνο στη διδασκαλία της Ιστορίας αλλά και σε άλλα μαθήματα, που ελάχιστα παρουσιάζονται αποδεικτικά. Για παράδειγμα η Φιλοσοφία, το κατεξοχή διαλεκτικό μάθημα, στηρίζεται στην απομνημόνευση. Απόψεις φιλοσόφων μεταδίδονται σαν ξερή γνώση για αποστήθιση, και όχι σε σχέση με προηγούμενες απόψεις. Ό- μως είναι σίγουρο πως, όταν ένας φιλόσοφος υποστηρίζει μια άποψη, δεν το κάνει αυθαίρετα, αλλά απαντάει σε κάποιον άλλο ή σε κάποιο προϋπάρχον πρόβλημα. Δε θα πρέπει, όμως, για να βγάλουμε σωστά συμπεράσμα- 14

15 τα, να μας διαφεύγει η συμπίεση και ο παρεμποδισμός πολλές φορές της αυτενέργειας των μαθητών, κάτι που οδηγεί στην προσποίηση σχετικά μ' αυτά που λένε και γράφουν, για να αρέσουν ή ακόμα για να μη προκαλούν αντιδράσεις. Είναι αλήθεια ότι σε πολλές περιπτώσεις συνειδητά ή υποσυνείδητα κινούνται με βάση τις πιθανές αντιρρήσεις του δασκάλου ιδιαίτερα όταν ξέρουν τις ιδεολογικές του «προτιμήσεις». «Σε μένα το σχολείο, γράφει ο Έρμαν Έσσε, κατέστρεψε πάρα πολλά, και δεν ξέρω πολλούς ανθρώπους οπουδήποτε που να μην μπορούν να πουν το ίδιο. Τα μόνα πράγματα που έμαθα εκεί ήταν τα Λατινικά και το να λέω ψέματα». Ας μη ξεχνάμε επιπλέον ότι το πολιτιστικό επίπεδο της χώρας ήταν και παραμένει χαμηλό. Με λειψές γνώσεις και ανεπαρκή προγράμματα, με ανυπαρξία βιβλιοθηκών, σίγουρα ο δάσκαλος δεν είχε την ικανότητα να ξεδιαλύνει πλάνες και αυταπάτες, να προσφέρει κάτι καινούριο. Μοιραία, λοιπόν, ιδιαίτερα η ύπαιθρος, με τις λίγες προσβάσεις στο παλιτιστικό αγαθό να έχει φτάσει σ' αυτά τα αποτελέσματα. Η κυριότερη όμως αιτία της υποβάθμισης της ικανότητας σκέψης, της ιδεολογικής σ ύ γ χ υ σ η ς, είναι η αφαιρετική τοποθέτηση των όσων αναφέρονται, έξω απ' την πραγματικότητα και τη ζωή. Η τέτοια τοποθέτηση με μαθηματική ακρίβεια οδηγούσε (και οδηγεί) σε λογικούς ακροβατισμούς, σε λογικά χάσματα και αυθαιρεσίες, στο βιασμό της σκέψης. «Η στειρότητα και το χάσμα ανάμεσα στην ιστορία και τη ζωή, το μύθο και την πραγματικότητα, το σύμβολο και την πράξη, το δίδαγμα και τη δράση, είναι αγεφύρωτα», γράφει ο Γιάννης Γαλανός. Χαρακτηριστική ήταν η προτροπή γνωστού Επόπτη της Μέσης Εκπαίδευσης σχετικά με τη λογοτεχνία. Έλεγε συγκεκριμένα: «Αναλύοντας τα γεγονότα να τα τοποθετείτε εκτός τόπου και χρόνου», σαν να επρόκειτο να υπάρξει ανθρώπινη δημιουργία εκτός τόπου και χρόνου. Τελειώνοντας πρέπει να τονίσουμε ότι είναι ανάγκη να ελέγχουμε, είτε στο γραφτό λόγο είτε στον προφορικό, τη λογικότητα των όσων υποστηρίζουμε. Το μεγαλύτερο χρέος, η μεγαλύτερη κοινωνική απαίτηση: Να μάθουμε τα παιδιά να κινούνται διαλεκτικά, να 15

16 κρίνουν, να ακολουθούν μια συλλογιστική πορεία, να έχουν λογική συνάφεια και συνέχεια οι σκέψεις τους, αλλά και να ελέγχουν τη λογικότητα των απόψεών τους (και των δικών μας), αν συμπορεύονται με την πραγματικότητα και τη ζωή. 16

17 ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΟΛΟΓΙΑ «Η ηθική χρειάζεται μόνο εκεί όπου οι άνθρωποι ανέπτυξαν σχέσεις μεταξύ τους που κάνουν τον άνθρωπο εχθρό του ανθρώπου» Ντήτερ Ντουμ «Οι ηθικολογίες είναι χαρακτηριστικό σύμπτωμα των αλλοπρόσαλλων, επιπόλαιων και πρόστυχων κοινωνιών, όπου οι γνήσιοι παράγοντες της ηθικής ζωής έχουν αποδυναμωθεί ή εκμηδενιστεί» Α. Καζεπίδης Δε νομίζουμε ότι υπάρχουν πιο ρευστές αλλά και πιο πολύχρηστες έννοιες απ' τις έννοιες ηθικτ^, ελευθερία, αξίες, ιδεώδη, ιδανικά. Έννοιες που και θεωρητικά είναι κάπως αδιευκρίνιστες και νεφελώδεις, αλλά και έχουν κακοπάθει απ' την πολλή και κακή χρήση. Κανένας βέβαια γενικός κανόνας δεν ορίζει τι ακριβώς είναι ηθικό. Ο Κ. Τσάτσος (βασιζόμενος στον Αριστοτέλη) θεωρεί ότι ηθικό είναι αυτό που κάθε φορά πράττει, σε μια δηλαδή συγκεκριμένη περίπτωση, ένας ακέραιος ηθικά άνθρωπος. Κατ' άλλη αντίληψη, το τι είναι ηθικό και το τι όχι επικράτησε μετά την καθιέρωση της ηθικής. Όταν λέμε καθιέρωση δεν εννοούμε ασφαλώς κάτι που έγινε τυπικά, ή άτυπα έστω, σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Πριν όμως ποΰμε πώς καθιερώθηκε η ηθική και οι ηθικές 17

18 αξίες θα πρέπει να εξηγησουμε τι είναι η ηθική. Εδώ αναφερόμαστε στην κοινωνική ηθική και όχι την ατομική (όπως γίνεται σε άλλη ανάλυση). Η Κοινωνική Ηθική είναι ένα σύνολο από κανόνες που αφορούν την κοινωνική συμπεριφορά του ατόμου ή των ομάδων, δηλαδή είναι σύνολο ηθικών επιταγών. (Ο ορισμός αυτός είναι ο επικρατέστερος). Όπως παρατηρεί ο Ε. Μ. Μιχελάκης, η ηθική αυτή είναι η θετική ηθική, δηλαδή η ηθική που καθιερώθηκε απ' την κοινωνία. Αυτονόητο είναι ότι οι κανόνες αυτοί έχουν αποκτήσει ισχύ (άγραφου) δικαίου, απαιτούν συμμόρφωση, επιβάλλουν θα λέγαμε το αξιόπρακτο.θα 'λεγε κανείς ότι η ηθική εμφανίζεται σαν ένα σύνολο ιδεολογικό αφενός, αλλά και αφετέρου ότι η κάθε αξία της εκφράζεται, υλοποιείται καθημερινά στην πράξη. Η ηθική βέβαια διαφέρει από εποχή σε εποχή, από κοινωνία σε κοινωνία, αλλά και ακόμα από άτομο σε άτομο. Κάτι που ως χθες ήταν ηθική αξία σήμερα έπαψε να είναι (γι' αυτό θα μιλήσουμε πιο κάτω). Κατά την άποψη του Αριστοτέλη την ηθική την καθιέρωσαν τα «ηθικά» άτομα. Επικράτησε δηλαδή να θεωρείται ηθικό ό,τι έπρατταν οι ηθικοί. Αλλά μπαίνει αμέσως το πρόβλημα: αυτοί οι «ηθικοί» άνθρωποι με ποια κριτήρια, με ποια αξιολογική σταθερά κρίνονταν. Άλλη άποψη είναι ότι η ηθική και η ιδέα περί του ηθικού καθιερώθηκε απ' τη μάζα διαχρονικά δια μέσου των γενεών, ανάλογα με τα προβλήματα που αναφύονταν κάθε φορά. Θα 'λεγε κάποιος ότι η ηθική καθιερώθηκε μέσα απ' την ιστορική ζωή. Άλλη αντίληψη δέχεται ότι η ηθική καθιερώθηκε απ' τους ισχυρούς. Σχετικό και χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα του Νίτσε. Αναφέρεται βέβαια στη δικαιοσύνη που είναι κι αυτή μια ηθική αξία. «Η δικαιοσύνη, λέει ο Νίτσε, είναι η καλή θέληση, ανάμεσα σε ανθρώπους ίσης σχεδόν δύναμης. Όσο για τους λιγότερο δυνατούς ανθρώπους, αυτούς τους αναγκάζουν να δεχτούν το συμβιβασμό μεταξύ τους». Η άποψη αυτή, που εμφανίζεται αιώνες πριν στο Θουκυδίδη ή τον Πλάτωνα, φαίνεται ότι έχει πλατύτερη αποδοχή. Αντίθετα μια άλλη άποψη δέχεται ότι την ηθική και τη δικαιοσύνη την καθιέρωσαν οι αδύνατοι για να τροχοπεδούν (έστω και έμμεσα, με εκφοβισμούς ή προτροπή για αυτοέλεγ- 18

19 χο) τη δύναμη των ισχυρών. Η άποψη αυτή φαίνεται περισσότερο ισχυρή για το λόγο ότι η ηθική είναι όπλο αμυντικό, έχει χαρακτήρα κατεξοχή αρνητικό, περιέχει κατά το πλείστο απαγορεύσεις. «Ο Ιεχωβά, λέει ο Χρ. Μαλεβίτσης, έδωσε δέκα εντολές. Απ' αυτές οι οκτώ αρχίζουν με το ου». Αν όμως όλοι οι άνθρωποι, ισχυροί ή λιγότερο ισχυροί, ή ακόμα και αδύνατοι, έχουν τη τάση να ασχημονούν, περισσότερα περιθώρια έχουν οι ισχυροί, όπως αναφέρει ο Λυσίας: «ΟΙμαι δείν διαγιγνώσκειν ύμας σαφώς, οίς τ' έγχωρεΐ των ανθρώπων ύβρισταΐς είναι καί οίς οΰ προσήκει. Οϋ γάρ τούς πενομένους καί λίαν άπόρως διακειμένους ύβρίζειν εικός, άλλά τούς πολλφ πλείω των άναγκαίων κεκτημένους». Αν εξετάζουμε το θέμα της γένεσης της ηθικής δεν είναι απλώς και μόνο να βρούμε την αρχή της ηθικής, αλλά γιατί και σήμερα παρατηρούμε ότι όλοι μιλούν για ηθική, ενώ την εφαρμόζουν λίγοι. Θα σημείωνε κανείς ότι κάθε φορά αυτό γίνεται. Χρειάζεται όμως να ξεδιαλύνουμε αυτή τη σύγχυση γιατί είναι ανεπίτρεπτο να μιλάμε γενικεύοντας,χρησιμοποιώντας αφορισμούς του τύπου: «Με την επικράτηση της τεχνολογίας ο άνθρωπος απαρνήθηκε τις ηθικές αξίες», ή «Ο άνθρωπος έπαψε πια να πιστεύει σε ηθικές αξίες». Το πρόβλημα είναι ποιος άνθρωπος. Όλοι οι άνθρωποι; Πριν όμως αναφερθούμε στο επίμαχο θέμα, αν υπάρχει δηλ. ή όχι ηθική κρίση, θα ήταν σκόπιμο να εξετάσουμε αν η ηθική (συμπεριφορά εννοείται) είναι τελικός σκοπός ή μέσο. Αν δηλαδή επιδιώκουμε το ηθικό, το δίκαιο σαν αυτοσκοπό ή σα μέσο. Ο Γλαύκων με τον αδελφό του τον Αδείμαντο παρουσιάζονται στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα να δέχονται, εκφράζοντας λίγο ή πολύ την κοινή γνώμη, ότι ο άνθρωπος επι ' διώκει τη δικαιοσύνη (και κατ' επέκταση θα λέγαμε την ηθική) περισσότερο για την καλή υπόληψη και τη φήμη, τα αποτελέσματα δηλ. που προέρχονται απ" αυτή, δέχονται επομένως την επιδίωξη του ηθικού σα μέσο. Απ' την άλλη μεριά δέχονται το ηθικό και το δίκαιο όχι σαν αγαθό, αλλά γιατί αδυνατίζει την αδικία, και ότι κανένας δεν είναι δίκαιος (άρα και ηθικός) με τη θέλησή του αλλ' απ' ανάγκη, αφού κατά λογική συγκυρία ο άδικος εξασφαλίζει καλύτερη ζωή απ' το δίκαιο. Βέβαια ο Σωκράτης θεωρεί τη δικαιοσύνη σαν αγαθό που το 19

20 επιδιώκουμε καθ' αυτό, σαν αυτοσκοπό. (Μια τέτοια αντίληψη συναντάμε και στο Χριστιανισμό). Πάνω όμως σ' αυτό το σημείο νομίζουμε πως έχει αναπτυχθεί και μια τρομερή παραφιλολογία. Το μεγάλο πρόβλημα δεν είναι τόσο αν επιδιώκουμε το ηθικό σαν αγαθό αυτό καθ' αυτό ή σα «μέσο». Το μεγάλο πρόβλημα που απασχολεί σήμερα την κοινωνία, είναι το πρόβλημα της κοινωνικής αδικίας, της καταπάτησης των συμφερόντων και των δικαιωμάτων των ασθενέστερων τάξεων ή ατόμων. Το πρόβλημά μας δεν είναι τόσο αν κάποιος είναι ηθικός αποβλέποντας στη φήμη, ούτε αν είναι ηθικός χωρίς να περιμένει «ανταμοιβή». Βέβαια δε σημαίνει ότι αγνοούμε εντελώς τα ελατήρια του άλλου, κάθε άλλο μάλιστα. Μας ενδιαφέρει ασφαλώς αν η άσκηση της αρετής γίνεται από ιδιοτέλεια, ενώ παράλληλα δηλαδή γίνονται «επενδύσεις» σε υλικά, ή κοινωνικά, ή ακόμα πολιτικά και ηθικά οφέλη. ΚΓ αυτό γιατί από έναν άνθρωπο που κινείται από σκοπιμότητα όλα κανείς μπορεί να τα περιμένει. «Η χριστιανική ηθική, σημειώνει ο Αγγ. Τερζάκης, αντίθετα απ' την κοινωνική ηθική έχει στόχο την ουράνια βασιλεία. Δηλαδή δημιουργείται μια ψυχολογία ανίερης συναλλαγής. Έχουμε ασύγκριτα περισσότερους χριστιανούς της μεταθανάτιας προσδοκίας παρά του ηθικού νόμου». Πρόβλημα της κοινωνίας δεν είναι ακόμα αν αυτό που κάνει κάποιος είναι αυτόνομη πράξη, επιβάλλεται δηλαδή απ' τη συνείδησή του, ή αν το κάνει επειδή, συνειδητά ή ασύνειδα, έχει επηρεαστεί απ' την κοινωνική ηθική, κάτι στο οποίο επιμένει πολύ ο Ε.Π. Παπανούτσος στο βιβλίο του «Ο νόμος και η αρετή». Βεβαίως και έχει σημασία να κάνει κάποιος κάτι αυτόνομα, από δική του πρωτοβουλία, για το λόγο ότι μπορώ να προσδοκώ απ' αυτόν ότι θα κάνει σε κάθε περίπτωση το ηθικό και το δίκαιο, όπως έχει σημασία επίσης αν το κάνει χωρίς υστεροβουλία. Με ενδιαφέρει όμως πρώτα και κύρια η κοινωνική του συμπεριφορά να μην αποτελεί κοινωνικό πρόβλημα, αιτία κοινωνικής ανωμαλίας ή εκμετάλλευσης, μικρής ή μεγάλης κλίμακας. Δε με ενδιαφέρει τόσο η ηθική τελείωση του ατόμου που είναι εσωτερικό πρόβλημα του καθενός. Και αυτό όχι γιατί αυτό δεν έχει καμία αξία ή ότι έχει μηδαμινή. 20 Όμως τι σημασία έχει αν κάποιοι, ελάχιστοι, αγωνίζονται

21 γι' αυτό, όταν ένας αριθμός μεγάλος ή μικρός αποτελεί κοινωνική ανωμαλία και απειλή; Το πρόβλημα που εξακολουθεί να παραμένει, το πρόβλημα που ταλάνιζε και ταλανίζει τις κοινωνίες, ιδιαίτερα της λεγόμενης «ελεύθερης οικονομίας», είναι ότι η αποχαλίνωση η κοινωνική (δεν τη λέμε ηθική) είναι τεράστια, και δε φαίνεται να την εμποδίζει κανένας ηθικός ενδοιασμός, καμιά ηθική ή ηθικολογία. Δεν μπορούμε ακόμα να λύσουμε το πρόβλημα μιλώντας γενικά για κοινωνίες ηθικές ή μη ηθικές, γιατί οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι σχετικοί και δεν έχουν απόλυτη ισχύ, όπως σχετική είναι για παράδειγμα η αντίληψη ότι είναι ηθικό να μη βλάπτουμε την περιουσία του άλλου. Ποιο όμως ηθικό δικαίωμα προσκτά εκείνος που την απόχτησε ανήθικα; Θα πει κάποιος ότι η ανταπόδοση της ανηθικότητας δεν είναι ηθική ή ακόμα ότι γι' αυτό που έκανε (για τον μη ηθικό τρόπο απόκτησης) θα έχει συνέπειες, δηλαδή την κοινωνική ανυποληψία ή τη μεταθανάτια τιμωρία. Όμως φαίνεται ότι τέτοιες προοπτικές ή και «απειλές» δε βελτιώνουν την κατάσταση και είναι θέμα κοινωνικής δικαιοσύνης να αποκαθίσταται η αδικία. Δε χρειάζεται, θα 'λεγαν κάποιοι, να αποκαταστήσουμε την τάξη επεμβαίνοντας από μόνοι μας, με αυτοδικία, ή σαν σύνολο, χρησιμοποιώντας τη βία. Η βία όμως αυτή δεν έχει ή δεν αποκτά ένα ηθικό έρεισμα; Η ιστορία δε «δικαιώνει» τέτοιες πράξεις βίας; Ή μήπως και αυτή δικαιώνει εκ των υστέρων; Κοντολογής, το πρόβλημα τοποθετείται σαν πρόβλημα κοινωνικής ή έστω ηθικής εκτροπής, σαν πρόβλημα κοινωνικής βλάβης, κοινωνικής αταξίας. Προκύπτει αυτόματα ότι ηθικό είναι αυτό που δε βλάφτει, και ασφαλώς αυτό που δεν αντιστρατεύεται τα δικαιώματα του άλλου. (Δε νομίζουμε ότι χρειάζεται να επιμείνουμε στον προβληματισμό για το αν το ηθικό έχει αξία αυτό καθ' αυτό). Έχει σημασία και είναι ηθική αυτή η συμπεριφορά που βοηθάει στην ομαλή κοινωνική συνύπαρξη, ο σεβασμός της οποίας δε σημαίνει όμως πάντα και κατ' ανάγκη διατήρηση του «κρατούντος» καθεστώτος ή συστήματος, έστω και αντιανθρώπινου. Όπως φάνηκε μέχρις εδώ, δεν υπάρχει αμφισβήτηση της ηθικής (αυτής καθ' αυτής), των ηθικών αξιών, που πολλές απ' αυτές μένουν αναλλοίωτες στο βάθος, αν και εξωτερικά πα- 21

22 ραλλάσσουν. «Ως έκφραση και ορισμός του ανθρώπου το ήθος δηλαδή η ανάγκη και η αξίωση η συμπεριφορά του να ρυθμίζεται από δεοντολογικές αρχές, τονίζει ο Ε.Π. Παπανούτσος, είναι κάτι το οικουμενικό και το αιώνιο, το αυτονόητο, το αμετάβλητο». Όμως αν γίνεται αποδεκτή αυτή η αρχή θεωρητικά, δε συμβαίνει το ίδιο και στην πράξη. Τις ηθικές αξίες όπως, αγάπη, φιλία, θυσία για τους άλλους, συνέπεια, ειλικρίνεια, υπευθυνότητα, καθήκον, ανθρωπιά, τις αποδέχονται όλοι. Όμως η δύναμη τις υπερπηδάει, τις απορρίπτει πολλές φορές ή, ακόμα, δεν τις λαμβάνει υπόψη, πιστεύει σε μια άλλη ηθική. Η χιτλερική, για παράδειγμα, πολιτική είχε εισαγάγει μια δική της ηθική. Στην πράξη, στην πραγματοποίηση, στην εφαρμογή, είναι που χωλαίνουν όχι ασφαλώς οι αξίες αλλά οι άνθρωποι. «Η ηθική, παρατηρεί ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, (Σκληροί καιροί), δε φλυαρείται, βιώνεται». Όταν ασφαλώς λέμε οι άνθρωποι δε γενικεύουμε. Όχι όλοι οι άνθρωποι. Αυτοί που έχουν συμφέροντα, αλλά περισσότερο αυτοί που έχουν τη δύναμη να το κάνουν. Έτσι, η ηθική κρίση, αν υπάρχει, δεν υφίσταται, για παράδειγμα, λόγω εγωισμού του ανθρώπου ή λόγω τεχνοκρατίας. Αυτές οι τοποθετήσεις είναι απλουστευτικές, αν δεν είναι παραποιήσεις και νοθεύσεις. Αν υπάρχει για παράδειγμα ηθική κρίση»υφίσταται σαν κρίση εξουσίας, καταρχή πολιτικής. «Συχνά, παρατηρεί ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, η άσκηση της εξουσίας αποτελεί μιαν ολωσδιόλου αυτόνομη ενέργεια που υπακούει στους δικούς της νόμους, που κατέχει μια ιδιαίτερη δεοντολογία. Το "δέον" δεν είναι το ίδιο για τον άρχοντα και τον αρχόμενο. Ή και μόνος ο τρόπος που εκφράζει το δέον. Εννοώ τη βαναυσότητα. Γιατί δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, που η εξουσία φρονεί, πως, όσο βαναυσότερη δείχνεται, τόσο πληρέστερα εκπληρώνει το χρέος της». Ποια είναι ακόμη η ηθιΐίή του επιχειρηματία όταν εγκληματικά τροφοδοτεί με «παρασκευάσματα» επικίνδυνα την αγορά. Εδώ όντως υπάρχει κρίση αξιών, με την έννοια ότι κάτω απ' την κυριαρχία της οικονομικής δύναμης αγνοείται ο άνθρωπος. «Η έλλειψη ηθικής ιδεολογίας, λέει ο Χρ. Μαλεβίτσης, είναι σύμπτωμα του αστικού τρόπου βιομηχανικής παραγωγής. Οι αστοί γίνονται άχρωμοι ηθικά. Δηλαδή δεν πρόκει- 22

23 ται περί ανηθικότητας, αλλά περί α-ηθνκότητας. Στην περίπτωση της ανηθικότητας παραβιάζονται παραδεδεγμένοι κανόνες - συνεπώς λειτουργούν τα κριτήρια, εγώ με την α-ηθικότητα επισημαίνεται η έλλειψη κριτηρίων». Αν, λοιπόν, υφίσταται ηθική κρίση, υφίσταται εκεί που υπάρχει η δύναμη, κάτι που ουσιαστικά δεν είναι καινούριο. Ο αγώνας επομένως (ο κοινωνικός εννοείται) που υπάρχει ανέκαθεν σκοπεύει στον περιορισμό της ασυδοσίας που φέρνει η δύναμη, είναι αγώνας για την αποκατάσταση της ηθικής «τάξης». Αλλά για να επιβάλουμε αυτή την «τάξη» χρειαζόμαστε πάλι δύναμη, δύναμη όμαχς που να μην οδηγεί στην εκτροπή, αλλά στην αποκατάσταση. Απ' την άλλη μεριά, αν η ηθική κρίση, η ηθική εκτροπή, υφίσταται και σε μη ισχυρά οικονομικά ή κοινωνικά στρώματα ή άτομα, αυτό κατά τη γνώμη μας συμβαίνει γιατί αναγκάζονται να ακολουθήσουν και για λόγους επιβίωσης αν θέλετε. Πολλές φορές βέβαια οι αδύναμοι θέλγονται απ' τα αγαθά και τα αξιώματα που υποτίθεται ότι προσφέρει ο κοινωνικός περίγυρος, με αποτέλεσμα τη συνειδησιακή κάμψη ή την ανάσχεση των ηθικών αναστολών. Μιλώντας λοιπόν για ηθική κρίση δε θα πρέπει να μιλάμε γενικά και αόριστα, αλλά να την εντοπίζουμε σε συγκεκριμένους χώρους και να βρίσκουμε τις ουσιαστικές, τις πραγματικές αιτίες. Αλλά, αν υφίσταται η κρίση αυτών των μορφών που προαναφέραμε, υφίσταται και κρίση μιας άλλης μορφής. Μιλάμε για την «εμπύρετη ηθική», την ηθικολογία, την ηθική που, ενώ υποτίθεται δημιουργείται για την προστασία της κοινωνίας, στην πραγματικότητα αποτελεί νέα δέσμευση και καθυποταγή, καθήλωση ιδιαίτερα του αδύνατου ανθρώπου. Αναφερόμαστε στην προσκόλληση σε σχήματα ξεπερασμένα, σε κανόνες υπερβολικούς, όχι μόνο συντηρητικούς, αλλά και αντιανθρώπινους, στη νοσηρή ηθικότητα που τελικά διδάσκει στο ζώο «άνθρωπος» να ντρέπεται για όλα τα ένστικτά του, όπως παρατηρεί ο Νίτσε. Μιλάμε για την ηθική που τη χαρακτηρίζει η τύφλωση, η πνευματική δυσκαμψία, που βλέπει παντού την έκλυση των ηθών, την ηθική που μεταβάλλεται σε καταστροφολογία, την ηθική που αρνείται στον άνθρωπο να είναι άνθρωπος με περηφάνεια και ανάστημα, μιλάμε για τις ηθικές αντιλήψεις υπανάπτυκτων, θρησκόληπτων στοιχείων, 23

24 που εμποδίζουν την ανθρώπινη δράση, που αποτελούν κλοιό, που καλλιεργούν μια ηθική φοβία.σ' αυτή την περίπτωση παρατηρείται ένας σφικτός ηθικός εναγκαλισμός, που εμποδίζει πολλές φορές κάθε αυθόρμητη ανθρώπινη δημιουργία ή αντίδραση στις κρατούσες ηθικές αντιλήψεις ή και προκαταλήψεις ακόμα. «Αν δεν έφτασε ποτέ ο ανθρώπινος τύπος στον υψηλότερο βαθμό δύναμης κα'ι λαμπρότητας που μπορούσε να φτάσει, λέει ο Νίτσε, γι' αυτό ακριβώς φταίει η ηθική». Αν βέβαια ο Νίτσε θέλει την κοινωνία και το άτομο.απαλλαγμένο από κάθε ηθική, υπερηθικό, όπως θα 'λεγε ο ίδιος, ή και α-ηθικό, δε σημαίνει πως δεχόμαστε την τέλεια αποδέσμευση απ' την ηθική. Το πρόβλημά μας είναι να πετύχουμε να λειτουργήσει η κοινωνία, ο κόσμος, κάτω από μια ηθική δέσμευση, υγιείς ηθικές ασφαλώς δεσμεύσεις. Αναφερόμαστε, τέλος, στην ηθική που σαν ιδεολογικό πλαίσιο, είτε συνολικά είτε μερικά, διακρίνεται για τις προκαταλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, τις προλήψεις, τις ιδεοληψίες, τη στενομυαλιά, που είναι δεμένη ακόμα με μια μικρή ή μεγάλη δόση υποκρισίας, αλλά και σκοπιμότητας. «Έχω δηλώσει κι άλλες φορές, γράφει ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος («Σληροί καιροί») και αισθάνομαι πολλή ευχαρίστηση να το δηλώσω και πάλι, πως απεχθάνομαι "εκ μέσης καρδίας" τους ηθικολόγους, γιατί έχω ήδη ανακαλύψει πως οι ανήθικοι είναι που γίνονται ηθικολόγοι: όσοι διαθέτουν τόσα αποθέματα θηριωδίας, ώστε να προσθέτουν στα πολλά και ποικίλα δεινά του ανθρώπου και τη δική τους καταδρομή. Ηθικολόγος υπήρξε και ο Καλβίνος κ' έκαμε μαύρη τη ζωή των απλοϊκών Ελβετών του καιρού του (σήμερα δεν είναι και τόσο απλοϊκοί) που άνοιξαν την αγκαλιά τους και τον περισκέπασαν καταδιωγμένοι». Αναφερόμαστε αν θέλετε στους κατ' επάγγελμα προστάτες της ηθικής. «Δυσπιστείτε πάντοτε», είχε πει στη δίκη του Ναυπλίου ο μεγάλος δάσκαλος Αλ. Δελμούζος στην απολογία του, «σ' αυτούς που εξ επαγγέλματος αναλαμβάνουν την αποκλειστική προστασία της πατρίδας, της θρησκείας και της ηθικής». Αλλά, για να δώσουμε όλες τις διαστάσεις (ή σχεδόν όλες) στο θέμα μας, πρέπει να αναφερθούμε και σ' αυτό που φαίνεται ή θεωρείται σαν κρίση αξιών, ενώ δεν είναι. Ασφαλώς μι- 24

25 λάμε για την έλλειψη αξιών που συζητάει η γενιά που περνάει στο περιθώριο και που την αποδίδει ιδιαίτερα στη νέα γενιά. Και για να μην προκατασκευάζουμε συμπεράσματα ή λύσεις, θα πρέπει να είναι αυτά που λέμε όσο το δυνατό πιο κοντά στην πραγματικότητα. Είναι παρατηρημένο ότι οι ηθικές αντιλήψεις διαχρονικά μεταβάλλονται. Ο Μωσαϊκός νόμος για παράδειγμα θεσπίζει σαν αρετή το «οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος.» Ο Ξενοφώντας θεωρεί άξιο αυτόν που τιμωρεί τους εχθρούς και ευεργετεί τους φίλους, όπως επίσης ο Ισοκράτης ή ο Πλάτωνας. Αντίθετα ο Σωκράτης θεωρεί απαράδεκτη και την αδικία, αλλά και την ανταπόδοση. Ο χριστιανισμός κηρύσσει το «αγαπάτε τους εχθρούς υμών, ευλογείτε τους καταρωμένους υμάς, καλώς ποιείτε τους μισούντας υμάς.» Ασφαλώς οι ηθικές αντιλήψεις μεταβάλλονται για κάποιους λόγους. Αν πούμε, όπως ισχυρίζονται κάποιοι, ότι τις αλλάζει η ίδια η ζωή μιλάμε με αφορισμούς. Σημαντική αιτία είναι η διεύρυνση των πνευματικών οριζόντων, η διεύρυνση του νου του ανθρώπου μέσα απ" τα επιστημονικά επιτεύγματα, κάτι που κάνει να διαλύεται η ομίχλη, αντικειμενικά ή σκόπιμα υπαρκτή. Ακόμα άλλος λόγος είναι η μεγαλύτερη επαφή με τους μεγαλύτερους, η ικανότητα αλλά και η ελευθερία των νέων ανθρώπων να ανατέμνουν και να κρίνουν τους μεγάλους, αλλά και τις αξίες τους, τα «πιστεύω» τους. Έτσι, όσο η πρόοδος, επιστημονική, υλική, κοινωνική, συντελείται πιο ραγδαία, όσο διαδίδονται νέες ιδέες και ιδεολογίες, νέα κοινωνικά ή πολιτικά ή και θρησκευτικά συστήματα, με νέους οραματισμούς και κατευθύνσεις, με νέους προσανατολισμούς και προβληματική, τόσο αποσυνδέονται τα ιδανικά, όι ηθικές αντιλήψεις, από τα περιβλήματα του φόβου, της συστολής ή της υποταγής. Ακόμα οι αξίες αποκαθίστανται σε νέα βάση, όπως, για παράδειγμα, η αντίληψη ότι οφείλουμε σεβασμό στους μεγαλύτερους, που παίρνει τη μορφή του σεβασμού και προς τους μικρότερους. Βέβαια οι μεγάλοι, καθώς αντιλαμβάνονται να υποχωρεί το έδαφος κάτω απ' τα πόδια τους, βλέπουν μια ηθική κενότητα στους νέους, που βέβαια σ' ένα ποσοστό υπάρχει, αλλά και που πάντα υπήρχε. Είναι, αν θέλετε, οι ιδιόρρυθμες, οι ιδιάζου- 25

26 σες περιπτώσεις της ζωής. Το φαινόμενο δεν μπορούμε να το γενικεύουμε, να πούμε δηλ. ότι οι νέοι δεν έχουν ηθικές αξίες, γιατί η παρουσία των νέων μοιάζει να μας διαψεύδει. Το αν υπάρχει, και ασφαλώς υπάρχει ηθικό κενό σ' ένα ποσοστό νέων, σίγουρα αυτό έχει τις αιτίες του. Οι μηχανισμοί του καταναλωτισμού λειτουργούν εκμαυλιστικά, όχι μόνο προς τους νέους αλλά και τους μεγαλύτερους. Γιατί η ηλικία δεν είναι πάντα τεκμήριο ηθικής, όπως παρατηρεί ο Ιάσων Ευαγέλου Δεν είναι δηλαδή ηθικοί οι μεγαλύτεροι, ενώ το αντίθετο συμβαίνει με τους μικρότερους. 26

27 Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Αρχίζοντας την ανάλυσή μας θα πρέπει να κινηθούμε με βάση ορισμένα στοιχεία, ορισμένες αρχές. Πρώτο ότι ο άνθρωπος είναι αναπόσπαστο στοιχείο της φύσης, και δεύτερο, ότι η πορεία του πάνω στον πλανήτη γη ήταν γεμάτη προβλήματα. Κάθε πρόβλημα σ' οποιοδήποτε τομέα ή επίπεδο σημαίνει και κάποιο περιορισμό, έτσι που η επίλυσή του να αποτελεί αποδέσμευση, κατάκτηση της ελευθερίας. Βέβαια η προσπάθεια για επίλυση ορισμένων προβλημάτων, ή καλύτερα η επίλυσή τους, οδηγεί πολλές φορές σε νέα προβλήματα, οδηγεί σε νέα αδιέξοδα. Έτσι θα μπορούσε κανείς να πει ότι τα προβλήματα δεν είναι εκ προοιμίου σωρευμένα, έτσι που ξεπερνώντας ο άνθρωπος και το τελευταίο να πει ότι έφτασε στην πλήρη απελευθέρωση, αλλά ότι δημιουργούνται απ' τη ζωή, την εξέλιξή της, απ' τη σκέψη, αν θέλετε, που σε τελευταία ανάλυση αποδείχνεται δημιουργική, όχι μόνο λύνοντας αντικειμενικά υπάρχοντα προβλήματα, αλλά και θέτοντας νέα, δίνοντας έτσι κάποιο περιεχόμενο στη ζωή, καθώς προχωρεί στην αποκάλυψη, στην εξιχνίαση της πραγματικότητας. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με την απελευθέρωση του ανθρώπου απ' το φυσικό περιβάλλον και τις υλικές ανάγκες, γιατί τα δύο αυτά είναι αλληλένδετα. Πρέπει να σημειώσουμε πως η σχέση του ανθρώπου (και κάθε ζωντανού οργανισμού) με το φυσικό περιβάλλον είναι διπλή. Είναι καταρχή σχέση προσαρμογής και δεύτερο σχέση υπέρβασης, κυριαρχίας. Κάθε ζωντανός ορ- 27

28 γανισμός προσαρμόζεται στο φυσικό περιβάλλον κινούμενος «αυτοπλαστικά», αλλάζοντας, όπως λέμε, τον εαυτό του. Αντίθετα, αν δε μπορέσει να προσαρμοστεί σε τυχόν απότομες μεταβολές, λ.χ. κλιματολογικές, εξαφανίζεται, είτε σαν άτομο είτε σαν είδος. Αλλά πέρα απ' αυτό αλλάζει το περιβάλλον του, ενεργεί «αλλοπλαστικά». (Το δεύτερο χαρακτηρίζει περισσότερο τον άνθρωπο, γιατί το ζώο μεταβάλλει πολύ ελάχιστα το περιβάλλον του, λ.χ. το χελιδόνι που κατασκευάζει τη φωλιά του). Ο άνθρωπος μεταβάλλει το περιβάλλον όχι μόνο στην προσπάθειά του να ικανοποιήσει τις ζωτικές του ανάγκες, αλλά και για να επιτύχει ποιότητα ζωής, αλλά ακόμα και για να ικανοποιήσει ορισμένες φιλοδοξίες, ή για να έχει την υπεροχή έναντι άλλων ανθρώπων. Ο άνθρωπος στην αρχή της πορείας του αντιμετώπιζε πολλά προβλήματα, όσον αφορά την άμυνα και τη θρέψη. Είχε να αντιμετωπίσει ένα περιβάλλον εχθρικό με πληθώρα κινδύνων. Ο χώρος, το φυσικό περιβάλλον για τον προϊστορικό άνθρωπο ήταν πηγή κινδύνων. Τα φυσικά φαινόμενα του δημιουργούσαν άγχος και ανασφάλεια. Δεν κινδυνεύει ο άνθρωπος από επιθέσεις θηρίων μόνο, αλλά και από τα επακόλουθα των φυσικών φαινομένων, πλημμύρες, σεισμούς κ.λπ. Έτσι του δημιουργείται ένας φόβος, μια ανασφάλεια, που προσπαθεί να ξεπεράσει δημιουργώντας ένα δικό του, οικείο χώρο, βρίσκοντας μια σπηλιά, ένα καταφύγιο, φτιάχνοντας έναν ομαδικό οικισμό. Παρ' όλες όμως τις δειλές αρχικά προσπελάσεις στο χώρο, τη γνωριμία του με το χώρο, ο άνθρωπος εξακολουθεί να φοβάται. Πάντα είναι υποχρεωμένος να χαράζει σύνορα. Πάντα ο εχθρός καραδοκεί. Η αβεβαιότητα παρατείνεται, το άγχος παραμένει. Θα περίμενε κανείς με την πρόοδο του πολιτισμού ο φόβος και το άγχος του περιβάλλοντος να εξαφανιστούν ή να μειωθούν στο ελάχιστο. Αντίθετα όμως. Αυτό συμβαίνει γιατί δεν έλειψαν οι επιθέσεις, ο πόλεμος. Γιατί ο άνθρωπος δεν μπόρεσε να ελέγξει αρκετά τα φυσικά φαινόμενα και να αποτρέψει τις συνέπειές τους. Αυτό γιατί κατά τρόπο παράξενο ο άνθρωπος συμπιέστηκε στις μεγαλουπόλεις. Απ' την άλλη μεριά, ενώ αρχικά ο άνθρωπος περίμενε να ικανοποιήσει τις ανάγκες της διατροφής απ' τη φύση και 28

29 εξαρτιόταν βασικά απ' αυτή, άρχισε να διαμορφώνει ο ίδιος τις απαραίτητες συνθήκες έτσι ώστε να δημιουργεί αυτά που θέλει, και να μην είναι απλώς συλλέκτης καρπών ή κυνηγός πουλιών ή ζώων. Καθόρισε ο ίδιος τις καλλιέργειες και δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τη διατροφή του. Από 'δω αρχίζει η αποδέσμευση από τη φύση, που κατ' άλλους συντελέστηκε χάρη στο εργαλείο και κατ' άλλους χάρη στη φωτιά. Φυσικά στην αποδέσμευση του ανθρώπου απ' τις υλικές ανάγκες και το μόχθο συντέλεσε κατά πολύ η ανάπτυξη της τεχνολογίας. Μια σημαντική αποδέσμευση συντελέστηκε λοιπόν και μέσα από την παραγωγή, είτε εργαλείων είτε αγαθών. «Κανείς δε θα μπορούσε να αγνοήσει την αποδέσμευση απ' τη φύση που πρόσφερε η τεχνολογία», παρατηρεί ο Πιέρ Σάμουελ. Τούτο ασφαλώς δε σημαίνει πως η τεχνολογία και το σύγχρονο πνεύμα του καταναλωτισμού δεν έφεραν νέες δεσμεύσεις, δεσμεύσεις ασφαλώς για τις οποίες δεν ευθύνεται η τεχνολογία, αλλά το υπάρχον πλέγμα κοινωνικών σχέσεων. Όμως παραμένει το πρόβλημα: Αν ο άνθρωπος αποδεσμεύτηκε απ' τη φύση και πράγματι αποδεσμεύτηκε μέχρι ποιου βαθμού έφτασε αυτή η αποδέσμευση; Αυτό που λέγεται για απόλυτη υπεροχή απέναντι στη φύση ευσταθεί; Αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, η αποδέσμευση του ανθρώπου απ' τη φύση δεν είναι απόλυτη. Γιατί, και στο θέμα της διατροφής, και στο θέμα της ενέργειας, εξαρτάται ακόμα, άμεσα ή έμμεσα, απ' τη φύση. Επίσης, αν και ο άνθρωπος εξειχνίασε τα φυσικά φαινόμενα και σ' ένα βαθμό κατάφερε ορισμένες φυσικές μεταβολές (και τα φυσικά φαινόμενα και οι νόμοι που τα διέπουν ανήκουν στο πλάτος της έννοιας φύση) να τις προκαλέσει ή να τις αποτρέψει, δεν κατάφερε να απαλλαγεί απ' το φόβο και τις συνέπειές τους, όσο κι αν υποστηρίζει ότι ανέτρεψε την κυριαρχία της φύσης πάνω του και έγινε κυρίαρχός της. Σε δεύτερο πλάνο θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σ' ένα άλλο στοιχείο, δηλαδή την απελευθέρωση του ανθρώπου από το ένστικτο του. «Το πρώτο στοιχείο (της απώλειας του ενστίκτου), παρατηρεί ο Έριχ Φρομ, που διαφοροποιεί την ανθρώπινη ύπαρξη απ' τη ζωώδη είναι αρνητικό». Έτσι χάνει την ικανότητα που έχουν τα κατώτερα στην κλίμακα της εξέ- 29

30 λιξης ζώα για άνετη φυσική προσαρμογή. Όμως σ' αυτό το χαμηλότερο σημείο της εξέλιξης του ανθρώπου, που συνδέεται με την απώλεια των ενστίκτων, παρουσιάστηκε μια θετική αντιστάθμιση, δηλαδή η ανάπτυξη του εγκεφάλου, κάτι που ασφαλώς έδωσε την ικανότητα στον άνθρωπο για ενεργητική επαφή με τη φύση και όχι παθητική. «Η βιολογική αδυναμία αποτέλεσε την προϋπόθεση της ανάπτυξης του πολιτισμού», παρατηρεί ο Φρόϋντ. Όσον αφορά το γενετήσιο ένστικτο, ο άνθρωπος το συνδέει με ένα αίσθημα αιδημοσΰνης και προσπαθεί να το εξιδανικεύσει ή να το υποκαταστήσει. Η εξιδανίκευση του γενετήσιου ένστικτου, η απαλλαγή του απ' το ζωώδη χαρακτήρα, αποτελεί αποδέσμευση, άσχετα αν κάποιες άλλες αντιλήψεις άρχισαν να το μεταβάλουν σε «ταμπού», να το συνδέουν με την αμαρτία και το φόβο. Οι φυσικές ορμές, οι κλίσεις του ανθρώπου και η ελεύθερη εκδήλωσή τους, θεωρήθηκαν από πολλούς απάρνηση της ανωτερότητας του ανθρώπου και του πολιτισμού. Έτσι κατά μια άποψη ο άνθρωπος δημιούργησε μέσα στα κοινωνικά πλαίσια «δεσμά», όπως έγινε και με άλλες εκδηλώσεις του, δημιούργησε μια ολόκληρη σειρά από «πρέπει» ή «δεν πρέπει». Η εκδήλωση βέβαια της ερωτικής ορμής και οι σχέσεις γενικότερα των δύο φύλων κρίθηκε ότι για να ανταποκρίνονται στην πνευματική φύση του ανθρώπου πρέπει να στηρίζονται σ' ένα δεσμό εσωτερικό, ψυχικό, όπως παρατηρεί ο Βίλχελμ Ράιχ, και αυτό ασφαλώς είναι μια θετική αποδέσμευση. (Κάποια άλλη αντίληψη βέβαια συνδυάζει την κατάπνιξη του γενετήσιου ένστικτου με την αρετή). Πέρα απ' αυτά η αντιμετώπιση της αρρώστιας, με τις τόσες επιτυχίες της ιατρικής και της φαρμακευτικής, η ελάττωση, η μείωση ή η εξαφάνιση του ανθρώπινου πόνου, αποτελούν απελευθέρωση, όπως απελευθέρωση είναι και η απαλλαγή από τα πάθη, που ασφαλώς δεν είναι έμφυτα, γιατί τέτοια δεν κουβαλάει ο άνθρωπος όταν έρχεται στον κόσμο. Πέρα από τις σχέσεις του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον, είναι αναγκαίο να έρθουμε στο θέμα των σχέσεών του με την κοινωνία και την εξουσία. Οπωσδήποτε η δημιουργία της κοινωνίας αποτέλεσε ένα θετικό βήμα στην πορεία του ανθρώπου και είναι μια μορφή απελευθέρωσης απ' την 30

31 «μοναξιά» και τους κινδύνους που αυτή είχε σαν επακόλουθο. Εξασφαλίζεται έτσι σ' ένα μεγάλο βαθμό η άμυνα και η αλληλοβοήθεια, ξεπερνιέται η φυσική ένδεια που διέκρινε τον άνθρωπο. Η ανάπτυξη του αισθήματος της κοινότητας δίνει μια σιγουριά στον άνθρωπο, αλλά και παράλληλα τον κάνει να μην αισθάνεται άμεσο το δεσμό του με τη φύση. Για ένα μεγάλο διάστημα βέβαια ένιωθε ταυτισμένος και με την κοινωνία, αλλά και με τη φύση. Όμως ο άνθρωπος όσο δένεται με την κοινωνία, άλλο τόσο χάνει την αίσθηση του άμεσου δεσμού του με τη φύση. Έτσι έφτασε στο σημερινό σημείο παρά τις διακηρύξεις του και τις προσπάθειες προσέγγισης της φύσης να έχει σχεδόν χάσει την αίσθηση της αλληλεξάρτησης, πράγμα που σημαίνει αποδέσμευση, αλλά αρνητική. Ο δεσμός του ανθρώπου με το κοινωνικό του περιβάλλον καθώς προχωρεί γίνεται τόσο συμπαγής ώστε να φαίνεται πολλές φορές ότι κινείται σα μάζα. Όχι βέβαια σα μάζα που κινείται μόνο κάτω από την καθοδήγηση ενός ηγέτη, αλλά και σα μάζα που καθορίζει τις πράξεις του ατόμου. Μάζα που καθορίζει.τη δεοντολογία και τα «πιστεύω» που πρέπει να γίνονται αποδεκτά από τα άτομα. Το άτομο δε θεωρείται θετικά προσαρμοσμένο στην ομάδα και αποτελεί παραβάτη του «κοινού κώδικα» όταν δεν εφαρμόζει τις αρχές της κοινής συνείδησης. Αυτό το καθιστά αυτόχρημα εκτός ομάδας. Έτσι λοιπόν νιώθει ταυτισμένο με την ομάδα και βρίσκει σιγουριά. Με τον καιρό όμως αρχίζει να αναπτύσσει και την αίσθηση της προσωπικής οντότητας, το αίσθημα της ατομικότητας. Όμως οι δεσμοί του με την κοινωνία υπάρχουν για μεγάλο διάστημα και εξακολουθούν να υπάρχουν και σήμερα παράλληλα με την αίσθηση της ατομικότητας. Αυτό φαίνεται απ' το γεγονός ότι, ενώ θέλει να φαίνεται ανεξάρτητο στη γνώμη και τις απόψεις του, πολλές φορές στην ουσία η ατομική του δεοντολογία είναι σχεδόν αντικατόπτρισμα της αντίστοιχης κοινωνικής, έτσι που κάποτε να έχει ψευδαίσθηση της ανεξαρτησίας του, να το χαρακτηρίζει μια «ψευδοβούληση», όσον αφορά τις ενέργειές του. Η ανάπτυξη του αισθήματος της ατομικότητας, η πίστη του ανθρώπου στην προσωπική του υπόσταση, στο «εγώ» του, χωρίς να σημαίνει ότι κόβει τους δεσμούς με το κοινωνικό περι- 31

32 βάλλον, αποτελούν θετική ελευθερία. Δεν είναι θετική όμως όταν βλάπτει το κοινωνικό σύνολο, γιατί τότε καταντάει «αρνητική» ελευθερία, όπως «αρνητική» είναι σ' ένα βαθμό η απομόνωση του σύγχρονου ανθρώπου απ' το συνάνθρωπο του, ιδιαίτερα στις μεγαλουπόλεις (χωρίς να σημαίνει τούτο ότι δεν είναι και θετική ως ένα βαθμό). Θετική αποδείχνεται ακόμα η ελευθερία του επιστήμονα που απομονώνεται απ' το κοινωνικό σύνολο για κάποιους σκοπούς, ή του παιδιού που αποκόβεται απ' τους πρωτογενείς δεσμούς με την οικογένεια, αναπτύσσοντας δική του προσωπικότητα και πρωτοβουλία. Αυτή η αίσθηση της ατομικότητας σημαίνει από μια άλλη πλευρά και απελευθέρωση του ατόμου απ' τα όποια δεσμά της εξουσίας. Σε πρώτη φάση η προστασία που παρείχε ο άρχοντας σήμαινε απαλλαγή απ' το φόβο, αλλά και από άλλα δεινά. Γι' αυτό κάθε υπήκοος αγωνιζόταν γι' αυτόν, σε σημείο που πολλές φορές να φαίνεται «υπερβάλλων» ο ζήλος του, ανεπτυγμένο αίσθημα υποταγής. Το άτομο, η μάζα, απ' τη στιγμή που αποκτά την αίσθηση ότι μπορεί να παίξει κάποιο ρόλο, να αναπτύξει μια δυναμική, έτσι που να επηρεάζει τα πράγματα και να καθορίζει την πορεία της εξουσίας, αποδεσμεύεται απ' την απόλυτη κυριαρχία της, παύει να δίνει θεόπεμπτη υπόσταση στην εξουσία, και αυτό αποτελεί μια θετική αποδέσμευση. Δεν είναι όμως «θετική» απελευθέρωση ο αναρχισμός, καθολικά θεωρούμενος, σαν τάση δηλαδή ανατροπής κάθε εξουσίας, πολιτικής, στρατιωτικής, θρησκευτικής, όταν ασφαλώς η εξουσία είναι λογική και «νομιμόφρων». Ο αναρχισμός αποτελεί άρνηση, απ' τη στιγμή που η εξουσία προστατεύει το άτομο, απ' τη στιγμή που το άτομο αποτελεί στόχο της, απ' τη στιγμή που σα σκοπό της έχει την οικονομική, κοινωνική, πνευματική και ηθική ανάπτυξη του ατόμου. Αν μια κοινωνία έχει σα στόχο και επιδίωξη δηλαδή αγωνίζεται γι' αυτό την ανάπτυξη και την ευτυχία του ανθρώπου, τότε είναι απαραίτητη γιατί μοχθεί για μας και κάποιος άλλος εκτός από τον εαυτό μας. Αν εξάλλου η εξουσία, το κράτος, η οργανωμένη κοινωνία, μας καταπιέζει όχι ασφαλώς υποθετικά ή φανταστικά τότε έχουμε χρέος να την εξυγιάνουμε. Αν πάλι πράγματι φτάσουμε στο σημείο τέτοιας ωριμότητας και μιλούμε καθολικά, πράγ- 32

33 μα κάπως ανέφικτο ώστε να μην χρειαζόμαστε εξουσία, χρειαζόμαστε οπωσδήποτε την οργανωμένη ζωή και την κοινωνία, μιας και δεν μπορούμε να χάσουμε τις όποιες επιστημονικές ή τεχνικές της επιτεύξεις. Χρειαζόμαστε κάποιον ή κάποιους που να ασκούν ρόλο συντονιστή, χωρίς έστω να έχουν την δύναμη και τη θέληση να μας καταπιέζουν. Και επειδή η τέτοια ζωή, όπως και η οικουμενική κοινωνία, φαίνονται προς το παρόν ουτοπία, μια υγιής κοινωνία είναι απαραίτητη, καθώς και ένα σύνολο κανόνων ρυθμιστικού δικαίου, όπως επίσης και μια κοινή δεοντολογία. Ακόμα περισσότερο μια προσήλωση στις αρχές της ηθικής και της λογικής. Γιατί όταν λέμε ότι απελευθέρωση ουσιαστική σημαίνει απαλλαγή απ' τις προκαταλήψεις και τις δεσμεύσεις της κοινωνίας, απ' το φόβο του νόμου και της τιμωρίας, ή σ' άλλο επίπεδο της τιμωρίας του θεού, δε σημαίνει και αποσύνδεση απ' τη συνείδηση και τη λογική, αποσύνδεση από κάθε κοινωνική δεοντολογία και αρχή. Τώρα αν θα ήθελε κανείς να απαντήσει σε ποιο βαθμό ο άνθρωπος αποδεσμεύτηκε απ' την εξουσία, είτε σαν άτομο είτε σαν ομάδα, η απάντηση θα ήταν κάπως δύσκολη. Αυτό γιατί μπορεί απ' τη μια μεριά η εξουσία να έχασε το θεόπεμπτο χαρακτήρα της και το άτομο να απόχτησε ατομική ή κοινωνική συνείδηση, συνείδηση δηλ. ότι μπορεί να καθορίσει το ίδιο το μέλλον του, δεν είναι όμως λίγα τα καθεστώτα που παραμένουν ανεξέλεγκτα. Η εξουσία επίσης, πολλές εξουσίες, δεν παρέμειναν στατικές, αλλά απόχτησαν μια καινούρια δυναμική. Αν αποποιήθηκαν το θεόπεμπτο χαρακτήρα τους, τα νέα τους ερείσματα είναι η επιστήμη και η τεχνολογία, η στρατιωτική δύναμη, κάποιες κοινωνικές ομάδες ή τάξεις ισχυρές. Έτσι το πρόβλημα του ελέγχου της εξουσίας παραμέ-. νει και μάλιστα θα έλεγε κανείς ότι είναι πολύ καυτό. Ορισμένες εξουσίες αποτελούν κίνδυνο και για τον ίδιο τους το λαό και για άλλους λαούς, κι αυτό γιατί είναι πανίσχυρες. 33