ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. ΘΕΜΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Οι όμιλοι επιχειρήσεων ιδίως κατά την Οδηγία 94/45/ΕΚ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Τομέας Εμπορικού και Οικονομικού Δικαίου Μάθημα: Δίκαιο Εμπορικών Εταιριών Υπεύθυνοι Καθηγητές: Κ. Παμπούκης, Ν. Τέλλης, Π. Παπαδρόσου- Αρχανιωτάκη ΘΕΜΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Οι όμιλοι επιχειρήσεων ιδίως κατά την Οδηγία 94/45/ΕΚ Εισηγήτρια: Ελένη Αναστασίου ΑΕΜ 482 Θεσσαλονίκη 2009

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Εισαγωγή...2 Ι. Οι συνδεδεμένες επιχειρήσεις...2 Α. Η συγκέντρωση επιχειρήσεων...2 Β. Η οικονομική σημασία της σύνδεσης επιχειρήσεων...5 ΙΙ. Νομοθετικό πλαίσιο...7 ΙΙΙ. Μορφές σύνδεσης Η Οδηγία 94/45/ΕΚ ειδικότερα...15 Ι. Εισαγωγικά...16 Α. Γενικά...16 Β. Σκοπός και περιεχόμενο της Οδηγίας...17 Γ. Ενσωμάτωση της Οδηγίας στο ελληνικό δίκαιο (Π.Δ. 40/1997)...19 ΙΙ. Πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας (και του π.δ. 40/1997)...21 Α. Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων με κοινοτική διάσταση...21 Β. Εξαιρέσεις Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων...25 Ι. Η έννοια της επιχείρησης...25 Α. Γενικά...25 Β. Η έννοια της επιχείρησης στην Οδηγία 94/45/ΕΚ...27 Γ. Συμπέρασμα...33 ΙΙ. Η έννοια του ομίλου επιχειρήσεων...33 Α. Οι έννοιες «συνδεδεμένες επιχειρήσεις» και «όμιλος επιχειρήσεων»...33 Β. Η έννοια του ομίλου επιχειρήσεων στην Οδηγία 94/45/ΕΚ Ο όμιλος επιχειρήσεων ειδικότερα-η έννοια της ελέγχουσας...36 Ι. Η δυνατότητα άσκησης δεσπόζουσας επιρροής...36 ΙΙ. Η εξαίρεση...38 ΙΙΙ. Τα δεδομένα που παρέχουν τη δυνατότητα προς άσκηση δεσπόζουσας επιρροής Εφαρμοστέο δίκαιο Το Τεκμήριο ελέγχου...46 Ι. Γενικά...46 ΙΙ. Οι τρεις περιπτώσεις συνδρομής του τεκμηρίου ειδικότερα...49 ΙΙΙ. Χαρακτήρας και έκταση εφαρμογής του τεκμηρίου...52 Α. Χαρακτήρας του τεκμηρίου...52 Β. Έκταση εφαρμογής του τεκμηρίου-περιπτώσεις που δεν καλύπτονται από τεκμήριο Η έννοια του ομίλου επιχειρήσεων στο άρθρο Συμπέρασμα...64 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 1. Εισαγωγή Ι. Οι συνδεδεμένες επιχειρήσεις Α. Η συγκέντρωση επιχειρήσεων Οι επιχειρήσεις, ως ζώντες οργανισμοί, πρέπει να προσαρμόζονται στις συνεχώς μεταβαλλόμενες νέες συνθήκες και απαιτήσεις της αγοράς, εφόσον θέλουν να επιβιώσουν και να παραμείνουν ανταγωνιστικές. Οι συνθήκες που κρατούν στην παραγωγή και τη διάθεση των αγαθών και υπηρεσιών, απαιτούν ένα συντονισμό και έναν σχεδιασμό στην ανάπτυξη και τη δράση πολλών μονάδων μαζί. Και ο σχεδιασμός αυτός, ο οποίος κατά κανόνα είναι ιδιωτικός, χρειάζεται να ανήκει σε ένα κέντρο, σε μια ενιαία διοίκηση 1. Στα πλαίσια του παραπάνω σκοπού, οι συμπράξεις και η τάση συγκέντρωσης των επιχειρήσεων σε παγκόσμιο επίπεδο αποτελούν το σημαντικότερο γνώρισμα της σύγχρονης οικονομίας. Οι λόγοι που καθιστούν αναγκαία τη συγκέντρωση είναι πολλοί και ποικίλοι, οικονομικοί, νομικοί, κοινωνικοί. Κυριότεροι από αυτούς είναι η αντιμετώπιση του ανταγωνισμού από άλλες επιχειρήσεις, η καλύτερη εξυπηρέτηση των αναγκών της εξειδικευμένης σύγχρονης τεχνολογίας, η βελτίωση της ποιότητας με τη χρήση σύγχρονων μονάδων παραγωγής, η ορθολογικότερη οργάνωση της παραγωγής, η δυνατότητα διείσδυσης σε άλλες αγορές, εγχώριες και ξένες, φορολογικοί λόγοι κ.α. 2. Αν και η εξέλιξη αυτή είναι κατ αρχήν ευπρόσδεκτη σε χώρες με ασθενή ή διασπαρμένη οικονομία, όπως η ελληνική 3, από την άλλη μεριά η συγκέντρωση σε μεγάλο βαθμό, και συγκεκριμένα οι μη ελεγχόμενες συγκεντρώσεις, μπορούν να βλάψουν τον ίδιο τον ανταγωνισμό. Ο κίνδυνος αυτός αντιμετωπίζεται με τις διατάξεις των άρθρων 1, 2, 2α, και 4 επ. του κοινοτικής προέλευσης ν. 703/ Κ. Παμπούκη, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας, Τεύχος Πρώτο, γ έκδοση, 1991, σελ.59 επ., όπου και παραπέρα παραπομπές σε ξένη βιβλιογραφία, τον ίδιο, Ένταξη ανώνυμης εταιρίας σε όμιλο πολυεθνικό, 1988, σελ. 79 επ., Δ. Αυγητίδη, σε ΔικΑΕ, Τόμος 1, β έκδοση, 2002, Συνδεδεμένες επιχειρήσεις και εταιρικό Δίκαιο, σελ. 256, αρ. 1 επ. 2 Βλ. Β. Αντωνόπουλο, Δίκαιο Α.Ε. και Ε.Π.Ε., Β έκδοση, 2008, σελ. 599, Ν. Ρόκα., Εμπορικές εταιρίες, έκτη έκδοση, 2008, σελ , Κ. Παμπούκη, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας, ο.π., σελ.59 επ., Ελ. Αλεξανδρίδου, Δίκαιο Εμπορικών Εταιριών, Τεύχος Β, Β έκδοση, 2000, σελ. 341, Λ. Γεωργακόπουλο, Εγχειρίδιο Εμπορικού Δικαίου, τομ. 1, τευχ. 2, Εταιρίες και συνδεδεμένες επιχειρήσεις, β έκδοση, 1996, σελ. 367 επ. 3 Γι αυτό και στο ελληνικό δίκαιο η συγκέντρωση ευνοείται με φορολογικές διατάξεις, όπως οι αναπτυξιακοί νόμοι (ν.δ. 1297/1972, ν. 2166/1993) που ευνοούν φορολογικά τη μετατροπή εταιριών, χωρίς να δημιουργούν νέο δίκαιο μετατροπής. Για τα παραπάνω βλ. Κ. Παμπούκη, Οι μετασχηματισμοί των επιχειρήσεων στους αναπτυξιακούς νόμους, ΕπισκΕΔ 2007, 665, ενδεικτικά Ν. Ρόκα, ο.π., σελ. 461, όπου και παραπέρα παραπομπές. 2

4 (απαγόρευση συμπράξεων, απαγόρευση καταχρηστικής εκμετάλλευσης δεσπόζουσας θέσης, έλεγχος συγκεντρώσεων επιχειρήσεων). Ενώ λοιπόν η συγκέντρωση των επιχειρήσεων συντελείται χάρη στην οικονομική ελευθερία, παράλληλα τείνει και να την αναιρέσει. Γι αυτό και λαμβάνονται τα παραπάνω μέτρα που στόχο τους έχουν να διαφυλάξουν το σύστημα της ελεύθερης οικονομίας και το θεσμό του ελεύθερου ανταγωνισμού 4. Σύνδεση επιχειρήσεων μπορεί να υπάρξει σε όλες τις εταιρικές μορφές 5. Μεγάλη σημασία έχει η σύνδεση ανωνύμων εταιριών, καθώς κατά κανόνα με τη μορφή αυτή ασκούνται οι μεγάλες επιχειρήσεις 6, όμως τα θέματα του δικαίου των συνδεδεμένων επιχειρήσεων αφορούν πλέον άμεσα και τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, και μάλιστα και αυτές που έχουν τη μορφή της Ε.Π.Ε. 7. Οι συμπράξεις, ανάλογα με τους σκοπούς τους, μπορούν να διακριθούν σε τρεις, διαφορετικής έντασης, μορφές. Πρόκειται α) για συμπράξεις με συμβατικό γενεσιουργό λόγο, β) τη συγχώνευση, εξαγορά, διάσπαση, και γ) τη σύνδεση επιχειρήσεων 8. Ειδικότερα: α) Η σύμπραξη μπορεί να έχει συμβατικό ή «κοινοπρακτικό» (εταιρικό) γενεσιουργό λόγο, όπως είναι: αα) οριζόντιες συμπράξεις, όπου η συνεργασία μεταξύ επιχειρήσεων μπορεί να εμφανισθεί με τη μορφή συμβατικής δημιουργίας κοινού διοικητικού ή συντονιστικού οργάνου, χωρίς να χάνεται η αυτοδιοίκηση των επιμέρους επιχειρήσεων, ββ) οι συμβάσεις που ρυθμίζουν τον ανταγωνισμό μεταξύ των επιχειρήσεων (καρτέλ), εφόσον δεν προσκρούουν στο ν. 703/1977 (αρθρ. 4 5 εδ. 1, 5 και 6 ν. 703/1977) και γγ) οι ευκαιριακές συμπράξεις όπως η από κοινού ανάληψη τεχνικού έργου ή η ανάληψη διάθεσης μετοχών ή ομολογιών στο κοινό 4 Βλ. ενδεικτικά Κ. Παμπούκη, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας, ο.π., σελ. 64 επ. και 10 ΙΙΙ σελ , όπου και συνοπτική αναφορά στις ρυθμίσεις του ν. 703/1977. Για το δίκαιο του ελεύθερου ανταγωνισμού βλ. ενδεικτικά Λ. Κοτσίρη, Δίκαιο Ανταγωνισμού, εκδ. 4 η, Για την έννοια της επιχείρησης στις διατάξεις περί συνδεμένων επιχειρήσεων του νόμου περί α.ε. βλ. Ν. Τέλλη, Η έννοια της επιχείρησης στις διατάξεις περί συνδεδεμένων επιχειρήσεων του νόμου περί α.ε., ΕΕμπΔ 1994, σελ. 319 επ. Αναλυτικά για το θέμα αυτό πάντως βλ. παρακάτω υπό 3 Ι. 6 Βλ. Κ. Παμπούκη, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας, ο.π., σελ. 62 επ. και σελ. 66 επ., τον ίδιο, Ένταξη ανώνυμης εταιρίας.., ο.π., σελ. 79 επ.,ν. Ρόκα, ο.π., σελ Βλ. Ν. Τέλλη, Η έννοια της επιχείρησης στις διατάξεις περί συνδεδεμένων επιχειρήσεων του νόμου περί α.ε., ΕΕμπΔ 1994, 319, 321 και ειδικά υποσημ Για τις μορφές σύνδεσης βλ. Κ. Παμπούκη, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας, ο.π., σελ. 60 επ., τον ίδιο, Ένταξη ανώνυμης, ο.π., σελ. 79 επ., ο οποίος διακρίνει σε σύνδεση με απλή σχέση εξάρτησης και σύνδεση με συμβατική σχέση, Λ. Γεωργακόπουλο, ο.π., σελ. 360, 363 επ., Β. Αντωνόπουλο, ο.π., σελ. 599 επ., Ν. Ρόκα, ο.π., σελ. 579, Ελ. Αλεξανδρίδου, ο.π., σελ. 340, Ν. Τέλλη, ο.π., σελ. 327, οι οποίο διακρίνουν σε συμμετοχική, δικαιοπρακτική και πραγματική ή de facto σύνδεση. Αναλυτικά βλ. παρακάτω υπό 1 ΙΙΙ. 3

5 (κονσόρτσιουμ 9 ). Στη μορφή αυτή συμπράξεων οι επιμέρους επιχειρήσεις διατηρούν τη νομική, οικονομική και διοικητική τους αυτονομία 10. β) Ο ανώτατος βαθμός σύμπραξης επιτυγχάνεται με τη συγχώνευση, την εξαγορά και τη διάσπαση, και τούτο διότι μετά τις πράξεις αυτές, μία ή περισσότερες επιχειρήσεις παύουν να διατηρούν τη νομική τους υπόσταση, εξαφανίζονται δηλαδή από το νομικό κόσμο και ενσωματώνονται σε άλλη ή άλλες επιχειρήσεις 11. Αντίθετα λοιπόν με τις παραπάνω (υπό α) μορφές συμπράξεων, στην περίπτωση της συγχώνευσης, εξαγορά ή διάσπασης, οι επιχειρήσεις αποβάλλουν την αυτοτέλειά τους και υποτάσσονται εντελώς στην ενιαία εταιρία 12. γ) Η σύνδεση επιχειρήσεων αποτελεί ιδιαίτερη μορφή σύμπραξης. Στην περίπτωση αυτή οι συμμετέχουσες επιχειρήσεις, οι οποίες δεν ανήκουν απαραίτητα στην ίδια οικονομική βαθμίδα ούτε έχουν πάντοτε το ίδιο αντικείμενο (υπάρχουν ομογενείς και ετερογενείς όμιλοι 13 ), διατηρούν τη νομική τους υπόσταση, μία όμως ή περισσότερες από αυτές χάνουν την εξουσία αυτοδιοίκησής τους και υπάγονται οικονομικά και οργανωτικά στην εξουσιάζουσα (ή ασκούσα επιρροή ή ελέγχουσα ή κυρίαρχη) επιχείρηση. Ο βαθμός εξάρτησης βέβαια των εξουσιαζόμενων (ή εξαρτημένων ή ελεγχόμενων ή θυγατρικών ή υποτελών) επιχειρήσεων από την εξουσιάζουσα ποικίλλει 14. Σύνδεση επιχειρήσεων έχουμε και όταν περισσότερες επιχειρήσεις τίθενται με σύμβαση υπό ενιαία διεύθυνση, χωρίς όμως να υπάρχει σχέση εξάρτησης μεταξύ τους 15, αν και η σύνδεση με σχέση εξάρτησης είναι και η συνηθέστερα εμφανιζόμενη. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, λοιπόν, μιλάμε για συνδεδεμένες επιχειρήσεις ή για όμιλο επιχειρήσεων Βλ. Ν. Ρόκα, ο.π., σελ. 123, τον ίδιο, Ζητήματα που προκύπτουν από τη σύμβαση αναδοχής εκδόσεως μετοχών, τιμ. τόμ. Αργυριάδη, 1996, 827=ΔΕΕ 1995, 68 (71-72), Λ. Κοτσίρη, Η εταιρία ευκαιρίας, ΝοΒ Βλ. Β. Αντωνόπουλο, ο.π., σελ. 599 επ., Ν. Ρόκα, ο.π., σελ Βλ. Β. Αντωνόπουλο, ο.π., σελ. 599 επ., Ν. Ρόκα, ο.π., σελ Βλ. Κ. Παμπούκη, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας, ο.π., σελ. 60 επ. όπου και παραπομπές σε ξένη βιβλιογραφία και αναφορά στις αρνητικές επιπτώσεις της συγχώνευσης. 13 Για άλλες διακρίσεις των ομίλων, οι οποίες βέβαια είναι και αμφίβολης πρακτικής σημασίας, βλ. Γ. Σωτηρόπουλο, σε ΔικΑΕ, Τόμος 6, β έκδοση, 2000, Εισαγωγικές παρατηρήσεις στα άρθρα , σελ. 581, αρ. 8 επ. 14 Βλ. Β. Αντωνόπουλο, ο.π., σελ. 599 επ., Ν. Ρόκα, ο.π., σελ. 579 επ. 15 Βλ. Κ. Παμπούκη, Ένταξη ανώνυμης.., ο.π., σελ. 80, 82, Ν. Ρόκα, ο.π., σελ Για τις απόψεις σχετικά με τη διάκριση μεταξύ συνδεδεμένων επιχειρήσεων και ομίλου επιχειρήσεων βλ. παρακάτω υπό 3 ΙΙ.Α. 4

6 Έτσι, βασικό χαρακτηριστικό και κεντρική έννοια των συνδεδεμένων επιχειρήσεων αποτελεί η δυνατότητα για άσκηση ελέγχου, δηλαδή η με οποιονδήποτε τρόπο διεύθυνση μιας επιχείρησης από μια άλλη 17. Β. Η οικονομική σημασία της σύνδεσης επιχειρήσεων Η οικονομική σημασία της σύνδεσης έγκειται στην ένταξη των συμπρατουσσών επιχειρήσεων σε ένα ευρύτερο οικονομικό σύνολο (όμιλο επιχειρήσεων, συνδεδεμένες επιχειρήσεις) με ενιαία διοίκηση, με σύγχρονη διατήρηση της ευελιξίας που εξασφαλίζουν οι μικρότερες επιχειρήσεις και με διάσπαση του επιχειρηματικού κινδύνου στα επιμέρους μέλη του ομίλου 18. Σε κάθε περίπτωση λοιπόν που περισσότερες επιχειρήσεις συνασπίζονται υπό ενιαία διοίκηση, δημιουργείται μια ενιαία οικονομική μονάδα, μια ενιαία επιχείρηση, στην οποία τα μέλη του ομίλου παρίστανται ως επιμέρους τμήματά της 19. Από την άλλη πλευρά, όμως, τα μέλη του ομίλου είναι επιχειρήσεις που έχουν νομική αυτοτέλεια, που είναι οργανωμένες σε αυτοτελή, σε ιδιαίτερα υποκείμενα δικαίου και συνθέτουν νομικά τον όμιλο 20. Έτσι, η θυγατρική εταιρία διατηρεί την αυτοτέλεια και τη νομική της προσωπικότητα, «υποτάσσεται» όμως στη μητρική επιχείρηση από άποψη διοίκησης και προσανατολισμού της επιχειρηματικής της δραστηριοποίησης 21. Αναπτύσσεται έτσι στους κόλπους του ομίλου μία αντίφαση, που οφείλεται στη διάσταση ανάμεσα στην οικονομική ενότητα και τη νομική πολλαπλότητα, τη νομική πολυμέρεια του ομίλου 22. Έχει μάλιστα γραφτεί ότι «ενώ στη συναλλακτική 17 Βλ. Λ. Γεωργακόπουλο, ο.π., σελ , Β. Αντωνόπουλο, ο.π., σελ. 600 επ., Ελ. Αλεξανδρίδου, ο.π., σελ. 340 επ. 18 Βλ. Ν. Ρόκα, ο.π., σελ Βλ. το προσχέδιο για μια ένατη κοινοτική Οδηγία, όπου αναφέρονται τα ακόλουθα (σκέψη τρίτη): «Πολυάριθμες ανώνυμες εταιρίες ανήκουν σε συνδέσεις επιχειρήσεων, στις οποίες (συνδέσεις) ένα σύνολο από παρόμοιες εταιρίες συνασπίζονται υπό την ενιαία διοίκηση μιας επιχείρησης και διευθύνονται ως σύνολο όπως μια επιχείρηση». Η μετάφραση από το γερμανικό κείμενο είναι του κ. Κ. Παμπούκη, βλ. Κ. Παμπούκη, Οικονομική ενότητα του ομίλου εταιριών και νομικές συνέπειές της, ΕπισκΕΔ 1999, σελ. 903, 904 και ειδικά υποσημείωση 1, όπου και παραπέρα παραπομπές σε ξένη βιβλιογραφία.για τις ρυθμίσεις του προσχεδίου βλ. και Λ. Γεωργακόπουλο, ο.π., σελ Βλ. Κ. Παμπούκη, Οικονομική ενότητα, ο.π., ΕπισκΕΔ 1999, 904, Δ. Αυγητίδη, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 258, αρ. 10 επ., Γ. Σωτηρόπουλο, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 580, αρ ΜΠρΘεσ 7324/1995 ΕπισκΕΔ 1995, σελ. 857, βλ. Ι. Παπαγιάννη, Η σύγχρονη προβληματική των συνδεδεμένων επιχειρήσεων στο ελληνικό δίκαιο επιχειρήσεων και εταιριών, Αρμ 1999, σελ επ., Κ. Παμπούκη, Ένταξη ανώνυμης.., ο.π., σελ Βλ. Κ. Παμπούκη, Οικονομική ενότητα, ο.π., ΕπισκΕΔ 1999, 904, Αθ. Λιακόπουλο, Η άρση της αυτοτέλειας του νομικού προσώπου στη νομολογία, έκδοση 2 η, 1993, σελ. 124 επ., Ν. Τέλλη, ο.π., σελ. 319, 320 επ. 5

7 πρακτική ο όμιλος επιχειρήσεων θεωρείται και στις περισσότερες περιπτώσεις δρα ως ενιαία οικονομική μονάδα, για το εταιρικό δίκαιο ρυθμιζόμενη ως αυτοτελής οικονομική μονάδα είναι η εταιρία-μέλος του ομίλου» 23. Η διάσταση αυτή μεταξύ οικονομικής ενότητας και νομικής πολλαπλότητας παρέχει στον όμιλο τη δυνατότητα του συντονισμού της επιχειρηματικής δραστηριότητας σαν να επρόκειτο για μια επιχείρηση, με περιορισμό συγχρόνως του επιχειρηματικού κινδύνου σε συγκεκριμένα μέλη 24. Παραταύτα, τα παραπάνω δεν αποτελούν το μοναδικό κίνητρο για τη σύσταση ομίλου (συνδεδεμένων) επιχειρήσεων, καθώς οι εξαρτημένες εταιρίες διατηρούν μεν τη νομική τους υπόσταση, παύουν όμως να αυτοκαθορίζονται ως ανεξάρτητοι επιχειρηματικοί φορείς, αποβάλλουν τη λειτουργική τους αυτοτέλεια, την αυτονομία τους και συχνά είναι προσανατολισμένες στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων του ομίλου ως ενιαίας οικονομικής μονάδας 25. Άλλωστε, όσο μεγαλύτερη είναι η επιρροή της ελέγχουσας επιχείρησης στις ελεγχόμενες, τόσο εξασθενεί η εφαρμογή του κανόνα του περιορισμού της ευθύνης της πρώτης 26. Εκτός, λοιπόν, από τους παραπάνω οικονομικούς λόγους, καμιά φορά η δημιουργία ομίλων οφείλεται σε φορολογικούς λόγους, καθώς και στην ανάγκη αλληλοκάλυψης των εταιριών από εργατικό δυναμικό, κάτι που μπορεί να οδηγήσει και σε καταστρατήγηση των ρυθμίσεων που υφίστανται υπέρ των εργαζομένων 27. Ως πλεονεκτήματα της άσκησης επιχειρηματική δραστηριότητας με τη μορφή ομίλου θεωρούνται η δυνατότητα αποκεντρωμένης διαχείρισης των επιχειρηματικών υποθέσεων από τις ελεγχόμενες επιχειρήσεις, καλύτερη προσαρμοστικότητα ειδικά όταν πρόκειται για ανάπτυξη δραστηριότητας σε διάφορες χώρες με διαφορετικά οικονομικά δεδομένα και νομικά συστήματα, δυνατότητα επίτευξης μεγαλύτερων ρυθμών ανάπτυξης, περιορισμό του ανταγωνισμού μεταξύ των συνδεδεμένων επιχειρήσεων, μεγαλύτερη συγκέντρωση κεφαλαίων και καλύτερη αξιοποίηση αυτών, 23 Βλ. Δ. Αυγητίδη, Παρατηρήσεις στη ΜΠΑ 9291/1993, ΕΕμπΔ 1993, Βλ. Ελ. Αλεξανδρίδου ο.π., σελ. 342, Γ. Σωτηρόπουλο, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 580, αρ Βλ. Ν. Τέλλη, ο.π., ΕΕμπΔ 1994, 321, Κ. Παμπούκη, Οικονομική ενότητα, ο.π., ΕπισκΕΔ 1999, 905, τον ίδιο, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας, ο.π., σελ.68-69, Δ. Αυγητίδη, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 261, αρ Βλ. Ελ. Αλεξανδρίδου ο.π., σελ Για την ευθύνη της μητρικής σχετικά με ις υποχρεώσεις της θυγατρικής βλ. ενδεικτικά Σπ. Μούζουλα, Η ευθύνη της μητρικής επιχείρησης για τις υποχρεώσεις της θυγατρικής της, ΕΕμπΔ 1991, 404, Αρ. Σινανιώτη-Μαρούδη, Η διαμόρφωση της ευθύνης στον όμιλο των επιχειρήσεων, ΕΕμπΔ 2003, 529, Μπακόπουλο, Η ευθύνη της μητρικής εταιρίας έναντι αντισυμβαλλομένων της θυγατρικής της, ΧρΙΔ 2006, 16. Σχετικά με την κάμψη της νομικής προσωπικότητας βλ. Θ. Λιακόπουλο, Η άρση της αυτοτέλειας του νομικού προσώπου στη νομολογία, β έκδοση, 1993, Λ. Γεωργακόπουλο, ο.π., σελ. 433 επ. 27 Βλ. Β. Αντωνόπουλο, ο.π., σελ. 600, Ελ. Αλεξανδρίδου ο.π., σελ

8 η διεύρυνση των αγορών, κυρίως σε προϊόντα νέων τεχνολογιών, και η μείωση του κόστους 28. Ακόμη, η «ρήτρα ομίλου» που συχνά συνομολογείται στους ομίλους επιχειρήσεων, παρέχει τη δυνατότητα εκχώρησης των απαιτήσεων ή μεταβίβασης των συμβατικών σχέσεων ή άσκησης των δικαιωμάτων και από άλλες επιχειρήσεις του ομίλου, καθώς και συμψηφισμού απαίτησης της συμβαλλόμενης επιχείρησης από μέρους άλλης επιχείρησης του ομίλου κατά του αντισυμβαλλόμενου. Τέλος, πέρα από συμβάσεις «εφοδιασμού προσωπικού» μεταξύ των επιχειρήσεων του ομίλου συχνά συνάπτονται και συμβάσεις εφοδιασμού εμπορευμάτων για τις ανάγκες της κάθε επιχείρησης και παρέχονται εγγυήσεις προς τρίτους από ένα μέλος του ομίλου υπέρ άλλου μέλους του 29. Όμως, παρά το γεγονός ότι ο όμιλος επιχειρήσεων αποτελεί την πιο συνήθη μέθοδο οργάνωσης της οικονομίας, με όλα τα παραπάνω πλεονεκτήματα, θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν και κατηγορίες συμφερόντων σε έναν όμιλο, οι οποίες πολλές φορές θίγονται από τη σύνδεση των επιχειρήσεων, όπως τα συμφέροντα των πιστωτών και των μειοψηφούντων εταίρων των θυγατρικών επιχειρήσεων. Οι τελευταίες λόγω της σχέσης εξάρτησης υποτάσσονται στην κυριαρχική βούλησης της μητρικής, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ανάπτυξή τους 30. ΙΙ. Νομοθετικό πλαίσιο Η εμφάνιση του φαινομένου της σύνδεσης επιχειρήσεων αντιμετωπίστηκε απλώς σαν ένα πραγματικό (οικονομικό) γεγονός, σύντομα όμως τέθηκε στις πραγματικές του διαστάσεις και ο όμιλος επιχειρήσεων αξιολογήθηκε ως ιδιαίτερο εταιρικό μόρφωμα, το οποίο ενόψει της μεγάλης συχνότητας εμφάνισής του και των προβλημάτων που δημιουργεί, θεωρήθηκε ότι έπρεπε να ρυθμισθεί νομοθετικά 31. Δίκαιο συνδεδεμένων επιχειρήσεων, όμως, ως αυτόνομη συστηματική ενότητα στα πλαίσια του εταιρικού μας δικαίου δεν υφίσταται. Μάλιστα, με εξαίρεση τη Γερμανία, την Πορτογαλία αλλά και την Ιταλία και τη Σλοβενία, στα υπόλοιπα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης οι συνδεδεμένες επιχειρήσεις δεν έχουν 28 Β. Αντωνόπουλο, ο.π., σελ. 600, Ελ. Αλεξανδρίδου ο.π., σελ , Γ. Σωτηρόπουλο, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 580, αρ Βλ. Β. Αντωνόπουλο, ο.π., σελ. 600, Ελ. Αλεξανδρίδου ο.π., σελ Βλ. Γ. Σωτηρόπουλο, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 581, αρ Βλ. Ν. Ρόκα, ο.π., σελ. 583 επ. 7

9 αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής νομοθετικής ρύθμισης. Υπάρχουν μόνο αποσπασματικές και συνήθως ασύνδετες μεταξύ τους ρυθμίσεις, που προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τα ζητήματα που δημιουργούνται από τη λειτουργία των συνδεδεμένων επιχειρήσεων 32, καθώς δεν υπάρχουν ούτε σε κοινοτικό επίπεδο ενιαίοι κανόνες που να αφορούν τους ομίλους επιχειρήσεων 33. Σημαντική απόπειρα ρύθμισης αποτέλεσε το προσχέδιο της ένατης (9 ης ) Οδηγίας 34, η υιοθέτηση της οποίας θα δημιουργούσε σε κοινοτικό επίπεδο, ένα ειδικό πλέγμα κανόνων δικαίου συνδεδεμένων επιχειρήσεων. Το προσχέδιο απέβλεπε κυρίως στη ρύθμιση ζητημάτων λογιστικής διαφάνειας της σύνδεσης καθώς και προστασίας της μετοχικής μειοψηφίας και των δανειστών των εταιριών, οι οποίες είναι ενταγμένες σε όμιλο επιχειρήσεων 35. Αν και οι ρυθμίσεις του προσχεδίου θα μπορούσαν να οδηγήσουν στη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού δικαίου επιχειρήσεων, φαίνεται ότι η προσπάθεια, τουλάχιστον προς την κατεύθυνση υιοθέτησης οδηγίας, έχει εγκαταλειφθεί λόγω διαφωνιών και δεν υπάρχει πρόθεση σήμερα από την Ευρωπαϊκή Ένωση για την επανενεργοποίησή της, έστω και αν το ζήτημα των ομίλων επανεξετάζεται ως αντικείμενο που χρήζει ρύθμισης 36. Μάλιστα, το προσχέδιο δεν έφτασε καν σε επίσημη πρόταση Οδηγίας, παρέμεινε δε ως ένα ανεπίσημα δημοσιευμένο κείμενο 37. Σε κοινοτικό επίπεδο, στην έννοια των συνδεδεμένων επιχειρήσεων αναφέρθηκε για πρώτη φορά η τέταρτη (4 η ) εταιρική οδηγία, η Οδηγία 78/660/ΕΟΚ της 25 ης Ιουλίου , που αφορά τις ετήσιες οικονομικές καταστάσεις των ανώνυμων, των κατά μετοχές ετερόρρυθμων και των εταιριών περιορισμένης 32 Βλ. Ν. Τέλλη, ο.π., σελ. 319, Hopt, Ευρωπαϊκό Δίκαιο των συνδεδεμένων επιχειρήσεων, ΔΕΕ 1999, 806, Δ. Αυγητίδη, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 261, αρ Σύμφωνα με μία άποψη οι έννοιες «συνδεδεμένες επιχειρήσεις» και «όμιλος επιχειρήσεων» είναι ταυτόσημες. Υπάρχει όμως και η αντίθετη άποψη σύμφωνα με την οποία οι παραπάνω έννοιες δεν ταυτίζονται, αφού η λογική σχέση που τους συνδέει είναι γένους προς είδος. Σε κάθε περίπτωση, και επειδή και οι δύο όροι παραπέμπουν στο ίδιο οικονομικό φαινόμενο, χρησιμοποιούνται τις περισσότερες φορές στην παρούσα εργασία ως ταυτόσημες. Βλ. ενδεικτικά Κ. Παμπούκη, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων με κοινοτική διάσταση στο δίκαιο της Κοινότητας για την ενημέρωση των εργαζομένων, ΕΕΕυρΔ 1996, σελ. 1 επ., 13-14, Ν. Τέλλη, ο.π., σελ Για όλα αυτά αναλυτικά βλ. παρακάτω υπό 3 ΙΙ Α. 34 Doc. III/1639//84-FR. Βλ. και Hopt, ο.π., σελ και τις εκεί αναλυτικές παραπομπές. 35 Βλ. Λ. Γεωργακόπουλο, ο.π., σελ , Hopt, ο.π., σελ. 807 επ., Σπ. Μούζουλα, σε ΔικΑΕ, Τόμος ΙΙ, 1991, Η έννοια των συνδεδεμένων επιχειρήσεων, σελ. 705 επ., αρ. 2, Δ. Αυγητίδη, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 261, αρ Βλ. Δ. Αυγητίδη, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 261, αρ. 18, Π. Ιορδανίδη, Προς ένα ευρωπαϊκό δίκαιο των συνδεδεμένων επιχειρήσεων, ΕπισκΕΔ 2007, σελ. 693 επ. και ιδίως Hopt, ο.π., σελ. 807 επ., όπου αναπτύσσονται οι προτάσεις του Forum Europaeum konzernrecht προς την κατεύθυνση ενός ευρωπαϊκού δικαίου συνδεδεμένων επιχειρήσεων. 37 ZGR 1985, ΕΕ L 222 της , σελ. 11 επ. 8

10 ευθύνης. Ειδικότερα, στην οδηγία αυτή περιέχονται ορισμένες λιτές και αόριστες αναφορές στις συμμετοχές και στις απαιτήσεις και υποχρεώσεις σε συνδεδεμένες επιχειρήσεις, ως στοιχεία που απαιτούνται σε χωριστούς λογαριασμούς. Η εφαρμογή, όμως, των διατάξεων αυτών αναβλήθηκε για να γίνει μαζί με την εφαρμογή της έβδομης εταιρικής οδηγίας για τους ενοποιημένους λογαριασμούς (άρθρα 56 και 61), ενώ μέχρι την εφαρμογή της τελευταίας αυτής οδηγίας, ορισμένα θέματα ρυθμίστηκαν με διατάξεις προσωρινού χαρακτήρα (άρθρα 57-59) 39. Τον ορισμό των συνδεδεμένων επιχειρήσεων 40 τελικά έδωσε η έβδομη (7 η ) οδηγία για τους ενοποιημένους λογαριασμούς, η Οδηγία 83/349/ΕΟΚ της 13 ης Ιουλίου Στόχος της εν λόγω οδηγίας δεν είναι να εισάγει εταιρικό δίκαιο συνδεδεμένων επιχειρήσεων. Περιέχει αποκλειστικά διατάξεις λογιστικού δικαίου για τις συνδεδεμένες επιχειρήσεις και στο άρθρο 1 αυτής απαριθμούνται οι μορφές σύνδεσης, όπου κρίθηκε ότι είναι απαραίτητη η σύνταξη ενοποιημένων λογαριασμών. Στόχος δε της κατάρτισης των ενοποιημένων λογαριασμών είναι η εμφάνιση της πραγματικής κατάστασης του ομίλου συνολικά ως ενιαίας επιχείρησης, παρέχοντας έτσι στους μετόχους και τους τρίτους μια πιο προχωρημένη πληροφόρηση σε σχέση με εκείνη που παρέχεται με την ξεχωριστή καταχώριση στις ετήσιες οικονομικές καταστάσεις μιας εταιρίας των σχέσεων που αυτή διατηρεί με τις συνδεδεμένες επιχειρήσεις της 41 42, καθώς μειώνεται η αξιοπιστία των ετήσιων οικονομικών καταστάσεων των κατιδίαν εταιριών όταν αυτές καταστούν μέλη ενός ομίλου Βλ. ενδεικτικά Κ. Παμπούκη, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων με κοινοτική διάσταση (Οδηγία 94/45/ΕΚ του Συμβουλίου), ΕΕΕυρΔ 1998, σελ. 701, 708 επ., Ν. Τέλλη, ο.π., σελ. 326 επ. 40 Ο κοινοτικός νομοθέτης δεν προέβη σε έναν ενιαίο ορισμό των συνδεδεμένων επιχειρήσεων. Ένας τέτοιος κοινά αποδεκτός ορισμός δεν υφίστατο όχι μόνο ανάμεσα στα κράτη μέλη, αλλά ούτε καν στα πλαίσια μιας εθνικής έννομης τάξης, αφού ο κάθε επιμέρους δικαιικός κλάδος χρησιμοποιεί συχνά τα δικά του κριτήρια για την οριοθέτηση των συνδεδεμένων επιχειρήσεων. Έτσι, όρος «συνδεδεμένες επιχειρήσεις» προσδιορίστηκε ως έννοια γένος που παραπέμπει σε συγκεκριμένες εξαντλητικά απαριθμούμενες περιπτώσεις σύνδεσης επιχειρήσεων (άρθρα 1, 12, σε συνδυασμό με άρθρο 41). Βλ. και Ν. Τέλλη, ο.π., σελ. 326 επ. και ειδικά υποσημ. 22. Βλ. και Λ. Γεωργακόπουλο, ο.π., σελ. 360, σύμφωνα με τον οποίο ο ορισμός της σύνδεσης επιχειρήσεων (κατ αυτόν εταιριών) αποτελεί σύνοψη της περιπτωσιολογίας των άρθρων 42ε 5, 95 1 και 96 1 κ.ν. 2190/ Βλ. Κ. Παμπούκη, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων με κοινοτική διάσταση (Οδηγία 94/45/ΕΚ του Συμβουλίου), ΕΕΕυρΔ 1998, σελ. 701, 708 επ., Γ. Σωτηρόπουλο, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 599, αρ. 5, Σπ. Μούζουλα, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 707, αρ. 4 επ., Ν. Τέλλη, ο.π., σελ. 335, και ειδικότερα υποσημ Στα πλαίσια της σύνταξης των ετήσιων οικονομικών καταστάσεων μιας κεφαλαιουχικής εταιρίας ζητούμενο είναι η εμφάνιση της πραγματικής κατάστασης της εταιρίας, γι αυτό και οι σχέσεις (απαιτήσεις, υποχρεώσεις, συμμετοχές) με συνδεδεμένες επιχειρήσεις πρέπει απλώς να αποκαλύπτονται με σαφήνεια, επειδή η υπόστασή τους δε μένει ανεπηρέαστη από το στοιχείο της σύνδεσης. Και πρέπει να αποκαλύπτονται άσχετα από το αν οι συνδεδεμένες επιχειρήσεις, στις οποίες αναφέρονται, έχουν υποχρέωση να συντάξουν ή να συμπεριληφθούν στις ενοποιημένες οικονομικές καταστάσεις. Βλ. Ν. Τέλλη, ο.π., σελ. 335, υποσημ Ανακύπτει τότε η ανάγκη να δημοσιοποιείται η περιουσιακή διάρθρωση και χρηματοοικονομική θέση, όχι μόνο των επιμέρους εταιριών αλλά και του συνόλου των συνδεδεμένων επιχειρήσεων 9

11 Κοινός στόχος βέβαια της τέταρτης και της έβδομης οδηγίας είναι η καλύτερη πληροφόρηση και μέσω αυτής η προστασία (αποκλειστικά και μόνο) εκείνων που τα συμφέροντά τους μπορεί να θιγούν από τη λειτουργία των κεφαλαιουχικών εταιριών 44. Περαιτέρω, στο ελληνικό εταιρικό δίκαιο ο όρος «συνδεδεμένες επιχειρήσεις» εισήχθη στα πλαίσια της προσαρμογής της νομοθεσίας μας στην τέταρτη (78/660/ΕΟΚ) 45 και έβδομη κοινοτική οδηγία (83/349/ΕΟΚ) 46, οι οποίες και έγιναν εσωτερικό δίκαιο με τα π.δ. 409/1986 και 498/ Προστέθηκαν έτσι στον κ.ν. 2190/1920 οι διατάξεις του άρθρου 42ε 5 (κυρίως με το άρθρο 33 του π.δ. 409/1986 και εν μέρει με το άρθρο 3 1 και 2 του π.δ. 498/1987) και το 13 ο Κεφάλαιο (άρθρα ) για τους ενοποιημένους λογαριασμούς (με το άρθρο 18 του π.δ. 498/1987). Το άρθρο 42ε 5, αναφερόμενο στα δικαιώματα συμμετοχής μιας επιχείρησης στο κεφάλαιο άλλων επιχειρήσεων, που πρέπει να καταχωρούνται ως συμμετοχές στους σχετικούς λογαριασμούς, ορίζει την έννοια των συνδεδεμένων επιχειρήσεων, ενώ στα άρθρα ορίζεται ποιες συνδεδεμένες επιχειρήσεις υπόκεινται σε ενοποίηση, δηλαδή τις προϋποθέσεις κατάρτισης ενοποιημένων λογαριασμών και την περίμετρο ενοποίησης, και στα άρθρα αφορούν στη διαδικασία κατάρτισης των ενοποιημένων λογαριασμών 48. Η έννοια των συνδεδεμένων επιχειρήσεων, όπως καθορίζεται με το άρθρο 42ε 5 κ.ν. 2190/1920, ισχύει μόνο για την εφαρμογή των διατάξεων αυτού του νόμου. Εντούτοις, η επιλογή του όρου «επιχείρηση» αντί του πιο δεσμευτικού νομικώς «εταιρία», φανερώνει την πρόθεση των συντακτών της διάταξης να προσδώσουν στην έννοια των συνδεδεμένων επιχειρήσεων ευρύτερο περιεχόμενο. Άλλωστε, στα πλαίσια του κ.ν. 2190/1920, αναφορά στο φαινόμενο της σύνδεσης επιχειρήσεων γίνεται και σε άλλες μη λογιστικού περιεχομένου διατάξεις, όπως αυτές που στόχο έχουν την αποτροπή κινδύνων καταστρατηγήσεων ως προς την καταβολή και διατήρηση της εταιρικής περιουσίας, κινδύνων οι οποίοι είναι (ομίλου) ως μιας οικονομικής ενότητας, σαν να αποτελούσαν δηλαδή έναν ενιαίο επιχειρηματικό φορέα. Βλ. Ν. Τέλλη, ο.π., σελ. 336, Λ. Γεωργακόπουλο, ο.π., σελ. 411 επ. 44 Βλ. τα προοίμια της τέταρτης και έβδομης οδηγίας. Ενδεικτικά βλ. Ν. Τέλλη, ο.π., σελ. 325, 335 επ. 45 ΕΕ L 222 της , σελ. 11 επ. 46 ΕΕ L 193 της , σελ. 4 επ. 47 Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί εδώ ότι παρά τη νομοθετική αυτή εξέλιξη, συνδεδεμένες επιχειρήσεις υπήρχαν και τις προηγούμενες δεκαετίες, όχι μόνο στην Ευρώπη, όπου ήταν γνωστές ως βασική μορφή συγκέντρωσης των επιχειρήσεων από τον προηγούμενο αιώνα, αλλά και στην Ελλάδα. 48 Βλ. ενδεικτικά Κ. Παμπούκη, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας, ο.π., σελ. 69, Β. Αντωνόπουλο, ο.π., σελ. 602 επ., Ν. Ρόκα, ο.π., σελ. 58, Λ. Γεωργακόπουλο, ο.π., σελ. 422 επ., Γ. Σωτηρόπουλο, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 591,αρ. 53 επ., και γενικά για τις ενοποιημένες οικονομικές καταστάσεις, άρθρα

12 σύμφυτοι με την σύνδεση επιχειρήσεων, και συγκεκριμένα: α) στο άρθρο 17, σχετικά με την απόκτηση ιδίων μετοχών μέσω τρίτων, όπου γίνεται λόγος για μητρικές και θυγατρικές ανώνυμες εταιρίες, αλλά και για θυγατρική α.ε., ε.π.ε. ή ετερόρρυθμη κατά μετοχές εταιρία, ενώ η διάταξη του άρθρου περιέχει έναν λίγο διαφοροποιημένο και μάλλον βελτιωμένο, σε σχέση με αυτόν του άρθρου 42ε 5 εδ. α, ορισμό της σύνδεσης εταιριών 50, και β) στο άρθρο 23α, σύμφωνα με το οποίο οι απαγορεύσεις που ισχύουν για τις συμβάσεις μελών του διοικητικού συμβουλίου με την αε, ισχύουν και για τα ελεγχόμενα από αυτή νομικά πρόσωπα. Συγκεκριμένα στην 6, όπως αυτή τροποποιήθηκε με το ν. 3604/2007, γίνεται λόγος για «νομικά πρόσωπα ελεγχόμενα από την εταιρία κατά την έννοια της παρ. 5 του άρθρου 42ε» 51. Καθώς όμως το φαινόμενο του ομίλου επιχειρήσεων παρουσιάζει ενδιαφέρον όχι μόνο για το εταιρικό δίκαιο, αλλά για όλους σχεδόν τους κλάδους δικαίου, όπως το δίκαιο προστασίας του ελεύθερου ανταγωνισμού, το πτωχευτικό, το ποινικό και το φορολογικό δίκαιο, η επεξεργασία της έννοιας των συνδεδεμένων επιχειρήσεων δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο των κειμένων που αφορούν τις εταιρίες 52. Υπάρχουν σήμερα διάσπαρτες ρυθμίσεις σε πλήθος κοινοτικών οδηγιών αλλά και εθνικών διατάξεων, οι οποίες έχουν καταφέρει τουλάχιστον να περιγράψουν το φαινόμενο της σύνδεσης επιχειρήσεων με έναν de facto ομοιόμορφο τρόπο 53. Μάλιστα, έχει τεθεί σε ισχύ μια σειρά οδηγιών, λογιστικού και μη περιεχομένου, οι οποίες ρυθμίζουν διαφορετικές πτυχές του εν ευρεία εννοία δικαίου 49 Όπως αυτή αναριθμήθηκε από 3 σε 2 με το άρθρο 23 3 του ν. 3604/ Οι διατάξεις του άρθρου (η αρίθμηση υπό το προϊσχύσαν δίκαιο) προστέθηκαν με το π.δ. 60/2001 με το οποίο μεταφέρθηκαν στο εσωτερικό δίκαιο οι διατάξεις της Οδηγίας 92/101/ΕΟΚ για τη σύσταση της α.ε. και τη διατήρηση και τις μεταβολές του κεφαλαίου της (ΕΕ L σελ. 64). Για τις διατάξεις του άρθρου 17 βλ. αναλυτικά Π. Παπαδρόσου-Αρχανιωτάκη, Συμμετοχή εξαρτημένης εταιρίας στο κεφάλαιο της ελέγχουσας ανώνυμης εταιρίας, ΕπισκΕΔ 2001, σελ Στην προϊσχύσασα μορφή της, η εν λόγω διάταξη (άρθρο 23α παρ. 3) απευθυνόταν σε θυγατρικές εταιρίες. Μετά την τροποποίησή της από το άρθρο 33 του ν. 3604/2007, οριοθετήθηκε το πεδίο εφαρμογής των προβλεπόμενων απαγορεύσεων σε ολόκληρο το φάσμα των περιπτώσεων σύνδεσης επιχειρήσεων του άρθρου 42ε παρ. 5κ.ν. 2190/1920, ανεξάρτητα από βαθμό και είδος επιρροής καθώς και εταιρικό τύπο του τυχόν εμπλεκόμενου νομικού προσώπου. Μάλιστα, παραπάνω στην 5 του ίδιου άρθρου, διευρύνθηκε ο κύκλος των εμπλεκομένων προσώπων, περιλαμβάνοντας πλέον ρητά στην απαγόρευση και τα νομικά πρόσωπα που ελέγχονται από τα πρόσωπα της 5. Θεωρείται δε ότι ασκείται έλεγχος επί της εταιρίας αν συντρέχει μία από τις περιπτώσεις του άρθρου 42ε 5. Για τα παραπάνω βλ. αναλυτικά Β. Δούβλη, Η διαμόρφωση του άρθρου 23 α Κ.Ν. 2190/1920 βάσει του άρθρου 33 Ν. 3604/2007, ΔΕΕ 2008, σελ. 5, 6-7, Ε. Περάκη, Το άρθρο 23 α παρ. 1 Ν. 2190/1920, όπως ισχύει μετά το Ν. 3604/2007, και οι εγγυήσεις μητρικής προς θυγατρική (γνωμ.), ΔΕΕ 2008, σελ Υπό το προισχύσαν δίκαιο βλ. ενδεικτικά Γκολογκίνα-Οικονόμου, Συμβάσεις της ανώνυμης εταιρίας, με τα μέλη της διοικήσεώς της, Βλ. Κ. Παμπούκη, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων., ο.π., ΕΕΕυρΔ 1998, σελ. 709, Ν. Τέλλη, ο.π., σελ. 320 επ. 53 Βλ. Π. Ιορδανίδη, ο.π., σελ. 693 επ., όπου αναλυτικά αναφορά στις σχετικές οδηγίες και τις αντίστοιχες εθνικές διατάξεις, με τις οποίες οι οδηγίες υιοθετήθηκαν από την ελληνική έννομη τάξη, Δ. Αυγητίδη, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 269, αρ. 43 επ. 11

13 των επιχειρήσεων και αξιοποιούν, καθεμιά για τις ανάγκες του δικού τους ρυθμιστικού πεδίου, τους ορισμούς της έβδομης εταιρικής οδηγίας, προκείμενου να προσδιορίσουν τη μητρική, τη θυγατρική και τις εν γένει σχέσεις σύνδεσης μεταξύ επιχειρήσεων, δημιουργώντας όπως είπαμε μια ομοιομορφία ως προς τους ορισμούς αυτούς 54. Συναντάμε ακόμη μια δεύτερη ομάδα οδηγιών, οι οποίες αν και δεν παραπέμπουν ευθέως στην έβδομη οδηγία, ωστόσο χρησιμοποιούν τη δομή της και τους ορισμούς της προκείμενου να περιγράψουν τα φαινόμενα σύνδεσης 55. Τέλος αναφορά στη έννοια των συνδεδεμένων επιχειρήσεων συναντάμε στον Κανονισμό 4064/89 του Συμβουλίου της 21 ης Δεκεμβρίου για τον έλεγχο των συγκεντρώσεων μεταξύ επιχειρήσεων 56, αλλά και στις οδηγίες που εντάσσονται στο χώρο του φορολογικού δικαίου 57. Οι οδηγίες αυτές βέβαια διαφέρουν από τις παραπάνω, καθώς στοχεύουν κυρίως στον εντοπισμό φορολογητέας ύλης και γι αυτό επικεντρώνονται στην οικονομική περιουσιακή διάρθρωση της σύνδεσης 58. Παραταύτα, η συμβολή τους στην προσπάθεια διαμόρφωσης ενός ευρωπαϊκού δικαίου συνδεδεμένων επιχειρήσεων είναι αναμφίβολα σημαντική Ενδεικτικά αναφέρουμε την Οδηγία 2002/87/ΕΚ σχετικά με τη συμπληρωματική εποπτεία πιστωτικών ιδρυμάτων, ασφαλιστικών επιχειρήσεων και επιχειρήσεων επενδύσεων χρηματοπιστωτικού ομίλου ετερογενών δραστηριοτήτων και άλλες διατάξεις (ΕΕ L 35 της σελ. 1), η οποία έγινε εσωτερικό δίκαιο με το ν. 3455/2006, την Οδηγία 1985/611/ΕΟΚ για τους οργανισμούς συλλογικών επενδύσεων σε κινητές αξίες (ΕΕ L 375 της σελ. 3), την Οδηγία 200/12/ΕΚ σχετικά με την ανάληψη και άσκηση δραστηριότητας πιστωτικών ιδρυμάτων (ΕΕ L 126 της σελ. 1), τις Οδηγίες 2006/48/ΕΚ σχετικά με την ανάληψη και την άσκηση δραστηριότητας από τα πιστωτικά ιδρύματα (ΕΕ L 177 της σελ. 1) και 2006/49/ΕΚ για την επάρκεια των ιδίων κεφαλαίων των επιχειρήσεων επενδύσεων και των πιστωτικών ιδρυμάτων (ΕΕ L 177 της σελ. 201), οι οποίες ενσωματώθηκαν στο ελληνικό δίκαιο με τον πρόσφατο νόμο 3601/2007. Βλ. και Π. Ιορδανίδη, ο.π., σελ. 693 επ., 696 επ. 55 Ενδεικτικά αναφέρουμε την Οδηγία 92/101/ΕΟΚ για τη σύσταση της α.ε. και τη διατήρηση και τις μεταβολές του κεφαλαίου της (ΕΕ L σελ. 64), η οποία κατέστη εσωτερικό δίκαιο με το π.δ. 60/2001. Βλ. και Π. Ιορδανίδη, ο.π., σελ. 693 επ., 697 επ. 56 ΕΕ L 257 της σελ Οδηγία 90/434/ΕΟΚ σχετικά με το κοινό φορολογικό καθεστώς για τις συγχωνεύσεις, διασπάσεις, εισφορές ενεργητικού και ανταλλαγές μετοχών που αφορούν εταιρείες διαφορετικών κρατών μελών (ΕΕ L 225 της σελ. 1), Οδηγία 90/435/ΕΟΚ σχετικά με το κοινό φορολογικό καθεστώς το οποίο ισχύει για τις μητρικές και τις θυγατρικές εταιρείες διαφορετικών κρατών μελών (ΕΕ L 225 της σελ. 6), Οδηγία 2003/49/ΕΚ για την καθιέρωση κοινού συστήματος φορολόγησης των τόκων και των δικαιωμάτων που καταβάλλονται μεταξύ συνδεδεμένων εταιρειών διαφορετικών κρατών μελών (ΕΕ L 157 της σελ. 49), Οδηγία 2003/123/ΕΚ για τροποποίηση της οδηγίας 90/435/ΕΟΚ (ΕΕ L 7 της σελ. 41). Στο εθνικό δίκαιο για το φορολογικό καθεστώς των ομίλων προβλέπει ο ν. 3453/ Οι οδηγίες αυτές δίνουν βάση κυρίως στη συμμετοχική σύνδεση μέσω κατοχής ενός αξιόλογου ποσοστού κεφαλαίου μιας επιχείρησης από μια άλλη, ως κριτήριο για τη φορολόγηση ή μη κάποιων στοιχείων. Το ποσοστό αυτό έχει σήμερα μειωθεί στο 10% καθώς πλέον αρκεί ένα ελάχιστο ποσοστό συμμετοχής σε μια επιχείρηση, σε συνδυασμό με ικανή διασπορά κεφαλαίου, προκειμένου να ελεγχθεί μια επιχείρηση. Βλ. Π. Ιορδανίδη, ο.π., σελ. 699 επ., όπου και παραπέρα παραπομπές, Κ. Παμπούκη, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας, ο.π., σελ Βλ. Σπ. Μούζουλα, Η συμβολή των φορολογικών οδηγιών στη διαμόρφωση ενός ευρωπαϊκού δικαίου των συνδεδεμένων επιχειρήσεων, ΔΦΝ 1991, σελ επ. 12

14 Μία τέτοια προσπάθεια ρύθμισης του φαινομένου των ομίλων αποτελεί και η Οδηγία 94/45/ΕΚ του Συμβουλίου της 22ας Σεπτεμβρίου 1994 για τη θέσπιση μιας ευρωπαϊκής επιτροπής επιχείρησης ή μιας διαδικασίας σε επιχειρήσεις και ομίλους επιχειρήσεων κοινοτικής κλίμακας με σκοπό να ενημερώνονται οι εργαζόμενοι και να ζητείται η γνώμη τους 60. Η εν λόγω οδηγία, η οποία και αποτελεί το αντικείμενο της παρούσας εργασίας, προέρχεται από το χώρο του εργατικού δικαίου και θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνιστά την πιο εξελιγμένη σύλληψη της Κοινότητας σχετικά με το φαινόμενο των ομίλων. Η σύλληψη αυτή, αποτελώντας εξέλιξη των προηγούμενων προσπαθειών και ιδίως αυτής της έβδομης οδηγίας, μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τις ρυθμίσεις του κ.ν. 2190/1920 για τις συνδεδεμένες επιχειρήσεις. Παρατίθενται στην Οδηγία 94/45/ΕΚ ολοκληρωμένοι ορισμοί του «ομίλου επιχειρήσεων» και της «ελέγχουσας επιχείρησης», οι οποίοι παρουσιάζουν μεν πολλά κοινά στοιχεία, αλλά δεν ταυτίζονται με αυτούς της έβδομης οδηγίας. Και παρά το γεγονός ότι οι ορισμοί αυτοί θεσπίστηκαν σε συγκεκριμένο πλαίσιο, με συγκεκριμένο ρυθμιστικό αντικείμενο και επιδιωκόμενο σκοπό 61, εντούτοις, ενόψει της πληρότητας και της σαφήνειας που τους διακρίνει, μπορούν να αποτελέσουν ένα χρήσιμο εργαλείο ερμηνείας των υφιστάμενων διατάξεων, αλλά και διάπλασης ενός ολοκληρωμένου πλαισίου ρύθμισης για τις συνδεδεμένες επιχειρήσεις 62. Έτσι, στα πλαίσια της παρούσας εργασίας, παρουσιάζονται και αναλύονται οι διατάξεις της Οδηγίας 94/45/ΕΚ, με αναφορά και στις ρυθμίσεις του π.δ. 40/1997, με το οποίο η νομοθεσία μας προσαρμόστηκε στην εν λόγω οδηγία. Παράλληλα, υπό το φως των ρυθμίσεων της προκείμενης οδηγίας, θα προσπαθήσουμε να αναγνώσουμε τις βασικές διατάξεις του δικαίου τις ανώνυμης εταιρίας για τις συνδεδεμένες επιχειρήσεις. ΙΙΙ. Μορφές σύνδεσης Πριν προχωρήσουμε στην περαιτέρω ανάλυση των διατάξεων της Οδηγίας 94/45/ΕΚ και συγκεκριμένα εκείνων που αφορούν τους ομίλους επιχειρήσεων, θα 60 ΕΕ L 254 της σελ. 64 επ. 61 Βλ. και το Προοίμιο (σκέψη 13) της Οδηγίας 94/45/ΕΚ σύμφωνα με το οποίο ο ορισμός της έννοιας της ελέγχουσας επιχείρησης «..αφορά αποκλειστικά την παρούσα οδηγία και δεν προδικάζει τους ορισμούς του ομίλου ή του ελέγχου, οι οποίο ενδέχεται να υιοθετηθούν στα κείμενα που θα καταρτισθούν στο μέλλον.». 62 Βλ. Κ. Παμπούκη, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων., ο.π., ΕΕΕυρΔ 1998, σελ. 709 επ., Π. Ιορδανίδη, ο.π., σελ

15 ήταν ίσως σκόπιμο να αναφερθούμε συνοπτικά στις μορφές σύνδεσης των επιχειρήσεων. Όπως προαναφέρθηκε ο κοινοτικός νομοθέτης δεν προέβη σε διατύπωση μιας ενιαίας έννοιας του όρου «συνδεδεμένες επιχειρήσεις». Απλά απαριθμεί εξαντλητικά συγκεκριμένες περιπτώσεις σύνδεσης επιχειρήσεων, συγκεκριμένους «θεμελιωτικούς της σύνδεσης λόγους» 63. Κατά τον ίδιο τρόπο έχει διαμορφωθεί και το άρθρο 42 ε παρ. 5 κ.ν. 2190/1920, αναγνωρίζοντας τρία είδη σύνδεσης 64 : 1) Τη συμμετοχική σύνδεση, που οικοδομείται πάνω στη σχέση μητρικής προς θυγατρική επιχείρηση. Η σύνδεση δηλαδή δημιουργείται με τη δυνατότητα επιρροής, με τη συμμετοχή 65, μιας εταιρίας (μητρική) σε άλλη (θυγατρική) ή και άλλες (αδελφές) και αποτελεί και τη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων εμφάνισης συνδεδεμένων επιχειρήσεων. Πρόκειται για τους λεγόμενους κάθετους ομίλους ή ομίλους υποτελών εταιριών, στους οποίους μια επιχείρηση είναι κυρίαρχη ή μητρική απέναντι στις άλλες 66. Σχέση μητρικής-θυγατρικής παράγεται όταν μια εταιρία κάνει δική της (ή με σύμβαση) πάρει στον έλεγχό της την πλειοψηφία των ψήφων σε άλλη εταιρία ή, επί διασποράς των μετοχών, μόνο στη γενική της συνέλευση. Η σύνδεση που δημιουργείται με τη συμμετοχή μπορεί να είναι και έμμεση, όπως όταν τρίτη εταιρία (εγγονή) ελέγχεται από θυγατρική μιας μητρικής (πολυβαθμικός όμιλος). Συμμετοχική σύνδεση υπάρχει και επί αμοιβαίας συμμετοχής καθώς και σε 63 Άλλωστε, κρίσιμο κριτήριο για την ύπαρξη σύνδεσης, σύμφωνα με τη λεγόμενη «νομική σύλληψη» (αγγλοσαξονικής προέλευσης) είναι το γεγονός ότι συντρέχουν συγκεκριμένα έννομα «πραγματικά», όπως κατοχή της πλειοψηφίας κεφαλαίου ή ψήφων, η συνδρομή των οποίων καθιστά τις εμπλεκόμενες επιχειρήσεις συνδεδεμένες και υπόχρεες για κατάρτιση ενοποιημένων λογαριασμών, και όχι η ενιαία διεύθυνση (όμιλος επιχειρήσεων) ή απλώς η εξάρτηση επιχειρήσεων («οικονομική σύλληψη» γερμανικής προέλευσης), βλ. Ν. Τέλλη, ο.π., σελ Βλ. και Β. Αντωνόπουλο, ο.π., σελ. 600, Ελ. Αλεξανδρίδου, ο.π., σελ. 339 επ., σύμφωνα με τους οποίους κεντρική έννοια των συνδεδεμένων επιχειρήσεων είναι η άσκηση ελέγχου, αλλά και Κ. Παμπούκη, Ένταξη ανώνυμης.., ο.π., σελ. 81, τον ίδιο, Οι όμιλοι εταιριών και η διάγνωσή τους, ο.π., σελ επ. (όπου και παραπέρα παραπομπές), σύμφωνα με τον οποίο οι έννοιες «όμιλος επιχειρήσεων» και «συνδεδεμένες επιχειρήσεις» είναι ταυτόσημες, ενώ κρίσιμο στοιχείο ύπαρξης του ομίλου αποτελεί η ενιαία διοίκηση. Βλ. και Γ. Σωτηρόπουλο, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 58, αρ. 42 επ., σχετικά με τις διαφορετικές τάσεις που κλήθηκε να συμβιβάσει η έβδομη οδηγία. 64 Η πατρότητα της κατηγοριοποίησης αυτής των μορφών σύνδεσης επιχειρήσεων ανήκει στον Λ. Γεωργακόπουλο, ο.π., σελ. 360, 363 επ. Γενικά για τις μορφές σύνδεσης βλ. ενδεικτικά Β. Αντωνόπουλο, ο.π., σελ. 601 επ., Ν. Ρόκα, ο.π., σελ. 581, Κ. Παμπούκη, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας, ο.π., σελ. 62 επ., τον ίδιο, Ένταξη ανώνυμης.., ο.π., σελ. 80 επ., Ν. Τέλλη, ο.π., σελ. 327, Δ. Αυγητίδη, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 262, αρ. 22 επ., Ι. Παπαγιάννη, Η σύγχρονη προβληματική των συνδεδεμένων επιχειρήσεων στο ελληνικό δίκαιο επιχειρήσεων και εταιριών, Αρμ 1999, σελ. 1512, 1514, Γ. Σωτηρόπουλο, σε ΔικΑΕ, ο.π., σελ. 581, αρ. 9, ο οποίος διακρίνει σε συμβατική και de facto σύνδεση, εντάσσοντας τη συμμετοχική στην de facto σύνδεση. 65 Πλειοψηφική ή μη, πάντως τόσης συμμετοχής, ώστε να εξασφαλίζεται ο έλεγχος της συγκεκριμένης θυγατρικής επιχείρησης. Βλ. και ΜΠΘ 7324/1995, ΕπισκΕΔ 1995, 857. Βλ. και Λ. Γεωργακόπουλο, ο.π., σελ Βλ. Κ. Παμπούκη, Οι όμιλοι εταιριών και., ο.π., σελ

16 περίπτωση που δύο ή περισσότερες μητρικές εταιρίες ιδρύουν (ή αποκτούν από κοινού την πλειοψηφία των μετοχών) κοινή θυγατρική εταιρία (πολυμητρική σύνδεση) 67. Στο άρθρο 42ε παρ. 5 εδ. α-γ κ.ν. 2190/1920 απαριθμούνται και περιγράφονται αναλυτικά οι περιπτώσεις στις οποίες υπάρχει σχέση μητρικής προς θυγατρική 68. 2) Τη συμβατική ή δικαιοπρακτική σύνδεση με την έννοια του άρθρου 96 παρ. 1 εδ. α κ.ν. 2190/1920 σε συνδυασμό με το άρθρο 42ε παρ. 5 εδ. δ, όταν δηλαδή δύο ή περισσότερες επιχειρήσεις τίθενται με σύμβαση ή με ρήτρα του καταστατικού τους υπό ενιαία διεύθυνση (οριζόντιοι όμιλοι). Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι η νομιμότητα της μορφής αυτής είναι αμφίβολη για το δίκαιό μας, καθώς προκαλεί σημαντικές αλλοιώσεις στην ανώνυμη εταιρία, και συγκεκριμένα στη διοικητική της οργάνωση και την περιουσιακή της αυτοτέλεια 69, και τέλος 3) Την πραγματική ή de facto σύνδεση όπως αυτή περιγράφεται στο άρθρο 96 παρ. 1 ε. β κ.ν. 2190/1920 σε συνδυασμό με το άρθρο 42ε παρ. 5 εδ. δ. Εδώ τα διοικητικά, διαχειριστικά ή εποπτικά όργανα περισσότερων επιχειρήσεων, που δεν συνδέονται μεταξύ τους με συμμετοχική σύνδεση, αποτελούνται κατά πλειοψηφία ή στο σύνολό τους από τα ίδια πρόσωπα που ασκούν καθήκοντα κατά τη διάρκεια της χρήσης και μέχρι την κατάρτιση των ενοποιημένων οικονομικών καταστάσεων. Σύμφωνα με άλλη άποψη, οι μορφές σύνδεσης των επιχειρήσεων χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: στη σύνδεση με απλή η συμμετοχική σχέση εξάρτησης (ή εξουσιάσεως) και στη σύνδεση με συμβατική σχέση εξάρτησης (ή εξουσιάσεως) 70. Η συμβατική σύνδεση πάντως πολλές φορές συμπλέκεται με τη σύνδεση με απλή σχέση εξάρτησης (συμμετοχική σύνδεση), συμπληρώνοντάς την, καθώς την εντείνει διοικητικά και την ευρύνει περιουσιακά Η Οδηγία 94/45/ΕΚ ειδικότερα 67 Βλ. ενδεικτικά Ν. Ρόκα, ο.π., σελ. 581, Ηλ. Σουφλερό, Η κοινή θυγατρική επιχείρηση στο εταιρικό δίκαιο και στο δίκαιο του ελεύθερου ανταγωνισμού, ΧρΙΔ 2004, Βλ. ενδεικτικά Λ. Γεωργακόπουλο, ο.π., σελ. 363 επ. 69 Βλ. αναλυτικά Κ. Παμπούκη, Ένταξη ανώνυμης.., ο.π., σελ. 78 επ., 101, τον ίδιο, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας,.., ο.π., σελ. 63 επ., τον ίδιο, Οι όμιλοι εταιριών και η διάγνωσή τους, ο.π., σελ επ. 70 Βλ. Κ. Παμπούκη, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας,.., ο.π., σελ. 63 επ., τον ίδιο Οι όμιλοι εταιριών και η διάγνωσή τους, ο.π., σελ επ. 71 Βλ. Κ. Παμπούκη, Δίκαιο Ανώνυμης Εταιρίας,.., ο.π., σελ

17 Ι. Εισαγωγικά Α. Γενικά Εδώ και πολλά χρόνια, σε ορισμένες χώρες όπως στη Γερμανία (με το νόμο του 1956 και του 1979) και στη Γαλλία (με το νόμους της 28 ης Οκτωβρίου 1982 και της 26 ης Ιουλίου 1983), οι σχέσεις του εργοδότη και των εργαζομένων καλύφθηκαν με το θεσμό της εργατικής συμμετοχής. Ένα θεσμό που επιτρέπει στους εργαζόμενους να μετέχουν, κατά κάποιο τρόπο, στη διοίκηση της εταιρίας ή της επιχείρησης 72. Το θεσμό της εργατικής συμμετοχής λοιπόν προσπάθησε και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα να τον επιβάλει στα κράτη-μέλη της, στα πλαίσια της πολιτικής για την εναρμόνιση του δικαίου των κεφαλαιουχικών εταιριών. Η προσπάθεια αυτή όμως συνάντησε αντιδράσεις και έτσι παρέμεινε σε σχέδιο, στην τροποποιημένη πρόταση μιας πέμπτης οδηγίας 73. Μετά από δώδεκα χρόνια αναστολής της σχετικής πρωτοβουλίας, υιοθετήθηκε η Οδηγία 94/45/ΕΚ για τα Ευρωπαϊκά Συμβούλια επιχειρήσεων, η οποία αποτελεί σοβαρή ένδειξη ενδιαφέροντος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ανάπτυξη μιας κοινής κοινωνικής ευρωπαϊκής πολιτικής. Μάλιστα το κείμενο αυτό αποτέλεσε και την πρώτη κανονιστική πράξη που υιοθετήθηκε με βάση το Πρωτόκολλο για την Κοινωνική Πολιτική της Συνθήκης του Maastricht 74. Ειδικότερα, ήδη από το 1989 ο Κοινοτικός Κοινωνικός Χάρτης του , για τα θεμελιώδη κοινωνικά δικαιώματα των εργαζομένων, στην παράγραφο 17 ορίζει ότι «η πληροφόρηση, η διαβούλευση και η συμμετοχή των εργαζομένων πρέπει να αναπτυχθούν κατάλληλα σύμφωνα με τα ισχύοντα στα διάφορα κράτη μέλη» και ότι «αυτό ισχύει ιδίως για τις επιχειρήσεις ή ομίλους επιχειρήσεων που έχουν εγκαταστάσεις ή επιχειρήσεις σε περισσότερα από ένα κράτη μέλη.» Έτσι, στο τέλος του 1989 (5 Δεκεμβρίου 1989) η Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων εξέδωσε Ανακοίνωση για το πρόγραμμα δράσης της και προσδιόρισε τις νέες πρωτοβουλίες της, όσον αφορά τις σχέσεις των επιχειρήσεων και των ομίλων με τους εργαζομένους. Εξαιτίας των διαφορών, όμως, που υπάρχουν μεταξύ των κρατών 72 Βλ. Κ. Παμπούκη, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων, ο.π., ΕΕΕυρΔ 1996, σελ. 2 επ. 73 Βλ. Κ. Παμπούκη, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων, ο.π., ΕΕΕυρΔ 1996, σελ. 2 επ. 74 Βλ. Ι. Ληξουριώτη, Επιχειρήσεις ή όμιλοι επιχειρήσεων κοινοτικής έκτασης: Τόπος πληροφόρησης και διαλόγου των κοινωνικών συνομιλητών (η προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στις επιταγές της Οδηγίας 94/45/ΕΚ), ΔΕΕ 1998, σελ. 1056, Για τον Κοινοτικό Κοινωνικό Χάρτη βλ. ενδεικτικά Σ. Περράκης-Ι.Ληξουριώτης, Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χώρος και Κοινοτικός Κοινωνικός Χάρτης,

18 μελών, περιόρισε το εύρος των πρωτοβουλιών αυτών στις επιχειρήσεις και τους ομίλους με κοινοτική διάσταση, όπως θα δούμε αναλυτικά και παρακάτω 76. Σε εκτέλεση, λοιπόν, των παραπάνω επιταγών και δεσμεύσεων του Κοινωνικού Χάρτη και των πρωτοβουλιών της Επιτροπής, εκδόθηκε η Οδηγία 94/45/ΕΚ του Συμβουλίου της 22ας Σεπτεμβρίου για τη θέσπιση μιας ευρωπαϊκής επιτροπής επιχείρησης ή μιας διαδικασίας σε επιχειρήσεις και ομίλους επιχειρήσεων κοινοτικής κλίμακας με σκοπό να ενημερώνονται οι εργαζόμενοι και να ζητείται η γνώμη τους, όπως άλλωστε αναφέρεται και στο προοίμιό της 78. Ακολούθησαν δύο τροποποιήσεις, η πρώτη με την Οδηγία 97/74/ΕΚ του Συμβουλίου της 15ης Δεκεμβρίου 1997 για την επέκταση της Οδηγίας 94/45/ΕΚ στο Ηνωμένο Βασίλειο της Μεγάλης Βρετανίας και Βορείου Ιρλανδίας 79 και η δεύτερη με την Οδηγία 2006/109/ΕΚ του Συμβουλίου της 20ής Νοεμβρίου 2006 για την προσαρμογή της οδηγίας 94/45/ΕΚ, λόγω της προσχώρησης της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας 80. Να σημειωθεί ότι έχει υποβληθεί από την Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων Πρόταση Αναδιατύπωσης με σκοπό την τροποποίηση της Οδηγίας 94/45/ΕΚ, όπου οι προτεινόμενες τροποποιήσεις αφορούν θέματα εργατικού δικαίου 81. Β. Σκοπός και περιεχόμενο της Οδηγίας Σκοπός της οδηγίας είναι να προαγάγει και να εξασφαλίσει την ορθή ενημέρωση των εργαζομένων στις κοινοτικής κλίμακας επιχειρήσεις ή ομίλους επιχειρήσεων αλλά και την ορθή διαβούλευση μαζί τους στις περιπτώσεις που αποφάσεις, οι οποίες ενδέχεται να τους επηρεάζουν, λαμβάνονται σε άλλο κράτος μέλος από εκείνο στο οποίο εργάζονται (άρθρο 1 1) 82. Και ως μέσο για την 76 Κ. Παμπούκη, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων., ο.π., ΕΕΕυρΔ 1998, σελ ΕΕ L 254 της σελ. 64 επ. 78 Προοίμιο σκέψη ΕΕ L 10 της 16/01/1998 σελ ΕΕ L 363 της 20/12/2006 σελ Βλ. και Παράρτημα της εν λόγω οδηγίας όπου προβλέπεται ότι «Με την επιφύλαξη τυχόν μελλοντικής αναθεώρησης πριν από την ημερομηνία προσχώρησης, το άρθρο 5, παράγραφος 2, στοιχείο β) (της Οδηγίας 94/45/ΕΚ) αντικαθίσταται ως εξής: "β) η ειδική διαπραγματευτική ομάδα έχει τουλάχιστον τρία μέλη και το πολύ αριθμό μελών ίσο προς τον αριθμό των κρατών μελών.". 81 COM/2008/0419 τελικό-cod 2008/ Βλ. και προοίμιο σκέψη

19 επίτευξη του σκοπού αυτού προτείνει τη σύσταση μιας ευρωπαϊκής επιτροπής επιχειρήσεων ή την καθιέρωση μιας άλλης κατάλληλης διαδικασίας (άρθρο 1 2) 83. Η ρύθμιση της οδηγίας οικοδομείται πάνω σε δύο θεμελιώδεις έννοιες, την έννοια της επιχείρησης αφενός και την έννοια του ομίλου επιχειρήσεων αφετέρου, αποβλέποντας εξίσου και στις δύο έννοιες. Έχει τεθεί δηλαδή τόσο για την ίδια επιχείρηση όσο και για τον όμιλο επιχειρήσεων, όπου αυτοτελείς επιχειρήσεις συγκροτούν μια οικονομική ενότητα υπό τον έλεγχο μιας από αυτές 84. Βέβαια η οδηγία δεν αναφέρεται, όπως προαναφέρθηκε, γενικά στις επιχειρήσεις και τους ομίλους στο σύνολό τους, αλλά περιορίζεται αποκλειστικά στις επιχειρήσεις και τους ομίλους επιχειρήσεων με κοινοτική διάσταση 85. Επιχειρήσεις δηλαδή και ομίλους που εκτείνονται σε δύο τουλάχιστον κράτη μέλη και που πληρούν ορισμένες ακόμα προϋποθέσεις 86. Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι, αν ο αποκλεισμός των άλλων επιχειρήσεων και ομίλων δεν δικαιολογείται, καθώς αποκαλύπτει δισταγμό ή απροθυμία, η προτίμηση των επιχειρήσεων και των ομίλων με κοινοτική διάσταση δικαιολογείται πλήρως. Και αυτό γιατί στις επιχειρήσεις και στους ομίλους αυτούς οι σχέσεις με τους εργαζομένους θα πρέπει να βρίσκουν ενιαία μεταχείριση. Και αυτή, εν όψει των εθνικών διαφορών που υπάρχουν, δεν μπορεί να επιτευχθεί, παρά με βάση το κοινοτικό δίκαιο 87. Έτσι, στο πρώτο τμήμα της η οδηγία περιέχει γενικές διατάξεις, και ειδικότερα το σκοπό αυτής (άρθρο 1) και τους ορισμούς των βασικών εννοιών της οδηγίας (άρθρο 2). Περαιτέρω, ολοκληρώνοντας τον ορισμό του ομίλου, δίνει και τον ορισμό της ελέγχουσας επιχείρησης και θεσπίζει μαχητό τεκμήριο υπάρξεως ομίλου επιχειρήσεων (άρθρο 3). Στο δεύτερο τμήμα της οδηγίας περιλαμβάνονται οι διατάξεις οι σχετικές με τη σύσταση Ευρωπαϊκής Επιτροπής Επιχείρησης ή την καθιέρωση μιας διαδικασίας για την ενημέρωση των εργαζομένων. Συγκεκριμένα προβλέπεται η δημιουργία μιας «Ειδικής Διαπραγματευτικής Ομάδας» (ΕΔΟ), η 83 Βλ. και προοίμιο σκέψη Βλ. Κ. Παμπούκη, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων., ο.π., ΕΕΕυρΔ 1996, σελ. 2 επ. 85 Στην ελληνική της απόδοση η οδηγία μιλάει για επιχείρηση και όμιλο «κοινοτικής κλίμακας». Πρόκειται για όρο αντίστοιχο προς τους όρους «communityscale» undertaking και group of undertaking της αγγλικής απόδοσης. Χρησιμοποιείται όμως και όρος επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων «με κοινοτική διάσταση», που αντιστοιχούν στους όρους enterprise και groupe d enterprise de dimension communautaire της γαλλικής απόδοσης. Οι τελευταίοι μάλιστα προσεγγίζουν στους όρους που αναφέρονται στην ελληνική απόδοση της Ανακοίνωσης της Επιτροπής στα τέλη του 1989, οι οποίοι είναι επιχείρηση και όμιλος «ευρωπαϊκής διάστασης». Βλ. και Κ. Παμπούκη, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων., ο.π., ΕΕΕυρΔ 1996, σελ. 3, τον ίδιο, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων., ο.π., ΕΕΕυρΔ 1998, σελ Βλ. παρακάτω υπό 2 ΙΙ Α. 87 Βλ. Κ. Παμπούκη, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων., ο.π., ΕΕΕυρΔ 1998, σελ

20 οποία αποτελεί και το πρώτο διαδικαστικό στάδιο για την πραγματοποίηση των σκοπών της οδηγίας (άρθρο 5). Αποκλειστικό αντικείμενο δραστηριότητας της ΕΔΟ είναι η συνομολόγηση γραπτής συμφωνίας με την κεντρική διεύθυνση 88 για τη σύνθεση, το πεδίο δράσης, τα καθήκοντα και τη διάρκεια της θητείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Επιχείρησης ή τον τρόπο εφαρμογής της διαδικασίας για ενημέρωση των εργαζομένων και διαβούλευση με αυτούς (άρθρο 6). Τέλος, η οδηγία περιέχει διατάξεις σχετικά με τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Επιχείρησης, ενώ επικουρικά θέτει στη διάθεση των μερών έναν αριθμό διατάξεων σχετικών με τη σύσταση, τη σύνθεση και τις αρμοδιότητες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Επιχείρησης, οι οποίες ενεργοποιούνται υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις (άρθρο 7) 89. Ρυθμίζει, λοιπόν, η οδηγία τις σχέσεις ανάμεσα στις επιχειρήσεις και τους ομίλους επιχειρήσεων αφενός και τους εργαζόμενους σε αυτές αφετέρου. Οι σχέσεις αυτές, όμως, ξεπερνούν τα όρια του εργατικού δικαίου και δεν αρκούνται στη μέριμνα που μπορεί αυτό να τους προσφέρει. Εισέρχονται έτσι στο δίκαιο των εταιριών και των επιχειρήσεων εν γένει 90. Το ενδιαφέρον της παρούσας εργασίας περιορίζεται στα θέματα που άπτονται του εταιρικού δικαίου και ειδικότερα στις θεμελιώδεις έννοιες της επιχείρησης και του ομίλου επιχειρήσεων, της ελέγχουσας επιχείρησης και του τεκμηρίου υπάρξεως ομίλου επιχειρήσεων. Αντίθετα δεν θα υπεισέλθουμε καθόλου στα θέματα εργατικού δικαίου 91. Γ. Ενσωμάτωση της Οδηγίας στο ελληνικό δίκαιο (Π.Δ. 40/1997) Σκοπός της παρέμβασης της οδηγίας, όπως προκύπτει από τις διατάξεις της, είναι να δοθεί η δυνατότητα διεθνικής εκπροσώπησης εργαζομένων σε πολυεθνικές επιχειρήσεις και ομίλους κοινοτικής κλίμακας, σε νέο δηλαδή υπερεθνικό επίπεδο εκπροσώπησης, αφήνοντας βεβαίως την τελική ευθύνη στους κοινωνικούς συνομιλητές. Υπό την έννοια αυτή, οι διατάξεις της οδηγίας δεν έχουν την έννοια κανόνων παραχώρησης ουσιαστικών δικαιωμάτων στους εργαζόμενους, αλλά 88 Ως "κεντρική διεύθυνση" νοείται, για τους σκοπούς της παρούσας οδηγίας, η κεντρική διεύθυνση της επιχείρησης κοινοτικής κλίμακας ή, για τους ομίλους επιχειρήσεων κοινοτικής κλίμακας, της ελέγχουσας επιχείρησης (άρθρο 2 παρ. 1 εδ. ε)). 89 Αναλυτικά για τις κυριότερες ρυθμίσεις της οδηγίας βλ. ενδεικτικά Ι. Ληξουριώτη, ο.π., σελ επ. Ν. Γαβαλά,, Η Οδηγία 94/45/ΕΚ για τα Ευρωπαϊκά Εργασιακά Συμβούλια, ΔΕΕ 1995, σελ Βλ. Κ. Παμπούκη, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων., ο.π., ΕΕΕυρΔ 1996, σελ. 3, τον ίδιο, Επιχείρηση και όμιλος επιχειρήσεων., ο.π., ΕΕΕυρΔ 1998, σελ. 703 επ.. 91 Για θέματα ομίλου επιχειρήσεων, από την πλευρά του εργατικού δικαίου βλ. Β. Δούκα, Η μεταβίβαση των επιχειρήσεων και ο πολυεθνικός όμιλος επιχειρήσεων, ΔΕΕ 1998, σελ. 819, και ειδικότερα σελ. 823 όπου παρατίθεται ενδεικτικά σχετική ελληνική βιβλιογραφία. 19