Αφιερωμένη στον πατέρα μου που τον έχασα από κοντά μου κάποια στιγμή αυτού του μεταπτυχιακού

Transcript

1

2 2

3 Αφιερωμένη στον πατέρα μου που τον έχασα από κοντά μου κάποια στιγμή αυτού του μεταπτυχιακού 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περιεχόμενα 4 Εισαγωγή 5 1. Ανάλυση βασικών εννοιών Η περίοδος της βιομηχανικής επανάστασης ως ιστορικό πεδίο γέννησης της μηχανής Ερμηνεία του όρου μηχανή Η επιστημονικότητα ως στοιχείο έκφρασης της έννοιας της μηχανής στην αρχιτεκτονική και την τέχνη Η έννοια της κίνησης ως συνάρτητη παράμετρος της μηχανικότητας Η έννοια του χρόνου, ως συνάρτητη παράμετρος της κίνησης και της Μηχανικότητας Η συμπλοκή της μηχανής με την έννοια του οργανικού Ανάλυση αρχιτεκτονικών παραδειγμάτων Le Corbusier, Villa Stein-de Monzie (1927), Garches, Γαλλία Gerrit Rietveld, Rietveld Schröder House ( ), Utrecht, Ολλανδία Richard Buckminster Fuller, Dymaxion House (1929) & Wichita House (1947), Kansas, Η.Π.Α Peter Reyner Banham, The Environment-Bubble (1969) Werner Sobek, R 128 ( ), Στουτγάρδη, Γερμανία 110 Συμπεράσματα 126 Βιβλιογραφία 130 4

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Με κατέλαβε η μηχανική ατμόσφαιρα του κόσμου και την εισήγαγα στο ατελιέ μου. FRANCIS PICABIA Το τεχνητό είναι η οδός που επιτρέπει να προσεγγίσεις το φυσικό. FERNANDO PESSOA Ο τίτλος Ένα ταξίδι με τη μηχανή κατοικίας είναι αρκετά δραματικός, όμως εκφράζει με τον πιο παραστατικό και ακριβή τρόπο το περιεχόμενο αυτού του δοκιμίου. Πρόκειται για μια διαδρομή που μεταφέρει αρχικά τον αναγνώστη πίσω στην εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, όταν γεννήθηκε η μηχανή, ως τεχνολογικό αντικείμενο. Αυτή η γέννηση επέφερε μια βαθιά τομή στην ιστορία του πολιτισμού, ικανή να χωρίσει τη συνεχή χρονική γραμμή της σε προ-βιομηχανική και μετα-βιομηχανική εποχή. Έπειτα, ακολουθώντας την ορθή χρονολογική σειρά της πολιτισμικής εξέλιξης, διαγράφεται μια νοητή πορεία, με αφετηρία την περίοδο του Μοντέρνου Κινήματος και κατάληξη τη σημερινή εποχή, έχοντας ως όχημα την έννοια της μηχανής κατοικίας. Η θεώρηση της κατοικίας ως machine à habiter [μηχανή για να κατοικείς] διατυπώθηκε από τον Le Corbusier στο έργο Vers une Architecture [Για μια Αρχιτεκτονική] που δημοσιεύτηκε το 1923: Το σπίτι είναι μια μηχανή για να κατοικείς. 1 Η αντίληψη αυτή επιβεβαιώνει το γεγονός ότι η επινόηση του τεχνολογικού εργαλείου της μηχανής αποτέλεσε σημείο καμπής στην ιστορία και εξέλιξη του πολιτισμού και στοιχείο που επηρέασε όλους τους τομείς της ανθρώπινης διανόησης. Για το παρόν δοκίμιο η έννοια της μηχανής αποτελεί την αφορμή και ταυτόχρονα τον κεντρικό πυρήνα διερεύνησης του αρχιτεκτονικού χώρου της κατοικίας. Ο σκοπός της διερεύνησης είναι η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο το τεχνολογικό επίπεδο του πολιτισμού ενσωματώνεται και εκφράζεται στον οικιακό χώρο, επιδρώντας άμεσα στον τρόπο ζωής και την καθημερινότητα του ανθρώπου. Στη σύγχρονη εποχή, γινόμαστε κοινωνοί και παράλληλα διαμορφωτές μιας νέας καμπής στην ιστορία του πολιτισμού, όπου ο συσχετισμός του ανθρώπου με τον ορατό κόσμο σταδιακά μετατρέπεται σε διάδραση με την αόρατη ενέργεια. Η τεχνολογία της εποχής της μηχανής και της Μοντέρνας αρχιτεκτονικής, η οποία αποτέλεσε πολιτισμικό μέσο έκφρασης της μηχανικής κοσμοεικόνας, ήταν η ορατή τεχνολογία που αντιπροσωπεύεται από χειροπιαστά επιτεύγματα, όπως η ατμομηχανή και το αυτοκίνητο. Στη σύγχρονη πραγματικότητα η τεχνολογία εκφράζεται με δομές που δεν είναι εύληπτες αισθητηριακά, όπως οι τηλεπικοινωνίες, η κοινωνία της πληροφορίας, ο ψηφιακός κόσμος, η βιο-τεχνολογία, η γενετική μηχανική και άλλες αόρατες τεχνολογίες. Με βάση αυτή τη διαπίστωση, εξάγουμε το συμπέρασμα ότι η μηχανή έχει χάσει την πρωτοκαθεδρία της στο πολιτισμικό μας γίγνεσθαι, έναντι των αόρατων δικτύων και συστημάτων. Ενώ λοιπόν, η πλειοψηφία των επινοήσεων και έργων του ανθρώπου φαίνεται να ενσωματώνει, με ποικίλες διαβαθμίσεις, τη μετάβαση από την εποχή της μηχανής στην εποχή της πληροφορίας, στην αρχιτεκτονική και συγκεκριμένα στον τομέα της κατοικίας η έκφραση αυτής της μεταλλαγής υστερεί. Αυτό το γεγονός γίνεται ξεκάθαρο αν συγκρίνουμε την τεχνολογική εξέλιξη του αυτοκινήτου και της κατοικίας, στο διάστημα από τις αρχές του 20 ου αιώνα μέχρι σήμερα. Ενώ το αυτοκίνητο του 21 ου αιώνα ενσωματώνει καινοτόμες τεχνολογίες που 1 Le Corbusier, Vers une architecture (1923), [Για μια Αρχιτεκτονική], μτφ. Π.Τουρνικιώτης, Εκκρεμές, 2004, σελ.73. 5

6 σχετίζονται με νέους τρόπους μετάδοσης της κίνησης, νέες μορφές καυσίμων, νέους τρόπους χειρισμού και γενικότερα αρκετά διαφορετικό τρόπο λειτουργίας, ακόμη και σχεδιασμού, σε σχέση με τα πρώτα αυτοκίνητα μαζικής παραγωγής των αρχών του 20 ου αι., η κατοικία δεν παρουσιάζει μια αντίστοιχη εξέλιξη, σύμφωνη με την τεχνολογική πρόοδο του πολιτισμού, με αποτέλεσμα να μην διαφέρει και πολύ από τις νεωτερικές κατοικίες της εποχής της μηχανής. Έτσι, η κοινή πρακτική της υλοποιημένης κατασκευής κατοικιών συνεχίζει να φτιάχνει Maisons Dom-ino, εγκλωβίζοντας τον κάτοικοχρήστη στις πλάκες και τις κολώνες τους. Η σαφής αναφορά στο Μοντέρνο Κίνημα και τον Le Corbusier δεν έχει ως στόχο τον αφορισμό ή την απόρριψη της αρχιτεκτονικής του, αλλά ακριβώς το αντίθετο. Η καλή στατικότητα, η ευελιξία διαμόρφωσης και η οικονομική απόδοση του κατασκευαστικού συστήματος Dom-ino είχε σαν αποτέλεσμα την επανάληψή του σε τέτοιο βαθμό ώστε να καταλήξει μια στείρα απομίμηση, κατά την οποία απεμπολήθηκε το αρχιτεκτονικό εννοιολογικό περιεχόμενο που κάνει τις κατοικίες του Le Corbusier να είναι κάτι πολύ παραπάνω από πλάκες και κολώνες. Παράλληλα, η μετάβαση από την εποχή της μηχανής στην εποχή της πληροφορίας και των δικτύων, οδηγεί σε ένα τέλμα ακόμα και την αρχιτεκτονική που καταφέρνει να ενσωματώσει τις αρετές και τις χωρικές ποιότητες του Μοντέρνου στην υλοποιημένη κατασκευή, εφόσον η παραγόμενη κατοικία δεν συνάδει πια με τον σύγχρονο τρόπο ζωής, όπως αντίστοιχα οι περισσότερες κατοικίες επί Le Corbusier δεν εξέφραζαν την εποχή της μηχανής. Έτσι, η αρχιτεκτονική έκφραση της σύγχρονης κατοικίας μετεωρίζεται ανάμεσα σ ένα χθες που αρνείται να πεθάνει και σ ένα αύριο που φοβάται να γεννηθεί. Η κατανόηση της έννοιας της μηχανής κατοικίας που επινόησε ο Le Corbusier και του τρόπου που τη μετουσίωσε σε υλοποιημένο χώρο, μπορεί να ωθήσει την αρχιτεκτονική κοινότητα να ξεφύγει, για ακόμα μια φορά, από το εκφραστικό αδιέξοδο που την οδηγεί στην αναβίωση όλων των ισμών του παρελθόντος, συμπεριλαμβανομένου και του Μοντερνισμού. Εάν δεχτούμε ότι η κατοικία είναι ένα εργαλείο που προκύπτει από την ικανότητα της διανόησης του ανθρώπου να δημιουργεί, παράλληλα με το φυσικό περιβάλλον, ένα δεύτερο τεχνολογικό, τότε οδηγούμαστε στη σκέψη του Le Corbusier που υποστηρίζει αυτή την αρχή, αντιμετωπίζοντας την κατοικία ως μέσο έκφρασης του τεχνολογικού και πολιτισμικού επιπέδου της εποχής του. Δηλαδή η κατοικία, ανεξαρτήτως της ιστορικής περιόδου, δεν παύει να είναι μια ανθρώπινη επινόηση που εξυπηρετεί τη διαδικασία κατοίκησης του χώρου. Ο τρόπος που πραγματώνεται αυτή η διαδικασία εξαρτάται από τις συνθήκες που επικρατούν στο πολιτισμικό και τεχνολογικό γίγνεσθαι. Δεδομένου ότι η μηχανική επανάσταση είναι μια περίοδος που έχει πια περάσει ανεπιστρεπτί και ότι ο άνθρωπος του 21 ου αιώνα ζει, σκέφτεται και δημιουργεί υπό την επήρειά της, η κατοικία δικαιολογημένα μπορεί να θεωρηθεί, ακόμα και σήμερα, ως μια μηχανή που καλείται να (μετα)φέρει το σύγχρονο τρόπο ζωής. Όλες οι παραπάνω διαπιστώσεις θέτουν τους προβληματισμούς γύρω από τους οποίους περιστρέφεται το περιεχόμενο διερεύνησης αυτού του δοκιμίου. Από τη μια, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Le Corbusier επινόησε τη μηχανή κατοικίας του για να επιλύσει κάποια χρόνια αρχιτεκτονικά προβλήματα, με κοινωνικές προεκτάσεις, που δημιουργήθηκαν κατά την εξέλιξη του πολιτισμού, όπως η λειτουργικότητα της κάτοψης, η οικονομία της κατασκευής, η ανάγκη για προγραμματισμό και μαζική προσφορά στέγασης, οι υγιεινές συνθήκες διαβίωσης και η συναρμογή όλων αυτών των απαιτήσεων μεταξύ τους. Από την άλλη, όμως, εξετάζοντας το αρχιτεκτονικό του έργο αποκαλύπτεται μια δεύτερη εκδοχή που θέτει το ερώτημα: μήπως τα στοιχεία που επιλύει η έννοια της μηχανής κατοικίας συναποτελούν μια πρόταση μεθοδολογίας για την επίλυση ενός ευρύτερου και αρχέγονου προβλήματος, χωρικού χαρακτήρα, που δεν είναι άλλο από την προσαρμογή του ανθρώπου στο περιβάλλον του, ασχέτως 6

7 αν αυτό δημιουργείται από τη φύση ή τον ίδιο τον άνθρωπο; Αν η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι θετική και δεχτούμε ότι τα αρχιτεκτονικά κινήματα που διαμορφώθηκαν στον απόηχο της βιομηχανικής επανάστασης είχαν το οδυνηρό προνόμιο να κληθούν να επιλύσουν την πολύπλοκη διαδικασία συναρμογής του τεχνολογικού και του οργανικού περιβάλλοντος, ακριβώς γιατί εκείνη την περίοδο το πρώτο διογκώθηκε απειλητικά έναντι του δευτέρου, γίνεται αντιληπτό ότι σήμερα αυτό το πρόβλημα αναζητά ακόμα πιο επιτακτικά μια πρόταση επίλυσης. Δεδομένου ότι στις μέρες μας μοιάζει να εκδιωκόμαστε από τον φυσικό παράδεισο, ακριβώς γιατί με τις πρακτικές μας δεν τον αφήνουμε να επιζήσει και εκείνος με τη σειρά του μας απορρίπτει ως συνκατοίκους, το διακύβευμα της καθιέρωσης μιας ισόρροπης σχέσης συμβίωσης ανάμεσα στο τεχνητό και το οργανικό καταλαμβάνει πρωτεύουσα σημασία. Ποιο είναι, λοιπόν, το πιθανό μοντέλο της μηχανής κατοικίας του 21 ου αιώνα και με ποιο τρόπο μπορεί να εξασφαλίσει τη διάδραση ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον του; Αν δεχτούμε ότι η τεχνολογία δημιούργησε αυτή τη ρήξη μήπως υφίσταται το παράδοξο ότι μόνο η ίδια μπορεί να επιφέρει τη συμφιλίωση ανάμεσα στη μηχανικότητα (της τεχνολογίας) και την οργανικότητα (της φύσης), ταυτόχρονα σαν αιτία και λύση του προβλήματος; Η αναζήτηση του ρόλου της τεχνολογίας σήμερα μας οδηγεί πίσω στην εποχή της βιομηχανικής επανάστασης ώστε να διερευνήσουμε τον τρόπο που το τεχνολογικό επίπεδο της εποχής, δηλαδή η κυρίαρχη έννοια της μηχανής, ενσωματώθηκε στην αρχιτεκτονική θεωρία και εκφράστηκε στην υλοποιημένη κατασκευή. Έτσι, παρουσιάζεται συνοπτικά το χρονικό ιστορικό πλαίσιο που αποτέλεσε το πεδίο γέννησης της μηχανής, ως πραγματικό αντικείμενο, και οι μεταλλαγές που συνέβησαν στο πεδίο διανόησης εκείνης της περιόδου, συνεπεία της διαμόρφωσης μιας νέας τεχνολογικής πραγματικότητας. Ο στόχος αυτής της ενότητας είναι να σκιαγραφήσει την ενσωμάτωση της μηχανής στο πολιτισμικό γίγνεσθαι, δίνοντας έμφαση σε πτυχές που επηρέασαν την τέχνη και την αρχιτεκτονική. Στοιχεία όπως: επιστήμη, μέθοδος, υπολογισμός, κίνηση, ταχύτητα, χρόνος, οικονομία, χρηστικότητα, απλότητα και αποτελεσματικότητα, αποτέλεσαν κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά των μηχανών, τα οποία προήγαγαν νέες σχεδιαστικές αρχές και ποιότητες, ικανές να εκφραστούν στις δημιουργίες της τέχνης και της αρχιτεκτονικής της εποχής. Αυτά τα στοιχεία περιγράφονται περιεκτικά ώστε να αποτελέσουν μια εννοιολογική δεξαμενή απ όπου αντλούμε συνειρμούς που εκφράζονται και αναλύονται σε συγκεκριμένα αρχιτεκτονικά παραδείγματα κατοικιών. Έτσι, αυτή η ενότητα μεταφέρει το γενικό κλίμα της εποχής της εκμηχάνισης και σκιαγραφεί περιληπτικά τις ζυμώσεις που έλαβαν χώρα στο πολιτισμικό πεδίο. Η επόμενη ενότητα οδηγεί τη διερεύνηση από το γενικό στο ειδικό περιεχόμενο, μέσα από την ανάλυση δύο υλοποιημένων κατοικιών και μίας πειραματικής πρότασης ενός σχήματος κατοίκησης, οι οποίες στο σύνολό του διαμορφώθηκαν και διατυπώθηκαν κατά το πρώτο μισό το 20 ου αιώνα, δηλαδή στον απόηχο της ύστερης φάσης της βιομηχανικής επανάστασης. Αρχικά παρουσιάζεται μια κατοικία του Le Corbusier, καθώς πρώτος αυτός συνέλαβε τον όρο και την έννοια της μηχανής κατοικίας. Από το έργο του επιλέγεται η Villa Stein-de Monzie στην Garches, η οποία χτίστηκε το 1927 και συγκεντρώνει τα πέντε σημεία της αρχιτεκτονικής του θεωρίας, σε συνδυασμό με τη συμβολική μετουσίωση της έννοιας της μηχανής σε σχεδιασμένο αρχιτεκτονικό λόγο. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται η κατοικία Schröder House του Gerrit Rietveld στην Ουτρέχτη. Η κατοικία αυτή προηγείται χρονικά της Villa Stein-de Monzie, καθότι υλοποιείται κατά τη διετία , όμως παρουσιάζεται στη δεύτερη θέση της ανάλυσης των παραδειγμάτων για να δοθεί προτεραιότητα στο έργο του αρχιτέκτονα που θεωρείται ο γεννήτορας της μηχανής κατοικίας. Με αυτόν τον τρόπο ο αναγνώστης προκαταβάλλεται, όσον αφορά στην αρχιτεκτονική ερμηνεία του Schröder 7

8 House, για να την αντιμετωπίσει ως προς τη μηχανικότητά της, έστω και αν ο δημιουργός της δεν την σχεδίασε δεδηλωμένα ως μηχανή κατοικίας. Τέλος, το τρίτο παράδειγμα αναφέρεται στο έργο του Richard Buckminster Fuller, ο οποίος επινόησε το Dymaxion House ως μια πρότυπη μονάδα κατοικίας, με δυνατότητες αποσυναρμολόγησης, μετακίνησης και συναρμογής με άλλες μονάδες. Το πρώτο μοντέλο Dymaxion House σχεδιάστηκε το 1929, μια μεταγενέστερη εκδοχή, το Dymaxion Dwelling Machine, παρουσιάστηκε το 1944 και τελικά η μόνη υλοποιημένη κατασκευή είναι το Wichita House στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής που συναρμολογήθηκε το Το τελευταίο παράδειγμα της πρότυπης κατοικίας του B.Fuller παραδίδει τη σκυτάλη στον κριτικό της αρχιτεκτονικής Peter Reyner Banham, ο οποίος στα θεωρητικά του κείμενα υποστηρίζει, εμμέσως πλην σαφώς, ότι η αρχιτεκτονική είναι μια πολιτισμική έκφραση της κατασκευής και η παράμετρος της τεχνολογίας ένας σημαντικός συνοδοιπόρος της. Παράλληλα, θεωρεί ότι από την Πρώτη Μηχανική Εποχή, με χαρακτηριστικά το ηλεκτρικό ρεύμα και τη σμίκρυνση των μηχανών σε ανθρώπινη κλίμακα (οικιακές συσκευές, αυτοκίνητο, αεροπλάνο κ.ο.κ.), έχουμε πλέον περάσει στη Δεύτερη Μηχανική Εποχή που άρχισε με την τρέχουσα επανάσταση στους μηχανισμούς ελέγχου αναφερόμενος στις δυνατότητες των αυτόματων συστημάτων που διευθύνονται από ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Με αυτόν τον τρόπο ο Banham εισάγει τη διερεύνησή μας στη σύγχρονη εποχή, παρεμβάλλοντας την έννοια του συστήματος, των δικτύων πληροφορίας και της ψηφιακής τεχνολογίας. Επηρεασμένος από την πρότυπη κατοικία του B.Fuller φαντάζεται to 1969 μια ιδεατή κατοικία, την οποία ονομάζει Environmental Bubble. Πρόκειται για μια διάφανη φουσκωτή μεμβράνη η ο- ποία εμπεριέχει τα απαραίτητα τεχνολογικά συστήματα που διαμορφώνουν το κατάλληλο κλίμα για τη διαμονή του ανθρώπου και ταυτόχρονα εξυπηρετούν τις ανάγκες των δραστηριοτήτων του. Έτσι, ο Banham υποβάλλει την έννοια της προσαρμογής και συμβίωσης με το περιβάλλον, η οποία υλοποιείται με τη χρήση ενός κατάλληλου τεχνολογικού συστήματος διαχείρισης. Η κατοικία που δημιουργείται με βάση αυτή την λογική είναι, όπως αναφέρει, ένα πακέτο τυποποιημένης διαμονής [standard-of-living package] το οποίο επαναφέρει τον άνθρωπο πιο κοντά στη φυσική του κατάσταση, παρά την πολύπλοκη κουλτούρα του. Η ιδέα του Environmental Bubble υποβάλλει, επίσης, την έννοια της πρωτόγονης εστίας, όπου η σχέση του ανθρώπου με την ε- νέργεια - μια σχέση που του έδινε ανέκαθεν τη δυνατότητα να προάγει τον πολιτισμό του μετουσιώνεται από την άμεση χρήση της φωτιάς στην έμμεση διαχείριση των ενεργειακών πηγών, μέσω τεχνολογικών συστημάτων. Ο Banham καταλήγει, σχολιάζοντας τις αρχιτεκτονικές επιλογές του παρελθόντος, ότι η θέση των κτιρίων της Μηχανικής Εποχής ως αριστουργήματα, εδράζεται στην αυθεντία και την ευστοχία με την οποία εκφράζουν μια άποψη των ανθρώπων σε σχέση με το περιβάλλον τους. Τα αρχιτεκτονικά παραδείγματα που αναλύονται και ο θεωρητικός λόγος του Banham μας εφοδιάζουν με παραμέτρους και στοιχεία τα οποία επαναχρησιμοποιούνται, σαν ανακυκλωμένα υλικά, για τη δόμηση της ιδέας μιας νέας μηχανής κατοικίας, σύμφωνης με τα σύγχρονα τεχνολογικά και πολιτισμικά δεδομένα. Από το έργο του Le Corbusier συγκρατούμε την ελεύθερη κάτοψη, που δίνει τη δυνατότητα στις όψεις να λειτουργήσουν ως διαχωριστικές μεμβράνες του έξω και του μέσα, τη σχέση που διαμορφώνει ο κάτοικος - χρήστης με το τοπίο, ως νοητή προβολή του βλέμματος από τον εσωτερικό χώρο στο εξωτερικό περιβάλλον, καθώς και την ανταπόκριση του αρχιτεκτονικού συνόλου στον ήλιο, τον αέρα και το πράσινο. Ο G.Rietveld μας εφοδιάζει με την έννοια της διάδρασης ως εσωτερική διαδικασία της κατοικίας που αποσκοπεί στη βέλτιστη λειτουργικότητα ανάλογα με τις χρονικές συνθήκες και ο B.Fuller υποβάλλει τον παράγοντα της αυτονομίας, μέσω της διαμόρφωσης ενός ο- λοκληρωμένου πακέτου διαμονής, προτείνοντας παράλληλα τη χρήση προηγμένων τεχνολογικά υλικών. Όλα αυτά τα στοιχεία συναρμόζονται με την τοποθέτηση της τε- 8

9 χνολογίας, ως σύστημα πληροφορίας και διαχείρισης, στο εστιακό κέντρο του οικιακού χώρου, όπως προκύπτει από την ιδεατή κατοικία του R.Banham, με σκοπό την καθιέρωση μιας συμβιωτικής σχέσης ανάμεσα στο τεχνητό και το οργανικό περιβάλλον. Με βάση τα παραπάνω, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι μια σύγχρονη εκδοχή της μηχανής κατοικίας είναι το υβρίδιο που προκύπτει από την ενσωμάτωση ενός «έξυπνου» τεχνολογικού συστήματος διαχείρισης πληροφορίας σε ένα βιοκλιματικό κέλυφος. Ως τέτοια εκδοχή παρουσιάζεται η κατοικία R 128 του Werner Sobek στη Στουτγάρδη, η ανέγερση της οποία ολοκληρώθηκε το Πρόκειται για μια ενεργειακά αυτόνομη δομή με ενιαίο εσωτερικό χώρο άνευ πετασμάτων και διαφανές κέλυφος, το οποίο λειτουργεί ως μεμβράνη διαχωρισμού του εσωτερικού χώρου από το περιβάλλον, επιτρέποντας την ανεμπόδιστη οπτική επαφή με αυτό. Η ιδιωτικότητα της κατοικίας παρέχεται από τη φύτευση και η ενεργειακή λειτουργία της καθορίζεται από τη συνεργασία του βιοκλιματικού κελύφους με το χρήστη μέσω «έξυπνης» διαδραστικής τεχνολογίας. Παράλληλα, τα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί υπακούουν στην λογική της κατασκευής με πεπερασμένα στοιχεία και μπορούν να αποσυναρμολογηθούν και να ανακυκλωθούν, εφόσον χρειαστεί. Το κτίριο είναι η οικογενειακή κατοικία του αρχιτέκτονα και δομοστατικού μηχανικού Werner Sobek και αποτελεί χωρίς αμφιβολία ένα μανιφέστο που υποστηρίζει τη χρήση της τεχνολογίας για την επίτευξη μιας απόλυτα συμβιωτικής σχέσης με το οργανικό περιβάλλον. Η δομή της κατοικίας και η λειτουργία της το διαταράσσει ελάχιστα, λόγω της ύπαρξής της και μόνο, ενώ εξαρτάται πλήρως από αυτό, εγκαθιδρύοντας μια ισόρροπη σχέση αλληλεξάρτησης. Έτσι αυτή η κατοικία αποτελεί μια μηχανή που παράγει και εξοικονομεί ενέργεια, μέσω μιας νοητής διαδραστική λειτουργίας που απαντά στο διακύβευμα της συμφιλίωσης ανάμεσα στη μηχανικότητα της τεχνολογίας και την οργανικότητα της φύσης. Σε μια εποχή όπου οι επιστήμες και η ανθρώπινη διανόηση αναζητά υβριδικές δομές που ενσωματώνουν χαρακτηριστικά των μηχανών και των έμβιων οργανισμών, όπως η βιοτεχνολογία και η γενετική μηχανική, με σκοπό την προαγωγή της ζωής, η αρχιτεκτονική δεν μπορεί να παραμένει αμέτοχη σε αυτή τη διαδικασία, εμμένοντας σε αδιαμφισβήτητα ασφαλείς, δοκιμασμένες στο χρόνο, πρακτικές δομές του παρελθόντος. Η αρχιτεκτονική ιστορία είναι χρήσιμη εφόσον παρέχει τα εφόδια και τις διαπιστεύσεις για τη μελλοντική εξέλιξη της αρχιτεκτονικής. Έτσι, το παρόν δοκίμιο διερευνά μια εκδοχή επιλογής τέτοιων εφοδίων και παρουσιάζει έναν τρόπο που αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν, προτείνοντας μια μηχανή κατοικίας με οργανικά χαρακτηριστικά που απαντά στις απαιτήσεις του σύγχρονου πολιτισμού. Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, το ταξίδι. 9

10 1. ΑΝΑΛΥΣΗ ΒΑΣΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ Η έννοια της μηχανής κατοικίας δεν είναι μονοσήμαντη αλλά μπορεί να αναζητηθεί σε πρότυπα κατοικιών εκ των οποίων κάποια διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, με αποτέλεσμα η ερμηνεία του όρου να παραλαμβάνει διαφορετικές εκφάνσεις. Η διερεύνηση λοιπόν επικεντρώνεται στην ύπαρξη ή όχι κοινών εννοιολογικών στοιχείων τα οποία δημιουργούν μια συνοχή όσον αφορά στον όρο μηχανή κατοικίας και δεν περιορίζονται μέσα στο ιστορικό ή χρονικό πλαίσιο δημιουργίας του κάθε αρχιτεκτονικού παραδείγματος, αλλά καθιερώνουν ένα πλέγμα συνθετικών αξιών οι οποίες εμφανίζονται κατά την εποχή της ύστερης βιομηχανικής επανάστασης και μπορούν να σηματοδοτηθούν εκ νέου σε μια σύγχρονη μηχανή κατοικίας. Συγκεκριμένα θα ερευνήσουμε τον τρόπο με τον οποίο συνδέονται οι έννοιες της επιστημονικότητας (υπολογισμός και επιστημονική μέθοδος), της κίνησης, του χρόνου με αυτήν της μηχανής, καθότι θεωρούμε ότι αυτές είναι οι έννοιες που μπορούν τελικά να προσδώσουν το χαρακτηρισμό της μηχανής σε μια κατοικία. Παράλληλα, στο τέλος αυτής της ενότητας γίνεται μια αναφορά στη συμπλοκή της μηχανής με την έννοια του οργανικού, καθώς η ταχεία τεχνολογική εξέλιξη και η ευρεία διάδοση της μηχανής σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης κουλτούρας και διαβίωσης, οδήγησε στη διατάραξη της ισορροπίας ανάμεσα στο οργανικό - φυσικό και το τεχνητό ανθρωπογενές περιβάλλον. Δεδομένου ότι η τέχνη και η αρχιτεκτονική αντικατοπτρίζει, με τον πιο παραστατικό τρόπο, το πολιτισμικό επίπεδο μιας κοινωνίας, η στοιχειολόγηση των μεταλλαγών που προκλήθηκαν λόγω της βιομηχανικής και τεχνολογικής επανάστασης στηρίζεται στην ά- ντληση στοιχείων από αυτές τις πολιτισμικές και εννοιολογικές δεξαμενές. Η σχέση των εννοιών που προαναφέρθηκαν με τη μηχανή θα μας επιτρέψει να τις ερμηνεύσουμε ως συνθετικές επιλογές στα αρχιτεκτονικά παραδείγματα που θα αναλύσουμε και έτσι να δώσουμε απαντήσεις στα διερευνητικά ερωτήματα αυτού του δοκιμίου Η περίοδος της βιομηχανικής επανάστασης ως ιστορικό πεδίο γέννησης της μηχανής. Πριν αναφερθούμε στις κυρίαρχες έννοιες που θα χρησιμεύσουν ως μεθοδολογικά εργαλεία ανάλυσης των αρχιτεκτονικών παραδειγμάτων του παρόντος δοκιμίου, παραθέτουμε ένα συνοπτικό χρονικό της βιομηχανικής επανάστασης ώστε να προσδιορίσουμε το ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώθηκαν οι έννοιες αυτές καθώς και να ορίσουμε τι εννοούμε λέγοντας βιομηχανική και τεχνολογική επανάσταση. Καταρχήν υπάρχουν ενστάσεις στον κύκλο των ιστορικών μελετητών σχετικά με την ίδια την ονοματολογία του φαινομένου ως επανάσταση, καθώς δεν πρόκειται για μια μεταβολή η οποία συνέβη απότομα και μέσα σε ένα μικρό χρονικό διάστημα, αλλά για διαδοχικές και σταδιακές αλλαγές, το αποτέλεσμα όμως των οποίων υπήρξε επαναστατικό για την οικονομία, την κοινωνία και τον πολιτισμό. Ο σκοπός αυτού του δοκιμίου δεν είναι βέβαια να ερμηνεύσει τις αιτίες ή να περιγράψει του τρόπους που 2 Τα ιστορικά στοιχεία και η γενική τεκμηρίωση αυτής της ενότητας βασίζεται στις παρακάτω πηγές καθώς και στη βιβλιογραφία που αναφέρεται στις υποσημειώσεις σε συγκεκριμένα σημεία του κειμένου: Norbert Elias, Η εξέλιξη του Πολιτισμού, μτφ. Έμη Βαϊκούση, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, Jacqueline Russ, Η περιπέτεια της ευρωπαϊκής σκέψης, μτφ. Κυριάκος Κατσιμάνης, Παραφερνάλια-Τυπωθήτω, Αθήνα, Στ.Γ.Φραγκόπουλος, Ιστορία της Τεχνολογίας, ηλεκτρονική έκδοση < 10

11 συνέβησαν αυτές οι διαδοχικές φάσεις μεταβολής αλλά να τις περιγράψει ως γεγονότα, δεδομένου ότι στον απόηχό τους διατυπώθηκαν νέες σχεδιαστικές αρχές και ποιότητες, ικανές να εκφραστούν στις δημιουργίες της τέχνης και της αρχιτεκτονικής. Με τον όρο βιομηχανική επανάσταση εννοούμε την οικονομική και κοινωνική μεταβολή που ξεκίνησε τον 18 ο αιώνα στη Μ. Βρετανία και απλώθηκε ως τις αρχές του 19 ου αι. στις άλλες χώρες και η οποία είχε ως κύρια χαρακτηριστικά τον καταμερισμό της εργασίας, την αυξημένη ειδίκευση, τη μαζική παραγωγή και την κατανάλωση νέων μορφών ενέργειας (άνθρακας, πετρέλαιο, ηλεκτρισμός) 3, ως αποτελέσματα της βαθμιαίας και συνεχώς επιταχυνόμενης χρήσης της μηχανής στον τρόπο παραγωγής αγαθών. Η μεταβολή αυτή επεκτάθηκε σταδιακά, μέσω της αποικιοκρατίας από την Ευρώπη στον υπόλοιπο κόσμο, αποτελώντας έτσι παγκόσμιο φαινόμενο. Οι ι- στορικοί διακρίνουν δύο φάσεις περιόδους της βιομηχανικής επανάστασης. Η πρώτη ( ) χαρακτηρίζεται ως η εποχή του άνθρακα και του σιδήρου και σημαδεύεται από την τεχνολογική εφαρμογή της ατμομηχανής, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη του σιδηροδρόμου και τη χρήση του τρένου στις χερσαίες μεταφορές καθώς και του ατμόπλοιου στις υδάτινες διαδρομές. Οι καμινάδες των εργοστασίων και ο καπνός της ατμομηχανής γίνονται το έμβλημα αυτής της περιόδου. Η απαρχή της πρώτης βιομηχανικής περιόδου και ουσιαστικά το έναυσμα της βιομηχανικής επανάστασης σηματοδοτείται από την εκμηχάνιση των βιοτεχνιών παραγωγής υφασμάτων στην Αγγλία, την ανάπτυξη των τρόπων παραγωγής σιδήρου και την αύξηση της χρήσης του άνθρακα ως καύσιμο υλικό (κάρβουνο). Η εκμηχάνιση της παραγωγής και κυρίως της επεξεργασίας υφασμάτων είχε ως αποτέλεσμα την ύπαρξη υπερπροϊόντος στην αγορά, γεγονός το οποίο εξανάγκασε την ανάπτυξη των σιδηροδρόμων και των μεταφορών, ώστε να διατίθεται γρηγορότερα το προϊόν και να απορροφάται το πλεόνασμα. Παράλληλα, νέες καινοτομίες στον αγροτικό τομέα, όπως η χρήση τεχνητών λιπασμάτων, η χρήση μηχανών για όργωμα, σπορά, θερισμό, αλώνισμα κ.ά., που δεν άφηνε αναξιοποίητα εδάφη, και άλλες συναφείς καινοτομίες, οδήγησαν σε αύξηση της γεωργικής παραγωγής και μείωση του αναγκαίου απασχολούμενου προσωπικού. Αυτό οδήγησε τους ανθρώπους της υπαίθρου, που δεν έβρισκαν πλέον εύκολα εργασία στη γεωργία, να αναζητήσουν τα έσοδά τους στον διαρκώς αναπτυσσόμενο δευτερογενή οικονομικό τομέα και επομένως να μετακινηθούν στα τότε αστικά κέντρα, γύρω από τα οποία «ξεφύτρωναν» όλο και περισσότερα εργοστάσια, επικρατούσε ρευστότητα χρημάτων και υπήρχαν οικονομικά έ- σοδα καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου, σε αντίθεση με την ύπαιθρο όπου αυτό συνέβαινε μόνο κατά τους μήνες του έτους που εκτελούνταν αγροτικές εργασίες. Σταδιακά, το φαινόμενο της εκμηχάνισης, το οποίο ξεκίνησε για οικονομικούς λόγους, μετατράπηκε σε παράγοντα κοινωνικής μεταλλαγής. Η δεύτερη φάση της βιομηχανικής επανάστασης είναι πιο σημαντική και σχετική με το θέμα μελέτης καθώς είναι η περίοδος κατά την οποία το φαινόμενο μηχανή αρχίζει να παρουσιάζει πολιτισμικές προεκτάσεις, με αποτέλεσμα στις αρχές του 20 ου αιώνα να αποτελεί αντικείμενο φιλοσοφικής διερεύνησης και πεδίο θεμελίωσης και ανάπτυξης νέων αισθητικών θεωριών, στον τομέα της τέχνης και της αρχιτεκτονικής. Παράλληλα, σε αυτή την περίοδο έχει τις ρίζες της η σημερινή κοινωνία, με αποτέλεσμα προβληματισμοί που αναπτύχθηκαν στα τέλη του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ου σε σχέση με το ρόλο της μηχανής και της τεχνολογίας στη ζωή του ανθρώπου να επανέρχονται στο προσκήνιο και να διερευνώνται υπό το πρίσμα του σύγχρονου κόσμου. Η δεύτερη ή ύστερη φάση της βιομηχανικής επανάστασης (1870 και μετά) αναφέρεται και ως τεχνολογική επανάσταση και χαρακτηρίζεται από τη χρήση νέων πηγών ενέργειας (ηλεκτρική ενέργεια και πετρέλαιο) και την εφαρμογή της επιστημο- 3 Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, 1998, σελ

12 νικής γνώσης στη βιομηχανία. Χαρακτηριστικό στοιχείο της αξιοποίησης της επιστήμης σε πρακτικό επίπεδο αποτελεί η χρήση του ηλεκτρισμού για την παραγωγή ενέργειας, γεγονός το οποίο εκτόξευσε τις δυνατότητες της βιομηχανίας σε πρωτόγνωρα, μέχρι εκείνη τη στιγμή, επίπεδα. Την ίδια εποχή πραγματοποιείται και η δεύτερη επανάσταση στα μέσα μεταφοράς. Μετά τον σιδηρόδρομο και τα ατμόπλοια κατασκευάζονται το αυτοκίνητο και το αεροπλάνο, τα οποία αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν ακόμη και σήμερα δύο επινοήσεις που συνέδεσαν το όνομά τους με την επανάσταση της μηχανής και το αντίκτυπο αυτής, πέρα από την οικονομία, στην καθημερινή ζωή του κοινωνικού συνόλου. 1.2 Ερμηνεία του όρου μηχανή Ο όρος μηχανή, όσον αφορά στην ετυμολογική ερμηνεία του, σημαίνει την τεχνική επινόηση αποτελούμενη από ορισμένα εξαρτήματα, που χρησιμοποιείται για την επαύξηση, την αντικατάσταση ή την αποτελεσματικότερη αξιοποίηση της δύναμης του ανθρώπου ή των ζώων προς επίτευξη φυσικού έργου με τη μετατροπή μιας μορφής ενέργειας σε άλλη αποδοτικότερη ή χρησιμότερη. Ειδικότερα, ο όρος χρησιμοποιείται για την περιγραφή του τμήματος ενός οχήματος (αυτοκινήτου, αεροπλάνου, τρένου κλπ.) που του δίνει κίνηση ενώ, στο πλαίσιο μιας πιο μεταφορικής εκφοράς λόγου, σημαίνει οποιοδήποτε σύνολο λειτουργεί συντονισμένα 4. Η λέξη μηχανή έχει και άλλες συνέκδοχες ή συμπληρωματικές ερμηνείες, όμως σκόπιμα παρατίθεται η πρωτεύουσα και η δευτερεύουσα σημασία όπως και η μεταφορική ερμηνεία της λέξης, διότι παρουσιάζει συνάφεια με το αντικείμενο ανάλυσης. Με βάση την τελευταία ερμηνεία της μηχανής, ως ένα σύνολο που λειτουργεί συντονισμένα, και δεδομένου ότι στην περίπτωση του όρου μηχανή κατοικίας η λέξη χρησιμοποιείται μεταφορικά, μπορούμε να εξάγουμε ένα πρώτο συμπέρασμα σύμφωνα με το οποίο η γέννηση του όρου στη σκέψη του Le Corbusier δεν αποτελεί μόνο την έμμεση επιρροή της βιομηχανικής επανάστασης και της κυριαρχίας της μηχανής στην κουλτούρα και τον πολιτισμό των αρχών του 20 ου αιώνα, όπου διατυπώθηκε η φράση. Η χρήση του συγκεκριμένου όρου υποδεικνύει παράλληλα την πρόθεση του αρχιτέκτονα να υπογραμμίσει την πεποίθησή του ότι η κατοικία πρέπει να είναι ένα σύνολο χώρων που λειτουργούν συντονισμένα και αποτελεσματικά προς όφελος των κατοίκων του και επομένως ο ρόλος του αρχιτέκτονα είναι να συντονίσει αυτό το μηχανικό σύνολο, διαμορφώνοντάς το κατάλληλα. Κάνοντας ένα βήμα πιο πίσω και επανεξετάζοντας την αμέσως προηγούμενη ερμηνεία της λέξης μηχανή, ως τμήμα του κινητήριου μέρους ενός οχήματος, γίνεται σαφής η σχέση του όρου με το χρονικό πλαίσιο της ύστερης βιομηχανικής επανάστασης, εφόσον τότε επινοήθηκαν τα τρένα, τα αυτοκίνητα και τα αεροπλάνα ως μεταφορικά οχήματα. Η επιρροή αυτών των μέσων στον τρόπο ζωής των ανθρώπων ήταν τόσο μεγάλη που σταδιακά καθιερώθηκαν ως αναπόσπαστο κομμάτι του εκσυγχρονισμένου κόσμου και έκτοτε ο όρος μηχανή συνδέθηκε στο α- συνείδητο της ανθρώπινης σκέψης με τα συγκεκριμένα μηχανικά επιτεύγματα και την ιστορική περίοδο γέννησής τους. Επιπλέον, από τη συγκεκριμένη ερμηνεία προκύπτει η αναπόσπαστη σχέση μηχανής και κίνησης, ακόμα και σε συμβολικό επίπεδο, εφόσον παρόλο που σε έναν παρατηρητή δεν γίνεται εκ πρώτης όψεως αντιληπτός ο τρόπος με τον οποίο η μηχανή κινεί για παράδειγμα ένα αυτοκίνητο, χρησιμοποιώντας τη λέξη για να χαρακτηρίσουμε την κινητήριο δύναμή του είναι σαν να ταυτίζουμε νοηματικά την έννοια της κίνησης με αυτήν της μηχανής. Τέλος, ολοκληρώνοντας τις βασικές παρατηρήσεις όσον αφορά στην ερμηνεία και τη χρήση του όρου μηχα- 4 Γ. Μπαμπινιώτης, όπ.αν., σελ

13 νή, θα αναφερθούμε στην κύρια σημασία της λέξης από την οποία εξάγουμε το συμπέρασμα ότι η μηχανή είναι πιο απλά ένα εργαλείο στα χέρια του ανθρώπου το ο- ποίο χρησιμοποιεί την ενέργεια προς όφελος του τελευταίου και για πρακτικούς σκοπούς. Αυτή η τελευταία παρατήρηση συνδέει εννοιολογικά τη μηχανή με την εφαρμοσμένη επιστήμη. Όπως αναφέραμε η χρήση της ενέργειας αποτελεί προσδιοριστικό στοιχείο της μηχανής. Ταυτόχρονα, η έννοια της ενέργειας σχετίζεται άμεσα με την ε- πιστήμη, καθώς αποτελεί θεμελιώδη όρο της φυσικής, και η πρακτική αξιοποίησή της προέκυψε από πλήθος πειραμάτων και επιστημονικών διερευνήσεων σε σχέση με τις ιδιότητές της και τη δυνατότητα μετατροπής της από μια μορφή σε άλλη (π.χ. θερμική σε κινητική). Είναι λοιπόν εύλογο να συμπεράνουμε επαγωγικά ότι η επιστήμη είναι ο πνευματικός βραχίονας της μηχανής. Αυτό το συμπέρασμα πιστοποιείται από την ίδια την ιστορία εφόσον πριν τη βιομηχανική επανάσταση, της οποίας χαρακτηριστικό επίτευγμα αποτελεί η μηχανή, προηγήθηκε μια άλλη, όπως τη χαρακτηρίζουν αρκετοί ιστορικοί, επανάσταση, η επιστημονική. 1.3 Η επιστημονικότητα ως στοιχείο έκφρασης της έννοιας της μηχανής στην αρχιτεκτονική και την τέχνη Στην ιστορία της επιστήμης, η επιστημονική επανάσταση περιγράφεται ως η περίοδος κατά την οποία νέες ιδέες στη φυσική, την αστρονομία, τη βιολογία, την ανθρώπινη ανατομία, τη χημεία, και άλλες επιστήμες οδήγησαν στην απόρριψη των κατεστημένων δογμάτων που είχαν επικρατήσει από τα αρχαιοελληνικά χρόνια μέχρι το Μεσαίωνα, θέτοντας τα θεμέλια της σύγχρονης επιστήμης. Το πέρασμα από τη φιλοσοφία της επιστημονικής θεωρίας στην πρακτική υλοποίηση της μηχανής, ως επινόηση, υποβοήθησε η καθιέρωση και εφαρμογή της έννοιας της επιστημονικής μεθόδου. Πρωτεργάτες της έννοιας της μεθόδου θεωρούνται οι φιλόσοφοι Francis Bacon (Μπέικον, Βάκων, ) και René Descartes (Ντεκάρτ, Καρτέσιος, ). Το έτος 1620 ο Μπέικον εξέφρασε την άποψη ότι η Παραγωγική Λογική (deductive logic) του Αριστοτέλη είναι κατάλληλη για τα Μαθηματικά, όχι όμως και για τις πειραματικές επιστήμες. Οι νόμοι της επιστήμης έπρεπε να διατυπώνονται επαγωγικά (inductive), ως γενικεύσεις πολλών επαναλαμβανόμενων παρατηρήσεων και/ή πειραμάτων. Έτσι, ο Μπέικον υλοποίησε το άλμα από την οραματιστική αντίληψη στην πειραματική επιστήμη, περιγράφοντας 27 είδη πειραμάτων και τα σχετικά όργανα. Μερικά χρόνια αργότερα, το 1637 ο Καρτέσιος παρουσιάζει το έργο Discours de la méthode [Λόγος περί της Μεθόδου], στο οποίο υποστήριξε ότι η μέθοδος πρέπει να οδηγεί σε μία μοναδική αρχή (Prinzip), για την οποία είμαστε απόλυτα σίγουροι. Επίσης διατύπωσε την θεωρία της λογικής, υποστηρίζοντας ότι δε δεχόμαστε κάτι ως αληθινό, αν δεν υπάρχει εμφανής γνώση της αλήθειάς του, αποφεύγοντας βιασύνες και προκαταλήψεις, ενώ ως μοντέλο-πρότυπο της γνώσης θεωρούσε τα μαθηματικά. Αυτές οι διαδικασίες και αντιλήψεις συναποτελούν την επιστημονική μέθοδο. Έτσι, έκλεισε οριστικά ο κύκλος της αρχαίας (ελληνικής) επιστήμης και προέκυψε η σύγχρονη επιστήμη που συνδέεται με την τεχνολογία, αφού η επιβεβαίωση των επιστημονικών θεωριών απαιτεί τη χρήση τεχνολογικού εξοπλισμού (όργανα μέτρησης, τεχνικές διατάξεις κ.ά.). Παράλληλα, η επιστημονική μέθοδος και η πειραματική διαδικασία υπήρξαν οι πνευματικοί πατέρες της μηχανής, εφόσον οι εφευρέτες στηρίχθηκαν σε επαναλαμβανόμενα πειράματα και στην επιβεβαίωση ή διάψευση των αρχικών υποθέσεων λειτουργίας των επινοήσεών τους, ώστε να δημιουργήσουν το κατάλληλο μηχανικό σύμπλεγμα που θα επέφερε τα εκάστοτε επιθυμητά αποτελέσματα. Η διαρκώς αυξανόμενη επαφή της κοινωνίας με τις μηχανές και η συνειδητοποίηση ότι αυτές οι πρακτικές επινοήσεις αποτελούν αποκυήματα της επιστημονικής γνώσης και προόδου, είχε σταδιακά σαν αποτέλεσμα την επίδραση της έννοιας της 13

14 επιστημονικής μεθόδου και σε τομείς που δεν σχετίζονταν μόνο με την επιστήμη καθαυτή και τις εφευρέσεις, αλλά με την κουλτούρα και τον πολιτισμό. Η εξοικείωση μεγαλύτερου τμήματος του πληθυσμού με τις τεχνολογικές επινοήσεις και τις μηχανές, των οποίων η χρησιμότητα μπορούσε δύσκολα να αμφισβητηθεί, οδήγησε την κοινή γνώμη στη διαπίστωση ότι η επιστήμη μπορεί να έχει πρακτικό αντίκτυπο στην καθημερινή ζωή του μέσου κοινωνικά ανθρώπου και δεν είναι μόνο ένας τομέας για φιλοσοφικές διερευνήσεις και θεωρίες αξιοποιήσιμες αποκλειστικά από τους κατέχοντες γνώση και μόρφωση. Απόδειξη αυτού του ισχυρισμού αποτελεί το γεγονός ότι η συμφιλίωση του συνόλου της κοινωνίας με την έννοια της επιστήμης αρχίζει να γίνεται εμφανής στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, δηλαδή προς το τέλος της πρώτης περιόδου της βιομηχανικής επανάστασης. Τότε παρουσιάζεται η υποχώρηση της θρησκείας και η αυξανόμενη αποδοχή της επιστήμης, ιδιαίτερα της ιατρικής, από την οποία περίμεναν πλέον οι άνθρωποι βελτίωση της ζωής τους και επιμήκυνση του προσδόκιμου μέσου όρου διαβίωσης. Μέχρι τα μέσα λοιπόν του 19 ου αιώνα η κοινωνία παρέμενε δέσμια του παρελθόντος, με χαρακτηριστικό σύμπτωμα τη διαρκή αναβίωση αρχιτεκτονικών στυλ προηγούμενων περιόδων, όπως η γοτθική αναβίωση και η επιστροφή στον κλασικισμό, χωρίς να είναι έτοιμη να αποδεχτεί προτάσεις και πρακτικές οι οποίες δεν είχαν κανένα προφανή δεσμό συνάφειας με αυτό, ώστε να επιτρέψει τη γέννησή τους. Η εκμηχάνιση και η επαφή όλο και μεγαλύτερου τμήματος του πληθυσμού με τα αποκυήματα των εφαρμοσμένων επιστημών είχε σαν αποτέλεσμα αρχικά τη στροφή του βλέμματος της κοινωνίας από τον ουρανό στη γη, από το Θείο στον άνθρωπο, από το μεταφυσικό στο φυσικό, και στη συνέχεια από το φιλοσοφικό - ιδεολογικό στο πρακτικό, κάνοντας όλο και πιο έντονη την ανάγκη για καλύτερη ζωή εν ζωή, δηλαδή στον υ- παρκτό και αντιληπτό κόσμο των αισθήσεων, και όχι μετά θάνατον. Αυτή η ανθρωποκεντρική θεώρηση, με τις πρακτικές προεκτάσεις που απορρέουν από την έννοια της μηχανής, βρήκε υποστηρικτές από τη μια τη νέα εύπορη μεσαία τάξη, η οποία είχε εμπιστοσύνη στην τεχνολογική πρόοδο και τις νέες ιδέες καθότι γεννήθηκε εξ αιτίας της επανάστασης της μηχανής, και από την άλλη τη νέα φτωχή εργατική τάξη των πόλεων, η οποία ζούσε κάτω από άθλιες συνθήκες και αποζητούσε τις τεχνολογικές επινοήσεις ως μέσο βελτίωσης της καθημερινότητάς της. Το αποτέλεσμα αυτών των πολιτισμικών διεργασιών φάνηκε στις αρχές του 20 ου πια αιώνα, με τη γέννηση πρωτοποριακών κινημάτων όπως το Μοντέρνο, το οποίο δεν είχε ως νοηματικό υπόβαθρο την έκφραση μεγαλεπήβολων ιδεών και φιλοσοφικών προτύπων, αλλά στηρίχθηκε στη λογική - ορθολογισμό, τη λειτουργικότητα πρακτικότητα και την αισθητή πραγματικότητα - ανθρώπινη κλίμακα. Η έννοια της επιστήμης, ως χαρακτηριστικό στοιχείο διασύνδεσης με την έννοια της μηχανής, μπορεί να ανιχνευθεί με αρκετά προφανή τρόπο στη θεμελίωση του νοηματικού υποβάθρου των πρωτοποριακών κινημάτων. Στη συγκεκριμένη περίπτωση θα αναφερθούμε στο Μοντέρνο Κίνημα, για να αναδείξουμε αυτή τη σχέση. Όπως η γέννηση και η επιτυχημένη λειτουργία της μηχανής στηρίχθηκε σε λογικές και μη αμφισβητήσιμες αρχές, οι οποίες διατυπώθηκαν με τη διαδικασία της επιστημονικής μεθόδου, ομοίως ο Le Corbusier, ως βασικός εκπρόσωπος του Μοντέρνου Κινήματος και δημιουργός του όρου μηχανή κατοικίας, χρησιμοποιεί μια αντίστοιχη μεθοδολογία για να μπορέσει να τεκμηριώσει, σχεδόν επιστημονικά, την αρχιτεκτονική του σκέψη. Χρησιμοποιώντας την επιστήμη της γεωμετρίας και των μαθηματικών διαμορφώνει ένα σύστημα χαράξεων οι οποίες βασίζονται σε μη αμφισβητήσιμες και αυταπόδεικτες αρχές που δεν είναι άλλες από τις ανθρώπινες αναλογίες. Αυτό το σύστημα μαθηματικών χαράξεων αποκαλύπτεται στο Le Modulor (1948). Το σκεπτικό του Modulor στηρίχτηκε στη δημιουργία ενός αρμονικού μετρικού συστήματος παραγόμενου από τις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος. Αποτελείται από δύο σειρές διαστάσεων, την κόκκινη και 14

15 την μπλε. Κάθε μία περιλαμβάνει διανυσματικά μεγέθη από το απειροελάχιστο μέχρι το υπερμέγεθες, που έχουν το χαρακτηριστικό των σειρών Fibonacci, με το άθροισμα δύο συνεχόμενων όρων να δίνει τον επόμενο. Οι τιμές αυτές παράγονται από συνεχείς επιμερισμούς χρυσής τομής και διπλασιασμού, σε σχέση με το ανθρώπινο ύψος το οποίο έχει τιμή 183εκ., με το ύψος του ομφαλού σε 113εκ. που προσδιορίζεται από τη σχέση Φ του ύψους (κόκκινη σειρά) και τον διπλασιασμό του της σε 226εκ. (μπλε σειρά), που συμπίπτει με τα ακροδάχτυλα του σηκωμένου χεριού. 5 Οι χαράξεις του Le Corbusier διερευνούν την επίλυση πρακτικών προβλημάτων, δηλαδή την αποτελεσματικότερη λειτουργία του χώρου και κατ επέκταση της μηχανής που σκοπεύει να δημιουργήσει. Ο στόχος του δεν είναι να χρησιμοποιήσει την επιστήμη των μαθηματικών και της γεωμετρίας για να επενδύσει τις χαράξεις του με ένα υπερβατικό νόημα ή να τους αποδώσει μια υπόσταση θεϊκής αυθεντίας. Χρησιμοποιεί τις ανθρώπινες αναλογίες, σε συνδυασμό με τα εμπειρικά δεδομένα που προκύπτουν από την παρατήρηση των στάσεων που παίρνει το ανθρώπινο σώμα κατά την εκτέλεση διαφόρων δραστηριοτήτων, εν είδη αποδεικτικών στοιχείων τα οποία θέλει να προσδώσουν μια αντικειμενικότητα στη μεθοδολογία δημιουργίας χώρου την οποία ακολουθεί. Χαρακτηριστικά στο έργο του Vers Une Architecture [Για μια Αρχιτεκτονική] αναφέρει: Η ρυθμιστική χάραξη παρέχει σιγουριά απέναντι στην αυθαιρεσία.[ ]Η ρυθμιστική χάραξη αποτελεί μέσο, και όχι συνταγή. 6 Επομένως οι χαράξεις, ως στοιχεία της επιστήμης της γεωμετρίας και των μαθηματικών, αποτελούν για τον Le Corbusier μέσο μέθοδο για τη δημιουργία του χώρου, όπως οι επιστήμες αποτελούν μέσο για τη δημιουργία της μηχανής. Ο τρόπος που ο Le Corbusier δομεί την αρχιτεκτονική του σκέψη είναι επιστημονικός, όχι φιλοσοφικός, στηρίζεται στη λειτουργία και την πράξη και όχι στην αυθεντία μιας ιδέας. Αυτήν ακριβώς την επιστημονικότητα αναγνωρίζει στη σκέψη των μηχανικών, σε αντίθεση με την πλειοψηφία των σύγχρονών του αρχιτεκτόνων: Χωρίς να αναζητούν μια αρχιτεκτονική ιδέα, αλλά απλώς οδηγημένοι από τα αποτελέσματα των υπολογισμών (απόρροια των αρχών που κυβερνούν τον κόσμο μας) και έχοντας ως στόχο να συλλάβουν ένα βιώσιμο όργανο, οι σημερινοί μηχανικοί χρησιμοποιούν πρωτογενή στοιχεία και, συναρμόζοντάς τα με κανόνες, μας προκαλούν αρχιτεκτονικές συγκινήσεις... 7 Επιπλέον, σχολιάζοντας γεωμετροποιημένες αρχιτεκτονικές μορφές του παρελθόντος, όπως οι πυραμίδες, ανιχνεύει την επιστημονικότητα στη σύνθεσή τους, την οποία επικροτεί και εκθειάζει: Παρατηρήστε τις κατόψεις, διέπονται από πρωτογενή μαθηματική λογική. Έχουν γίνει μετρήσεις. Για να κατασκευάσεις καλά, για να κάνεις καλή κατανομή των δυνάμεων, για τη στερεότητα και τη λειτουργικότητα του έργου, οι μετρήσεις είναι προϋπόθεση των πάντων.[ ] Και αυτό το έργο είναι στην κλίμακά του [του ανθρώπου], του αρμόζει, τον βολεύει, είναι στο μέτρο του. Είναι στην ανθρώπινη κλίμακα. Εναρμονίζεται μαζί του.[ ][ο άνθρωπος] οδηγήθηκε από ένστικτο στις ορθές γωνίες, σε άξονες, στο τετράγωνο, στον κύκλο. Επειδή οι άξονες, οι κύκλοι, οι ορθές γωνίες, είναι οι αλήθειες της γεωμετρίας και φαινόμενα που μετρούνται και αναγνωρίζονται από το μάτι μας. Ειδάλλως θα κυριαρχούσε το τυχαίο, η ανωμαλία, το αυθαίρετο. Η γεωμετρία είναι η γλώσσα του ανθρώπου. [ ] Η αρχιτεκτονική είναι η πρώτη εκδήλωση του ανθρώπου 5 Π. Τουρνικιώτης (επιμ.), Δύο Ταξίδια στον Le Corbusier, Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου, Futura, 2005, σελ Le Corbusier, Vers une architecture (1923), [Για μια Αρχιτεκτονική], μτφ. Π.Τουρνικιώτης, Εκκρεμές, 2004, σελ στο ίδιο, σελ

16 Στοιχεία από το Le Modulor (1948) του Le Corbusier Η επιστημονική σκέψη του Le Corbusier, Για μια Αρχιτεκτονική (1923): «Ο κώνος της καλύτερης διείσδυσης, αποτέλεσμα πειραματισμού και υπολογισμού [ ]» 16

17 που δημιουργεί τον κόσμο του, και τον δημιουργεί κατ εικόνα της φύσης, προσυπογράφοντας τους νόμους της φύσης, τους νόμους που διέπουν τη φύση μας, τον κόσμο μας. Οι νόμοι της βαρύτητας, της στατικής, της δυναμικής, επιβάλλονται δια της εις άτοπον απαγωγής: θα σταθεί ή θα καταρρεύσει. [ ] Η ρυθμιστική χάραξη παρέχει σιγουριά απέναντι στην αυθαιρεσία : είναι η πράξη επαλήθευσης που επικυρώνει κάθε έργο το οποίο δημιουργήθηκε με ζήλο, η διαρκής επιβεβαίωση του μαθητή, το όπερ έδει δείξαι του μαθηματικού. 8 Το παραπάνω απόσπασμα επιβεβαιώνει την επιστημονικότητα της σκέψης του Le Corbusier, εφόσον μέσα σε αυτό αναφέρεται σε συγκεκριμένο μέτρο, το οποίο είναι η ανθρώπινη κλίμακα, σε μετρήσεις και εμπειρικά δεδομένα (οι άξονες, οι κύκλοι, οι ορθές γωνίες, είναι φαινόμενα που μετρούνται και αναγνωρίζονται από το μάτι μας), σε νόμους των φυσικών επιστημών και σε πράξεις επαλήθευσης, δηλαδή περιγράφει συνολικά μια επιστημονική μέθοδο. Το τελευταίο φαίνεται ξεκάθαρα στο κεφάλαιο Μάτια που δεν βλέπουν Τα αεροπλάνα από το Για μια αρχιτεκτονική, όπου αναγνωρίζουμε τη σχέση ανάμεσα στην έννοια της επιστημονικής μεθόδου, ως τρόπο επίλυσης προβλημάτων, και στη δημιουργία της μηχανής ή την τεκμηρίωση της εννοιολογικής της υπόστασης, ως το αποτέλεσμα της επιτυχούς επίλυσης του τιθέμενου προβλήματος: Το δίδαγμα του αεροπλάνου δεν έγκειται τόσο στη μορφή και, πριν απ όλα, πρέπει να μάθουμε να μη βλέπουμε στο αεροπλάνο ένα πουλί ή ένα λεπιδόπτερο, αλλά μια μηχανή πτήσης. Το δίδαγμα του αεροπλάνου έγκειται στη λογική που καθόρισε τη διατύπωση του προβλήματος και οδήγησε στην επιτυχία της επίλυσής του. [ ] Το πρόβλημα της κατοικίας δεν έχει τεθεί. 9 Και συνεχίζει αποκαλύπτοντας πλήρως μια επιστημονική μεθοδολογία, αρχικά γράφει ας θέσουμε το πρόβλημα, στη συνέχεια ας επαναλάβουμε θεμελιώδη αξιώματα και τέλος υποβάλλει την έννοια μηχανή κατοικίας παραθέτοντας το εγχειρίδιο κατοικίας, ακριβώς όπως κάθε μηχανή συνοδεύεται από το αντίστοιχο εγχειρίδιο που εξηγεί τη λειτουργία της. Η επιλογή των λέξεων έχει γίνει προσεκτικά και σκόπιμα χρησιμοποιείται η λέξη αξίωμα, ως αναφορά στην επιστήμη και η λέξη εγχειρίδιο, ως σαφή αναφορά στη μηχανή. Η στροφή προς την επιστήμη, ως απόρροια της επίδρασης των μηχανών στο πολιτισμικό πνεύμα της μεταβιομηχανικής εποχής, εκφράζεται και στην τέχνη, μέσα από καλλιτεχνικά κινήματα που απεμπόλησαν κάθε διακοσμητικό ή φυσιολατρικό στοιχείο απεικόνισης έναντι της καθαρής μορφής που αποδίδεται με τη βοήθεια πρωτογενών γεωμετρικών μαθηματικών σχημάτων, τα οποία αποσκοπούσαν στη διαύγεια της δομής και την άμεση απλότητα στην τεχνική. Αντίστοιχα και οι μηχανές αποτελούνταν από τμήματα τα οποία ήταν σχηματοποιημένα με τέτοιο τρόπο ώστε να εξυπηρετούν συγκεκριμένες λειτουργικές απαιτήσεις και έτσι καθιστούσαν προφανή το ρόλο του κάθε μέρους στη λειτουργία του συνόλου, συνηγορώντας στη δομική διαύγειά του. Τα ογκομετρικά σχήματα αυτών των μερών ήταν κύλινδροι, κύβοι, ορθογώνια παραλληλεπίπεδα ή άλλα κανονικά γεωμετρικά στερεά με εξάγωνες ή οκτάγωνες επιφάνειες και η συνολική μορφή της μηχανής προέκυπτε από την τρισδιάστατη συναρμογή αυτών των σχημάτων, χωρίς περιττές διακοσμητικές επενδύσεις που θα αλλοίωναν την ειλικρινή δομή του όλου. Έτσι καλλιτεχνικά κινήματα όπως ο Κυβισμός (1906), το De Stijl (1917), ο Κονστρουκτιβισμός (1913) και ο Ντανταϊσμός (1915) χρησιμοποίησαν πρωτογενή σχήματα και στερεά της επιστήμης των μαθηματικών ως στοιχεία απεικόνισης για να επανασυνθέσουν την εικόνα του κόσμου. 8 στο ίδιο, σελ.53, 54, 56, στο ίδιο, σελ

18 Στα έργα τέχνης των κυβιστών τα αντικείμενα χωρίζονται, αναλύονται, και συνθέτονται ξανά σε μια νέα, μη αναπαραστατική, μορφή. Αντί οι καλλιτέχνες να αποδίδουν τα αντικείμενα από μια συγκεκριμένη γωνία, τα διαιρούν σε πολλαπλές απόψεις, βλέποντας έτσι ταυτόχρονα πολλές διαφορετικές διαστάσεις ή όψεις των αντικειμένων, σε μια προσπάθεια απόδοσης αντικειμενικότητας, με επιστημονική λογική, στην ανασύνθεση της πραγματικότητας. Στο κίνημα του De Stijl η μορφή ανάγεται και ελαχιστοποιείται στα βασικά σχήματα και χρώματα, στην πιο απλή σχέση γωνιών ανάμεσα σε γραμμές, την καθετότητα, καθώς και στη σχέση αρνητικών θετικών στοιχείων - σχημάτων τα οποία εισχωρούν το ένα στο άλλο, όπως τα εξαρτήματα μιας μηχανής που κουμπώνουν συναρμόζονται μεταξύ τους. Τα απεικονιστικά στοιχεία του De Stijl είναι η ευθεία, το τετράγωνο και το ορθογώνιο, τα οποία αποτελούν σαφείς αναφορές στην επιστήμη των μαθηματικών. Ταυτόχρονα, αυτά τα σχήματα, λόγω του πρωτογενούς γεωμετρικού τους χαρακτήρα, είναι απογυμνωμένα από την ιδεολογική και μορφολογική συνάφεια με εικονογραφικά στοιχεία του παρελθόντος και έτσι εκφράζουν μόνο την α- λήθεια και το νόημα της ίδιας τους της υπόστασης, ως γεωμετρικά σχήματα. Για το κίνημα του κονστρουκτιβισμού, κύριο χαρακτηριστικό αποτελούν οι καθολικά αφηρημένες κατασκευές. Στα έργα που αντιπροσωπεύουν αυτό το καλλιτεχνικό ρεύμα απουσιάζουν οι συμβατικές αναπαραστάσεις αντικειμένων, ενώ δίνεται έμφαση στην απεικόνιση γεωμετρικών μορφών. Η απόδοση των θεμάτων είναι τις περισσότερες φορές ακραιφνώς μινιμαλιστική και συχνά με διάθεση πειραματισμού. Έτσι, οι κονστρουκτιβιστές, μιμούμενοι μεθόδους της επιστήμης, καταλήγουν να κάνουν περισσότερο πειράματα παρά έργα τέχνης, με την έννοια που επικρατούσε εκείνη την εποχή. Οι κονστρουκτιβιστές θαύμαζαν τις μηχανές και την τεχνολογία της ε- ποχής των τελευταίων, σε βαθμό που χρησιμοποιούσαν πολλά βιομηχανικά υλικά (πλαστικό, γυαλί ή σίδερο), ακόμα και μέρη μηχανών για την κατασκευή των έργων τους. Κάποια έργα των ντανταϊστών μοιάζουν επίσης με πειραματικές μηχανές. Το συγκεκριμένο κίνημα ήταν μια διαμαρτυρία ενάντια στη βαρβαρότητα του πολέμου και αυτού που οι ντανταϊστές πίστευαν ότι ήταν μια καταπιεστική διανοητική αγκύλωση, τόσο στην τέχνη όσο και στην καθημερινότητα. Οι ντανταϊστές δεν στήριξαν το ιδεολογικό υπόβαθρο του κινήματός τους στην έννοια της μηχανής, όμως κάποια από τα έργα σημαντικών εκπροσώπων τους παρουσιάζουν τη σαφή επιλογή γεωμετρικών σχημάτων και χαράξεων της επιστήμης των μαθηματικών ως αναπαραστατικά μέσα, όπως για παράδειγμα το έργο Machine, Tournez Vite (1916) του γάλλου ζωγράφου και ποιητή Francis Picabia ( ). Επίσης, έργα όπως αυτά του Marcel Duchamp ( ) είναι χαρακτηριστικά για την έντονα μηχανιστική τους όψη, εφόσον οι μορφές που απεικονίζουν αποτελούνται από ράβδους και σωλήνες, θυμίζοντας μηχανές, ενώ ο ίδιος ο καλλιτέχνης σχολιάζοντας ένα από τα πιο χαρακτηριστικά του έργα, το Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα, Νο 2 (1912) εξηγεί ότι δεν πρόκειται στην ουσία για ζωγραφική: Είναι μια οργάνωση κινητικών στοιχείων, μια έκφραση του χρόνου και του χώρου μέσα από την αφηρημένη παράσταση της κίνησης Πρέπει ωστόσο να μην ξεχνάμε πως όταν εξετάζουμε την κίνηση της μορφής μέσα στο χώρο και σε ένα δοσμένο χρόνο, μπαίνουμε στο βασίλειο της γεωμετρίας και των μαθηματικών, όπως ακριβώς και όταν κατασκευάζουμε μια μηχανή. Όταν επομένως θέλω να δείξω το πέταγμα ενός αεροπλάνου, προσπαθώ να δείξω το τι κάνει και δεν το μετατρέπω σε μια νεκρή φύση Μελίτα Εμμανουήλ, Η τέχνη του εικοστού αιώνα, ζωγραφική γλυπτική, Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2001, σελ

19 Pablo Picasso (Κυβισμός), Πορτραίτο του Daniel-Henry Kahnweiler (1910) Juan Gris (Κυβισμός), Νεκρή φύση με πιάτο φρούτου και μαντολίνο (1919) Georges Braque (Κυβισμός), Λιμάνι στη Νορμανδία (1909) 19

20 Piet Mondrian (De Stijl), Σύνθεση με κόκκινο, μαύρο, μπλε, κίτρινο και γκρίζο (1920) Theo Van Doesburg (De Stijl), Αντιθετική Σύνθεση V (1924) Naum Gabo (Κονστρουκτιβισμός), Κατασκευή στο χώρο με ισορροπία σε δύο σημεία (1925) 20

21 Francis Picabia (Ντανταϊσμός), Machine, Tournez Vite (1916) Marcel Duchamp (Ντανταϊσμός) πάνω: Στεγνωτήρι Μπουκαλιών (1964) δεξιά: Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα Νο 2 (1912) 21

22 Το έργο αυτό είναι φανερό ότι αποτελεί μια σπουδή πάνω στην κίνηση, η ο- ποία συντελείται με επιστημονική ευλάβεια και σύνεση, ενώ ο τρόπος απεικόνισης της μορφής παραπέμπει σε πολλαπλή φωτογράφιση ή κινηματογραφικό φιλμ, στοιχεία τα οποία με τη σειρά τους υποβάλλουν τη φωτογραφική μηχανή ή τη μηχανή προβολής. Το συγκεκριμένο παράδειγμα αποτελεί το έναυσμα του σχολιασμού της εννοιολογικής διασύνδεσης της μηχανής με την κίνηση. 1.4 Η έννοια της κίνησης ως συνάρτητη παράμετρος της μηχανικότητας. Όπως αναφέραμε στο τελευταίο παράδειγμα, η έννοια της κίνησης εμπεριέχει μια αναφορά στη μηχανικότητα. Η επινόηση και χρήση πλήθους μηχανών οι οποίες μετέτρεπαν άλλες μορφές ενέργειας σε κινητική και η εντυπωσιακή για τα δεδομένα της εποχής ταχύτητα που προσέφεραν αυτές οι μηχανές στην εκτέλεση εργασιών και στις μετακινήσεις, υπήρξαν επαρκή στοιχεία για να συνδέσουν την έννοια της μηχανής με αυτήν της κίνησης, όχι μόνο σε πρακτικό επίπεδο, αλλά και σε νοηματικό. Έτσι, σταδιακά η κίνηση της μηχανής μεταφράστηκε σε κίνηση προς το μέλλον, σε πρόοδο και ταχύτητα ανάπτυξης, σε ρήξη με τη στατικότητα και την αργορυθμία του παρελθόντος. Η νοηματική διασύνδεση μηχανής και κίνησης, η οποία προέκυψε εκ του γεγονότος ότι πολλές μηχανές περιελάμβαναν κινούμενα μέρη ή αποτελούσαν οι ίδιες αυτόνομα κινούμενα αντικείμενα, ενδυναμώθηκε και από μια μέθοδο παραγωγής αγαθών που γεννήθηκε κατά τη βιομηχανική επανάσταση και έκτοτε άλλαξε τα δεδομένα της οικονομίας, μετατρέποντας οριστικά πια τη βιοτεχνία σε βιομηχανία μαζικής παραγωγής. Η μέθοδος αυτή είναι η διαδικασία διαμόρφωσης ενός προϊόντος - αντικειμένου η οποία στηρίζεται στη γραμμή συναρμολόγησης (assembly line) και ονομάστηκε κατ επέκταση γραμμή παραγωγής (production line). Το σύστημα της γραμμής συναρμολόγησης βασίζεται λειτουργικά σε έναν κινούμενο ιμάντα, ο οποίος οργανώνει τη συνεχή οριζόντια κίνηση μέσα στον ενιαίο ελεύθερο χώρο ενός εργοστασίου. Κατά μήκος αυτού του ιμάντα λαμβάνει χώρα η συναρμολόγηση και η επεξεργασία επιμέρους τμημάτων του τελικού προϊόντος, εργασίες οι οποίες κατά τα πρώτα στάδια της βιομηχανικής επανάστασης εκτελούνταν από τεχνίτες και μεταγενέστερα από αυτόματες μηχανές. Η οριζόντια κίνηση της γραμμής συναρμολόγησης (στην οποία οφείλεται και η ονομασία «γραμμή», καθότι πρόκειται για κίνηση γραμμικής μορφής), συνδυάστηκε με στοιχεία που επέτρεπαν και την κατακόρυφη κίνηση, τη διαλογή ή τη συγκέντρωση των παραγόμενων μερών και αντικειμένων, με αποτέλεσμα όλο αυτό το κινούμενο σύστημα να ονομαστεί συνολικά γραμμή παραγωγής. Η γραμμή παραγωγής οδήγησε μέσα σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα στην τυποποίηση, η οποία κατέστησε δυνατή την απόκτηση των αγαθών του βιομηχανικού πολιτισμού ακόμη και στους οικονομικά ασθενέστερους, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το αυτοκίνητο. Η ενσωμάτωση της γραμμής παραγωγής στα εργοστάσια παραγωγής αυτοκινήτων του Henry Ford υπήρξε μια καθοριστικής σημασίας κίνηση που επηρέασε σημαντικά τη διάδοση του αυτοκινήτου και της ίδιας της έννοιας της μηχανής, γενικότερα. Η έννοια της γραμμής παραγωγής στηλιτεύεται με τον πιο παραστατικό τρόπο στην ταινία βουβού κινηματογράφου Μοντέρνοι Καιροί του Charlie Chaplin που γυρίστηκε το Στην ταινία γίνονται ειρωνικές αναφορές για την έντονη βιομηχανοποίηση και την επιρροή που κατά τον Τσάπλιν έχει αυτή στις συνθήκες εργασίας, ενώ ο ίδιος εμφανίζεται στον πρωταγωνιστικό ρόλο ως ο άνθρωπος που αγωνίζεται να επιβιώσει στον μοντέρνο, βιομηχανοποιημένο κόσμο. Το συγκεκριμένο παράδειγμα δεν αναφέρεται με σκοπό να αποτυπωθούν τα αρνητικά ή θετικά στοιχεία της εκμηχά- 22