Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΚΑΙΟ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗ Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΚΑΙΟ ΕΥΑΡΜΟΓΕ ΔΗΜΟΙΟΤ ΔΙΚΑΙΟΤ ΚΑΘΗΓΗΣΗ : ΑΝΔΡΕΑ Γ. ΔΗΜΗΣΡΟΠΟΤΛΟ ΟΦΙΑ ΠΟΥΡΟΥΖΑΝΗ Α.Μ ΑΘΗΝΑ 2014

2 ΠΙΝΑΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Ειςαγωγι Σο κράτοσ φντομθ ιςτορικι αναδρομι Θεωρίεσ περί κράτουσ... 5 Οριςμόσ. 8 τοιχεία του κράτουσ Η κοινωνία Οριςμόσ... 9 χζςθσ κράτουσ και κοινωνίασ Η διάκριςθ κράτουσ και κοινωνίασ.. 10 Η ενότθτα κράτουσ και κοινωνίασ Σο κράτοσ δικαίου και κοινωνικό κράτοσ Ειςαγωγι 12 Κράτοσ δικαίου Ιςτορικι εξζλιξθ. 14 Οριςμόσ. 15 Εννοιολογικά ςτοιχεία.. 15 υνταγματικζσ εγγυιςεισ 16 Κοινωνικό Κράτοσ Ιςτορικι εξζλιξθ 18 Οριςμόσ.. 19 Εννοιολογικά ςτοιχεία υνταγματικι κατοχφρωςθ υμπζραςμα Περίλθψθ Βιβλιογραφία

3 Εισαγωγή Η παροφςα εργαςία αςχολείται με τθ διάκριςθ κράτουσ και κοινωνίασ και τθ ςθμαςία τθσ ςτο δθμόςιο δίκαιο. Σο κράτοσ και θ κοινωνία αποτελοφν δφο ζννοιεσ που υπιρξαν αντικείμενο μελζτθσ από πολλοφσ κλάδουσ τθσ επιςτιμθσ και τθσ κεωρίασ. Ο άνκρωποσ ωσ κοινωνικι οντότθτα επιδιϊκει να ενεργά, να δρα ςε οργανωμζνα κοινωνικά ςφνολα. Απαραίτθτο ςτοιχείο για τθν ομαλι ςυμβίωςθ των ατόμων ςτθν κοινωνία αποτελεί θ κρατικι μορφι. Σο κράτοσ ωσ ιδιαίτερθ μορφι κοινωνικισ οργάνωςθσ είναι το κατεξοχιν υπεφκυνο «όργανο» για τθν ομαλι ςυμβίωςθ των ατόμων. Διαφζρει λοιπόν το κράτοσ από τθν κοινωνία ι ταυτίηεται με αυτι ; Όπωσ κα δοφμε παρακάτω θ ςχζςθ κράτουσ και κοινωνίασ υπιρξε άμεςα επθρεαςμζνθ από τισ ιςτορικζσ πολιτικζσ εξελίξεισ. Οι πρωτόγονεσ κοινωνίεσ ιταν κοινωνίεσ χωρίσ κράτοσ. Όμωσ κακόςον ο άνκρωποσ αναηθτοφςε τθν ευθμερία και ανάπτυξι του είχε κατανοιςει ότι είναι αναγκαία θ διαςφάλιςθ των ατομικϊν του δικαιωμάτων και ελευκεριϊν. Κατά το πζραςμα των χρόνων παρατθρείται μια ενότθτα του κράτουσ και τθσ κοινωνίασ. Σα τελευταία χρόνια ζχουν επζλκει ςθμαντικζσ μεταβολζσ ςε κάκε χϊρο τθσ κοινωνικισ, οικονομικισ και πολιτικισ ηωισ, με αποτζλεςμα τον επθρεαςμό τθσ ζννομθσ τάξθσ. Η δυαδιςτικι προςζγγιςθ τθσ ζννομθσ τάξθσ που οδθγοφςε ςτθ διάκριςθ του δικαίου ςε δθμόςιο και ιδιωτικό ζχει πλζον ξεπεραςκεί. Ο νομικόσ μονιςμόσ ζχει κακιερϊςει τθν ενότθτα τθσ ζννομθσ τάξθσ και τθν αναγωγι του υντάγματοσ ωσ ρυκμιςτισ όχι μόνο των ςχζςεων του δθμοςίου δικαίου αλλά και των διαπροςωπικϊν ςχζςεων. Σο κράτοσ δικαίου ζχει εξελιχκεί ςε κοινωνικό κράτοσ. Σο ανακεωρθμζνο άρκρο 25 του υντάγματοσ αναφζρει πλζον ρθτά το απαραβίαςτο τθσ ανκρϊπινθσ αξίασ αλλά και τθ αρχι του κοινωνικοφ κράτουσ. Με τθ διάταξθ αυτι το Ελλθνικό φνταγμα είναι το πρϊτο ευρωπαϊκό ςτο οποίο κατοχυρϊνεται θ αρχι τθσ τριτενζργειασ των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων και θ ιςχφσ του επεκτείνεται και ςτισ ςχζςεισ μεταξφ ιδιωτϊν. Αναμφίβολα θ κακιζρωςθ τθσ αρχισ του κοινωνικοφ κράτουσ δικαίου αποτελεί ςθμαντικι 3

4 πρωτοπορία τθσ χϊρασ μασ ςε μια εποχι όπου κυριαρχεί θ παγκοςμιοποίθςθ και θ ανζλεγκτθ λειτουργία τθσ οικονομίασ τθσ αγοράσ. Το κράτοσ Σο κράτοσ αποτελεί μζχρι και ςιμερα τθν κυρίαρχθ μορφι πολιτικισ, κοινωνικισ και οικονομικισ οργάνωςθσ. Ειδικότερα το κράτοσ είναι ο κορυφαίοσ κεςμόσ που διειςδφει ςε όλεσ τισ πτυχζσ τθσ κοινωνικισ ςυμβίωςθσ, ελζγχοντασ, εποπτεφοντασ και προγραμματίηοντασ τθν οργάνωςθ και λειτουργία τθσ ςφγχρονθσ κοινωνίασ. φμφωνα με το Schmitt «Κράτοσ είναι το πολιτικό status ενόσ λαοφ» Σφντομη Ιςτορική Αναδρομή Για τον χαρακτθριςμό του κράτουσ ιδθ από τθν αρχαιότθτα ζχουν χρθςιμοποιθκεί διάφοροι όροι. Ο όροσ κράτοσ εμφανίηεται ςτθν Αναγζννθςθ με πρόδρομο τον Machiavelli ο οποίοσ ςτο ζργο του «ο Ηγεμόνασ» (1515) χρθςιμοποιεί τον οριςμό μόνο ταυτολογικά χωρίσ να προβαίνει ςτθ διατφπωςθ του. Ζχει λοιπόν δοκεί μεγάλθ ςθμαςία ςτθν εποχι τθσ Αναγζννθςθσ ο όροσ κράτοσ αφοφ δθμιουργοφνται τα πρϊτα πραγματικά κράτθ με τισ ιταλικζσ θγεμονίεσ. Όμωσ ιδθ πριν από τθν Αναγζννθςθ ςτθν Αρχαία Ακινα αλλά και ςτθ Ρϊμθ υπιρξαν ιδιαίτερεσ οργανωμζνεσ κοινωνίεσ (πόλεισ κράτθ) οι οποίεσ μποροφςαν να τουσ αποδοκεί θ ζννοια του κράτουσ. τθν αρχαιότθτα το κράτοσ είχε διαφορετικι εννοιολογικι προςζγγιςθ από ότι ςιμερα, ςιμαινε τθν ιςχφ και τθν πολιτικι αρχι, τθν πολιτικι εξουςία που ζχει κατά κάποιο τρόπο κεςμοποιθκεί (κράτοσ<κρατω *υπεριςχφω+ ). Αντιςτοίχωσ θ ζννοια «Πολιτεία» θ οποία είχε χρθςιμοποιθκεί από τον Αριςτοτζλθ, αντιςτοιχοφςε ςτθ ςφγχρονθ ζννοια του πολιτεφματοσ και ευρφτερα ςε ζνα ςφνολο κανόνων για τθν οργάνωςθ τθσ πολιτικισ ηωισ δθλαδι «εςιμαινεν αφ ενόσ μεν το πολίτευμα αφ ετζρου δε εκ των διαφόρων μορφϊν πολιτευμάτων τθν δθμοκρατίαν» 1. Ενϊ με τον όρο πόλισ εννοείτο θ πολιτικι εξουςία. 1 Κ.Λ.Γεωργοπούλου, Συνταγματικό Δίκαιο, Αθήναι 1975, ςελ 5 4

5 Σο ςφγχρονο περιεχόμενο τθσ ζννοιασ κράτουσ αποδίδεται για πρϊτθ φορά ςε επίςθμο κείμενο ςτθ υνκικθ τθσ Βεςτφαλίασ (1648), όπου τα κράτθ νοοφνται κατά τθν ζννοια τθσ εκνικισ κυριαρχίασ ωσ «superiorem non recognoscentes» 2. Η δθμιουργία του κράτουσ ςυνδζεται άμεςα με τθ μετάβαςθ από τθ φεουδαρχία ςτον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγισ και τθν ανάδυςθ τθσ αςτικισ τάξθσ. Ζτςι ςταδιακά διαμορφϊνονται εκείνεσ οι οικονομικζσ και κοινωνικζσ ςυνκικεσ που επιτρζπουν τθν επιβολι του κράτουσ ωσ μια μορφι οργάνωςθσ τθσ κοινωνίασ. Όςον αφορά τον ελλθνικό χϊρο οι όροι κράτοσ και πολιτεία επανεμφανίηονται πολφ αργότερα με πρϊτο κείμενο αναφοράσ το χζδιο υντάγματοσ του Ριγα το οποίο υπιρξε ο πρόδρομοσ των επαναςτατικϊν υνταγμάτων. Ακολουκοφν το φνταγμα τθσ Επιδαφρου (1822), Άςτρου (1823) και Σροιηινασ (1827) ςτα οποία γίνεται αναφορά κυρίωσ ςτον όρο επικράτεια. Ζπειτα οι δφο αυτοί όροι ( κράτοσ και πολιτεία) τείνουν να ταυτιςτοφν, ςτα επόμενα ςυνταγματικά κείμενα του 1844, 1864, 1911, 1952 όπου τελικά ςτο ιςχφον φνταγμα του 1975 χρθςιμοποιοφνται ωσ ςυνϊνυμοι. Θεωρίεσ περί κράτουσ Σο κράτοσ ωσ ιδιαίτερθ μορφι κοινωνικισ οργάνωςθσ ζχει αποτελζςει αντικείμενο πολλϊν κεωρθτικϊν αναλφςεων. Πζρα από τισ λεγόμενεσ οργανικζσ κεωρίεσ θ οποίεσ αναπτφχκθκαν ςτθ αρχαία Ελλάδα και αντιλαμβάνονται το κράτοσ ωσ φυςικό φαινόμενο που δθμιουργείται από τθν ίδια τθν κοινωνικι φφςθ του ανκρϊπου, διατυπϊκθκαν ακόμθ κεοκρατικζσ και οικονομικισ κατεφκυνςθσ κεωρίεσ. Οι κεοκρατικζσ κεωρίεσ υποςτθριγμζνεσ κυρίωσ από κακολικοφσ κεολόγουσ όπωσ ο Bossuetκαι ο Stahl κινοφνται ςτθ βάςθ ότι το κράτοσ είναι δθμιοφργθμα τθσ κείασ κζλθςθσ και χρθςιμοποιικθκαν ιδιαίτερα για τθ ςτιριξθ τθσ μοναρχικισ εξουςίασ. Ωσ εκπρόςωποι τθσ πλουραλιςτικισ κεωρίασ για το κράτοσ ο Thomas Hobbes και ο John Locke υποςτιριξαν ότι το κράτοσ προζκυψε ωσ αποτζλεςμα οικειοκελοφσ ςυμφωνίασ ι κοινωνικοφ ςυμβολαίου, το οποίο το αποδζχονται τα άτομα, 2 Κ.Γ. Μαυριάσ, Συνταγματικό Δίκαιο, Τρίτη έκδοςη, Αντ Ν Σακκουλα 2004, ςελ 52 5

6 αναγνωρίηοντασ ότι μόνο θ εγκακίδρυςθ μιασ κυρίαρχθσ εξουςίασ κα μποροφςε να προςτατζψει από τθν αναςφάλεια, τθν αταξία και τθ βιαιότθτα τθσ φυςικισ κατάςταςθσ. Ωσ κεωρία τθσ κοινωνίασ ο πλουραλιςμόσ διατείνεται ότι ςτισ φιλελεφκερεσ δθμοκρατίεσ θ εξουςία διαχζεται ευρζωσ και ιςομερϊσ. Ωσ κεωρία του κράτουσ, υποςτθρίηει ότι το κράτοσ είναι ουδζτερο ςτο βακμό που δζχεται τθν επιρροι ποικίλων ομάδων και ςυμφερόντων και όλων των κοινωνικϊν τάξεων. 3 Επομζνωσ τα ςυμφζροντα του κράτουσ ςυμπίπτουν με τα ςυμφζροντα τθσ κοινωνίασ. Αντίκετα οικονομικι εξιγθςθ για τθ δθμιουργία του κράτουσ διατυπϊνει θ μαρξιςτικι και λενινιςτικι κεωρία ςφμφωνα με τισ οποίεσ το κράτοσ είναι θ πολιτικι οργάνωςθ τθσ οικονομικά κυρίαρχθσ τάξθσ και ζχει ωσ ςκοπό τθ διαχείριςθ του υφιςτάμενου οικονομικοφ κακεςτϊτοσ και τθν εξουδετζρωςθ τθσ αντίςταςθσ των άλλων τάξεων. 4 Ζτςι ςφμφωνα με τον Karl Marx θ βαςικι λειτουργία του κράτουσ κεωρείται θ διατιρθςθ τθσ κοινωνικισ τάξθσ, το ίδιο δε το κράτοσ ορίηεται ωσ το ςφνολο των κεςμϊν που ςυντθροφν τθν τάξθ και εξαςφαλίηουν κοινωνικι ςτακερότθτα. Όςον αφορά τθν μαρξιςτικι προςζγγιςθ ςτθ διάκριςθ κράτουσ και κοινωνίασ το κράτοσ αποτελεί τον «διαιτθτι» των κοινωνικϊν ανταγωνιςμϊν. Η οικονομικι δομι τθσ κοινωνίασ αποτελεί τθ βάςθ πάνω ςτθν οποία κεμελιϊνονται τα νομικά και πολιτικά εποικοδομιματα. Σο κράτοσ αναλαμβάνει ρόλο να εμποδίηει τθν διάςπαςθ τθσ κοινωνίασ οριοκετϊντασ και χαλιναγωγϊντασ τουσ ταξικοφσ ανταγωνιςμοφσ. Επομζνωσ ςκοπόσ του κράτουσ είναι θ διατιρθςθ τθσ κοινωνικισ ομαλότθτασ. Αξιοςθμείωτθ είναι θ «κακαρι» προςζγγιςθ του κράτουσ από τον Hans Kelsen, ο οποίοσ ςυνζλαβε το κράτοσ ωσ το ςφνολο των κανόνων δικαίου που ιςχφουν ςε ζνα λαό, δθλαδι μια ζννομθ τάξθ. Η κεωρία αυτι αποτελεί ςυνζχεια των κεοκρατικϊν αντιλιψεων περί κράτουσ. Ειδικότερα ο Kelsen υποςτιριηε ότι ο κεμελιϊδθσ κανόνασ δεν αποτελεί κετικό δίκαιο αλλά φυςικό. Η ζννομθ τάξθ πρζπει να ιδρφει για τθ δθμιουργία και εφαρμογι των κανόνων που τθν 3 Andrew Heywood, Ειςαγωγή ςτην Πολιτική, Πόλισ, έβδομη έκδοςη 2010, ςελ Α.Γ.Δημητρόπουλοσ, Γενική Συνταγματική Θεωρία, εκδ Αντ.Ν.Σακκουλα 2004, ςελ

7 αποτελοφν εξειδικευμζνα όργανα. Επομζνωσ το κράτοσ είναι μια ζννομθ τάξθ ςχετικϊσ ςυγκεντρωμζνθ. Λζγεται κακαρι κεωρία γιατί είναι αποκλειςτικϊσ νομικι, όμωσ δεν απορρίπτει τα τρία πραγματικά ςτοιχεία του κράτουσ. Όςον αφορά τθν Θετικιςτικι κεωρία του ιδρυτι τθσ ςχολισ του Μπορντϊ, Leon Duguit, τα τρία ςτοιχεία του κράτουσ διαφοροποιοφνται. Σο κράτοσ ςφμφωνα με το γάλλο φιλόςοφο γεννάται όταν ςε μια κοινωνικι ομάδα οι ιςχυρότεροι επιβάλλουν τθ κζλθςι τουσ ςτουσ αςκενζςτερουσ. Ζτςι θ κοινωνία διαφοροποιείται ςε κυβερνϊντεσ, δθλαδι πρόςωπα που διακζτουν τθ δφναμθ του φυςικοφ καταναγκαςμοφ και τουσ κυβερνωμζνουσ. Ο φυςικόσ καταναγκαςμόσ επζρχεται από τθν οργάνωςθ και τον ζλεγχο των δθμοςίων υπθρεςιϊν εντόσ οριοκετθμζνου εδαφικοφ χϊρου. Επομζνωσ τα τρία πραγματικά ςτοιχεία του κράτουσ είναι το ζκνοσ, οι δθμόςιεσ υπθρεςίεσ και το ζδαφοσ. Η κοινωνικι αλλθλεγγφθ αποτελεί το ςτοιχείο το οποίο πρζπει να διζπει τισ ςχζςεισ μιασ οργανωμζνθσ ςε κράτοσ κοινωνίασ ανκρϊπων, και το οποίο πρζπει να ςυνάδει με τθ βοφλθςθ των κυβερνϊντων. Αντικζτωσ οι περιςςότεροι γάλλοι δθμοςιολόγοι υποςτιριηαν ότι θ κοινωνικι αλλθλεγγφθ αποτελεί το ηθτοφμενο και ζτςι οδθγοφμαςτε ςε ζνα ακόμθ απρόςφορο οριςμό. Οι περιςςότεροι υποςτιριξαν ότι το κράτοσ διακζτει νομικι προςωπικότθτα και ότι το κράτοσ αποτελεί πραγματοποίθςθ τθσ ενότθτασ του κοινωνικοφ ςϊματοσ χάρισ ςτο ζκνοσ. Ο Adhemar Esmein ζχει χαρακτθρίςει το κράτοσ ωσ θ νομικι προςωπικότθτα του ζκνουσ και ο Maurice Hauriou εκλαμβάνει το κράτοσ ωσ ουςιϊδθ κεςμό τθσ κοινωνικισ τάξθσ. ( regle de droit) Επθρεαςμζνοι από τα διδάγματα τθσ κλαςικισ γερμανικισ και γαλλικισ ςχολισ οι Ζλλθνεσ ςυνταγματολόγοι ζςπευςαν να δϊςουν ζνα οριςμό που να καλφπτει πλιρωσ τθν ζννοια κράτοσ. Από τουσ πρϊτουσ εκπροςϊπουσ τθσ ελλθνικισ ςυνταγματικισ κεωρίασ ιταν ο Ν.Ν. αρίπολοσ ο οποίοσ προςζδωςε ςτο κράτοσ τον ακόλουκο οριςμό : «κράτοσ είναι λαόσ μονίμωσ εγκατεςτθμζνοσ εισ ωριςμζνων χωραν και ωργανωμενοσ εισ νομικόν πρόςωπον εξαςκοφν πολιτικιν εξουςίαν εξ ιδίου δικαίου ι πρωτογενι» 5. 5 Ν.Ν.Σαρίπολοσ, Συνταγματικό Δίκαιο τόμοσ Α, εν Αθήναισ, 1897,ςελ 12 7

8 Οριςμόσ Κράτοσ (État, State, Stato, Staat, Estado<status λατ.<θ κατάςταςθ του ίςταςκαι) είναι θ οργανωμζνθ κοινωνία ανκρϊπων εγκατεςτθμζνων ςε ςυγκεκριμζνθ χϊρα, θ οποία αςκεί ςτα μζλθ τθσ αυτοδφναμθ εξουςία και ζχει τθ μορφι του νομικοφ προςϊπου. 6 Στοιχεία του κράτουσ Επομζνωσ για να υπάρξει κράτοσ είναι απαραίτθτο να ςυντρζχουν 3 βαςικά ςτοιχεία, ο λαόσ, θ χϊρα και θ εξουςία. Ειδικότερα ο λαόσ υπό ευρεία ζννοια περιλαμβάνει όλουσ τουσ πολίτεσ, δθλαδι όςουσ ζχουν τθν ίδια ικαγζνεια, ανεξάρτθτα από τα αν διακζτουν ι όχι δικαίωμα ψιφου 7. Πρζπει ςαφϊσ θ ζννοια του λαοφ να διακρίνεται από τισ ζννοιεσ ζκνοσ και πλθκυςμόσ. Χϊρα ι επικράτεια καλείται θ εδαφικι ζκταςθ ι ο γεωγραφικόσ χϊροσ εντόσ του οποίου αςκείται θ κρατικι εξουςία επί των προςϊπων που είναι εγκατεςτθμζνα ι διαμζνουν ςε αυτιν, ωσ πολίτεσ τθσ ι ωσ αλλοδαποί. Σα όρια τθσ χϊρασ κακορίηονται κατά κανόνα από διεκνείσ ςυβάςεισ. Σζλοσ εξουςία είναι θ από το δίκαιο αναγνωριηόμενθ ικανότθτα επιβολισ αποφάςεων. 8 Για τθν φπαρξθ εξουςίασ είναι απαραίτθτα τρία μερικότερα ςτοιχεία, θ βοφλθςθ, θ απόφαςθ και θ εκτζλεςθ. Δεν πρζπει να ςυγχζεται θ εξουςία με τθ δφναμθ θ οποία δεν αναγνωρίηεται ωσ ζννοια νομικι. Η κρατικι εξουςία πρζπει να είναι κατά πρϊτον πρωτογενισ και αυτοδφναμθ, δεφτερον κυρίαρχθ, τρίτον κεςμοποιθμζνθ και τζλοσ ενιαία και αδιαίρετθ Α.Γ.Δημητρόπουλοσ, Σύςτημα ςυνταγματικού δικαίου, Μέροσ Α, Αντ Ν Σάκκουλασ 2004, ςελ Α.Γ.Δημητρόπουλοσ, Σύςτημα ςυνταγματικού δικαίου, Μέροσ Α, Αντ. Ν. Σακκουλασ, 2004, ςελ Γ.Δημητρόπουλοσ, Σύςτημα ςυνταγματικού δικαίου, Μέροσ Α, Αντ. Ν. Σακκουλασ, 2004, ςελ Κ.Μαυριάσ, Συνταγματικό Δίκαιο, Εκδόςεισ Αντ.Ν.Σάκκουλα, 2005, ςελ 81 8

9 Σο κράτοσ διακζτει νομικι προςωπικότθτα. Ωσ νομικό πρόςωπο θ εξουςία θ οποία αςκείται από τα φυςικά πρόςωπα δεν ανικει ςε αυτά αλλά ςτο ίδιο το νομικό πρόςωπο του κράτουσ. Με κριτιριο τον τρόπο οργάνωςθσ τθσ κρατικισ εξουςίασ μποροφμε να διακρίνουμε τα κράτθ ςε δφο μεγάλεσ κατθγορίεσ: το ενιαίο κράτοσ και τα ομοςπονδιακά. Ιδιαίτερθ μορφι ομοςπονδίασ αποτελεί και θ Ευρωπαϊκι Ζνωςθ. Κοινωνία Οριςμόσ Κοινωνία νοείται το ςφνολο των ανκρϊπων που ςυμβιϊνουν ςε οριςμζνο τόπο ςε μια χρονικι περίοδο και όπου ανζπτυξαν οργανωμζνα πρότυπα ςχζςεων. Ωσ ζννοια προζρχεται από τθ λατινικι λζξθ societas. Η κοινωνία αποτελείται από τον λαό με τθν ευρεία ζννοια τθσ λζξεωσ, δθλαδι από το ςφνολο των πολιτϊν που ζχουν τθν ικαγζνεια του κράτουσ. Επίςθσ οι ανκρϊπινεσ κοινωνίεσ χαρακτθρίηονται από τισ ςχζςεισ ατόμων που μοιράηονται ζνα κοινό πολιτιςμό. Κατά τον Αριςτοτζλθ ο άνκρωποσ είναι από τθ φφςθ του πολιτικό ηϊο ( φυςεί πολιτκόν ηϊον *ηωον: ηωντανόσ οργανιςμόσ+, προοριςμζνο να ηει ςε μια οργανωμζνθ πολιτικι κοινωνία. Οι άνκρωποι εκ φφςεωσ ζχουν να καλφψουν ανάγκεσ που προκφπτουν από τθν ανκρϊπινθ ςυμβίωςθ. Επίςθσ οι άνκρωποι ςυμβιϊνοντασ ςε μια οργανωμζνθ κοινωνία μποροφν με ςυλλογικό τρόπο να εκπλθρϊςουν ςτόχουσ και απαιτιςεισ τα οποία δεν μποροφν να απαιτθκοφν δρϊντασ μεμονωμζνα. Η κοινωνία μπορεί να χαρακτθριςτεί ωσ ο ενδιάμεςοσ χϊροσ ανάμεςα ςτο κράτοσ και τουσ πολίτεσ, όπου οργανϊνονται ομάδεσ με ςυλλογικι δράςθ για τθν εξυπθρζτθςθ και τθν ικανοποίθςθ των κοινϊν τουσ ςυμφερόντων, αιτθμάτων και αξιϊν αςκϊντασ επίδραςθ ςτθν διαμόρφωςθ των πολιτικϊν αποφάςεων. 9

10 Σχζςη κοινωνίασ και κράτουσ Ζνα από τα ερωτιματα που απαςχολεί είναι αν το κράτοσ διαφζρει από τθν κοινωνία ι αν ταυτίηεται με αυτιν. Είναι αυτόνομο και ανεξάρτθτο από τθν κοινωνία ι είναι παραγωγό τθσ ; Τπθρετεί το κοινό ι ςυλλογικό καλό ι παίρνει το μζροσ προνομιοφχων ομάδων ι μιασ κυρίαρχθσ τάξθσ ; Η διάκριςη κράτουσ και κοινωνίασ Ιςτορικά οι πρωτόγονεσ κοινωνίεσ ιταν κοινωνίεσ χωρίσ κράτοσ. Η εξζλιξθ τθσ κοινωνίασ επθρζαηε άμεςα τθ δθμιουργία και εξζλιξθ του κράτουσ. Για το διαχωριςμό ανάμεςα ςε κράτοσ και κοινωνία πρωταγωνιςτικό ρόλο ζχει το πολίτευμα τθσ ζννομθσ τάξεωσ. Ζτςι κακόςον το πολίτευμα εξελιςςόταν κατά το πζραςμα των χρόνων τα νομικά ςφνορα των δφο οριοκετθμζνων περιοχϊν, κράτουσ και κοινωνίασ άρχιςαν να υποχωροφν. Σο απολυταρχικό κράτοσ ωσ πρϊτθ ιςτορικά μορφι δικαιοκρατικισ οργάνωςθσ τθσ κοινωνίασ, υπιρξε θ πρϊτθ μορφι αυτοδφναμθσ εξουςίασ με κυρίαρχο ςτοιχείο τον καταναγκαςμό. Φορζασ τθσ κυριαρχίασ υπιρξε ο μονάρχθσ ςτον οποίο υπαγόταν κάκε μορφι εξουςίασ. Επομζνωσ ςτο ςυγκεντρωτικό κράτοσ ιταν ανφπαρκτθ θ ζννοια του κράτουσ δικαίου με τθν ζννοια τθσ κοινωνικισ δεςμεφςεωσ τθσ εξουςίασ και του ςεβαςμοφ των δικαιωμάτων του ανκρϊπου, θ κοινωνία αποτελεί απλϊσ κεατι των πολιτικϊν δρϊμενων. Με το πζραςμα των χρόνων και τθ γζννθςθ τθσ αρχισ τθσ νομιμότθτασ θ κζλθςθ του μονάρχθ δεν ιταν εντελϊσ αδζςμευτθ αλλά εμφανιηόταν δια των νόμων. Ζτςι οι άνκρωποι αναγνωρίηονται ωσ φορείσ δικαιωμάτων. Αρχίηει λοιπόν το κοινωνικό ςφνολο να αςκεί μια πρϊτθσ μορφι επιρροι ςτα πολιτικά δρϊμενα. Η εξζλιξθ τθσ κοινωνίασ ςε βιομθχανικι ιρκε να ανατρζψει άρδθν τισ ςχζςεισ κράτουσ και κοινωνίασ. Η ιδιωτικι κοινωνία αναπαράγεται μόνθ τθσ χωρίσ τον ζλεγχο τθσ δθμόςιασ μζςω του ελεφκερου ανταγωνιςμοφ και άρα το κράτοσ δεν 10

11 παρεμβαίνει πλζον ςτισ ιδιωτικζσ ςχζςεισ. Για πρϊτθ φορά γίνεται διάκριςθ λειτουργιϊν και αναγνϊριςθ τθσ ατομικισ ελευκερίασ. Η φιλελεφκερθ αντίλθψθ για το κράτοσ ςθματοδοτεί τθν οριςτικι διάκριςθ μεταξφ κράτουσ και κοινωνίασ. Η προςταςία των πολιτϊν ζναντι τθσ κρατικισ παρζμβαςθσ ςτθν ελεφκερθ δράςθ τουσ και θ ανάγκθ οριοκζτθςθσ και περιοριςμοφ τθσ κρατικισ εξουςίασ ικανοποιικθκαν με τθν κακιζρωςθ υντάγματοσ ςτο οποίο κεμελιϊκθκε το κράτοσ δικαίου ωσ μθχανιςμόσ αντιςτάκμιςθσ του κράτοσ ιςχφοσ. φμφωνα με τθ διδαςκαλία τθσ διάκριςθσ κοινωνίασ και κράτουσ που αναπτφχκθκε ςτθ Γερμανία με κφριο εκφραςτι το Hegel, ωσ κράτοσ νοείται θ κρατικι εξουςία, ο χϊροσ των κρατικϊν κεςμϊν. Σο κράτοσ είναι μια θκικοπνευματικι τάξθ που προχφίςταται των πολιτϊν, βρίςκεται πάνω από αυτοφσ και δρα ανεξάρτθτα από τθ κζλθςι τουσ. Αντίςτοιχα θ κοινωνία γίνεται αντιλθπτι ωσ το άκροιςμα όλων των εμφανίςεων τθσ ανκρϊπινθσ ςυνφπαρξθσ εκτόσ του πλαιςίου του κράτουσ και ταυτόχρονα αποτελεί ζνα ςφςτθμα αναγκϊν κατατετμθμζνων ςε πλικοσ ομάδων που θ κακεμία επιδιϊκει μερικότερα ςυμφζροντα. Μεταξφ κράτουσ και κοινωνίασ υπάρχει μία διαχωριςτικι γραμμι που απαγορεφει ςτισ κοινωνικζσ ομάδεσ να υπειςζρχονται ςε κρατικά ηθτιματα. Πάνω ςε αυτι τθ κεωρία του διαχωριςμοφ βαςίςτθκε και θ κεμελιϊδθσ διάκριςθ του δικαίου ςε δθμόςιο και ιδιωτικό κακϊσ επίςθσ και θ κλαςικι κεωρία των ατομικϊν δικαιωμάτων αλλά και θ διαμόρφωςθ κεμελιωδϊν αρχϊν όπωσ οι αρχζσ του κράτουσ δικαίου και του κοινωνικοφ κράτουσ. 10 Η κεωρία του γερμανοφ Hegel δεν είχε ιδιαίτερθ απιχθςθ ςε άλλα κράτθ και αυτό επειδι το κράτοσ διειςδφει ςε όλεσ τισ μορφζσ κοινωνικι ςυμβίωςθ με αποτζλεςμα να μθν μποροφμε να το εξετάςουμε ξεχωριςτά. 10 Α.Γ.Δημητρόπουλοσ,, Γενική Συνταγματική Θεωρία, εκδ Αντ.Ν.Σακκουλα 2004, ςελ

12 Ενότητα κράτουσ και κοινωνίασ Κοινωνία και κράτοσ είναι δφο ςυνυφαςμζνεσ οντότθτεσ και δεν είναι δυνατι θ απομόνωςθ τθσ μιασ από τθν άλλθ, χωρίσ ταυτόχρονα όμωσ να ταυτίηονται. Σο κράτοσ ωσ πολιτικι οργάνωςθ τθσ κοινωνίασ δεν μπορεί να μθν επθρεάηεται και να διαμορφϊνεται αλλά και να εξελίςςεται από αυτι.. Η κοινωνικοποίθςθ του κράτουσ και θ κρατικοποίθςθ τθσ κοινωνίασ μετζκεςαν τα μεταξφ κράτουσ και κοινωνίασ όρια. Σο ποςοςτό ταφτιςθσ κράτουσ και κοινωνίασ εξαρτάται από το πολίτευμα, κακϊσ όςο δθμοκρατικότερο ζνα πολίτευμα τόςο μικρότερθ θ απόςταςθ κυβερνϊντωνκυβερνωμζνων και τόςο ςτενότερθ θ εξάρτθςθ κοινωνίασ και κράτουσ. Η φπαρξθ αντίκεςθσ κράτουσ και κοινωνίασ είναι ηιτθμα πολιτικισ πραγματικότθτασ και πθγάηει ιςτορικά από τθν αντίκεςθ μονάρχθ και λαοφ. Επομζνωσ εφόςον υπάρχει δθμοκρατικό πολίτευμα ο λαόσ αςκεί ο ίδιοσ τθν κρατικι εξουςία, παίρνει ο ίδιοσ τισ βαςικζσ κρατικζσ αποφάςεισ. τθ ςφγχρονθ Δθμοκρατία, ςε αντίκεςθ προσ άλλεσ μορφζσ διακυβζρνθςθσ θ αντίκεςθ ανάμεςα ςε κράτοσ και κοινωνία αίρεται κυρίωσ με τθν εφαρμογι των κεςμϊν άμεςθσ δθμοκρατίασ αλλά και με τθ δθμοκρατικι λειτουργία των πολιτικϊν κομμάτων. Όςο αυξάνεται θ δθμοκρατικοποίθςθ του κράτουσ, τόςο μειϊνεται θ ζνταςθ τθσ αντίκεςθσ κράτουσ και κοινωνίασ και τόςο περιςςότερο πλθςιάηει προσ τθν ιδανικι κατάςταςθ, δθλαδι τθ μεταξφ τουσ ταυτότθτα. 11 Κράτοσ Δικαίου και Κοινωνικό Κράτοσ Ειςαγωγή Για να κατανοιςουμε καλφτερα τισ ςχζςεισ ανάμεςα ςτο κράτοσ και τθν κοινωνία κα πρζπει να αναφερκοφμε ςε δφο ζννοιεσ οι οποίεσ αποδίδουν τθ μορφι και το περιεχόμενο τθσ κρατικισ εξουςίασ ςτον ευρφτερο κοινωνικό χϊρο. Ο όροσ 11 Δημητρόπουλοσ, Σύςτημα ςυνταγματικού δικαίου, Μέροσ Α, Αντ. Ν. Σακκουλασ, 2004, ςελ

13 Κράτοσ δικαίου και Κοινωνικό κράτοσ αναφζρονται ςε ςυγκεκριμζνθσ μορφισ κρατικισ οργάνωςθσ του ευρφτερου κοινωνικοφ χϊρου ( άρκρο 5 παρ.1 ). Και οι δφο μορφζσ αποδίδουν ςυγκεκριμζνθ ςχζςθ του κράτουσ προσ τθν κοινωνία, αυτό όμωσ που τισ διαφοροποιεί είναι θ ςτάςθ του κράτουσ απζναντι ςτθν κοινωνία. Η αρχι του κράτουσ δικαίου προθγικθκε ιςτορικά τθσ αρχισ του κοινωνικοφ κράτουσ. Σο κοινωνικό κράτοσ είναι ςυνζχεια και εξζλιξθ του κράτουσ δικαίου. Η δθμοκρατικοποίθςθ του κράτουσ και θ ςυνεχισ εξζλιξθ του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ ζκεςαν τισ βάςεισ για τθν κοινωνικι κατεφκυνςθ του κράτουσ. Από κράτοσ αποχισ το κράτοσ δικαίου εξελίχκθκε ςε προςτατευτικό και εξαςφαλιςτικό κοινωνικό κράτοσ. Σο περιεχόμενό τουσ προζκυψε λοιπόν μζςα από μια ιςτορικι εξζλιξθ του ςφγχρονου ςυνταγματικοφ κράτουσ ςτθν Ευρϊπθ και εξειδικεφτθκε ςε ειδικότερεσ αρχζσ από τθ νομολογία των δικαςτθρίων. Δεν αναφζρονται ρθτά ωσ κεμελιϊδεισ αρχζσ του υντάγματοσ. Σο φνταγμα όμωσ περιζχει ςειρά κανόνων ςτο ουςιαςτικό περιεχόμενο αυτϊν των δφο αρχϊν. Ειδικι μνεία πρζπει να γίνει ςτο άρκρο 25 1 του ελλθνικοφ υντάγματοσ όπου αναφζρει: «τα δικαιϊματα του ανκρϊπου ωσ ατόμου και ωσ µζλουσ του κοινωνικοφ ςυνόλου και θ αρχι του κοινωνικοφ κράτουσ δικαίου τελοφν υπό τθν εγγφθςθ του Κράτουσ». Σο ςυγκεκριμζνο άρκρο επομζνωσ διακθρφςςει τθν υποχρζωςθ τθσ πολιτείασ να εγγυάται τθν προςταςία των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων και να διαςφαλίηει τθν ανεμπόδιςτθ άςκθςι τουσ. Παράλλθλα, κατοχυρϊνει τθν αρχι του κοινωνικοφ κράτουσ δικαίου, όρο µε τον οποίο δθλϊνεται θ ςφνδεςθ τθσ κοινωνικισ αρχισ µε τθ δικαιοκρατικι αρχι. Με τθ ςυνταγματικι κατοχφρωςθ τθσ κοινωνικισ αρχισ ουςιαςτικά κεςμοκετείται το κοινωνικό κράτοσ,το οποίο αποτελεί τθν ιςτορικι απάντθςθ ςτο κράτοσ δικαίου. Κράτοσ Δικαίου Σο κράτοσ δικαίου που δθμιουργικθκε τθν εποχι τθσ επικράτθςθσ του φιλελεφκερου ατομικιςμοφ χαρακτθρίηεται και ωσ κράτοσ αποχισ, αφοφ περιοριηόταν ςτθ διαςφάλιςθ μιασ οριςμζνθσ διαδικαςίασ χωρίσ καμία αναηιτθςθ εγγυιςεων ουςιαςτικισ δικαιοςφνθσ. Διακρίνεται ςαφϊσ από τθν 13

14 κοινωνία και αναλαμβάνει τθν υποχρζωςθ να μθν παραβιάηει τα νομικά ςφνορα των δφο περιοχϊν που χαράςςονται με τα ςυνταγματικά δικαιϊματα. Ο ςεβαςμόσ των ατομικϊν δικαιωμάτων αποτελεί τθν πρωταρχικι υποχρζωςθ του κράτουσ δικαίου. Η υποχρζωςθ όμωσ ςεβαςμοφ ςιμαινε ότι το κράτοσ δεςμευόταν αποκλειςτικά και μόνο να μθν παραβιάςει το ίδιο τα ςυνταγματικά δικαιϊματα. Αντίκετα δεν μποροφςε ωσ κράτοσ αποχισ, να επζμβει ςε περίπτωςθ απειλϊν από τθν ιδιωτικι εξουςία ( τριτενζργεια). Εξαίρεςθ αποτελοφςαν το δικαίωμα ςτθ ηωι και τθν ιδιοκτθςία. Ιςτορκή εξζλιξη του κράτουσ δικαίου Η ζννοια του κράτουσ δικαίου πρωτοεμφανίςτθκε ςτθ Γερμανία το δεφτερο μιςό του 19ο αιϊνα. Προθγικθκε ιςτορικά το αςτυνομικό κράτοσ (polizeistaatsprinzip), το οποίο παραπζμπει ςτθν περίοδο τθσ απόλυτθσ μοναρχίασ όπου, όπωσ αναφζρκθκε και πιο πάνω, ο μονάρχθσ μπορεί χωρίσ περιοριςμοφσ να ρυκμίηει τα πάντα ςφμφωνα με τθν κρίςθ του και να επιβάλλει τισ ρυκμίςεισ του ςτουσ πολίτεσ. Δεν είναι νοθτι θ διάκριςθ εξουςιϊν αφοφ όλεσ οι εξουςίεσ ςυγκεντρϊνονται ςτα χζρια του μονάρχθ και τα ατομικά δικαιϊματα δεν γίνονται ςεβαςτά. Η απολυταρχικι εξουςία, αςκείται με νόμουσ, χωρίσ όμωσ να υπόκειται ς αυτοφσ, χωρίσ δθλαδι να υπακοφει ςε κεςπιςμζνουσ γενικοφσ και αφθρθμζνουσ κανόνεσ δικαίου. Η εκτελεςτικι λειτουργία, ιδίωσ θ διοίκθςθ, ωσ κριτιριο των πράξεϊν τθσ είχε τθ κζλθςθ του μονάρχθ. 12 τθ ςυνζχεια κατά τθν περίοδο τθσ «ςυνταγματικισ» μοναρχίασ άρχιςε να γίνεται αντιλθπτι θ αρχι τθσ νομιμότθτασ κατά τθν οποία θ επζμβαςθ ςτθν ιδιωτικι ςφαίρα από τα κρατικά όργανα είχε ωσ προχπόκεςθ νόμο, ψθφιςμζνο από τθ Βουλι. Επομζνωσ προάγγελοσ τθσ αρχισ του κράτουσ δικαίου υπιρξε θ αρχι τθσ νομιμότθτασ. Κατά τθν επικράτθςθ του φιλελευκεριςμοφ τα ατομικά δικαιϊματα και ελευκερίεσ ζχουν πλζον κατοχυρωκεί και ζτςι το κράτοσ δικαίου αποτζλεςε το νομικό επιςτζγαςμα και τθ νομικι ςυγκεκριμενοποίθςθ τθσ κατοχφρωςθσ ενόσ 12 Δ.Θ.Τςάτςοσ, Συνταγματικό Δίκαιο, Β έκδοςη, Αντ Ν Σακκουλα 1993, ςελ

15 ςυγκεκριμζνου κοινωνικοφ status quo. υςτατικό ςτοιχείο του φιλελεφκερου κράτουσ δικαίου είναι θ υποχρζωςθ ςεβαςμοφ των ατομικϊν δικαιωμάτων. Οριςμόσ Κράτοσ δικαίου «είναι το κράτοσ που υποχρεοφται να ςζβεται τθν ανκρϊπινθ αξία και τα ςυνταγματικά δικαιϊματα που τθν εξειδικεφουν και εγγυάται τθν παραγωγι του δικαίου κατά οριςμζνθ διαδικαςία και τθν εφαρμογι τουσ προσ όλεσ τισ κατευκφνςεισ». 13 φμφωνα με τον κ. Μαυριά «ςθμαίνει τθν ζννομθ τάξθ που διαπνζεται από τθ φιλελεφκερθ ιδεολογία ςτισ ςχζςεισ ατόμου και κράτουσ αναγνωρίηοντασ δικαιϊματα ςτο μεν που περιορίηουν αντιςτοίχωσ τθν εξουςία του δε, κεςπίηει τθ δθμοκρατικι αρχι ωσ οργανωτικι βάςθ του πολιτεφματοσ προκειμζνου να καταςτιςει τα μζλθ τθσ πολιτικισ κοινωνίασ φορείσ τόςο δικαιωμάτων αυτϊν όςο και τθσ αξίωςθσ κατά τθσ κρατικισ εξουςίασ να τα ςζβεται, και επιβάλλει ςτθ διοίκθςθ τθν τιρθςθ διαδικαςιϊν εγγυθτικϊν του ςεβαςμοφ των δικαιωμάτων του ανκρϊπου ςτισ μεταξφ τουσ ςχζςεισ». 14 Δεν ςθμαίνει δθλαδι αναγκαία μια «δίκαιθ πολιτεία». Εκφράηει τθ ςχζςθ του κράτουσ, δθλαδι τθσ κρατικισ εξουςίασ με το δίκαιο ςτθν ιςτορικι εξζλιξθ τθσ κοινωνικισ ςυμβίωςθσ. Η ζννοια του κράτοσ δικαίου προςδιορίηεται από τθν καταςτατικι αρχι τθσ ςφγχρονθσ ζννομθσ τάξθσ, τθν αρχι του απαραβίαςτου τθσ ανκρϊπινθσ αξίασ. Εννοιολογικά ςτοιχεία Η Αρχι του κράτουσ δικαίου ζχει διπλι διάςταςθ : κεςμικι και κανονιςτικι. Η κεςμικι ζχει περιγραφικι αξία και κεςμοκετεί μια από τισ οργανωτικζσ βάςεισ του πολιτεφματοσ, ενϊ κανονιςτικι αςκεί ερμθνευτικι λειτουργία μζςω του δικαςτικοφ ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων. 13 Α.Γ.Δημητρόπουλοσ, Γενική Συνταγματική θεωρία, Αντ.Ν.Σακκουλασ 2004, ςελ Κ.Γ.Μαυρίασ, Συνταγματικό δίκαιο Αντ Ν Σακκουλα 2004, ςελ 98 15

16 Η αρχι του κράτουσ Δικαίου δθλϊνει ζνα ςφςτθμα από κανόνεσ ι αρχζσ, που περιορίηουν, οργανϊνουν και νομιμοποιοφν τθν κρατικι εξουςία, κακοδθγοφν τθν δράςθ τθσ, κακιςτοφν ουςιαςτικι τθν κατοχφρωςθ των ατομικϊν δικαιωμάτων και παρζχουν κριτιρια για τθν αξιολόγθςθ, από πλευράσ νομιμότθτασ ι ςυνταγματικότθτασ κρατικϊν πράξεων και ιδιωτικϊν ςυμπεριφορϊν, χαράςςοντασ τα όρια του δικαϊικά επιτρεπτοφ ι ανεπίτρεπτου. 15. Η αρχι του κράτουσ δικαίου ςυνδζεται άρρθκτα με τθν αρχι τθσ νομιμότθτασ αφοφ τυπικά ςθμαίνει κάκε ζκφανςθ τθσ κρατικισ εξουςίασ ανάγεται ςε κανόνα δικαίου και βάςει αυτοφ κρίνεται και θ νομιμότθτά τθσ. Κράτοσ δικαίου δεν ςθμαίνει απαραίτθτα και κράτοσ δικαιοςφνθσ. Σο κράτοσ δικαίου ςυνδζεται με τθν τεχνικι νομικι ζννοια του δικαίου, δεν είναι κατ ανάγκθ το «δίκαιο κράτοσ», το κράτοσ τθσ δικαιοςφνθσ, αλλά το κράτοσ του ιςχφοντοσ δικαίου. Σο παλαιάσ μορφισ κράτοσ δικαίου ιταν προςανατολιςμζνο ςτθν ατομικιςτικι ιδζα τθσ δικαιοςφνθσ, το ςφγχρονο κράτοσ δικαίου ςτρζφεται προσ τθν υλοποίθςθ τθσ ανκρωπιςτικισ αρχισ, ςζβεται τθν ανκρϊπινθ αξία και τα κεμελιϊδθ δικαιϊματα που τθν εξειδικεφουν. Επομζνωσ τα εννοιολογικά ςτοιχεία του κράτουσ είναι θ αρχι τθσ διάκριςθσ των λειτουργιϊν,θ αρχι τθσ ςυνταγματικισ δζςμευςθσ αυτϊν, θ αρχι τθσ νομιμότθτασ, θ κατοχφρωςθ των ατομικϊν δικαιωμάτων και δικαςτικι ανεξαρτθςία. Συνταγματικζσ εγγυήςεισ υνταγματικζσ εγγυιςεισ που προκφπτουν από το ιςχφον φνταγμα αποτελοφν : Ο ςεβαςμόσ τθσ ανκρϊπινθσ αξίασ ( άρκρο 2 παρ 1) Σο απαραβίαςτο τθσ ανκρϊπινθσ αξίασ είναι θ ανϊτατθ δικαιοπολιτικι αρχι, καταςτατικι και γενικι αρχι τθσ ζννομθσ τάξθσ. 15 Α.Μανιτάκησ, Κράτοσ δικαίου και δικαςτικόσ έλεγχοσ τησ Συνταγματικότητασ, Σάκκουλασ 1994 ςελ

17 Η κατοχφρωςθ των ατομικϊν και κοινωνικϊν δικαιωμάτων ( άρκρα 4-25) Σα ατομικά και κοινωνικά δικαιϊματα με τθν ςυνταγματικι τουσ κατοχφρωςθ οριοκετοφν τθν κρατικι εξουςία και τθν υποτάςςουν ςε κανόνεσ υπερκείμενθσ τυπικισ ιςχφοσ. Η αρχι τθσ διάκριςθσ των λειτουργιϊν (. άρκρο 26) Η κρατικι εξουςία είναι καταρχιν ενιαία, αλλά διακρίνεται περαιτζρω ςε 3 λειτουργίεσ, τθ νομοκετικι, τθν εκτελεςτικι και τθν δικαςτικι. Η αρχι τθσ διάκριςθσ των λειτουργιϊν είναι θ ςθμαντικότερθ οργανωτικι αρχι του ελλθνικοφ πολιτεφματοσ και γι αυτό ζχει και αυξθμζνθ τυπικι ιςχφ κακϊσ δεν μπορεί να ανακεωρθκεί κατά το άρκρο 110 παρ 1 του ιςχφοντοσ υντάγματοσ. Ζτςι λοιπόν θ νομοκετικι λειτουργία αςκείται από τθ Βουλι και τον Πρόεδρο τθσ Δθμοκρατίασ, θ εκτελεςτικι λειτουργία αςκείται από τον Πρόεδρο τθσ Δθμοκρατίασ και τθν Κυβζρνθςθ και τζλοσ θ δικαςτικι λειτουργία αςκείται από τα δικαςτιρια. Η αρχι τθσ νομιμότθτασ τθσ διοίκθςθσ ( άρκρο 95 παρ.1 ςτχ α και άρκρο 50 ) Αναφζρεται αφενόσ ςτθν υποχρζωςθ τθσ διοίκθςθσ να ςζβεται το δίκαιο, τόςο τισ επιταγζσ όςο και τισ απαγορεφςεισ του και να υπόκειται ς αυτό, και αφετζρου ο περιοριςμόσ των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων, κυρίωσ τθσ προςωπικισ ελευκερίασ και τθσ ιδιοκτθςίασ, που πρζπει να υπόκεινται πάντα ςτα όςα ορίηει ο νόμοσ. Σο δικαίωμα παροχισ ζννομθσ προςταςίασ ( άρκρο 20) Ειδικότερθ αναφορά πρζπει να γίνει ςτο δικαίωμα δικαςτικισ ακροάςεωσ (άρκρο 20 παρ 2) Ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων από τα δικαςτιρια ( άρκρ. 93 παρ 4 και 100) Σο φνταγμα ςτθ διάταξθ αυτι αναφζρεται ςτθ δυνατότθτα αλλά και τθν υποχρζωςθ των δικαςτθρίων να μθν εφαρμόηουν νόμουσ που ζρχονται ςε αντίκεςθ με το φνταγμα. Η ςυνταγματικότθτα των νόμων μπορεί να ελεγχκεί από τα δικαςτιρια ανεξαρτιτωσ δικαιοδοςίασ και βακμοφ. Ο 17

18 ζλεγχοσ τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων είναι θ ςυνικθσ περίπτωςθ δικαςτικισ ερμθνείασ του υντάγματοσ. Η Δικαςτικι ανεξαρτθςία ( άρκρ 87) Με βάςθ τθν αρχι τθσ δικαςτικισ ανεξαρτθςίασ οι δικαςτζσ είναι ανεξάρτθτοι κατά τθν άςκθςθ του λειτουργιματόσ τουσ απζναντι ςτα άλλα όργανα του κράτουσ, ςτουσ διαδίκουσ και ςτισ μθ κρατικζσ δυνάμεισ. Επίςθσ οι δικαςτζσ είναι αυτοτελείσ απζναντι ςτουσ άλλουσ φορείσ τθσ δθμόςιασ εξουςίασ. Κοινωνικό κράτοσ Ιςτορική εξζλιξη Σο κοινωνικό κράτοσ δικαίου εμφανίηεται ςτο μεςοπόλεμο ωσ διορκωτικι μορφι ι μετεξζλιξθ του κράτουσ δικαίου. Μετά από μακροχρόνια και βακμιαία μεταρρυκμιςτικι διαδικαςία το φιλελεφκερο κράτοσ δικαίου μεταςχθματίςτθκε ςε κοινωνικό κράτοσ. Δεν απαρνείται τον φιλελεφκερο χαρακτιρα του αντικζτωσ επιδιϊκει να τον εξαςφαλίςει δικαιότερα και αναλογικότερα. Οικονομικοί και κοινωνικοί μεταςχθματιςμοί, όπωσ θ εξζλιξθ των νομιςματικϊν και εμπορικϊν ςυναλλαγϊν, θ ανάπτυξθ τθσ τεχνολογίασ και τθσ βιομθχανίασ, θ δθμιουργία νζων τρόπων παραγωγισ και θ επικράτθςθ του μονοπωλιακοφ κεφαλαίου μετζβαλαν τθν μορφι του κράτουσ ςε προςτατευτικό, με αποτζλεςμα τθν κατάλυςθ του φιλελεφκερου κράτουσ και του δικαιικοφ οικοδομιματόσ του και τθν διαμόρφωςθ νζασ ζννομθσ τάξθσ. Επίςθσ ο κοινωνικόσ προςανατολιςμόσ ιταν αποτζλεςμα τθσ δθμοκρατικοποίθςθσ του κράτουσ, τθσ ςυνεχοφσ εξζλιξθσ του αντιπροςωπευτικοφ ςυςτιματοσ και τθσ μετεξζλιξθσ του ςε δθμοκρατία μαηϊν. Η προςταςία τθσ αξίασ του ανκρϊπου αποτελεί τθν βάςθ τθσ ζννομθσ τάξθσ και προςδίδει ανκρωποκεντρικό χαρακτιρα ςτα κεμελιϊδθ ατομικά δικαιϊματα. Η αρχι του κοινωνικοφ κράτουσ μορφοποιείται και ανυψϊνεται ςε κεμελιϊδθ ςυνταγματικι αρχι. Σο κοινωνικό κράτοσ επομζνωσ αναπτφχκθκε για να καλφψει τισ ελλείψεισ του φιλελεφκερου κράτουσ δικαίου. 18

19 Με τθν ανακεϊρθςθ του υντάγματοσ 1975/1986/2001 κατοχυρϊνεται κεςμικά το κοινωνικό κράτοσ δικαίου και ο παρεμβατικόσ ρόλοσ του ϊςτε το Κράτοσ να γίνει αποτελεςματικό και αποδοτικό και να ςυμβάλλει ςτθν διατιρθςθ τθσ κοινωνικισ ςυνοχισ. Οριςμόσ Σο κοινωνικό ανκρωπιςτικό κράτοσ (Sozialstaat) είναι το κράτοσ εκείνο που ςυνταγματικά υποχρεοφται, όχι μόνο να ςζβεται αλλά, να προςτατεφει και να εξαςφαλίηει τθν ανκρϊπινθ αξία. 16 ε αντιπαραβολι με το τυπικό κράτοσ, ςτο ςφγχρονο ουςιαςτικό κράτοσ δικαίου ι κοινωνικό κράτοσ τα ατομικά δικαιϊματα εκτόσ από αρνθτικι αξίωςθ περιζχουν και κετικι αξίωςθ, δθλαδι το κράτοσ δεν απζχει αλλά είναι υποχρεωμζνο να δρα ζναντι κάκε προςβολισ των ατομικϊν δικαιωμάτων. Εννοιολογικά ςτοιχεία Η αρχι του κοινωνικοφ κράτουσ επιδιϊκει τθν ορκολογικι επίλυςθ κοινωνικϊν διενζξεων, τθν εξιςορρόπθςθ των ςυμφερόντων του ατόμου προσ τα ςυμφζροντα του ςυνόλου, τθν προςταςία όςων ζχουν ανάγκεσ και τθν πρόνοια για τθν αντιμετϊπιςθ μελλοντικϊν προβλθμάτων. 17 Κοινωνικό κράτοσ είναι το κράτοσ το οποίο ςυνδζεται με τθν κοινωνία. Αναλόγωσ με το εάν προςτατεφει θ εξαςφαλίηει διακρίνεται ςε προςτατευτικό και εξαςφαλιςτικό. Προςτατευτικό κοινωνικό κράτοσ είναι εκείνο που ςυνταγματικά προςτατεφει από επικετικζσ ενζργειεσ των ανκρϊπων τθν ανκρϊπινθ αξία και τα ςυνταγματικά δικαιϊματα που τθν εξειδικεφουν. Αντιςτοίχωσ εξαςφαλιςτικό είναι το κράτοσ που υποχρεοφται με βάςθ το φνταγμα να εξαςφαλίηει ςτουσ πολίτεσ τα οικονομικά αγακά που είναι απαραίτθτα για τθν ανεμπόδιςτθ άςκθςθ 16 Α.Γ.Δημητρόπουλοσ, Γενική Συνταγματική θεωρία, Αντ.Ν.Σακκουλασ 2004, ςελ Παπαδημητρίου, Συνταγματικέσ μελέτεσ, τόμοσ Α, Εκδόςεισ Σάκκουλα, Αθήνα Θεςςαλονίκη

20 των δικαιωμάτων του ανκρϊπου. Η μοναδικι διάταξθ που κατοχυρϊνει τον εξαςφαλιςτικό χαρακτιρα του κοινωνικοφ κράτουσ αποτελεί το άρκρο 16, όπου προβλζπει τθν παροχι δωρεάν παιδείασ ςτα δθμόςια εκπαιδευτιρια. Εκτόσ λοιπόν από τθν τυπικι κατοχφρωςθ των ατομικϊν δικαιωμάτων, θ οποία πραγματοποιικθκε με τθν δθμιουργία του κράτουσ δικαίου, το κοινωνικό κράτοσ κατοχυρϊνει και τθν ουςιαςτικι πλευρά και των ατομικϊν και των κοινωνικϊν δικαιωμάτων. Πρζπει ςαφϊσ να γίνεται διάκριςθ του κοινωνικοφ κράτουσ με το κράτοσ πρόνοιασ το οποίο χαρακτθρίηεται από τθ διεφρυνςθ του κρατικοφ παρεμβατιςμοφ. Συνταγματική κατοχφρωςη Η αρχι του κοινωνικοφ κράτουσ προκφπτει καταρχιν από τισ 2 κεμελιϊδεισ αρχζσ τθν ανκρϊπινθ αξία και το δικαίωμα ελεφκερθσ ανάπτυξθσ τθσ προςωπικότθτασ. Ειδικότερα θ προςταςία τθσ αξιοπρζπειασ του ανκρϊπου ορίηεται ςτο άρκρο 2 παρ 1 του υντάγματοσ, «ο ςεβαςμόσ και θ προςταςία τθσ αξίασ του ανκρϊπου αποτελοφν πρωταρχικι υποχρζωςθ τθσ Πολιτείασ». Αντιςτοίχωσ το άρκρο 5 παράγραφοσ 1 ορίηει ότι «Κακζνασ ζχει δικαίωμα να αναπτφςςει ελεφκερα τθν προςωπικότθτα του και να ςυμμετζχει ςτθν κοινωνικι, οικονομικι και πολιτικι ηωι τθσ Χϊρασ, εφόςον δεν προςβάλλει τα δικαιϊματα των άλλων και δεν παραβιάηει το φνταγμα ι τα χρθςτά ικθ». Οι δφο αυτζσ διατάξεισ, οι οποίεσ ζχουν αυξθμζνθ τυπικι ιςχφ λόγω του ότι δεν υπόκεινται ςε ανακεϊρθςθ (άρκρο 100 παρ 1 ) αποτελοφν τισ βαςικζσ διατάξεισ κατοχφρωςθσ των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων. Επίςθσ θ αρχι του κοινωνικοφ κράτουσ ςτο ελλθνικό φνταγμα διαφαίνεται με τισ διατάξεισ που κατοχυρϊνουν τα κοινωνικά δικαιϊματα. Ειδικότερα : Δωρεάν παιδεία ( 16 παρ 4) 20

21 Σο κράτοσ πρζπει να φροντίηει για τθν δθμιουργία των προχποκζςεων για τθ ςυμμετοχι όλων των πολιτϊν ςε όλεσ τισ βακμίδεσ εκπαίδευςθσ δωρεάν. Οικογζνεια, Τγεία, κατοικία ( άρκρο 21 ) τθν εν λόγω διάταξθ προςτατεφεται θ οικογζνεια και οι ειδικότερεσ εκδθλϊςεισ τθσ, ο γάμοσ, θ μθτρότθτα και θ παιδικι θλικία, αλλά και οι κατθγορίεσ ατόμων οι οποίεσ χριηουν ιδιαίτερθσ φροντίδασ. Επίςθσ προςτατεφεται θ υγεία των πολιτϊν ωσ δικαίωμα αλλά και ωσ υποχρζωςθ ζναντι του κράτουσ να παρζχει τα αναγκαία μζτρα για τθν ιατροφαρμακευτικι περίκαλψθ για όλα τα κοινωνικά ςτρϊματα. Σζλοσ κεμελιϊνει υποχρζωςθ του κράτουσ για φροντίδα όςων ςτεροφνται κατοικία θ που ςτεγάηονται ανεπαρκϊσ. Δικαίωμα ςτθν εργαςία ( άρκρο 22) Σο δικαίωμα ςτθν εργαςία εμφανίηεται ωσ ατομικι ελευκερία επιλογισ και άςκθςθσ του επαγγζλματοσ αλλά και ωσ κοινωνικό δικαίωμα που κακιερϊνει τθν υποχρζωςθ του κράτουσ προσ δθμιουργία των κατάλλθλων προχποκζςεων των ςυνκθκϊν απαςχόλθςθσ των πολιτϊν. Επίςθσ απαγορεφεται οποιαδιποτε μορφι αναγκαςτικισ εργαςίασ. Κοινωνικι αςφάλιςθ (άρκρο 22 παρ 5) Περιλαμβάνει τθν κοινωνικι μζριμνα για τθν αντιμετϊπιςθ των κινδφνων τθσ ανεργίασ, του εργατικοφ ατυχιματοσ, τθσ επαγγελματικισ αςκζνειασ, τθσ εγκυμοςφνθσ, του τοκετοφ και τθσ μθτρότθτασ, του γιρατοσ και του κανάτου. υνδικαλιςτικι Ελευκερία και απεργία ( άρκρο 23) Κατοχυρϊνεται αφενόσ θ υποχρζωςθ διαςφάλιςθσ τθσ ςυνδικαλιςτικισ ελευκερίασ κακϊσ και το αντίςτοιχο δικαίωμα του πολίτθ. Περιβάλλον ( άρκρο 24) Σο κράτοσ υποχρεοφται να λαμβάνει όλα τα κατάλλθλα προλθπτικά και καταςταλτικά μζτρα για τθ διαφφλαξθ του φυςικοφ και πολιτιςτικοφ περιβάλλοντοσ. Σο φνταγμα εκτόσ από τα κοινωνικά δικαιϊματα κατοχυρϊνει και κεςμικζσ εγγυιςεισ, όπωσ το δικαίωμα τθσ παιδείασ (άρκρο 16παρ2), τθν προςταςία τθσ 21

22 ιδιοκτθςίασ (άρκρο 17 παρ 1), Αρχι τθσ ιδιωτικισ οικονομικισ πρωτοβουλίασ ( άρκρο 106 παρ 1,2 και 3), θ φορολογικι ιςότθτα (άρκρο 78),θ χωροταξικι αναδιάρκρωςθ τθσ χϊρασ (άρκρο 24παρ 2), θ ιςότθτα των δυο φφλων ( άρκρο 116 παρ 2) και ο κρατικόσ παρεμβατιςμόσ και θ κοινωνικι πολιτικι (άρκρο 106 παρ 1). Ιδιαίτερθ μνεία πρζπει να γίνει ςτο άρκρο 25 το οποίο με τθν ανακεϊρθςθ του 2001 θ αρχι του κοινωνικοφ κράτουσ αποτελεί πλζον expressis verbis κανόνα δικαίου. (άρκρο 25 παρ 1). Η αρχι του κοινωνικοφ κράτουσ προκφπτει άμεςα όχι από τθν αναγνϊριςθ αλλά κυρίωσ από τθν προςταςία των κεμελιωδϊν ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων. Οι αρχζσ τθσ ανκρϊπινθσ αξίασ, τθσ κοινωνικισ προόδου, τθσ ελευκερίασ και τθσ δικαιοςφνθσ αποτελοφν βαςικι υποχρζωςθ του κράτουσ όπωσ αυτι αναγνωρίηεται και ςτο άρκρο 25 παρ.2. Επίςθσ τα ατομικά δικαιϊματα αποβάλλουν τον "ατομικιςτικό" χαρακτιρα και αποκτοφν κοινωνικό προςανατολιςμό. Η άςκθςι τουσ δεν μπορεί να είναι ανεξζλεγκτθ αλλά επιδζχονται περιοριςμοφσ κοινωνικοφ κυρίωσ χαρακτιρα. (άρκρο 25 παρ 4). Λόγω των δεδομζνων των ςφγχρονων κοινωνικϊν και οικονομικϊν εξελίξεων όπου θ ιδιωτικι οικονομικι εξουςία εξελίςςεται ραγδαία, θ αρχι του κοινωνικοφ κράτουσ εμφανίηεται ιδιαιτζρωσ ςθμαντικι. Η πραγμάτωςθ δεν ςυνίςταται μόνο ςτθν υποχρζωςθ του κράτουσ για ςεβαςμό και προςταςία των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων αλλά και αντίςτοιχα ςτθν υποχρζωςθ των πολιτϊν για εκπλιρωςθ του χρζουσ τθσ κοινωνικισ και εκνικισ αλλθλεγγφθσ. Οι ιδιϊτεσ οφείλουν να ςζβονται και να προςτατεφουν τθν ανκρϊπινθ αξία και ζτςι να ενεργοφν ωσ υπεφκυνα μζλθ τθσ κοινωνίασ. 22

23 Συμπζραςμα Σο πρόβλθμα των ςχζςεων κράτουσ και κοινωνίασ, ωσ νομικό και κοινωνικό είναι από τα ςπουδαιότερα κζματα κεϊρθςθσ του ςφγχρονου κράτουσ. ιμερα γίνεται αποδεκτό ότι θ παλαιά φιλελεφκερθ κεωρία, δεν μπορεί να εξθγιςει τισ ςχζςεισ μεταξφ κράτουσ και κοινωνίασ. Με τθν επικράτθςθ του δθμοκρατικοφ πολιτεφματοσ οι ςχζςεισ κράτουσ και κοινωνίασ προςδιορίηονται από τθν οργανωτικι μορφι του κράτουσ. Η εφαρμογι κεςμϊν άμεςθσ Δθμοκρατίασ αλλά και θ δθμοκρατικι λειτουργία των πολιτικϊν κομμάτων αίρει οποιαδιποτε αντίκεςθ μεταξφ κράτουσ και κοινωνίασ. Ζτςι λοιπόν θ δθμοκρατικοποίθςθ του κράτουσ ζκεςε τισ βάςεισ για τθν κοινωνικι κατεφκυνςθ του κράτουσ. Από κράτοσ αποχισ το κράτοσ δικαίου εξελίχκθκε ςε προςτατευτικό και εξαςφαλιςτικό κοινωνικό κράτοσ. Όςον αφορά τθν ελλθνικι ζννομθ τάξθ το άρκρο 25 του υντάγματοσ κατοχυρϊνει πλζον ρθτά τθν κοινωνικι αρχι και κεςμοκετεί το κοινωνικό κράτοσ, το οποίο αποτελεί τθν ιςτορικι απάντθςθ ςτο κράτοσ δικαίου. Οι τροποποιιςεισ που ζγιναν ςτα κεμελιϊδθ κοινωνικά δικαιϊματα αποβλζπουν ςτθν ενίςχυςθ τθσ εγγυθτικισ λειτουργίασ του υντάγματοσ απζναντι ςτθ δφναμθ "των κυβερνϊντων" και ςτθν δφναμθ επιρροισ μθ κρατικϊν εξουςιϊν. Με τθν κακιζρωςθ τθσ αρχισ του κοινωνικοφ κράτουσ υποχρεϊνεται θ νομοκετικι και πολιτικι εξουςία, θ διοίκθςθ και θ δικαιοςφνθ να προςτατεφει τα ςυνταγματικά κατοχυρωμζνα δικαιϊματα από προςβολζσ ι απαγορεφςεισ που προζρχονται τόςο από τθν κρατικι εξουςία όςο και από ιδιωτικοφσ φορείσ. 23

24 Περίληψη Σο κζμα τθσ παροφςασ εργαςίασ είναι θ διάκριςθ κράτουσ και κοινωνίασ και θ ςθμαςία τθσ ςτο δθμόςιο δίκαιο. Μζςα από τθν ιςτορικι εξζλιξθ του κράτουσ και με βάςθ τισ κεωρίεσ περί κράτουσ που ζχουν αναπτυχκεί διακρίνουμε τισ ςχζςεισ ανάμεςα ςτο κράτοσ και ςτθ κοινωνία. Από τθ διάκριςθ του κράτουσ και τθσ κοινωνίασ οδθγοφμαςτε ςτθν ενοποίθςθ τουσ κακϊσ όςο δθμοκρατικότερο είναι ζνα πολίτευμα τόςο μικρότερθ θ απόςταςθ κυβερνϊντων-κυβερνωμζνων και τόςο ςτενότερθ θ εξάρτθςθ κοινωνίασ και κράτουσ. Ιδιαίτερθ αναφορά γίνεται ςε δφο ζννοιεσ οι οποίεσ αποδίδουν τθ μορφι και το περιεχόμενο τθσ κρατικισ εξουςίασ ςτον ευρφτερο κοινωνικό χϊρο, το κράτοσ δικαίου και το κοινωνικό κράτοσ. Σζλοσ γίνεται αναφορά ςτο άρκρο 25 του ιςχφοντοσ υντάγματοσ το οποίο κατοχυρϊνει το κοινωνικό κράτοσ δικαίου. Summary The subject of my paper is the distinction the state and society and the importance of public law. Through the historical development of the state and based on the theories of the state that have developed distinguished relations between the state and society. Since the distinction of state and society leads to consolidation as well as a democratic polity, the smaller the distance the governed and the governors - both closer dependency society and state. Particular reference is made to two concepts which yield the form and content of state power in the wider social space, the rule of law and the welfare state. Finally reference is made to Article 25 of the current Constitution which enshrines the social state of law. 24

25 Βιβλιογραφία Ανδρζασ Γ. Δθμθτρόπουλοσ, Γενικι υνταγματικι Θεωρία, φςτθμα ςυνταγματικοφ Δικαίου, Σόμοσ Αϋ, Εκδόςεισ Αντ. Ν. ακκουλα, Ακινα Κομοτθνι 2004 Ανδρζασ Γ. Δθμθτρόπουλοσ, υνταγματικά Δικαιϊματα, φςτθμα υνταγματικοφ Δικαίου, τόμοσ Γ, Β ζκδοςθ, Εκδόςεισ άκκουλα, Ακινα Θεςςαλονίκθ 2008 Ευάγγελοσ Βενιηζλοσ, Μακιματα υντγματικοφ Δικαίου, Εκδόςεισ Αντ Ν άκκουλασ, Ακινα 2008 Κϊςτασ Γ. Μαυριάσ, υνταγματικό Δίκαιο, Σρίτθ ζκδοςθ, Αντ Ν ακκουλα 2004 Αντϊνθσ Μ. Παντελι, Εγχειρίδιο υνταγματικοφ Δικαίου, Εκδόςεισ Λιβάνθ 2007 Φίλιπποσ πυρόπουλοσ, Ειςαγωγι ςτο υνταγματικό Δίκαιο, Εκδόςεισ Αντ Ν άκκουλα, 2006 Κ. Λ. Γεωργόπουλοσ, υνταγματικό Δίκαιο, Ακιναι 1975 Δθμιτρθσ Θ. Σςάτςοσ, υνταγματικό Δίκαιο, τόμοσ Β, ζκδοςθ Βϋ, Αντ Ν ακκουλα, Ακινα Κομοτθνι 1993 Αριςτόβουλοσ Μάνεςθσ, υνταγματικό Δίκαιο, εκδόςεισ άκκουλα, 1980 Γ. Παπαδθμθτρίου, υνταγματικζσ μελζτεσ, τόμοσ Αϋ, Εκδόςεισ άκκουλα, Ακινα Θεςςαλονίκθ 2007 Kurt Lenk, Πολιτκι Κοινωνιολογία, βϋ ζκδοςθ, εκδόςεισ Επίκεντρο, Θεςςαλονίκθ 2005 Andrew Heywood, Ειςαγωγι ςτθν Πολιτικι, 7 θ ζκδοςθ, εκδόςεισ Πόλισ,2010 Ιωάννθσ Ιγγλεηάκθσ, Κοινωνικό Κράτοσ Δικαίου, Αντ Ν άκκουλα, Ακινα Θεςςαλονίκθ 2005 Π.Δ.Δαγτόγλου, υνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιϊματα, Δ ζκδοςθ, Εκδόςεισ άκκουλα, Ακινα Θεςςαλονίκθ