Ιςτορία Πολιτιςμοφ. Ενότητα 4. Διάφορα Αναγνώςματα

Transcript

1 Ιςτορία Πολιτιςμοφ Ενότητα 4. Διάφορα Αναγνώςματα Χώροσ και Μνήμη. Η ςυγκρότηςη ταυτότητασ ςτισ κοινότητεσ του παραδοςιακοφ αςτικοφ χώρου, Θεςςαλονίκη 15οσ - 20οσ αιώνασ Διδάςκων: Κ. Θεολόγου

2 Άδεια Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται ςε άδειεσ χρήςησ Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπωσ εικόνεσ, που υπόκειται ςε άδεια χρήςησ άλλου τφπου, αυτή πρζπει να αναφζρεται ρητώσ. Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό ζχει αναπτυχθεί ςτα πλαίςια του εκπαιδευτικοφ ζργου του διδάςκοντα. Το ζργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα» του ΕΜΠ ζχει χρηματοδοτήςει μόνο την αναδιαμόρφωςη του υλικοφ. Το ζργο υλοποιείται ςτο πλαίςιο του Επιχειρηςιακοφ Προγράμματοσ «Εκπαίδευςη και Δια Βίου Μάθηςη» και ςυγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ζνωςη (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικοφσ πόρουσ.

3 Κώστας Θεολόγου Χώρος και Μνήμη Η συγκρότηση ταυτότητας στις κοινότητες του παραδοσιακού αστικού χώρου Θεσσαλονίκη 15 ος -20 ος αιώνας Πολυτεχνειούπολη, 18/1/12

4 Γενικό πλαίσιο Συνιστά μια συνθετική θεώρηση του αστικού χώρου στον ιστορικό χρόνο Εκτυλίσσει ένα παραδειγματικό απείκασμα της «μηχανικής», δια της οποίας δομούνται και διατηρούνται οι ταυτότητες σε συναρμογή με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, αλλά και τις κρατούσες πολιτικές και ιστορικές συνθήκες Κοινωνικό περιβάλλον: το πλαίσιο τής εκάστοτε πολιτικής εξουσίας αναφορικά με το ρόλο της θρησκείας και την υφή της ζωής στο άστυ Περίοδος αναφοράς: η οθωμανική Θεσσαλονίκη, με έμφαση την ύστερη Τουρκοκρατία και την πρώτη περίοδο προσάρτησής της στο ελληνικό κράτος ( )

5

6 Ενδιαφέρον και επιστημονική συμβολή απόπειρα διαυγασμού μιας σύνθετης κοινωνικής πραγματικότητας στην ιστορική συνάφειά της βιωμένη με πολλαπλούς τρόπους, σε σχέση με την αποτύπωση στο χώρο του άστεως απόπειρα αναπαράστασης των μνημονικών ιχνών με έμφαση στον τρόπο που η συμβιωτική κοινωνία του άστεως μετασχηματίζεται ενδογενώς και εξωγενώς η ιστορική εμπειρία της βιωματικής συνύπαρξης διαφορετικών πολιτισμών στη Θεσσαλονίκη έχει πολλά να διδάξει στον υπό αναδιάταξη ρευστό κόσμο της προϊούσας οικουμενοποίησης απόπειρα συμβολής στην Κοινωνιολογία του Άστεως με ενδιαφέρον για ιστορικούς, εθνολόγους, πολιτικούς κ.α. κοινωνικούς επιστήμονες, αλλά και μηχανικούς, που συναρτούν το έργο τους με τα ιστορικά συμφραζόμενα

7 Προσέγγιση και «εργαλεία» (1) Για το διαυγασμό της περίπλοκης κοινωνικής πραγματικότητας: α)προσάγονται μεθοδολογικά υποκειμενικά εργαλεία της κοινωνικής κριτικής επιστήμης και έννοιες που αναφέρονται στο αστικό φαινόμενο Μαρξιστική κριτική Κριτική Θεωρία Έννοια δημόσιας σφαίρας Επικοινωνιακή δράση (Jürgen Habermas ) Ερμηνευτική Θεωρία (Hans-Georg Gadamer) β)ανασυντίθεται η τοπογραφία της πόλης και εντάσσεται σε μια σχέση διαντίδρασης με τον ευρύτερο βαλκανικό χώρο στο περιβάλλον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γ) συγκροτείται μια αναψηλάφηση των μνημονικών ιχνών στη σύγχρονη υφή της πόλης

8 Προσέγγιση και «εργαλεία» (2) Για τη σκιαγράφηση μιας συμβιωτικής κοινωνίας του άστεως και του τρόπου μετασχηματισμού της: α) δεν εστιάσαμε σε μια κοινωνιολογική ή πολεοδομική διάσταση. Το αστικό φαινόμενο, η συλλογική ταυτότητα και η αστική υφή αναδείχθηκαν σε πολύπτυχες έννοιες, στις οποίες συγκλίνουν και από τις οποίες απορρέουν ιδεολογίες, συμπεριφορές, νοοτροπίες και επικοινωνιακά πρότυπα β) αξιοποιήσαμε την καταγεγραμμένη μνήμη γ) προσεγγίσαμε ορισμένες δράσεις και φαινόμενα, ενδεικτικά του συνολικού φάσματος δ) αφήσαμε ίχνη ερωτημάτων ευρύτερου ενδιαφέροντος

9

10 Βασικές έννοιες Αστικό φαινόμενο: σταδιακά η πόλη και οι κάτοικοί της, μεταβαίνουν από την παραδοσιακή κοινότητα σε νεοτερικής σύλληψης συλλογικότητες, ώστε να ορίσουν εκ νέου την κοινωνική παρουσία τους μέσα στην ανασφάλεια του εκσυγχρονισμού Συλλογική ταυτότητα: ζυμώνεται από τη διαλεκτική σχέση μεταξύ εθνικής ομάδας και περιβάλλοντός της, όπου συμβάλλει ο χώρος της πόλης, όπως συγκροτείται Αστική υφή: η πόλη ως άρρηκτο «ανθρωποπεριβαλλοντικό» ύφασμα δομημένο περιβάλλον ανθρώπινες σχέσεις (οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, θρησκευτικές, πολιτισμικές) Καιρός (ως πολυπαραμετρική ιστορική αφήγηση)

11 Αφήγηση-ενότητες (1): Χώρος και Μνήμη Έννοια τριπλόκου άστεως: Κάστρο-Χώρα-Εξωχώρα Διοικητικά, οικονομικά και δημογραφικά ζητήματα Ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στην οθωμανική παρακμή Η πόλη ως οργανισμός και ως δομημένο περιβάλλον Η χωροθέτηση των κοινοτήτων Η πυρκαγιά (1917) ως αφετηρία πολεοδομικής ανασυγκρότησης Η αξία της μνήμης σε μια κοινωνία Η φωτογραφία ως εργαλείο κοινωνικής μνήμης

12 Αφήγηση (2): Παράδοση και Ταυτότητα Οι παραδόσεις, τα έντυπα, οι ιδεολογίες Ο αστικός εκσυγχρονισμός ως ομογενοποιητικό και ταυτοτικό πλαίσιο Οι επικοινωνιακές παράμετροι μέσα από τις παραδόσεις Εβραίων- Μουσουλμάνων-Χριστιανών, τη γλώσσα, τα έντυπα και τα εκπαιδευτήρια. Ο ρόλος Λεσχών και Μορφωτικών Συλλόγων. Ο ρόλος ομάδων κοινωνικού και επαναστατικού προβληματισμού (σε σχέση με την πληθυσμιακή διόγκωση) Η μετάλλαξη της Θεσσαλονίκης σε πρακτορείο για την οικονομική διείσδυση της αναπτυγμένης Ευρώπης Οι χωροταξικές ανακατατάξεις (πυρκαγιές, πρόσφυγες, ίδρυση ΔΕΘ και ΑΠΘ) Η Θεσσαλονίκη ποτέ πρωτεύουσα επιπτώσεις στη συλλογική ιδιοσυγκρασία

13

14 Συμβολή και συμπεράσματα (1) 1. Η πολυεθνοτική σύνθεση μιας νεοελληνικής πόλης συμβάλλει θετικά στην πολιτισμική εξέλιξη και στην οικονομική ανάπτυξη του εν λόγω αστικού χώρου 2. Μέχρι την απελευθέρωση (παραδοσιακός χωρόχρονος): Κοσμοπολίτικος χαρακτήρας μέσα από πολυπολιτισμική σύνθεση του αστικού χώρου Γόνιμο έδαφος για ζυμώσεις μεταξύ δογμάτων και ρευμάτων σκέψης Το δομημένο περιβάλλον διευκόλυνε την ουσιαστικοποίηση των διαπροσωπικών σχέσεων Με τη διείσδυση του εκσυγχρονισμού: θεσμικές αλλαγές στην τοπική αυτοδιοίκηση άνοδος βιοτικού επιπέδου και επιβολή όρων υγιεινής διευκόλυνση καθημερινότητας, αλλά και αποξένωση και απώλεια χαρακτήρα γειτονιάς και συνέχειας (δηλαδή συνοχής) της μνήμης του χώρου

15 Συμβολή και συμπεράσματα (2) 3. Οι ανταγωνισμοί σε ένα τέτοιο περιβάλλον, όσοι επιτρέπονταν, υπήρξαν απολύτως θεμιτοί, και εύλογα γίνονται αποδεκτοί στο σύνθετο κοινωνικοοικονομικό γίγνεσθαι της εποχής εκείνης 4. Η πληθυσμιακή μεταβολή, υπό την έννοια της εθνικής ενοποίησης (και ομογενοποίησης), τελικά αποδυνάμωσε πολύπτυχα την δημιουργική διαντίδραση των κοινοτήτων μεταξύ τους 5. Εν ονόματι του εκσυγχρονισμού, οι μερικότητες (partialities) ή αποκλίσεις συγχωνεύθηκαν με τρόπο αφομοιωτικό και απρόσωπο.

16 Ηαίσθηση της πόλης τις πρωτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα

17

18 20 ος αιώνας: επιλεγόμενα Στο μεταίχμιο του 19 ου προς τον 20 ο αιώνα: οαστικός χώρος αποτελεί πεδίο ανοχής (tolerance) και ελεύθερης έκφρασης. το πολιτισμικό περιβάλλον βιώνει φάση «συγκρητισμού» ή σύμμειξης πολιτισμική αντινομία (άνοδος και ακμή νεότερου Ευρωπαϊκού πολιτισμού παρακμή κουλτούρας «καθ ημάς Ανατολής») και αδυναμία συγχώνευσης των δύο τάσεων σε ένα ιδιαίτερο μόρφωμα Πριν από τα μέσα του 20 ου αιώνα: οι προσφυγικοί συνοικισμοί αποτελούν εστίες συγκέντρωσης πληθυσμού και αποφασιστική παράμετρο για την extra muros επέκταση των ορίων της Θεσσαλονίκης η ανταλλαγή πληθυσμών δίνει περιθώριο στον «εκσυγχρονισμό» Μεταπολεμικά: υποδοχή μεγάλου αριθμού εσωτερικών προσφύγων παρέμβαση προσανατολισμένη σε άψυχες μεγαλομανείς επιλογές και τάση εξομοίωσης προς ατυχή αθηναϊκά πρότυπα πρόκληση πολεοδομικής ασφυξίας στα μνημονικά ίχνη