ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΕΛΕΝΗ Β. ΚΑΛΑΝΤΙΔΟΥ Ψυχολόγος ΑΠΘ Η ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΗ ΣΕ ΚΤΙΡΙΑ ΓΡΑΦΕΙΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΣ ΠΡΟΗΓΜΕΝΑ ΜΕ ΠΟΙΚΙΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΧΩΡΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

2 ΕΛΕΝΗ Β. ΚΑΛΑΝΤΙΔΟΥ Ψυχολόγος ΑΠΘ Η ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΗ ΣΕ ΚΤΙΡΙΑ ΓΡΑΦΕΙΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΣ ΠΡΟΗΓΜΕΝΑ ΜΕ ΠΟΙΚΙΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΧΩΡΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 9 Δεκεμβρίου, 2010 Εξεταστική Επιτροπή Καθηγήτρια Κ. Τσουκαλά, Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Ε. Συγκολλίτου, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Αναπληρωτής Καθ. Σ. Ζαφειρόπουλος, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Καθηγητής Ε. Κάστρο, Εξεταστής Καθηγήτρια Ζ. Καραμάνου, Εξετάστρια Καθηγητής Δ. Γερμανός, Εξεταστής Αναπληρώτρια Καθ: Τ. Ανδρεάδου-Καλλιπολίτου, Εξετάστρια

3 Στον πατέρα μου.

4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ, ΣΧΗΜΑΤΩΝ, ΕΙΚΟΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1.0 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΑ ΕΞΥΠΝΑ ΚΤΙΡΙΑ: ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ, ΤΥΠΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ Περίληψη Τα έξυπνα κτίρια Ορισμοί Η καταγωγή και η εξέλιξη Τα τυπικά χαρακτηριστικά Οι τύποι των έξυπνων κτιρίων Τα αυτοματοποιημένα κτίρια ( ) α Παράδειγμα αυτοματοποιημένου κτιρίου (Associate Center, Σικάγο, Τα ανταποκρινόμενα κτίρια ( β Παράδειγμα ανταποκρινόμενου κτιρίου (Κεντρικά γραφεία τράπεζας ΝΒΜ, Άμστερνταμ, 1987) Τα επιτελεστικά κτίρια (1992- ) γ Παράδειγμα επιτελεστικού κτιρίου (Environmental building, Watford, Ηνωμένο Βασίλειο, 1992) Η επίδραση της τεχνολογίας πληροφορικής στην εταιρική δραστηριότητα Η έλλειψη ευφυΐας των έξυπνων κτιρίων Η διαχείριση εγκαταστάσεων και η ολοκληρωμένη διαχείριση εγκαταστάσεων Το ιδανικά έξυπνο κτίριο Το μέλλον των έξυπνων κτιρίων Σύνοψη ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΓΡΑΦΕΙΑΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ: ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ, ΤΥΠΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ Περίληψη Η καταγωγή και η εξέλιξη των συμβατικών (traditional) και εναλλακτικών (alternative) εργασιακών γραφειακών πλαισίων (workplace) Το εναλλακτικό εργασιακό γραφειακό πλαίσιο { }

5 2.1.1.α Η χωρική οργάνωση, η χρήση και η χωροθέτηση του εναλλακτικού εργασιακού γραφειακού πλαισίου β Η ψυχολογία του συμβατικού και του εναλλακτικού εργασιακού γραφειακού χώρου Παραδείγματα εναλλακτικών εργασιακών γραφειακών πλαισίων α Διαφημιστική εταιρία Chiat/Day, Λος Άντζελες, Ηνωμένες Πολιτείες ( β Εταιρία ψηφιακού εξοπλισμού, Στοκχόλμη, Σουηδία (1993) γ Εταιρία υπηρεσιών καθαρισμού Sol, Ελσίνκι, Φιλανδία (1991) δ Κεντρικά γραφεία αστυνομίας, Parramatta, Αυστραλία (2004) ε Εταιρία καφέ Starbucks, Seattle, Ηνωμένες Πολιτείες (2002) Αξιολόγηση των σύγχρονων προτάσεων διαμόρφωσης εργασιακών χώρων Σύνοψη ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΣΕ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟ ΜΕ ΤΟ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΓΡΑΦΕΙΑΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Περίληψη Η αλλαγή του εταιρικού τοπίου Η οργανωσιακή κουλτούρα (organizational culture α Οργανωσιακές κουλτούρες προσανατολισμένες προς τη διαδικασία επιτέλεσης της εργασίας και τον ρόλο που διαδραματίζει η οργανωσιακή δομή στην επίτευξη των εταιρικών στόχων β Οργανωσιακές κουλτούρες προσανατολισμένες προς τη συμμετοχή του εργαζομένου στη λήψη αποφάσεων και στην επίτευξη των εταιρικών στόχων γ Οργανωσιακές κουλτούρες προσανατολισμένες προς την ατομική στάση του εργαζομένου απέναντι στην επιχείρηση Τα οργανωσιακά μοντέλα και ο εργασιακός χώρος: το δομημένο περιβάλλον ως στοιχείο της λειτουργίας της επιχείρησης Προτάσεις για την προσαρμογή της επιχείρησης στην αλλαγή Η αδράνεια στην αλλαγή Οι απώλειες και τα οφέλη Σύνοψη { }

6 4.0 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΧΡΗΣΤΗΣ ΤΟΥ ΕΞΥΠΝΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟΥ ΓΡΑΦΕΙΑΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ Περίληψη Η σχέση του χρήστη με το δομημένο περιβάλλον Οι επιδράσεις του εργασιακού χώρου και των νέων συνθηκών εργασίας στην υγεία του χρήστη α Το σύνδρομο του νοσογόνου κτιρίου Οι κοινωνικές προεκτάσεις των νέων εργασιακών χώρων α Η παγκοσμιοποιημένη εργασία Η ικανοποίηση του χρήστη του έξυπνου κτιρίου Σύνοψη ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΕΡΕΥΝΑ 5.0 ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Περίληψη Οι στόχοι και τα ερωτήματα της έρευνας πεδίου Ο τόπος έρευνας α Τα στοιχεία οργανωσιακής κουλτούρας β Οι ομοιότητες και οι διαφορές ανάμεσα στα κτίρια Α (κυβερνητικός οργανισμός) και Β (εταιρία παροχής υπηρεσιών) Έρευνα πεδίου Το ερωτηματολόγιο α Το ερωτηματολόγιο της πιλοτικής έρευνας β Το ερωτηματολόγιο της έρευνας πεδίου Οι ερωτηθέντες Σύνοψη ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΝΑΛΥΣΗ-ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ Εισαγωγή Το αστικό περιβάλλον α Η αντίληψη του αστικού περιβάλλοντος του κτιρίου β Η αξιολόγηση του αστικού περιβάλλοντος του κτιρίου γ Η διατύπωση επιθυμιών για το αστικό περιβάλλον του κτιρίου { }

7 6.2.0 Ο εργασιακός χώρος: καινοτομίες και επιπτώσεις στην ταυτότητα του Η περιοχή εργασίας α Η αντίληψη για την περιοχή εργασίας β Η αξιολόγηση της περιοχής εργασίας γ Τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της περιοχής εργασίας δ Η διατύπωση επιθυμιών για την περιοχή εργασίας Ο εργασιακός σταθμός α Η αξιολόγηση του εργασιακού σταθμού β Η διατύπωση επιθυμιών για τον εργασιακό σταθμό Τα περιβαλλοντικά τεχνικά χαρακτηριστικά α Η αντίληψη για τα περιβαλλοντικά τεχνικά χαρακτηριστικά β Η αξιολόγηση των περιβαλλοντικών τεχνικών χαρακτηριστικών γ Η διατύπωση επιθυμιών για τα περιβαλλοντικά τεχνικά χαρακτηριστικά Η οργανωσιακή κουλτούρα: η οργάνωση της εργασίας και η επίδρασή της στον ατομικό και επαγγελματικό βίο του εργαζομένου α Η αξιολόγηση των οργανωσιακών χαρακτηριστικών β Η διατύπωση επιθυμιών για τα οργανωσιακά χαρακτηριστικά Επίλογος έρευνας ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Σύγκριση μοντέλων κτιριακής ευφυΐας (Harrison, Loe, Read, 1998)...41 Πίνακας 2: Ποσοστιαία κατανομή των εναλλακτικών εργασιακών γραφειακών πλαισίων (πηγή: Degw, 2001) Πίνακας 3: Οργανωσιακές κουλτούρες προσανατολισμένες προς τη διαδικασία επιτέλεσης της εργασίας και τον ρόλο που διαδραματίζει η οργανωσιακή δομή στην επίτευξη των εταιρικών στόχων...91 Πίνακας 4: Οργανωσιακές κουλτούρες προσανατολισμένες προς τη συμμετοχή του εργαζομένου στη λήψη αποφάσεων και στην επίτευξη των εταιρικών στόχων Πίνακας 5: Οργανωσιακές κουλτούρες προσανατολισμένες προς την ατομική στάση του εργαζομένου απέναντι στην επιχείρηση Πίνακας 6: Ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στα κτίρια Α και Β Πίνακας 7: Περιγραφή του χώρου που περιβάλλει το κτίριο Α Πίνακας 8: Περιγραφή του χώρου που περιβάλλει το κτίριο Β { }

8 Πίνακας 9: Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του εργασιακού χωρικού περιβάλλοντος (κτίριο Α) Πίνακας 10: Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του εργασιακού χωρικού περιβάλλοντος (κτίριο Β) Πίνακας 11: Στοιχείο που θα μπορούσε να αλλάξει στο ευρύτερο περιβάλλον του κτιρίου Α Πίνακας 12: Στοιχείο που θα μπορούσε να αλλάξει στο ευρύτερο περιβάλλον του κτιρίου Β Πίνακας 13: Στοιχείο που θα μπορούσε να προστεθεί στο ευρύτερο περιβάλλον του κτιρίου Α Πίνακας 14: Στοιχείο που θα μπορούσε να προστεθεί στο ευρύτερο περιβάλλον του κτιρίου Β Πίνακας 15: Διατύπωση επιθυμίας για την τοποθεσία ύπαρξης του κτιρίου Α Πίνακας 16: Διατύπωση επιθυμίας για την τοποθεσία ύπαρξης του κτιρίου Β Πίνακας 17: Περιγραφή της περιοχής εργασίας (κτίριο Α) Πίνακας 18: Περιγραφή της περιοχής εργασίας (κτίριο Β) Πίνακας 19: Η επίδραση της χωρικής οργάνωσης στην πραγματοποίηση της εργασίας (αιτιολόγηση απάντησης-κτίριο Α) Πίνακας 20: Η επίδραση της χωρικής οργάνωσης στην πραγματοποίηση της εργασίας (αιτιολόγηση απάντησης-κτίριο Β) Πίνακας 21: Το στοιχείο που ικανοποιεί περισσότερο τους εργαζομένους ως προς την λειτουργία τους μέσα στην περιοχή εργασίας (κτίριο Α) Πίνακας 22: Το στοιχείο που ικανοποιεί περισσότερο τους εργαζομένους ως προς την λειτουργία τους μέσα στην περιοχή εργασίας (κτίριο Β) Πίνακας 23: Το πιο αρνητικό στοιχείο που χαρακτηρίζει την περιοχή εργασίας (κτίριο Α) Πίνακας 24: Το πιο αρνητικό στοιχείο που χαρακτηρίζει την περιοχή εργασίας (κτίριο Β) Πίνακας 25: Το πιο σημαντικό στοιχείο που χαρακτηρίζει την περιοχή εργασίας (κτίριο Α) Πίνακας 26: Το πιο σημαντικό στοιχείο που χαρακτηρίζει την περιοχή εργασίας (κτίριο Β) Πίνακας 27: Διατύπωση επιθυμιών για αλλαγές στην περιοχή εργασίας (κτίριο Α) Πίνακας 28: Διατύπωση επιθυμιών για αλλαγές στην περιοχή εργασίας (κτίριο Β) Πίνακας 29: Βαθμός επιλογής εργασίας στο σπίτι (κτίριο Α) Πίνακας 30: Βαθμός επιλογής εργασίας στο σπίτι (κτίριο Β) Πίνακας 31: Το ιδανικό περιβάλλον εργασίας (κτίριο Α) Πίνακας 32: Το ιδανικό περιβάλλον εργασίας (κτίριο Β) { }

9 Πίνακας 33: Διατύπωση επιθυμιών για αλλαγές στον εργασιακό σταθμό (κτίριο Α) Πίνακας 34: Διατύπωση επιθυμιών για αλλαγές στον εργασιακό σταθμό (κτίριο Β) Πίνακας 35: Διατύπωση επιθυμιών για αλλαγές στο εργασιακό χωρικό περιβάλλον (κτίριο Α) Πίνακας 36: Διατύπωση επιθυμιών για αλλαγές στο εργασιακό χωρικό περιβάλλον (κτίριο Β) Πίνακας 37: Το ιδανικό περιβάλλον εργασίας (κτίριο Α) Πίνακας 38: Αιτιολόγηση επιρροής της εργασίας στην προσωπική ζωή (κτίριο Α) Πίνακας 39: Αιτιολόγηση επιρροής της εργασίας στην προσωπική ζωή (κτίριο Β) Πίνακας 40: Διατύπωση επιθυμιών για αλλαγές στην εργασία (κτίριο Α) Πίνακας 41: Διατύπωση επιθυμιών για αλλαγές στην εργασία (κτίριο Β) Πίνακας 42: Αιτιολόγηση αλλαγής ή μη του ωραρίου εργασίας (κτίριο Α) Πίνακας 43: Αιτιολόγηση αλλαγής ή μη του ωραρίου εργασίας (κτίριο Β) ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 1: Τυπολόγηση εναλλακτικού εργασιακού γραφειακού πλαισίου Σχήμα 2: Τα χαρακτηριστικά του κυβερνητικού οργανισμού (κτίριο Α) και της εταιρίας παροχής υπηρεσιών (κτίριο Β) ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1: Κτίριο Toshiba, Τόκιο Εικόνα 2: Κτίριο NNT Twins, Τόκιο Εικόνα 3: Κτίριο Associates Center, Σικάγο Εικόνα 4: Κεντρικά γραφεία τράπεζας NBM, Άμστερνταμ Εικόνα 5: Εσωτερικό του περιβαλλοντικού κτιρίου, Watford, UK (πηγή: Karatasou, Santamouris, 2004) Εικόνα 6: Περσίδες αυτοματοποιημένης λειτουργίας (πηγή: Karatasou, Santamouris, 2004) Εικόνα 7: Γραφεία κλειστού τύπου (πηγή: Worthington, 1997) Εικόνα 8: Γραφείο ανοιχτού τύπου (πηγή: maxopenplan2.gif) Εικόνα 9: Γραφείο-τοπίο (πηγή: Duffy, 1992) Εικόνα 10: Παράδειγμα εναλλακτικού εργασιακού γραφειακού πλαισίου (πηγή: Grantham, Bomba, 2005) Εικόνα 11: Δωμάτια ομάδων (group rooms) (πηγή: Worthington 1997) Εικόνα 12: Συνδυαστικό γραφείο (combi-office) (πηγή: Worthington 1997) Εικόνα 13: Διαφημιστική εταιρία Chiat/Day Εικόνα 14: Εσωτερικό κεντρικών γραφείων Εικόνες 15: Εσωτερικό κεντρικών γραφείων Εικόνες 16-17: Εσωτερικό κεντρικών γραφείων...76 { }

10 Εικόνα 18: Εσωτερικό κεντρικών γραφείων Εικόνα 19: Κτιριακό σύμπλεγμα (κτίριο Α) Εικόνα 20: Η περιοχή του κτιρίου Α Εικόνα 21: Πρόσοψη κτιρίου Εικόνες 22: Πρόσοψη κτιρίου Εικόνες 23: Πρόσοψη κτιρίου Εικόνα 24: Κλάσμα της κάτοψης (1,5/10) Εικόνες 25/26: Χωρική οργάνωση ανοιχτού τύπου Εικόνες 27/28 Χωρική οργάνωση ανοιχτού τύπου Εικόνες 29/30: Εσωτερικός χώρος κτιρίου Εικόνα 31: Χώρος άτυπης εργασίας (καφετέρια) Εικόνα 32: Κτίριο Β Εικόνα 33: Η περιοχή του κτιρίου Β Εικόνες 34-36: Κλάσματα κατόψεων κτιρίου (1,5/10) (πρώτος, δεύτερος και τρίτος όροφος) Εικόνες 37/38: Κενός χώρος και μετακινούμενα έπιπλα Εικόνες 39/40: Χώρος άτυπης εργασίας (καφετέρια) Εικόνα 41: Γραφείο κλειστού τύπου Εικόνες 42/43: Χώρος μετακινούμενης εργασίας (hot desking) { }

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ { }

12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μετά το τέλος των προπτυχιακών μου σπουδών στο Τμήμα Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης θέλησα να ασχοληθώ με τις επιδράσεις του δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος στην αντίληψη, τις στάσεις και τη συμπεριφορά των ατόμων και ομάδων. Για τον λόγο αυτό ήρθα σε επαφή με την κ. Κ. Τσουκαλά, καθηγήτρια του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών με γνωστικό αντικείμενο την Κοινωνική Ψυχολογία του Χώρου, η οποία με βοήθησε να κατανοήσω τις δυσκολίες αυτού του εγχειρήματος και με ρεαλιστικό αλλά όχι αποτρεπτικό τρόπο με κατεύθυνε προς την οργάνωση μιας πρότασης διδακτορικής διατριβής στο πεδίο της Κοινωνιοψυχολογίας του Χώρου. Η αναζήτηση του πεδίου έρευνας δεν υπήρξε εύκολη υπόθεση. Κριτήρια για την επιλογή του θέματος αποτέλεσαν οι νέες μορφές δομημένου χώρου που δημιουργήθηκαν την περίοδο της παγκοσμιοποίησης ή της υπερνεωτερικότητας όπως αποκαλείται η περίοδος των τελευταίων δύο δεκαετιών, καθώς και οι νέες μορφές απασχόλησης των εργαζομένων στο πλαίσιο της τεχνολογίας της πληροφορίας. Η παρότρυνση της κ. Τσουκαλά να ασχοληθώ με τα έξυπνα εργασιακά περιβάλλοντα αποτέλεσε την απαρχή της δικής μου περιπέτειας. Το κύριο στοιχείο που με προβλημάτισε ήταν η ταύτιση της τεχνολογικής εξέλιξης με την ευφυΐα. Μελετώντας τη βιβλιογραφία μου γεννήθηκαν πολλά ερωτηματικά σχετικά με το όφελος που αποκομίζει ο χρήστης από την λειτουργία του μέσα στα έξυπνα κτίρια και μου προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον το γεγονός ότι τα βιβλία και οι μελέτες που αναφέρονται σε αυτά εστιάζουν περισσότερο στη μορφολογία και στην κατασκευή και όχι στις αντιληπτικές και ψυχοκοινωνικές ποιότητές τους. Την πρώτη επαφή με την διατριβή αποτέλεσε η παρακολούθηση μαθημάτων του Τμήματος Αρχιτεκτόνων ( Πόλη πολίτες, πολιτισμός, Ιστορία της αρχιτεκτονικής , Θεωρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής ), από τα οποία αποκόμισα μια πρώτη ιδέα για τον τρόπο με τον οποίο σκέφτονται και επικοινωνούν οι αρχιτέκτονες. Παράλληλα, ξεκίνησε η μελέτη των σημαντικότερων συγγραφέων και ερευνητών (Canter, Altman, Rapoport κ.ά.) της Περιβαλλοντικής Ψυχολογίας και η αναζήτηση άρθρων και βιβλίων που την αφορούν μέσα από τις επισκέψεις μου στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου του Surrey, στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η θεματολογία που σχετιζόταν την ιδιωτικοποίηση του δημόσιου χώρου, τις κοινωνικο-χωρικές συγκρούσεις, τις μεταλλασσόμενες σχέσεις μεταξύ σπιτιού, οικογένειας και εργασίας κ.ά. με βοήθησε να αντιληφθώ τη σχέση ανθρώπου και δομημένου περιβάλλοντος και τον τρόπο με τον οποίο συμβάλει η Περιβαλλοντική Ψυχολογία στη μελέτη της. Οι κατευθυντήριες γραμμές που προήλθαν από αυτήν με οδήγησαν σε μια πιο συγκεκριμένη αναζήτηση δεδομένων που αφορούσαν τα έξυπνα κτίρια, η οποία κατέληγε κάθε φορά στη βιβλιοθήκη του Βασιλικού Ινστιτούτου Βρετανών Αρχιτεκτόνων (Royal Institute of British Architects) στο Λονδίνο. Μετά την συγκέντρωση του θεωρητικού υλικού της διατριβής ακολούθησε ο σχεδιασμός της ερευνητικής διαδικασίας. Η έρευνα δεν πραγματοποιήθηκε στον Ελλαδικό χώρο, υπήρξε όμως επαφή με το ελληνικό τμήμα του διεθνούς ινστιτούτου Great place to work, το οποίο κάθε χρόνο επιβραβεύει τα εργασιακά περιβάλλοντα όπου οι εργαζόμενοι εμπιστεύονται τους διοικούντες, είναι υπερήφανοι για τη δουλειά τους και απολαμβάνουν τη συνεργασία με τους συναδέλφους τους (Great place to work, 2005). { }

13 Η διαδικασία υλοποίησης της έρευνας ξεκίνησε στη Βαρκελώνη, η οποία επιλέχθηκε ως τόπος επιλογής έξυπνων κτιρίων λόγω της πεντάμηνης παραμονής μου στην πόλη ως υπότροφου του μεταπτυχιακού προγράμματος Socrates. Κατά τη διάρκεια αυτών των μηνών είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω και τα σεμινάρια του Josep Muntaρola Thornberg, καθηγητή της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου της Καταλονίας, με θέμα issues concerning to research (Seminario: temas de investigación). Αρωγός μου στην προσπάθεια ανεύρεσης έξυπνων κτιρίων και εταιριών πρόθυμων να συνεργαστούν μαζί μου υπήρξε ο Luis Angel Dominguez, επίκουρος καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου της Καταλονίας. Αλλά παρά την βοήθεια του, δεν έλειψαν οι δυσκολίες τόσο στην επικοινωνία (απροθυμία εταιριών να απαντήσουν σε ηλεκτρονικές επιστολές και σε τηλεφωνήματα) όσο και στην συμφωνία σχετικά με τον τρόπο υλοποίησης της έρευνας, με την εταιρεία, η οποία δέχθηκε να αποτελέσει το πεδίο της πιλοτικής μου έρευνας. Ο χρόνος που δαπανήθηκε για την ανεύρεση του έξυπνου κτιρίου αλλά και οι διαδικασίες για την ολοκλήρωση της πιλοτικής έρευνας οδήγησαν στο τέλος της παραμονής μου στη Βαρκελώνη. Μετά την επιστροφή μου στην Ελλάδα, αφιερώθηκα στην επεξεργασία των ερωτηματολογίων της πιλοτικής έρευνας με στόχο τον εντοπισμό των αδυναμιών των ερωτηματολογίων και την αναδιαμόρφωσή τους. Οι αλλαγές στο ερωτηματολόγιο αλλά και οι προβληματισμοί που ακολούθησαν το πιλοτικό κομμάτι της έρευνας προετοίμασαν το έδαφος για την υλοποίηση της έρευνας που έλαβε χώρα στο Λονδίνο. Όπως και στη Βαρκελώνη, η ανεύρεση των κτιρίων που θα αποτελούσαν τα ερευνητικά αντικείμενα κατέστη ιδιαίτερα δύσκολη και χρονοβόρα καθώς οι εταιρίες/οργανισμοί που στεγάζονται σε αυτά εκδήλωσαν μεγάλη απροθυμία στο να επιτρέψουν μια έρευνα διδακτορικής διατριβής. Τα δύο κτίρια, στα οποία τελικά πραγματοποιήθηκε η έρευνα, ήταν και τα μόνα στα οποία μου δόθηκε άδεια από τους υπευθύνους διαχείρισης εγκαταστάσεων. Οι συνθήκες που έχει επιβάλλει η παγκόσμιοποιημένη εργασία στις εταιρίες/οργανισμούς δεν αφήνουν περιθώρια για τη διερεύνηση παραμέτρων που σχετίζονται με τις χωρικές/οργανωσιακές επιλογές και τις ψυχοκοινωνικές τους εκφάνσεις. Το δείγμα που συμμετείχε, ως προς τον αριθμό των συμμετεχόντων από την πλευρά και των δύο κτιρίων, ήταν πολύ μικρότερο από εκείνο που είχα θέσει αρχικά ως στόχο (120 άτομα), αλλά η μεγαλύτερη συμμετοχή κατέστη αδύνατη εξαιτίας της απροθυμίας των εταιρειών. Οι συμμετέχοντες επικαλέστηκαν την έλλειψη χρόνου ως αιτία ασυνεπούς παράδοσης των ερωτηματολογίων, η οποία οδήγησε στην καθυστερημένη συγκέντρωσή τους. Για τα τεχνικά χαρακτηριστικά των κτιρίων οι πληροφορίες συλλέχθηκαν από τους υπεύθυνους διαχείρισης εγκαταστάσεων (facilities manager). Αν είχα την δυνατότητα να πράξω διαφορετικά, θα ήθελα να είχα διαχωρίσει ταχύτερα τις χρήσιμες από τις λιγότερο χρήσιμες πληροφορίες, να εντρυφούσα περισσότερο στις ιδέες άλλων συγγραφέων και να είχα διατυπώσει καλύτερα τη δική μου κρίση πάνω σε αυτές, να χειριζόμουν καλύτερα τα μεθοδολογικά εργαλεία και να είχα περισσότερη υπομονή. Παράλληλα θα ήθελα να υπήρχε μεγαλύτερη συμμετοχή από τις εταιρίες, ώστε να μην περιοριστώ στα δύο συγκεκριμένα κτίρια και στον μικρό αριθμό του δείγματος, να μου δινόταν η δυνατότητα συνομιλίας με τους σχεδιαστές των κτιρίων, επαφή που επεδίωξα αλλά δεν υλοποιήθηκε, { 10 }

14 να είχα το δικαίωμα της παρατήρησης μέσα από την βιντεοσκοπημένη καταγραφή των δραστηριοτήτων των εργαζομένων και να μπορούσα να πραγματοποιήσω κάποιες συνεντεύξεις σε βάθος ώστε να δω πραγματικά τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν τον εργασιακό γραφειακό χώρο οι εργαζόμενοι. Τέλος, θα ήταν σημαντικό για την έρευνα μου να συζητούσα με πρωτοπόρους συγγραφείς πάνω στο θέμα των έξυπνων κτιρίων, όπως τον Derek Clements-Croome, εμπνευστή του μεταπτυχιακού προγράμματος MSc Intelligent Buildings του πανεπιστημίου του Reading και τους αρμόδιους της DEGW, εταιρίας παροχής υπηρεσιών σχεδιασμού με έμφαση στους καινοτόμους χώρους, ευκαιρία που δεν μου δόθηκε παρ όλη την επίμονη έως και φορτική επιδίωξή μου. Μέσα από την έρευνα προέκυψε ότι το εναλλακτικό εργασιακό γραφειακό πλαίσιο (βλ.2.2.1) διευκολύνει συγκεκριμένες συνθήκες όπως την επέκταση του εργασιακού χώρου και εκτός του κτιρίου, την ευελιξία του εργασιακού ωραρίου και της κινητικότητας του εργαζομένου καθώς του παρέχει την ελευθερία να λειτουργεί όπου κρίνεται επιθυμητό ή απαραίτητο. Η διάκριση των έξυπνων από τα συμβατικά κτίρια δεν βασίζεται τόσο στις δυνατότητες που παρέχουν, όσον αφορά στον σχεδιασμό και στις υποδομές τους, όσο στη διάθεση δυνατοτήτων που σχετίζονται με τη δημιουργία συγκεκριμένων εργασιακών και ψυχοκοινωνικών συνθηκών. Η ευφυΐα τους κρίνεται από το όφελος του χρήστη, ο οποίος σε αντίθεση με την φαινομενικά συμβατή με τις επιθυμίες του συνθήκη (ευελιξία χρόνου, δυνατότητα κοινωνικοποίησης στο αστικό περιβάλλον του εργασιακού κτιρίου, εργασία από το σπίτι κ.λπ.), πλήττεται από την έλλειψη προσωπικού χρόνου και δεσμών με το εργασιακό περιβάλλον και τους συνεργάτες του, την κατάργηση του προσωπικού χώρου και την απώλεια εκδήλωσης συμπεριφορικών μηχανισμών, όπως της ιδιωτικότητας, της εδαφικοποίησης και του προσωπικού χώρου. Όταν ξεκίνησα τη διατριβή πίστευα ότι ένας από τους στόχους μου ήταν να συμβάλω στην προβολή της κοινωνιοψυχολογικής υπόστασης της αρχιτεκτονικής. Οι δυσκολίες που αντιμετώπισα ήταν πάρα πολλές, εξαιτίας της έλλειψης δεδομένων πάνω στην κοινωνικοψυχολογική προσέγγιση των έξυπνων κτιρίων, της δικής μου έλλειψης αρχιτεκτονικών γνώσεων, της αδυναμίας κατανόησης και μετάφρασης των τεχνικών όρων αλλά και της δυσκολίας μετουσίωσης των δικών μου ερευνητικών δεδομένων σε πρωτότυπη γνώση. Στο τέλος αυτής της διαδρομής αντιλαμβάνομαι πόσο δύσκολο είναι για έναν ερευνητή να υλοποιήσει μια έρευνα πεδίου χωρίς προηγούμενη εμπειρία και πόσο μεγάλο μέρος ενθουσιασμού και αυθορμητισμού χάνεται στην πορεία. Κατανοώ πλέον ότι υπάρχουν τόσο πολλοί δρόμοι γνώσης και τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους που είναι λογικό ως νέοι ερευνητές να αναζητούμε συνέχεια τον σωστό ή τον κατάλληλο για τη δική μας εργασία. Η αλήθεια είναι ότι αποκόμισα πολλά οφέλη ως άνθρωπος, διευρύνοντας τους πνευματικούς μου ορίζοντες και βελτιώνοντας το βαθμό διαλλακτικότητας που με διέκρινε. Όλη αυτή η διαδικασία με οδήγησε στο τέλος ενός στόχου που για μένα φάνταζε πάντα υψηλός και στην αρχή μιας καινούργιας πραγματικότητας, η οποία με γεμίζει κουράγιο και αυτοπεποίθηση να επιδιώξω την πλήρωση νέων στόχων, προσωπικών και επαγγελματικών. Κλείνοντας τον πρόλογο θα ήθελα να προσθέσω εκείνη που κρίνω ως την δική μου συμβολή στην έρευνα. Πιστεύω ότι ανέδειξα τις ψυχοκοινωνικές ποιότητες του νέου αυτού τύπου εργασιακού περιβάλλοντος φέρνοντας στο προσκήνιο { 11 }

15 τις κρυμμένες διαστάσεις του βιωμένου χώρου που συμπληρώνουν την αισθητική-μορφολογική και κατασκευαστική υλικότητά του. Συνέβαλα στην προσέγγιση της αρχιτεκτονικής ως ενός ψυχοκοινωνικού φαινομένου, αναδεικνύοντας νέες έννοιες όπως εκείνη του υβριδικού εργασιακού περιβάλλοντος και του συνδυαστικού χρόνου, προσφέροντας τροφή για κριτική και βελτίωση της δικής μου εργασίας στους ερευνητές που ελπίζω να δείξουν ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο θέμα. Εύχομαι στο μέλλον να μπορέσω να συνεχίσω με μια καινούργια ερευνητική προσπάθεια, ώστε να διορθώσω τα λάθη και να χρησιμοποιήσω την εμπειρία μου στον ελλαδικό χώρο. Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος Ευχαριστώ θερμά: Την καθηγήτρια του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Α.Π.Θ. Κυριακή Τσουκαλά, η οποία έφερε την κύρια ευθύνη όσον αφορά στην εκπόνηση της διδακτορικής μου διατριβής. Η ίδια αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη πίσω από την ολοκλήρωση αυτής της διατριβής με την συνεχή υποστήριξη και καθοδήγησή της. Εκτός από την προσφορά της σε επιστημονικό επίπεδο με την παροχή πολύτιμων γνώσεων, συμβουλών και κατευθύνσεων, ουσιαστική ήταν και η ηθική συμβολή της παρέχοντας μου συνεχή στήριξη, παρότρυνση και ειλικρινή επανατροφοδότηση. Την καθηγήτρια του Τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. Ευθυμία Συγκολλίτου για τις καίριες παρατηρήσεις της, για την προθυμία της να συμβάλλει σε σημαντικές πτυχές της διατριβής με προτάσεις, για την φιλική συναδελφική της στάση και την συνεργατικότητά της. Τον αναπληρωτή καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Α.Π.Θ. Σαράντη Ζαφειρόπουλο για την θετική ανταπόκρισή του και για την κατανόηση που επέδειξε σε ένα κρίσιμο και δύσκολο σημείο της εκπόνησης της διατριβής. Τα μέλη της Επταμελούς Εξεταστικής Επιτροπής, καθηγητή Ε. Κάστρο, καθηγήτρια Ζ. Καραμάνου, καθηγητή Δ. Γερμανό και την αναπληρώτρια καθηγήτρια Τ. Ανδρεάδου-Καλλιπολίτου, για την αποδοχή της πρότασης να συμμετέχουν στην αξιολόγηση της διδακτορικής μου διατριβής και για τον χρόνο που διέθεσαν. Τον καθηγητή της σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Universitat Politècnica De Catalunya Luis Angel Dominguez για την φιλοξενία, την θετική του στάση και την συνδρομή του στην υλοποίηση της πιλοτικής έρευνας στη Βαρκελώνη. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον επίκουρο καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Α.Π.Θ. Αριστείδη Μάζη γιατί μου έδειξε σημαντικά επιστημονικά βήματα, όπως επίσης και την συνάδελφο και φίλη Μιμή Δανιήλ, η { 12 }

16 οποία υπήρξε πάντα πρόθυμη να με ενθαρρύνει, να με συμβουλεύσει και να μου λύσει οποιαδήποτε απορία. Δεν θα ήθελα να παραλείψω από τις ευχαριστίες μου τους πιο κοντινούς μου ανθρώπους, τους φίλους μου, που συμμετείχαν στην προσπάθεια μου με την παρουσία τους και την ανοχή τους. Η υποστήριξή τους σε όλη αυτή τη διαδικασία με τροφοδότησε θετική ενέργεια και κουράγιο. Ευχαριστώ θερμά την αδερφή μου Σοφία που δέχτηκε στωικά την αγχώδη συνθήκη αυτής της διαδρομής και τον ανιψιό μου Μιχάλη για τις στιγμές ξεγνοιασιάς και αποφόρτισης που μου προσέφερε. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον πατέρα μου Βασίλη, για την ψήφο εμπιστοσύνης σε κάθε μου ενέργεια, την οικονομική υποστήριξη και την αποδοχή των επιλογών και των αποφάσεών μου. Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2010 Ελένη Β. Καλαντίδου { 13 }

17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ { 14 }

18 Οι έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα σχετικά με τα έξυπνα κτίρια (όπως CIB working group 1995, DEGW/Technibank 1992, Duffy, Laing, Jaunzens, Willis 1998, Karatasou, Santamouris 2004, Himanen 2003), ασχολούνται αποκλειστικά με την κατασκευή, την τεχνολογία, την διαχείριση και την οικονομία. Ελάχιστες είναι οι έρευνες που πραγματοποιήθηκαν μέσα από την ψυχοκοινωνική οπτική. Στην ανάδειξη των ψυχοκοινωνικών ποιοτήτων των σύγχρονων κτιρίων ανεπτυγμένης τεχνολογίας επιχειρεί να συμβάλει η διδακτορική μου διατριβή. Αντικείμενο και στόχοι της διατριβής Το αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής είναι οι συμπεριφορές/στάσεις που αναπτύσσει ο χρήστης στο τεχνολογικώς προηγμένο ή λεγόμενο έξυπνο κτίριο γραφειακών χώρων. Τα έξυπνα κτίρια εμφανίστηκαν πριν από τρεις δεκαετίες και κατάφεραν να προσελκύσουν το ερευνητικό ενδιαφέρον επιστημονικών πεδίων που σχετίζονται με την τεχνολογία πληροφορικής, την αρχιτεκτονική, την οικονομία, την δομική φυσική κ.ά., ώστε πλέον να έχουν προκύψει πολλά ερευνητικά στοιχεία αναφορικά με την κατασκευή και τη λειτουργία τους. Παραμένει όμως ως σημαντική ανάγκη η ερευνητική τεκμηρίωση των επιδράσεων που ασκούν στις στάσεις, αξιολογήσεις και συμπεριφορά των χρηστών τους. Αυτή η νέα μορφή κτιρίου, σύμφωνα με τα δεδομένα που προέρχονται από τη βιβλιογραφία, δεν εξυπηρετεί μόνο συγκεκριμένες λειτουργικές ανάγκες, αλλά αναδεικνύει καινούργιους τρόπους δραστηριοποίησης εντός του κελύφους του και παρέχει τη δυνατότητα επέκτασης των δραστηριοτήτων και εκτός αυτού. Στη σημερινή εποχή οι έννοιες διαφοροποιούνται καθώς το κτίριο εργασίας χάνει ποιότητες όπως τον προσωπικό χώρο (κινητή εργασία), την προσκόλληση στο χώρο (place attachment) και την ιδιωτικότητα (γραφείο ανοιχτού τύπου). Ταυτόχρονα το κτίριο, όσον αφορά στα τεχνολογικά και κατασκευαστικά του χαρακτηριστικά, αποκτά ιδιότητες που του επιτρέπουν να επικοινωνεί αποτελεσματικότερα με το περιβάλλον του είτε πρόκειται για τις κλιματικές συνθήκες και τον ευρύτερο αστικό χώρο, είτε πρόκειται για το ανθρώπινο δυναμικό που εργάζεται εντός του καθώς και σε άλλα εργασιακά χωρικά πλαίσια. Στα παραπάνω θα πρέπει να προστεθεί η 24ωρη λειτουργία του και η ένταξή του σε ένα ευρύτερο δίκτυο χώρων εργασίας στους οποίους περιλαμβάνεται και η ίδια η κατοικία ορισμένων εργαζομένων. Το έξυπνο κτίριο ανταποκρίνεται στις νέες απαιτήσεις για ευελιξία και αυτοκαθορισμό του ωραρίου, οι οποίες εγκαθιδρύουν νέα ιδανικά και ορίζουν νέους κανόνες διαβίωσης. Η επίδραση που ασκεί στους χρήστες, ως κατευθυντήρια δύναμη στα εργασιακά δρώμενα, καθιστά αναγκαία την εξέταση της συμπεριφοράς που διαμορφώνουν οι ίδιοι, ως δέκτες των νέων κοινωνικών και πολιτισμικών συνθηκών. Πρωτεύοντες στόχους της διατριβής αποτέλεσαν: η διερεύνηση της επίδρασης που ασκεί το έξυπνο κτίριο, το εναλλακτικό εργασιακό γραφειακό πλαίσιο και οι νέες συνθήκες εργασίας στον εργαζόμενο, με γνώμονα τον αξιολογικό του λόγο και τις επιθυμίες των χρηστών. η διατύπωση συμπερασμάτων σχετικά με τη νέα ταυτότητα του έξυπνου εργασιακού περιβάλλοντος όπως προκύπτει από την ψυχοκοινωνική προσέγγιση του θέματος. { 15 }

19 Άλλοι στόχοι της διατριβής είναι οι ακόλουθοι: 1. Ο προσδιορισμός του ορισμού των προηγμένων τεχνολογικά ή έξυπνων κτιρίων και των κύριων χαρακτηριστικών τους. 2. Η παρουσίαση των ελλείψεων που εμφανίζουν και των ερωτημάτων που προκύπτουν σχετικά με την ευφυΐα τους. 3. Ο προσδιορισμός της έννοιας του εναλλακτικού εργασιακού πλαισίου και η παρουσίαση της καταγωγής και της παρούσας μορφής του. 4. Η εξέταση των στοιχείων που συνθέτουν το εναλλακτικό εργασιακό γραφειακό πλαίσιο. 5. Η προσέγγιση του εναλλακτικού εργασιακού γραφειακού πλαισίου μέσα από ένα ψυχοκοινωνικό πρίσμα, η οποία σχετίζεται τόσο με τις λειτουργικές αρχές όσο και με το συμβολισμό του. 6. Η αξιολόγηση των νέων πρακτικών εργασίας με αναφορά στα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματά τους. 7. Η διάκριση των μορφών οργανωσιακής κουλτούρας με γνώμονα τον προσανατολισμό που υπαγορεύει η καθεμία από αυτές. 8. Ο συνδυασμός των οργανωσιακών μοντέλων και του εργασιακού χώρου, με οδηγό τα ερευνητικά και θεωρητικά μοντέλα που εμφανίζονται στη βιβλιογραφία. 9. Η προβολή της επίδρασης των νέων συνθηκών εργασίας στην υγεία και την ικανοποίηση του χρήστη και της παγκοσμιοποιημένης εργασίας στο εργασιακό γίγνεσθαι. Αξίζει να σημειωθεί ότι για την επίτευξη των ερευνητικών στόχων ορίστηκε μέσα από τη θεωρητική προσέγγιση η έννοια του εναλλακτικού εργασιακού πλαισίου και εξετάστηκαν οι αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στην εργασιακή πραγματικότητα (παγκοσμιοποιημένη εργασία), ώστε να γίνει εμφανής η επίδρασή τους στις οργανωσιακές κουλτούρες, οι οποίες με τη σειρά τους δρουν καταλυτικά στην οργάνωση του εργασιακού χώρου. Διάρθρωση της διατριβής Η διατριβή οργανώθηκε σε δύο μέρη, το θεωρητικό και το έρευνα πεδίου. Το πρώτο μέρος αφορά στην εξέταση των έξυπνων κτιρίων που αποτέλεσαν αντικείμενα της έρευνας, με βάση τα χαρακτηριστικά τους. Συγκεκριμένα, μελετήθηκε η σχέση τους με το αστικό περιβάλλον και με το εναλλακτικό εργασιακό γραφειακό πλαίσιο. Στην περίπτωση του εναλλακτικού εργασιακού γραφειακού πλαισίου εξετάστηκε η οργάνωση της εργασίας μέσα σε αυτό (διάταξη εργασιακών σταθμών1), τα περιβαλλοντικά τεχνικά χαρακτηριστικά χώρου (δυνατότητα ή μη περιβαλλοντικού ελέγχου), και η οργανωσιακή κουλτούρα μέσα από παραμέτρους, όπως η μονιμότητα της θέσης εργασίας, η χωροθέτηση του σταθμού εργασίας, η ατομική ή ομαδική εργασία, το ωράριο εργασίας, ο συμμετοχικός ή μη τρόπος λήψης αποφάσεων και η εργασία εντός ή εκτός κτιρίου. 1 Εργασιακός σταθμός: Έπιπλο με επιφάνεια γραφής που συνοδεύεται από αποθηκευτικούς χώρους (συρτάρια) και κάθισμα. { 16 }

20 Το δεύτερο μέρος αφορά στη μελέτη των έξυπνων κτιρίων με βάση την αντίληψη, την αξιολόγηση και τις επιθυμίες των εργαζομένων τους. Η ερευνητική διαδικασία πραγματοποιήθηκε στα έξυπνα κτίρια ενός κυβερνητικού οργανισμού (κτίριο Α) και μιας εταιρίας παροχής υπηρεσιών (κτίριο Β) στο Λονδίνο. Η διερεύνηση επιδιώχθηκε μέσα από τον περιγραφικό και αξιολογικό λόγο του πληθυσμιακού δείγματος που συμμετείχε στην ερευνητική διαδικασία. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού εξετάστηκε η αντίληψη των εργαζομένων σε σχέση με το αστικό περιβάλλον του κτιρίου, το έξυπνο κτίριο, τον εργασιακό χώρο και την προηγμένη τεχνολογία, η αξιολόγηση του αστικού περιβάλλοντος του κτιρίου, της σχέσης του εργασιακού χώρου και του εξοπλισμού, των περιβαλλοντικών τεχνικών χαρακτηριστικών του χώρου και της οργανωσιακής κουλτούρας, μέσα από τη σύνδεση της προσωπικής ζωής και της εργασίας. Θεωρήθηκε αναγκαίο να προβληθούν οι επιθυμίες των εργαζομένων όσον αφορά τόσο στο αστικό περιβάλλον του κτιρίου, στον εργασιακό χώρο, αλλά και στην οργανωσιακή κουλτούρα, κυρίως σε σχέση με την επιλογή της χωροθέτησης. Στο δεύτερο μέρος επιδιώχθηκε μια ψυχοκοινωνική προσέγγιση των έξυπνων κτιρίων, προκειμένου να διαπιστωθεί η ταυτότητά τους. Τα επτά κεφάλαια που παρουσιάζονται συνοπτικά στη συνέχεια, αποτελούν τη διάρθρωση της διατριβής: ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Το πρώτο κεφάλαιο επιχειρεί την προσέγγιση της έννοιας των έξυπνων κτιρίων μέσα από τους ορισμούς που παρέχει η βιβλιογραφία. Γίνεται μια ιστορική αναδρομή του έξυπνου κτιρίου από την πρώτη του εμφάνιση στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής τη δεκαετία του 80 μέχρι σήμερα, εντοπίζοντας τα χαρακτηριστικά που ευνόησαν την τελική επικράτηση του φαινομένου, όπως η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη που έλαβε χώρα τη δεκαετία του 90. Για να καταστεί σαφής η εικόνα του έξυπνου κτιρίου προβάλλονται τα τυπικά χαρακτηριστικά του, τόσο σε σχέση με την κατασκευαστική διαδικασία όσο και με τις λειτουργικές του πλευρές. Ακολούθως, εξετάζονται τα χαρακτηριστικά των τριών φάσεων (αυτοματοποιημένα κτίρια , ανταποκρινόμενα κτίρια , επιτελεστικά κτίρια ) που πέρασε το έξυπνο κτίριο μέσα από τη χρήση παραδειγμάτων. Πέρα από την τεχνολογική και δομική σκιαγράφηση των έξυπνων κτιρίων, εξετάζεται και η αιτία για την οποία οι επιχειρήσεις επένδυσαν σε αυτό το έργο. Ως επεξήγηση προκύπτει η θετική συμβολή της τεχνολογίας πληροφορικής στη λειτουργία των επιχειρήσεων και η ανάγκη ενσωμάτωσής της σε έναν χώρο που να μπορεί να την υποστηρίζει και να προσαρμόζεται στον ταχύτατα εναλλασσόμενο χαρακτήρα της. Σε αυτό το κεφάλαιο θεωρήθηκε απαραίτητη η αναφορά στις ανεπάρκειες αυτής της νέας κτιριακής μορφής και σε παράγοντες που θέτουν υπό αμφισβήτηση την ευφυΐα της. Και ενώ εξακολουθούν να υπάρχουν ζητήματα σχετικά με τις αρνητικές ποιότητες των έξυπνων κτιρίων, η διαχείριση εγκαταστάσεων συνετέλεσε στην αντιμετώπιση ορισμένων προβλημάτων. Στο τέλος του κεφαλαίου πραγματοποιούνται αναφορές, προερχόμενες από τη διεθνή βιβλιογραφία, στην ιδανική μορφή και στις προβλέψεις για τη μελλοντική διαμόρφωση των έξυπνων κτιρίων. { 17 }

21 Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά στο εναλλακτικό εργασιακό γραφειακό πλαίσιο, το οποίο υφίσταται χάρη στην υποδομή που παρέχεται από το έξυπνο κτίριο. Όπως και στο προηγούμενο κεφάλαιο, κρίθηκε σκόπιμο να πραγματοποιηθεί μια αναφορά στην καταγωγή και στην εξέλιξη των γραφειακών χώρων, ώστε να γίνουν κατανοητοί οι παράγοντες και τα γεγονότα που οδήγησαν στη σημερινή τους μορφή. Ακολουθεί η παρουσίαση των στοιχείων που συνθέτουν την εικόνα του εναλλακτικού εργασιακού γραφειακού πλαισίου και δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο που διαδραματίζει η τεχνολογία πληροφορικής για την υλοποίησή του. Η έννοια του εναλλακτικού που του αποδίδεται, προέρχεται από τις επιλογές που παρέχει μέσα από τη χωρική οργάνωση, τη χρήση και την χωροθέτηση. Η χωρική οργανώση μεταλλάσσεται, η χρήση του εργασιακού χώρου αποκτά μεγαλύτερη ευελιξία, ενώ η χωροθέτηση παύει να υφίσταται μόνο μέσα στο κτίριο. Για την πιο σφαιρική εξέταση του εναλλακτικού εργασιακού γραφειακού πλαισίου είναι σημαντική η ψυχολογική του προσέγγιση, ώστε να γίνει κατανοητή η επίδραση που ασκούν οι χωρικές επιλογές στον χρήστη και τα παραδείγματα, που έχουν ως στόχο την προβολή μιας υφιστάμενης εικόνας του. Φυσικά, δεν θα μπορούσε να μην ασκηθεί κριτική, μέσα από τη βιβλιογραφία, στις καινούργιες μορφές και εφαρμογές που ασκούν επιδράσεις τόσο σε εταιρικό, όσο και σε οικονομικό, κοινωνικό και ψυχολογικό επίπεδο. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται η επιχείρηση και οι αιτίες που την οδηγούν στην υποστήριξη της κτιριακής επιλογής των έξυπνων κτιρίων. Η τεχνολογία πληροφορικής και οι νέες δυνατότητες που προσέφερε, προκάλεσαν την ανάγκη για έναν ανάλογο χώρο στέγασης των νέων συνθηκών. Για την αξιοποίηση όμως και την αποκόμιση οφελών από την καινούργια εργασιακή πραγματικότητα, απαιτούνται αλλαγές, οι οποίες σχετίζονται με το ανθρώπινο δυναμικό και την οργάνωση του εργασιακού χώρου. Στο σημείο αυτό προκύπτει η συμβολή της οργανωσιακής κουλτούρας. Από τον ορισμό της προβάλλεται ό,τι αφορά στις αξίες και στα πρότυπα τα οποία πρεσβεύει μια επιχείρηση, προκειμένου να υλοποιήσει τους στόχους και τις επιδιώξεις της. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην παρουσίαση των μορφών οργανωσιακής κουλτούρας που εμφανίζονται στη βιβλιογραφία, ομαδοποιημένων με κύριο κριτήριο τον προσανατολισμό τους. Οι οργανωσιακές κουλτούρες που χαρακτηρίζονται από την έμφαση στη διαδικασία επιτέλεσης της εργασίας, στη συμμετοχή του εργαζομένου στη λήψη αποφάσεων και στην ατομική στάση του απέναντι στην επιχείρηση, παρέχουν στοιχεία τα οποία μπορούν να αξιοποιηθούν ως προς τη διαμόρφωση του εργασιακού χώρου. Αυτό τουλάχιστον προκύπτει μέσα από ερευνητικές και θεωρητικές εργασίες, οι οποίες υποστηρίζουν ότι τα οργανωσιακά μοντέλα πρέπει να συνδυάζονται με τον εργασιακό χώρο προκειμένου να επιτευχθούν οι εταιρικές επιδιώξεις. Για την επαρκή παρουσίαση του εναλλακτικού εργασιακού γραφειακού πλαισίου αποτελεί ανάγκη η παρουσίαση και των προτάσεων για την πιο ομαλή προσαρμογή της επιχείρησης στις αλλαγές που προαναφέρθηκαν, καθώς η νέα τάξη πραγμάτων επιφέρει εκτός από οφέλη, απώλειες και αντίσταση στην εκάστοτε τροποποίηση. Το τέταρτο κεφάλαιο εστιάζει στη σύνδεση του εργαζομένου με το έξυπνο κτίριο, ξεκινώντας από τη σχέση του ατόμου με το δομημένο περιβάλλον. Η παρουσίαση έχει ως αφετηρία την Περιβαλλοντική Ψυχολογία, η οποία εξετάζει την αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπινης συμπεριφοράς και δομημένου περιβάλ- { 18 }

22 λοντος και τη δημιουργία του κινήματος του κοινωνικού σχεδιασμού. Μέσα από την Περιβαλλοντική Ψυχολογία δόθηκε έμφαση στη συμβολή του χρήστη στη σχεδιαστική διαδικασία και στο ρόλο που διαδραματίζουν οι συμπεριφορικοί μηχανισμοί στη δημιουργία οικιστικών και εργασιακών χώρων. Και ενώ η τεχνολογική εξέλιξη, αυτοματοποιώντας την επαναλαμβανόμενη εργασία και βελτιώνοντας την ταχύτητα στην επιτέλεση των λειτουργιών, θα μπορούσε να επιφέρει τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας για τον εργαζόμενο, μια πλειάδα ερευνητικών μελετών προβάλλει τους κινδύνους που διατρέχει από τις επιδράσεις των νέων συνθηκών εργασίας. Στους κινδύνους που απειλούν την υγεία των εργαζομένων συμπεριλαμβάνονται και οι επιπτώσεις του νοσογόνου κτιρίου, το οποίο δεν έχει ακόμα εξαλειφθεί ως φαινόμενο. Την προσπάθεια προσέγγισης της επίδρασης των εναλλακτικών εργασιακών γραφειακών πλαισίων στη ζωή του εργαζομένου συμπληρώνει η εξέταση των κοινωνικών προεκτάσεων που έχουν επιφέρει. Η ανασφάλεια για τη διατήρηση της εργασιακής θέσης, η θέση της γυναίκας στην εργασία, η σύγκρουση μεταξύ εργασίας και οικογένειας, ο κίνδυνος κατάλυσης του θεσμού της οικογένειας αποτελούν μερικά από τα θέματα που σχετίζονται με την τρέχουσα εργασιακή πραγματικότητα. Στη διαμόρφωση των συνθηκών αυτών συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό η παγκοσμιοποίηση και η επικράτηση της παγκοσμιοποιημένης εργασίας, η οποία καταργεί τις έννοιες του χώρου και του χρόνου και μέσα από αυτές τις αλλαγές μεταλλάσσει και τη σχέση εργαζομένου και εργοδότη. Ανεξάρτητα από τη γεωγραφική θέση και την εταιρική πολιτική των επιχειρήσεων εφαρμόζονται κοινές μέθοδοι εργασίας και παραγωγής, γεγονός που εγείρει πολλά ερωτηματικά σχετικά με την επιρροή που δέχεται ο εργαζόμενος ως ατομική υπόσταση και ως κοινωνικό όν. Η αναζήτηση σχετικά με το βαθμό και τον τρόπο που επηρεάζουν όλες αυτές οι αλλαγές τον εργαζόμενο, οδήγησαν στην εξέταση των θεμάτων που σχετίζονται με την ικανοποίησή του από την εργασία, δηλαδή με την αξιολόγηση στην οποία προβαίνει αναφορικά με τις εργασιακές του εμπειρίες. Η τεχνολογία, η επίπλωση, η ικανοποίηση των ψυχολογικών αναγκών, η συμβατότητα του εργασιακού χώρου με τις λειτουργικές απαιτήσεις των εργαζομένων αποτελούν παράγοντες που σχετίζονται με την ικανοποίησή τους, όπως επίσης και ο έλεγχος που ασκούν τόσο στο εργασιακό τους αντικείμενο όσο και στα περιβαλλοντικά τεχνικά χαρακτηριστικά χώρου (φωτισμός, κλιματισμός, εξαερισμός). Παράλληλα, τίθενται ως θέματα προς εξέταση η σημασία που δίνεται στην ομαδική ικανοποίηση και η συσχέτισή της με την ατομική, ο ρόλος που διαδραματίζει η εργονομία και ο συμμετοχικός σχεδιασμός στη βελτίωση των συνθηκών λειτουργίας, και η αξιολόγηση του κτιρίου εν χρήσει (post occupancy evaluation) από τους ίδιους τους χρήστες. { 19 }

23 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΕΡΕΥΝΑ Το πέμπτο κεφάλαιο αποτελεί το κεφάλαιο όπου παρουσιάζεται το ερευνητικό μέρος της διατριβής. Αναλυτικότερα, προβάλλονται τα στοιχεία που αφορούν στους στόχους της έρευνας, στον τόπο και τον πληθυσμό της έρευνας, στη μέθοδο, και στο ερωτηματολόγιο. Τα ερωτήματα και οι στόχοι της έρευνας βασίστηκαν στη βιβλιογραφία και στη θεωρητική προσέγγιση που παρουσιάστηκε στο πρώτο μέρος της διατριβής. Η υλοποίηση της ερευνητικής διαδικασίας, έλαβε χώρα στη Μεγάλη Βρετανία και συγκεκριμένα στο Λονδίνο από τον Οκτώβριο του 2006 μέχρι το Φεβρουάριο του Ερευνητικά αντικείμενα αποτέλεσαν δύο κτίρια που χαρακτηρίζονται έξυπνα, τόσο από τις επίσημες ανακοινώσεις των επιχειρήσεων που στεγάζονται εκεί όσο και από τη βιβλιογραφία. Τα δύο κτίρια παρουσιάζονται ξεχωριστά, εξαιτίας των διαφορών που εμφανίζουν σε σχέση με τα χαρακτηριστικά τους (αστικό περιβάλλον κτιρίου, περιβαλλοντικά τεχνικά χαρακτηριστικά). Ως μεθοδολογικό εργαλείο υιοθετήθηκε το ερωτηματολόγιο με κατευθυνόμενες, ημι-κατευθυνόμενες και κλίμακες 10 σημείων. Το πληθυσμιακό δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 60 εργαζόμενοι χρήστες συνολικά, 30 από κάθε επιλεγμένο κτίριο. Η επιλογή του δείγματος πραγματοποιήθηκε με γνώμονα τις μεταβλητές του φύλου και του υπηρεσιακού ρόλου. Και τα δύο κτίρια εξετάστηκαν ως προς το αστικό περιβάλλον του κτιρίου αλλά και ως προς το εναλλακτικό εργασιακό γραφειακό πλαίσιο με βάση τον εργασιακό χώρο, τα περιβαλλοντικά τεχνικά χαρακτηριστικά και την οργανωσιακή κουλτούρα. Σε αυτή τη φάση επιχειρείται μια ψυχοκοινωνική προσέγγιση μέσα από την αντίληψη, την αξιολόγηση και τις επιθυμίες των εργαζομένων. Πιο συγκεκριμένα, η αντίληψη, η αξιολόγηση και η διατύπωση επιθυμιών των εργαζομένων εξετάζονται με βάση τη νέα συνθήκη της παγκοσμιοποιημένης εργασίας, τα λειτουργικά συμβολικά χαρακτηριστικά του νέου εργασιακού περιβάλλοντος και τις μεταλλάξεις του δημόσιου και του ιδιωτικού βίου. Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα που προέκυψαν από την ανάλυση των δεδομένων της έρευνας. Η ανάλυση και η διατύπωση των πορισμάτων οργανώνονται σε τέσσερις ενότητες: Α. Το αστικό περιβάλλον του κτιρίου. Αυτή η πρώτη ενότητα εξετάζει τις αξιολογήσεις και τις προσδοκίες των εργαζομένων σχετικά με τον περιβάλλοντα χώρο του κτιρίου. Β. Ο εργασιακός χώρος. Όπως και στην προηγούμενη ενότητα και σε αυτή διερευνώνται ζητήματα αντίληψης, αξιολόγησης και προσδοκιών σχετικά με τον εργασιακό χώρο, την οργάνωση και τα χαρακτηριστικά του. Μέσα από την ανάλυση και επεξεργασία των δεδομένων αναζητείται το αν ικανοποιούνται ή όχι οι εργαζόμενοι από την περιοχή εργασίας, αν θεωρούν τον εργασιακό χώρο ευνοϊκό για την επιτέλεση της εργασίας τους και ποια στοιχεία κρίνουν ότι πρέπει να αντικατασταθούν. Γ. Τα περιβαλλοντικά τεχνικά χαρακτηριστικά. Και σε αυτή την ενότητα επιδιώκεται, μέσα από τις απόψεις των εργαζομένων, να γίνει αντιληπτή η βαρύτητά τους στην εργασιακή καθημερινότητα. Η ερμηνεία των αποτελεσμάτων καθιστά εφικτή την κατανόηση της ικανοποίησης που βιώνουν ή όχι χάρη στα περιβαλλοντικά τεχνικά χαρακτηριστικά και τον εντοπισμό κοινών ή αντίθετων απόψεων ανάμεσα στο πληθυσμιακό δείγμα των δύο κτιρίων. { 20 }

24 Δ. Τα οργανωσιακά χαρακτηριστικά. Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζεται η επίτευξη ή μη των οργανωσιακών επιδιώξεων του κυβερνητικού οργανισμού (Α) και της εταιρίας (Β), μέσα από τον αξιολογικό λόγο των εργαζομένων. Η αξιολόγηση και η διατύπωση επιθυμιών αναφορικά με τα χαρακτηριστικά της οργανωσιακής κουλτούρας που υφίστανται μέσα στα δύο κτίρια, φανερώνουν τον τρόπο με τον οποίο τους επηρεάζουν και ερμηνεύονται με τη βοήθεια των εννοιών και των θεωριών που παρουσιάστηκαν στο πέμπτο κεφάλαιο. Μέσα από την ανάλυση των δεδομένων προκύπτουν πορίσματα που σχετίζονται με την άνεση, την ευχαρίστηση, την ασφάλεια, τις συνθήκες κοινωνικοποίησης και τη δυνατότητα δημιουργίας και διατήρησης της ατομικής ταυτότητας μέσα στον εργασιακό χώρο, όπως επίσης και με την παρεμπόδιση ή, αντίθετα, τη διευκόλυνση της ίδιας της εργασίας από τα χαρακτηριστικά του έξυπνου κτιρίου. { 21 }

25 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ { 22 }

26 1.0 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΑ ΕΞΥΠΝΑ ΚΤΙΡΙΑ: ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ, ΤΥΠΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ { 23 }

27 1.0.1 Περίληψη Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται μια σύντομη εισαγωγή στην έννοια των τεχνολογικώς προηγμένων ή έξυπνων κτιρίων. Παρουσιάζονται οι διαφορετικές προσεγγίσεις και σημασιοδοτήσεις της έννοιας έξυπνο κτίριο ανάλογα με την οπτική των μελετητών της. Για την καλύτερη κατανόηση του φαινομένου έξυπνο κτίριο κρίθηκε αναγκαία η εξέταση της καταγωγής και της εξέλιξής του, καθώς επίσης και των τεχνολογικών καινοτομιών και των υπηρεσιών του, οι οποίες καθίστανται πιο σαφείς μέσα από την παράθεση παραδειγμάτων. Σημαντικό τμήμα του κεφαλαίου λαμβάνει η παρουσίαση του ρόλου που διαδραματίζει η τεχνολογία πληροφορικής στην επιτέλεση των οργανωσιακών στόχων και η αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκύπτουν μέσα από τη διαχείριση εγκαταστάσεων, ώστε να γίνει κατανοητός ο λόγος που οι επιχειρήσεις δέχθηκαν να επενδύσουν στο καινοτόμο σχέδιο των έξυπνων κτιρίων. Στην ολοκλήρωση της εικόνας τους συμβάλλει η αναφορά στα μειονεκτήματα των έξυπνων κτιρίων, όπως επίσης και στις δυνατότητες της μελλοντικής εξέλιξής τους ΤΑ ΕΞΥΠΝΑ ΚΤΙΡΙΑ: Ορισμοί Η επινόηση νέων ψηφιακών υπηρεσιών και η προώθησή τους στην παγκόσμια αγορά -είτε πρόκειται για την υγεία, την εκπαίδευση, την ψυχαγωγία, είτε το εμπόριο ή την οικονομία- δημιούργησε την ανάγκη για την ανάπτυξη σύγχρονων υποδομών, όπως τα έξυπνα κτίρια. Η έννοια έξυπνο αποδίδεται στο κτίριο ως απόδοση της αγγλικής λέξης intelligent, η οποία επιλέγεται επειδή απαντάται συχνότερα στη βιβλιογραφία (Harrison, Loe, Read, 1998, Himanen, 2003, Bernaden, Neubauer, 1988, DEGW/Technibank, 1992, Jankovic, 1993, CIB, Working Group W098, 1995, Clements-Croome, 2004, Ehrich, 2005, So et al, 1999). Δεν υπάρχει αυστηρή χρήση αυτής της λέξης καθώς εμφανίζονται και άλλοι επιθετικοί προσδιορισμοί όπως smart (Sinopoli, 2006) και technologically advanced (Mirel, 2006) με ταυτόσημη έννοια. Το έξυπνο κτίριο παραπέμπει στην έννοια της ευφυΐας, η οποία έγκειται στην ικανότητα ενός ατόμου να αντιλαμβάνεται με ταχύτητα, να κρίνει σωστά και να ενεργεί αποτελεσματικά [λόγ. < αρχ. εὐφυΐα `ευχέρεια στη μάθηση και σημδ. γαλλ. intelligence] (Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, 2007). Η ευφυΐα του κτιρίου δεν έγκειται στην εκδήλωση διαίσθησης, πρωτότυπης σκέψης, λήψης πρωτοβουλιών ή μάθησης καθώς τα συστήματα που ενσωματώνει χρησιμοποιούνται για την υλοποίηση έργων με βάση την ανίχνευση, την μέτρηση, τον έλεγχο, την επίβλεψη και την προγραμματισμένη παρέμβαση. Στην ουσία, η ευφυΐα εντοπίζεται στο έργο των σχεδιαστών, των κατασκευαστών και των διαχειριστών του κτιρίου κατά τη σύλληψη του σχεδίου, την κατασκευή και τα στάδια λειτουργίας του. Δεν υπάρχει ένας καθολικά αποδεκτός ορισμός των επονομαζόμενων έξυπνων κτιρίων. Διάφοροι ορισμοί ή περιγραφές της έννοιας χρησιμοποιούνται για ποικίλους σκοπούς μέσα στην έρευνα, την εκπαίδευση και τη βιομηχανία κατασκευής χωρίς { 24 }

28 μέχρι στιγμής να έχει επικρατήσει κάποιος ως ένας και μοναδικός (Himanen, 2004). Ένας από τους πρώτους ορισμούς παρουσιάστηκε από το Ινστιτούτο Έξυπνου Κτιρίου (Intelligent Building Institute) στις Ηνωμένες Πολιτείες και εισήγαγε την έννοια έξυπνα κτίρια (intelligent buildings) ως την πιο κατάλληλη για να ονοματίσει την καινούρια κατάσταση πραγμάτων που χαρακτήριζε κτίρια εμπλουτισμένα με καινοτόμες υπηρεσίες (Himanen, 2003). Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Έξυπνου Κτιρίου το έξυπνο κτίριο είναι εκείνο το οποίο παρέχει έναν παραγωγικό χώρο μειωμένων εξόδων μέσω της βελτίωσης τεσσάρων βασικών στοιχείων: της κατασκευής, των συστημάτων, της διαχείρισης των εγκαταστάσεων, και της μεταξύ τους σχέσης (Bernaden, Neubauer, 1988). Οι πρώτες αναφορές στο έξυπνο κτίριο ακολούθησαν αυτό τον ορισμό, αλλά ανέλυσαν περισσότερο θέματα σε σχέση με την εταιρική οικονομία και τη διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού, παρέχοντας και πιο εκτενείς πληροφορίες αναφορικά με τη λειτουργία του (Gouin, Cross 1986, Bernaden, Neubauer, 1988). Ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει η επιχείρηση είχε άλλωστε τονιστεί λίγα χρόνια νωρίτερα στο διεθνές συμπόσιο δομής των υπολογιστών 2, όπου ως έξυπνα είχαν οριστεί τα κτίρια που μπορούσαν να συνδυάσουν νεωτερισμούς, τεχνολογικούς ή μη, με επιδέξια διοίκηση, ώστε να μεγιστοποιηθεί η απόδοση της επένδυσης (Coggan, 2000). Σε αυτή την περισσότερο τεχνοκρατική κατεύθυνση, όπου το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην κατασκευή, τη λειτουργία και την προσαρμοστικότητα του κτιρίου προσανατολίστηκαν και άλλοι ορισμοί όπως οι ακόλουθοι: Η ευφυΐα (intelligence) του κτιρίου μπορεί να ερμηνευτεί ως η υψηλόβαθμη αντοχή του στην αλλαγή ή η ικανότητα του να διαχειριστεί την πίεση όλων των εκφάνσεων της αλλαγής: χειρισμού, λειτουργικής, οικονομικής, τεχνολογικής, οργανωσιακής και φυσικής αλλαγής (Mc Dougall, 1991). Η έννοια έξυπνο κτίριο αφορά ένα δομημένο περιβάλλον το οποίο καθιστά εφικτή την αυτοματοποιημένη λήψη αποφάσεων και τις μηχανικές αντιδράσεις σε μια σειρά από λειτουργίες, π.χ. ρυθμισμένη αυξομείωση κλιματισμού και φωτισμού ανάλογη με τις εξωτερικές περιβαλλοντικές συνθήκες (Jankovic, 1993). Έξυπνο κτίριο είναι εκείνο το οποίο παρέχει έναν ανταποκρινόμενο αποτελεσματικό και υποστηρικτικό έξυπνο χώρο, μέσα στον οποίο η οργάνωση μπορεί να επιτύχει τους εταιρικούς της στόχους (DEGW/Technibank, 1992). Ένα έξυπνο κτίριο απαιτεί ευφυΐα στην εφαρμογή της ιδέας, στην κατασκευή και στα λειτουργικά στάδια του έργου, από τους πελάτες, τους συμβούλους σχεδιασμού, τους κατασκευαστές και τους διαχειριστές (Clements-Croome, 2004). Ο Travi (2001), διαχώρισε τους ορισμούς σύμφωνα με γεωγραφικά κριτήρια και διαφοροποίησε της ευρωπαϊκή προσέγγιση με βάση την έμφαση που έδωσε στον χρήστη. Πιο συγκεκριμένα: Στην Ιαπωνία έξυπνο θεωρείται ένα κτίριο, όπου 2 International Symposium of computer architecture, Toronto, May, { 25 }