Το Δημοτικό Τραγούδι Η Γνησιότερη Έκφραση της Ελληνικής Ψυχής

Transcript

1 Το Δημοτικό Τραγούδι Η Γνησιότερη Έκφραση της Ελληνικής Ψυχής Σ' αυτόν τον κόσμο πού 'μαστε, άλλοι τον είχαν πρώτα Σε μας τον παραδώσανε κι άλλοι τον καρτεράνε, Καλότυχα είναι τα βουνά, ποτέ τους δεν γερνάνε, Το καλοκαίρι πράσινα και το χειμώνα χιόνι. Τι είναι το δημοτικό τραγούδι που εκφράζει τον Έλληνα περισσότερο από κάθε άλλη λογοτεχνική παραγωγή; Το δημοτικό μας τραγούδι είναι ποίηση και μουσική, είναι λόγος και μουσική. Αρχικά δημιουργήθηκε από το λαϊκό τραγουδιστή, πέρασε όμως στο στόμα του λαού, γιατί βρήκε ανταπόκριση στη λαϊκή ψυχή. Εξ' άλλου κάθε στοιχείο αντιποιητικό, όπως πλατειασμός, φραστικές αδεξιότητες, αποκρουστικές χασμωδίες κλπ. με την τριβή των χρόνων και το πέρασμα του τραγουδιού από χιλιάδες στόματα έχει αποβληθεί και έχει κατασταλάξει, έτσι όπως θέλει η λαϊκή ψυχή, για να εκδηλωθεί στις διάφορες πτυχές της. Τα δημοτικά τραγούδια μας αποβαίνουν το αψευδές κάτοπτρο πάνω στο οποίο καθρεπτίζεται ο κατ ουσία ατομικός και ο εθνικός βίος ενός λαού. Οι αψευδέστερες μαρτυρίες και οι καλύτερες αποδείξεις της εθνικής μας ζωής είναι τα δημοτικά μας τραγούδια και οι εθνικές μας παραδόσεις. Η λέξη "τραγούδι" παράγεται από την αρχαία λέξη "τραγωδία" και το χρησιμοποιεί ο λαός για να δηλώσει κάθε είδους άσμα. Αν θελήσουμε ν' αναζητήσουμε τις πρώτες ρίζες του δημοτικού μας τραγουδιού, θα δούμε ότι αυτές χάνονται μέσα στο χρόνο. Ασφαλώς υπήρχε και πριν από τον Όμηρο, αποτέλεσε αυτό τι βάσεις και το υλικό που δημιουργήθηκαν τ' αθάνατα ομηρικά έπη. Γιατί, όπως γράφει ο Κ. Θ. Δημαράς στη "Νεοελληνική Λογοτεχνία", σ' αυτούς τους τόπους, σ' αυτά τα ξερά και γυμνά χώματα απάνω έζησαν, χάρηκαν, λυπήθηκαν, αγάπησαν, μίσησαν και πέθαναν γενεές και γενεές ανθρώπων, χωρίς καμιά διακοπή. Όπως είχε κλάψει η κόρη το χαμό της μάνας της, με όμοιο τρόπο έκλαψαν κι εκείνη λίγα χρόνια αργότερα τα παιδιά της. Τα τραγούδια που τραγουδούσε και χόρευε ο γιος στα γλέντια και στα πανηγύρια, τα ίδια αυτά μάθαινε αργότερα, γέρος, στ αγγόνια του, για να συνεχισθεί έτσι αδιάκοπη η αλυσίδα του χτες με το σήμερα και το αύριο. Ο ρυθμός του μύλου που γύριζε και συνόδευε το τραγούδι του μυλωνά, ο παλμός των παλικαριών που τραβούσαν το κουπί, αλαφρώνοντας τον κόπο τους με το τραγούδι, έμειναν ίδιοι μέσα στους αιώνες και "ό,τι άπαξ ευρέθη, εδοκιμάσθη και ενεκρίθη υπό του λαού, δεν εγκαταλείπεται ευκόλως". Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για το χορό. Σέρνω το χορό λέμε ακόμα στα χωριά μας, συρτός λέγεται ο επικρατέστερος από τους δημοτικού μας χορούς, που, όπως και ο τσάμικος, έχει αρχαία την προέλευση. Σε κάποιο μέρος της Βοιωτίας ένας πλούσιος γαιοκτήμονας θέλει να αναστήσει τα παλαιά έθιμα του τόπου του και να γυρίσει πίσω στην παράδοση. Βρισκόμαστε στη Ρωμαιοκρατία. Η προσπάθειά του αυτή έχει αποθανατιστεί σε μια επιγραφή πάνω στην οποία αναγράφονται τα εξής: "Και την των συρτών πάτριον όρχησιν θεοσεβώς επετέλεσεν". Από τούτο συνάγεται ότι οι Έλληνες από τότε χόρευαν το συρτό, αλλά κι ήταν αυτός συνδεδεμένος με την παλαιή παράδοση και τα έθιμά τους. Ένα αρχαίο μυλικό τραγούδι αρχίζει: "άλει, μύλε, άλει" και το αντίστοιχο του καιρού μας: "άλεθε μύλε, άλεθε". Έτσι και στα εορταστικά. Ο ιστορικός Θέογνις ανέφερε ότι στο νησί της Ρόδου ήταν παλαιότατο έθιμο, δεμένο με τις παραδόσεις, για τον Κλεόβουλο. Τα παιδιά σε μια ορισμένη χρονιάρα μέρα γύριζαν στα σπίτια, τραγουδώντας κάποιο τραγούδι και μάζευαν έτσι μικρά δώρα. Το τραγούδι τους άρχιζε μα τα λόγια: "Ήλθεν, ήλθεν η χελιδών". Το ίδιο αυτό έθιμο, τα χελιδονίσματα, τα ξαναβρίσκομε στους Βυζαντινούς με το ίδιο τραγούδι. Έχει δε επιζήσει και ως τους χρόνους μας με τα ίδια αυτά λόγια: "Ήλθε,

2 ήλθε η χελιδόνα". Την 1η Μαρτίου τα παιδιά σε διάφορες ελληνικές περιοχές έχουν το έθιμο να γυρίζουν στα σπίτια ψάλλοντας το τραγούδι αυτό και μαζεύοντας δώρα. Ανάμεσα στους τόπους όπου το έθιμο αυτό επιζεί είναι και η Ρόδος. Παρά τους απανωτούς υλικούς αφανισμούς που προκάλεσαν Φράγκοι και Τούρκοι που επί αιώνες αλώνισαν τα χώματά της, μπόρεσε και κράτησε το έθιμο, τρανταχτό κι αυτό δείγμα της ιστορικής ενότητας του πολιτισμού μας. Σημειώνουμε εδώ ότι πολλοί ξένοι μππήκαν κατά καιρούς στον τόπο μας, όμως ελάχιστα ή καθόλου σημάδια άφησαν στο πέρασμά τους. Κι αυτό διότι τα πολεμικά στίφη που κατέβαιναν δεν ήταν φορείς συγκροτημένου πολιτισμού, αλλά κυρίως διότι σπάνια έφερναν μαζί τους τη γυνάικα, σταθερό φορέα του λαϊκού πολιτισμού. Το σημαντικότερο κατά τη γνώμη του γράφοντος, ήταν ότι εδώ συναντούσαν δυναμικότερο πολιτισμό και αφομοιώνοντας από αυτόν. Έτσι λοιπόν, σφιχταγκαλιασμένα έθιμο, τραγούδι και λόγος πέρασαν τους αιώνες και τις μπόρες της ιστορίας από τη κλασσική αρχαία ή προκλασσική εποχή ως τους χρόνους μας. Το κακό είναι ότι ελάχιστα τραγούδια τις παλαιότερες εποχές έχουν αποθησαυριστεί. Από τα λιγοστά όμως που έχουν καταγραφτεί, βλέπουμε πόσο θαυμαστά επίμονη είναι η παράδοση. Έτσι παρατήρησε ο Ζαν Βαντ Μπονζ ότι στο τραγούδι του Αρμούρη, που είχε σωθεί σε χειρόγραφο του του ιε', πιθανόν, αιώνα και ανάγεται στον ι' αιώνα, υπάρχουν στίχοι που σώζονται ακέραιοι στην προφορική παράδοση του τραγουδιού (ιθ' αιώνας). "Προτού να πιάσει επιάνετον, προτού να σείσει εσιέτον" (γραπτή παράδοση) "Πριν να το πιάσει επιάνοντο, πριν να το σεισ' εσειότο" (προφορική παράδοση) Και σε τραγούδια που δημοσιεύτηκαν σε μεταγενέστερα χειρόγραφα, βρίσκει κανείς εντυπωσιακές συμπτώσεις με την προφορική παράδοση. Ένα χειρόγραφο του ις' αιώνα δίνει τον ακόλουθο στίχο: Μόνε να σου κι' Ανδρόνικος στη πόρτα καβαλλάρης. Η προφορική: "Και να τος και Ανδρόνικος στους κάμπους καβαλλάρης" Τα τεκμήρια αυτά είναι πειστικά γιατί τα κείμενα αυτά δεν έχουν ποτέ τυπωθεί. Τα τυπωμένα κείμενα πάντα μπορούσαν να νοθέψουν την προφορική παράδοση. Από τα ελάχιστα που βρίσκονται αποθησαυρισμένα σε παλιά έντυπα είναι και το ακόλουθο, σε βιβλίο του 1584: "Η Τζόγια μου τη αγαπώ, η Τζόγια μου τη θέλω, και κάμετέ μου μάγιτα να την αλησμονήσω, φορέζετέ μου σίδερα και σώσετέ μου βάθο να με βαρούν τα σίδερα, να με σκεπάζει ο βάθος. Και βάλητε εις τον κόλπον μου τρικέφαλον οφίτην, Να με δαγκάνει το θεριό, να την αλησμονήσω." Προϋπόθεση δημιουργίας του Δημοτικού τραγουδιού είναι η έλλειψη μέσων επικοινωνίας. Σήμερα που υπάρχουν άφθονα τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, είναι αμφίβολο το κατά πόσον μπορεί να δημιουργηθεί και διατηρηθεί γνήσιο δημοτικό τραγούδι. Τα δημοτικά μας τραγούδια συνέλεξαν από την πηγή τους, τον ίδιο δηλαδή τον λαό, Έλληνες και ξένοι σε συλλογές, όπως ο Γάλλος Claude Fauriel, o Brunet de Presle, ο Arnoldus Passow, ο Ν. Πολίτης, ο Πετρόπουλος, ο Σπυριδάκης κ.ά. Οι παλαιότεροι δεν απέβλεψαν στην πιστή καταγραφή των δημοτικών τραγουδιών, αλλ' αντίθετα, πίστεψαν πως έχουν εκδοτικό χρέος να τα αλλοιώσουν και να τα βελτιώσουν, σύμφωνα με τη αντίληψή τους, είτε γλωσσικά είτε, γενικότερα, αισθητικά. Χρησιμοποίησαν δηλαδή τη μέθοδο της παραμόρφωσης. Ειδική μνεία θα πρέπει να γίνει στον Claude Fauriel, καθηγητή των Γλωσσών και της Λογοτεχνίας της Νότιας Ευρώπης στη Σορβόνη, από το Saint-Etienne της Γαλλίας ( ). Ο Fauriel, μεγάλος πνευματικός φιλέλληνας, συγκέντρωσε και ταξινόμησε ένα μεγάλο αριθμό ελληνικών δημοτικών τραγουδιών και τα παρουσίασε στην έκδοση "Νεολληνικά Τραγούδια" ("Chants populaires de la Grece moderne" I-II, a Paris ). Με το έργο του αυτό έδειξε στο ευρύτερο ευρωπαϊκό κοινό τα αναμφισβήτητα δικαιώματα των Νεοελλήνων για ελευθερία, προσφέροντας έτσι μια ανεκτίμητη ηθική

3 βοήθεια στον απελευθερωτικό τους αγώνα. Ο Ν. Πολίτης χρησιμοποίησε τη μέθοδο της αποκατάστασης, έκαμε επιλογή στίχων με αισθητικό κριτήριο. Η μέθοδος αυτή επικρίθηκε από τον Αποστολάκη. Αλλά και αυτού η επέμβαση πρέπει να είναι συντηρητική, δηλαδή να γίνεται δηλαδή όπου υπάρχουν ασάφειες ή παραλείψεις. Κατηγορίες των Δημοτικών Τραγουδιών Οι βασικές κατηγορίες των δημοτικών τραγουδιών είναι: εργατικά, λατρευτικά, παιδικά, τραγούδια της αγάπης, ακριτικά, παραλογίες, ιστορικά, κλέφτικα κ.ά. Τις κατηγορίες αυτές θα περιγράψουμε παρακάτω: Εργατικά Αυτά πλησιάζουν περισσότερο προ τον πρωτόγνωρο επιφωνηματικό χαρακτήρα του τραγουδιού, συνοδεύουν την εργασία και εντείνουν το ρυθμό της, συγχρόνως όμως εναρμονίζουν τις κινήσεις του σώματος προς την εργασία και ανακουφίζουν τους εργαζόμενους. Στους πρωτόγονους λαούς τα τραγούδια αυτά είναι στενά συνδεδεμένα με την εργασία και πιστεύεται ότι χωρίς αυτά εργασία δεν γίνεται. Γι' αυτό τους απέδωσαν μαγική δύναμη και έτσι κατάντησαν "επωδαί", δηλαδή ωδαί επί τινί, λόγια μαγικά προς επίτευξη κάποιου σκοπού. Οι Μαορί της Αυστραλίας έχουν ένα "πατατοχορό". Το φυτό αυτό (η πατατιά) διατρέχει τον κίνδυνο να καεί από τους ανατολικούς ανέμους και τις βροχές, γι' αυτό τα κορίτσια πάνε στα χωράφια και χορεύουν παρασταίνοντας με τα κορμιά τους την ορμή των ανέμων και το βλάστημα και το άνθισμα της πατάτας και, καθώς χορεύουν, καλούν με το τραγούδι το φυτό ν' ακολουθήσει το παράδειγμα τους. Παρασταίνουν με τη φαντασία τους την εκπλήρωση της ποθητής πραγματικότητας. Σ' ένα γερμανικό τραγούδι οι ξυλοκόποι κράζουν τα δέντρα να πέσουν καταγής, να κοπούν σε κομμάτια, να κυλήσουν έξω από το δάσος και να στοιβαχτούν στον περίβολο. Ξέρουν βέβαια πως αυτό δεν μπορεί να συμβεί, όμως τους αρέσει να φαντάζονται πως θα συμβεί και έτσι ανακουφίζονται. Στη Βυζαντινή περίοδο τέτοια τραγούδια ήταν τα ναυτικά, τα μυλικά, τα θεριστικά, τα τρυγικά κ.ά. Λατρευτικά Είναι τα τραγούδια που έχουν σχέση με τις λατρευτικές εκδηλώσεις του λαού. Μερικά έχουν προέλευση από αρχαιότατους χρόνους, ενώ άλλα από τους Χριστιανικούς. Από τα λατρευτικά, αγερμικά είναι τα τραγούδια που τραγουδιούνται από παιδιά που περιέρχονται στα σπίτια και τους δρόμους Τέτοια είναι τα κάλαντα (Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς, Φώτων κ.λ.π.), το χελιδόνισμα που είναι προχριστιανικό κ.ά. Το χελιδόνισμα τραγουδιέται την 1η Μαρτίου από παιδιά που κρατούν ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού. Στη Βόρεια Ελλάδα πάλι κατά την περίοδο της ανομβρίας τα παιδιά τραγουδούν: Περπαρούνα περπατεί Το θεό παρακαλεί. Παιδικά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ποικίλα χαριτωμένα τραγούδια που τραγουδιούνται ή απαγγέλλονται από παιδιά. Πολλά από αυτά έχουν προέλευση από την αρχαιότητα και είναι φυσικό να περιέχουν στοιχεία αρχαίου βίου. Εκτός από την κατηγορία των παιδικών τραγουδιών εδώ περιλαμβάνονται και άλλα πανάρχαια τραγούδια π.χ. εργατικά, αλφαβητάρια, αριθμητικά κ.ά. Στα καθαρά παιδικά τραγούδια ανήκουν τα νανουρίσματα, τα ταχταρίσματα τα διδακτικά, τα ερμηνευτικά, τα τραγούδια των φωνών ζώων, τα τραγούδια των πουλιών με ανθρώπινη φωνή κ.λ.π. Τραγούδια της αγάπης (ερωτικά) Ο όρος προέρχεται από το λαό, είναι τα τραγούδια της αγάπης, τα ερωτικά τραγούδια. Ο όρος ερωτικά

4 τραγούδια θα πρέπει να προτιμηθεί, αφού η λέξη "αγάπη"σημαίνει κάτι πολύ πιο ψηλό, πολύ πιο πνευματικό, πολύ πιο ανθρώπινο, από τη λέξη "έρωτας". Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα πολύστιχα και δίστιχα ερωτικά τραγούδια. Πολλά δίστιχα απατούνται στη νησιωτική Ελλάδα. Τα περισσότερα είναι χορευτικά (τραγουδιούνται και χορεύονται συγχρόνως). Από αυτά τα δίστιχα αποτελούν ιδιαίτερη τάξη στην όλη δημοτική μας ποίηση. Άλλα από αυτά λέγονται "κατά παράδοσιν", ενώ άλλα αυτοσχεδιάζονται τη στιγμή που λέγονται. Στην Κύπρο οι ποιητές των τραγουδιών αυτών λέγονται ποιητάρηδες. Είναι οι αυτοσχέδιοι ποιητές διστίχων, πολλοί από τους οποίους τα κρατούν στη μνήμη τους όταν τα τραγουδούν ή τα απαγγέλλουν. Στην Κρήτη οι ποιητές αυτοί λέγονται ριμαδόροι, επειδή τα δίστιχα έχουν ομοιοκαταληξία (ρίμα). Στο περιεχόμενο είναι ποικιλότατα (αποκριάτικα, γνωμικά, παινέματα, του γάμου, της ξενιτιάς κ.ά.). Ως επί το πλείστον είναι ερωτικά και ονομάζονται λιανοτράγουδα ή μαντινάδες. Τα πρώτα δείγματα νεοελληνικής ερωτικής ποίησης εμφανίζονται στους τελευταίους χρόνους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και ονομάζονται καταλόγια. Ακριτικά Αυτά δημιουργήθηκαν πρώτα στις ακριτικές περιοχές του Βυζαντίου. Η γλώσσα τους περιέχει και λόγια στοιχεία. Τα ακριτικά μας δίνουν συχνά πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες. Το έμμετρο μυθιστόρημα του Διγενή Ακρίτα έχει ιστορική σημασία. Τα γνωρίσματα των τραγουδιών αυτών είναι ο ηρωισμός και η έξαρση της ανδρείας και της παλικαριάς. Επειδή σ' αυτά εξαίρεται το ηρωικό στοιχείο, παρουσιάζουν πολλές υπερβολές. Οι ήρωες δεν είναι συνήθως στα ανθρώπινα μέτρα, αλλά δείχνονται σαν υπεράνθρωπες τιτανικές δυνάμεις. Τα όπλα τους δεν μπορεί να σηκώσει ανθρώπινο χέρι, τ' άλογά τους μετέχουν κι αυτά στο υπερφυσικό: "Του Κώστα τρώει σίδερα, τ' Αλέξη τα λιθάρια και του μικρού βλαχόπουλου τα δέντρα ξεριζώνει" Ένας ήρωας του ακριτικού τραγουδιού δεν παλεύει ποτέ με μ' έναν και με δύο εχθρούς: Δεν ήταν μήτε πέντε, μήτε δεκαχτώ, Εφτά χιλιάδες ήταν κι εγώ αμοναχός. Το έπος του Διγενή Ακρίτα ήταν αρχικά λόγιο, ύστερα τραγουδήθηκε. Παραλογές Παραλογή είναι το δημοτικό τραγούδι που έχει έντονο αφηγηματικό χαρακτήρα και πλέκεται με στοιχεία λυρικά. Ο όρος "παραλογή" προέρχεται από απλολογία από το αρχαίο "παρακαταβολή". Η παρακαταβολή είναι μελοδραματική μορφή τραγουδιού, που τραγουδιόταν στην αρχαιότητα. Οι παραλογές ονομάζονται αλλιώς επύλλια και απαντώνται σ' όλους τους πολιτισμένους λαούς με το όνομα μπαλάντες. Η κατηγορία αυτή έχει τα καλύτερα δημοτικά τραγούδια. Μας συγκινούν περισσότερο σαν σύγχρονους αναγνώστες. Τραγουδούν ανθρώπινα πάθη και σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους. Στα τραγούδια αυτά βλέπει κανείς το ελεύθερο παίξιμο της φαντασίας. Αναφέρονται στην κοινωνική, οικογενειακή κ.λ.π. ζωή και συγκινούν ιδιαίτερα. Η συγκίνηση δε προέρχεται μόνο από τη ποίηση, αλλά και από τον έντονο δραματικό χειρισμό μιας ιστορίας. Συναντάμε σ' αυτά πόνο και αγάπη, ανθρωπιά και αδικία, όπως συμβαίνει στη ζωή. Η συγκίνηση προέρχεται από το εσωτερικό τρικύμισμα των παθών, όπως γράφει ο καθηγητής Απόστολος Σαχίνης. Στην κατηγορία αυτή ανήκει το πολύ γνωστό τραγούδι "της Άρτας το γεφύρι". Ιστορικά Αυτά δημιουργήθηκαν κυρίως από το 16ο μέχρι και το 19ο αιώνα. Τραγουδούν γεγονότα, θρύλους, εθνικές καταστροφές, θεομηνίες κ.λ.π. Έχουν περισσότερο ιστορική παρά αισθητική αξία, ενώ μας δίνουν και χρήσιμες πληροφορίες. Κλέφτικα Τα κλέφτικα τραγούδια τα συναντάμε κυρίως κατά το 17ο, 18ο και 19ο αιώνα. Εκφράζουν περισσότερο το νεοελληνικό χαρακτήρα. Δεν μιλούν μόνο για την ηρωική Πλευρά, αλλά και για τις δυσκολίες που είχε ο κλέφτης, για τα παράπονά του, τις ταλαιπωρίες του κ.λ.π. Μαύρη ζωή που κάνουμε εμείς οι μαύροι κλέφτες, ποτέ μας δε αλλάζουμε και δεν ασπροφορούμε Μας δίνεται γενικά ο άνθρωπος που δοκιμάζεται από τη μοίρα. Κύριος βέβαια σκοπός είναι ο ηρωικός, όμως όχι μόνον αυτός. Τα τραγούδια αυτά διαμορφώνονται μέσα στα πλαίσια του χρέους και της αυτοθυσίας. Σ' άλλα κλέφτικα αναφέρεται επώνυμα ο ήρωας και σε άλλα παραμένει ανώνυμος. Πολλοί

5 θεωρούν τα πρώτα σαν τα καλύτερα, ενώ άλλοι τα δεύτερα. Το ασφαλέστερο πάντως κριτήριο είναι η αισθητική τους αξία. Γνωρίσματα Μορφής Δημοτικών Τραγουδιών Κύριος σκοπός του λαϊκού τραγουδιστή είναι το απτό και το συγκεκριμένο. Θέλει να δώσει την ιδέα, την παράσταση, την αντίληψη ενός κόσμου, όπως αυτός τον αντιλαμβάνεται. Χρησιμοποιεί την προσωποποίηση, την εμψύχωση των άψυχων, τις επαναλήψεις λέξεων, σχημάτων ρημέτων, επιθέτων κλπ. Τα δημοτικά τραγούδια είναι εκφραστικά ωραιότερα, όταν λείπει ο σύνδεσμος "και". Η έκφραση τότε γίνεται κοφτή. Ολημερίς εχτίζανε, το βράδυ γκρεμιζόταν. Χρησιμοποιούνται οι διπλές εκφράσεις, η επανάληψη, η διπλή σύζευξη του στίχου. Με το επόμενο ξεδιπλώνει ή έννοια του πρώτου. Οι ερωταποκρίσεις ή τα άσκοπα ερωτήματα. Αχός βαρύς ακούγεται, πολλά ντουφέκια πέφτουν. Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι; Ουδέ σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι, Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ' αγγόνια. Η υπερβολή. Πολλές φορές το αδύνατο να πραγματοποιηθεί και το ανέυθυνο δημιουργεί ένα θαυμάσιο αισθητικό, λυρικό αποτέλεσμα, όπως: Κόκκινα χείλη φίλησα κι έβαψε το δικό μου Και το μαντίλι το 'συρα κι έβαψε το μαντίλι. Και στο ποτάμι το 'πλυνα κι έβαψε το ποτάμι. Κι έβαψε η άκρη του γιαλού κι η μέση του πελάγου. Κατέβη ο αϊτός να πιεί νερό κι έβαψαν τα φτερά του. Κι έβαψε ο ήλιος ο μισός και το φεγγάρι ακέριο. Στη συνέχεια θα παραθέσουμε αντιπροσωπευτικά αποσπάσματα δημοτικών μας τραγουδιών, για να φέρουμε έτσι σε επαφή τον αναγνώστη με τ' αθάνατα αυτά δημιουργήματα της λαϊκής ψυχής, που λάμπουν σαν τα κρύσταλλα κι αστράφτουν σαν διαμάντια κι αποπνέουν ατόφια την Ελλάδα. Έτσι θα μπορέσει ο αναγνώστης ν' απολαύσει τη χάρη, τη φρεσκάδα, την καθαρότητα και ασύγκριτη αισθητική ομορφιά, που αναδίδεται μέσα απ' τους στίχους τους. Ο λαός έχει μια αξιοσημείωτη αίσθηση της φύσης, όπως αυτό φαίνεται απ' τους στίχους: Τρία πλάτανα, τα τρία αράδα, αράδα, Κι ένας πλάτανος βαθύν ίσκιον οπόχει. Κάποτε το σκηνικό παίρνει ζοφερή όψη και η φύση προμηνά συμφορές. Ακώ τα δέντρα να βογγούν και τις οξιές να τρίζουν, ακώ τον άνεμο να ηχά, με τα βουνάμαλώνει. Είδα τον ουρανό θολό και τ' άστρα ματωμένα, Είδα τη μπόρα π' άστραψε και το φεγγάρι εχάθη. Η στάση που παίρνει ο λαός απέναντι στη ζωή και στο θάνατο μπορεί να συνοψιστεί στο Σολωμονικό στίχο: Γλυκιά η ζωή κι ο θάνατος μαυρίλα. Χαρείτε, νιοί, τις όμορφες και νιές, τα παλικάρια κι εσείς οι χαμογέροτες χαρείτε τα παιδιά σας. Σαν όνειρο που είδα χτές κοντά να ξημερώσει, ετσι είν' ετούτος ο ντουνιάς, ο ψεύτικος ο κόσμος.

6 Σ' αυτόν τον κόσμο πού 'μαστε, άλλοι τον είχαν πρώτα Σε μας τον παραδώσανε κι άλλοι τον καρτεράνε, Καλότυχα είναι τα βουνά, ποτέ τους δεν γερνάνε, Το καλοκαίρι πράσινα και το χειμώνα χιόνι. Ο λαός δείχνει ιδιαίτερη ευαισθησία στα θέματα της αγάπης. Έχουμε να κάνουμε με αξίες πανανθρώπινες, γήινες, μα ωστόσο εξευγενισμένες. Δεν μπορούμε να πούμε ότι τα διακρίνει η αγνότητα, μα ούτε και η χυδαιότητα. Κοιμήσου, αστρί, κοιμήσου αυγή, κοιμήσου, νιο φεγγάρι Ξύπνα, σήκω, μήλα, τρυφερή μηλιά. Καλή σου μέρα, πέρδικα, χρυσής αυγής τρυγόνα. Ο Αυγερινός κι η Πούλια, τ' άστρα της αυγής, και το λαμπρό φεγγάρι με ξεπλάνεψαν. Κι όντας εβγήκε ο ήλιος, με ξαγνάντεψε εις το πλευρό της κόρης που κοιμότανε. Γυρνώ, την κόρην βλέπω που κοιμότανε. Στέκω και διαλογούμαι. Πώς να της το ειπώ; Πώς να την αξυπνήσω; Την πολυαγαπώ. Μια κάπως αδέξια γυναικεία κίνηση μπορεί να εξάψει την ερωτική φαντασία, σαν εκέινη την κυρά με τις δούλες της όπου: Πλέναν κι απλώναν και με την άμμο παίζαν Κι ακριοφύσησε γλυκός βοριάς αέρας Κι αντισήκωσε το γυροφούστανό της Κι αντιφάνηκε το ποδοστράγαλό της. Έλαμψε ο γιαλός, λάμψαν τα περιγιάλια. Πολλά δημοτικά τραγούδια τα διακρίνει μια περιγελαστική διάθεση και μια αίσθηση χιούμορ, όπως αυτό: Απρίλη, Απρίλη δροσερέ και Μάη με τα λουλούδια, όλον τον κόσμο γιόμισες λουλούδια και καλούδια και μένα βαρυφόρτωσες την άσχημη γυναίκα. Να την πουλήσω δεν μπορώ, να τη σκοτώσω κι όχι. Θε να την πάω σε χρυσικό να την περιχρυσώσει. Αυτός ο λαός που από τα Ομηρικά και πιο πίσω χρόνια μοιάζει, θα λέγαμε, με τα ταξιδιάρικα πουλιά, να πως αφήνει τη ψυχή του να εκφραστεί, να ξεσπάσει, για τα βάσανα της ξενιτιάς: Την ξενιτιά, την ορφανιά, την πίκρα, την αγάπη, Τα τέσσερα τα ζύγιασα. Βαρύτερα είν' τα ξένα. Ούλοι τον ήλιο τον τηρούν που πάει να βασιλέψει Κι η κόρη, πού 'χει τον καημό, τα σύγνεφα αγναντεύει. Ποιές θάλασσες και ποια στεριά χάιροται τον καλό μου! Αυτούς που βρίσκονται στα ξένα τους τρώει το μαράζι του γυρισμού, που όμως δεν λείπουν πάντα τα εμπόδια, οι αναποδιές που όλο και αναβάλλουν την απόφαση, κάποτε μάλιστα τη ματαιώνουν και οριστικά. Όντας κινάω για να 'ρθω, χιόνια και βροχές κι όντας γυρίζω πίσω, ήλιος, ξαστεριά. Σελώνω τ' άλογό μου, ξεσελώνεται. Πιάνω γραφή να γράψω και ξεγράφεται. Ο θάνατος είναι κάτι βέβαια το αναπόφευκτο, όμως δεν μπόρεσε ποτέ η ψυχή του λαού να εξοικειωθεί με την αραχνιασμένη και αποκρουστική αυτή ιδέα. Για πες μου τι του γύρεψες ευτού του κάτου κόσμου; Ευτού βιολιά δεν παίζουνε, νταούλια δεν βαρούνε, ευτού συν δυο δεν περπατούν, συν τρεις δε κουβεντιάζουν. Η προσωποποίηση του θανάτου, του χάρου και ο στιγματισμός του με τα μελανότερα χρώματα δείχνει πόση δύναμη και με πόσο πάθος ο λαός αγάπησε τη ζωή. Τον είδε που κατέβαινε στους κάμπους καβαλάρης. Μαύρος ήταν μαύρα φορεί, μαύρο και τ' άλογό του.

7 Εγώ για το χατίρι σου τρεις βάρδιες είχα βάλει, είχα το ήλιο στα βουνά και τον αϊτό στους κάμπους και τον βοριά τον δροσερό τον είχα στα καράβια, Μα ο ήλιος εβασίλεψε κι ο αϊτός αποκοιμήθη και τον βοριά τον δροσερό τον πήραν τα καράβια. Κι έτσι του δόθηκε ο καιρός του χάρου και σε πήρε. Ο λαϊκός τραγουδιστής βάζει τις ψυχές των νεκρών, πριν εγκαταλείψουν οριστικά τούτο τον κόσμο, να τους περάσει για στερνή φορά από αγαπημένα μέρη, όπως τούτο: Χάρε μου, διάβου από χωριό, κάτσε σε κρύα βρύση, να πιούν οι γέροντες νερό και οι νιοι να λιθαρήσουν και τα μικρά παιδόπουλα λουλούδια να μαζώξουν. Η ζωή δεν ξεκολλάει, δεν παραδίνεται εύκολα, όταν μάλιστα αυτή είναι ριζωμένη σε νέα κορμιά. Μα σαν το βάλει ο χάρος πείσμα, βγαίνει στο τέλος πάντα αυτός ο νικητής. Και πήγαν και παλεύανε σε μαρμαρένια αλώνια. Κι εννιά βολές τον έβαλε ο νιός το χάρο κάτου. Μα πάνω πάνω στις εννιά βολές του χάρου βαρυφάνη. Τους κόπους, τις προσπάθειες που καταβάλει ο άνθρωπος για να τιθασεύσει τη φύση και να τη θέσει στην υπηρεσία του, αλλά και το κόστος που πληρώνει αυτός στην προσπάθειά του αυτή, την έχει αποτυπώσει στα τραγούδια του, στη μπαλάντα (μαντινάδα) "στης Άρτας το γιοφύρι". Σαράντα μαστορόπουλα κι εξήντα δυο μαστόροι γιοφύριν εστεριώνανε στης Άρτας το ποτάμι. Ολημερίς εχτίζανε, το βράδυ γκρεμιζόταν. Μοιρολογούν οι μάστοροι και κλαιν οι μαθητάδες. Αλοίμονο στους κόπους μας, κρίμα στις δουλεψιές μας, ολημερίς να χτίζουμε, το βράδυ να γκρεμιέται! Το εξώφυλλο του έργου του Claude Fauriel "Chants populaires de la Greèce Moderne", τ. Α', Paris 1824 Αυτά όμως που περισσότερο και γνησιότερα εκφράζουν τον νεοέλληνα, είναι τα κλέφτικα. Αναφέρονται στην ασταμάτητη πάλη των αϊτών των ελληνικών βουνών ενάντια στο μυσαρό Ασιάτη δυνάστη. Διατυπώνεται τούτο θαυμάσια στην απάντηση που έδωσε ο Γέρος του Μοριά προς τον Άγγλο ναύαρχο Χάμιλτον, όταν οι επαναστάτες πήραν το Ναύπλιο. Ο Χάμιλτον πρότεινε στον Κολοκοτρώνη να μεσολαβήσει η Αγγλία για τη διευθέτηση της διαφοράς ανάμεσα στους επαναστάτες και την Τουρκία. "Αυτό δε γίνεται ποτέ - τον έκοψε απότομα ο Κολοκοτρώνης - εμείς συμβιβασμό ποτέ δεν κάνουμε με το Σουλτάνο. Άλλους έκοψε, άλλους σκλάβωσε με το σπαθί και άλλοι, καθώς εμείς, ζούσαμε λεύτεροι από γενιά σε γενιά. Ο βασιλέας μας (Κ. Παλαιολόγος) σκοτώθηκε, καμιά συνθήκη δεν έκαμε. Η φρουρά του έχει παντοτινό πόλεμο με τους Τούρκους και δυο κάστρα είναι άπαρτα. Η φρουρά του βασιλέα μας

8 είναι οι Κλέφτες και τα κάστρα του το Σούλι, η Μάνη και τα βουνά". Αναφέρονται ακόμα τα κλέφτικα τραγούδια και στα βάσανα, στις ταλαιπωρίες (το πικρό ψωμί) και στο παράπονο των Κλεφτών, που άφηναν τη ζωή αυτή συνήθως πάνω στον ανθό τους και με το μαράζι ότι δεν αξιώθηκαν να δουν την πατρίδα λεύτερη. Παιδιά μ' σα θέλτε λεβεντιά και κλέφτες για να πάτε, εμένα να ρωτήσετε πως τα περνάν οι κλέφτες. Δώδεκα χρόνους έκαμα στους κλέφτες καπετάνιος, ζεστό ψωμί δεν έφαγα, δεν πλάγιασα σε στρώμα, ολημερίς στον πόλεμο, την νύχτα καραούλι. Είναι κρίμα, που τα σημερινά παιδιά ζητούν να ξεδιψάσουν σε άλλες πηγές, ως επί το πλείστον ξενικές, και ελάχιστα στρέφονται προς τα αθάνατα αυτά δημιουργήματα της λαϊκής μας ψυχής, την λαϊκή μας παράδοση. Γιατί η απομάκρυνση από τις ρίζες θα μας κάνει να ξεχάσουμε την ιστορία μας, την εθνική μας ταυτότητα, τις καταβολές μας. Βιβλιογραφία 1. Κ. Θ. Δημαράς, "Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας" 2. Θ. Γιαννόπουλος, "Συλλογή Ποιημάτων" 3. Απόστολος Σαχίνης, "Νεοελληνική Γραμματεία", Παραδόσεις στη Μετεκπαίδευση Διδασκάλων. 4. Αριστείδης Βουγιούκας, "Ιστορία της Παιδείας", Παραδόσεις στη Μετεκπαίδευση Διδασκάλων. 5. Δημ. Οικονομίδης, "Λαογραφία", Παραδόσεις στη Μετεκπαίδευση Διδασκάλων στο Δ.Δ.Ε. Άλλες Πηγές 1. Α. Πολίτης (επιμέλεια): Claude Fauriel, Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, Α, Η έκδοση του , Β, Ανέκδοτα κείμενα, Αναλυτικά κριτικά υπομνήματα, Παράρτημα, Επίμετρα, Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) 1999, σελ., Α, Πολίτης: "Το δημοτικό τραγούδι", Ιστορία του ελληνικού έθνους, ΙΑ, Αθήνα (Εκδοτική Αθηνών) 1975, Α. Πολίτης: Η ανακάλυψη των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών. Προϋποθέσεις, προσπάθειες και η δημιουργία της πρώτης συλλογής, Αθήνα (Θεμέλιο) 1984, 423 σελ.+16 πιν. 4. Α. Πολίτης (επιμέλεια): Το δημοτικό τραγούδι. Κλέφτικα, Αθήνα (Ερμής -σήμερα Εστία - Ν.Ε.Β.) 1973, 31985, ξδ +160 σελ 5. Α. Πολίτης: Κατάλοιπα Fauriel και Brunet de Presle. Αναλυτικός κατάλογος, Αθήνα (Κ.Ν.Ε.-Ε.Ι.Ε.) 1980, λβ +109 σελ. 6. Claude Fauriel, Chants populaires de la Grece Moderne, I-II, Paris CLAUDE FAURIEL, Τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, Μετάφραση: Απ. Δ. Χατζηεμμανουήλ., Εισαγωγή: Ν.Α. Βέης., Ν.Δ. Νίκας, Αθήνα 1956, σελ Ν. Γ. ΠΟΛΙΤΗΣ, "Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού", Αθήνα 1914, σελ ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ (επιμέλεια), "Το δημοτικό τραγούδι. Παραλογές", Ερμής (σήμερα: Εστία), Αθήνα 1970, σελ Γ.Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ, "Για μια ποιητική του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού" Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1988, σελ M. Brunet de Presle (Membre de l'académie des Inscriptions et des Belles-Lettres), Alexandre Blanchet "Grèce, depuis la conquête romaine jusqu' à nos jours", Histoire et description de la Grèce, Firmin Didot Freères, Fils et Cie, Editeurs, 589p. 12. Arnoldus Passow, «Τραγούδια Ρωμαίικα» Lipsiae - Athenis, 1860 αριθ. 226.