Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο

Transcript

1 Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, η οποία χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.

2 Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων/Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Κωδικός μαθήματος: ΙΒΑ 306 Διδάσκων: Δημήτριος Μ. Κοντογεώργης Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης, 17 ος -19 ος αιώνας. Μάθημα 6

3 Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης Μάθημα 6: Στόχοι του μαθήματος I Θα μελετήσουμε τον 18 ο αιώνα, μία εποχή μεταρρυθμίσεων και αλλαγών για τη Ρωσική Αυτοκρατορία, αλλαγών όχι τόσο στο επίπεδο της κοινωνίας, όπου ο βασικός θεσμός, η δουλοπαροικία καθώς και η κυριαρχία της αριστοκρατίας, είχαν διαμορφωθεί ήδη από το 17 ο αιώνα, αλλά στη διοίκηση, στο στρατιωτικό μηχανισμό, την εκπαίδευση, τη θρησκεία και ευρύτερα στον πολιτισμό. Παράλληλα ο 18 ος αιώνας είναι η περίοδος οπότε η Ρωσία καθιερώνεται ως μία από τις μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης και του κόσμου.

4 Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης Μάθημα 6: Στόχοι του μαθήματος II Το ριζοσπαστικό μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Μεγάλου Πέτρου, τσάρου της Ρωσίας ( ), ιδίως τους κύριους άξονες του: νέου τύπου διοικητικοί θεσμοί, αλλαγές και εν μέρει περιθωριοποίηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, μείζονες μεταβολές στον πολιτισμό της Ρωσίας («εκδυτικισμός» ή «εξευρωπαϊσμός»). Οι μεταρρυθμίσεις της τσαρίνας Μεγάλης Αικατερίνης ( ): αλλαγές στη διοίκηση, δήμευση της εκκλησιαστικής περιουσίας, η «Οδηγία» (Nakaz) και το έργο της Νομοθετικής Επιτροπής, αλλαγές στην πολιτιστική ζωή και την εκπαίδευση, προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης. Στο πλαίσιο της πολύχρονης βασιλείας της τελευταίας θα μελετήσουμε και το ζήτημα του Διαφωτισμού στη Ρωσική Αυτοκρατορία.

5 Βασική βιβλιογραφία (του μαθήματος 6) Bushkovitch, Paul, Ιστορία της Ρωσίας, πολιτική, οικονομία, κοινωνία, θρησκεία, τέχνες και επιστήμες από τον 9 ο αιώνα έως την περεστρόικα, μετάφραση Θάλεια Σπανού, Αθήνα: εκδόσεις Αιώρα, 2016, σελ Bushkovitch, Paul, Peter the Great. The Struggle for Power, , Cambridge, Cambridge University Press, 2004 Madariaga, Isabel de, Russia in the Age of Catherine the Great, London: Weidenfeld and Nicolson, 1981 Dixon, Simon, Catherine the Great, New York: Harper-Collins, 2009 Dixon, Simon, The Modernization of Russia, , Cambridge: Cambridge University Press, 1999

6 Οι τσάροι Μεγάλος Πέτρος ( ) και Αλέξιος ( )

7 Μεγάλος Πέτρος. Χρονολόγιο. Παιδική-νεανική ηλικία. 1672: Γέννηση του Πέτρου. Γιος του Τσάρου Αλεξίου και της δεύτερης συζύγου του Νατάλια Ναρύσκινα. 1676: Θάνατος του Αλεξίου. Τσάρος ανακηρύσσεται ο Θεόδωρος, ετεροθαλής αδελφός του Πέτρου. 1682: Ανακήρυξη μετά τον θάνατο του Θεοδώρου και μετά από εξέγερση των στρέλτσυ (φρουρά του Κρεμλίνου) των ετεροθαλών αδελφών Ιβάν και Πέτρου ως συμβασιλέων με την αδελφή τους Σοφία ως αντιβασίλισσα. 1687: Γάμος του Πέτρου με την Ευδοκία Λοπούχινα. 1689: Απομάκρυνση της Σοφίας. Η κυβέρνηση στα χέρια της μητέρας του Πέτρου και των συγγενών της. 1692: Γέννηση του Αλεξίου, γιου του Πέτρου. 1694: Θάνατος της μητέρας του Πέτρου. Ουσιαστική ανάληψη της εξουσίας από τον τελευταίο.

8 Βασικό χαρακτηριστικό της πρώτης περιόδου της ζωής του Πέτρου είναι οι μεγάλες έριδες μεταξύ των διαφόρων ομάδων/φατριών των βογιάρων (π.χ. των Ναρύσκιν και των Μιλοσλάφσκι), η διακυβέρνηση της χώρας από τον βογιάρο Βασίλειο Γκολίτσιν ( ) και οι εξεγέρσεις της φρουράς του Κρεμλίνου (στρέλτσυ). Ο Πέτρος στη συνέχεια θα περιθωριοποιήσει τους βογιάρους και θα επιχειρήσει να μειώσει την ισχύ των στρέλτσυ.

9 Η εξέγερση του 1682

10 Μεγάλος Πέτρος. Χρονολόγιο. Η βασιλεία Ι 1696: Κατάληψη του Αζόφ, οθωμανικού φρουρίου-λιμανιού, στη Μαύρη Θάλασσα, μετά από την κατασκευή στόλου : Η Μεγάλη Πρεσβεία της Ρωσίας στην Ευρώπη (Ολλανδία, Αγγλία, Αυστρία). Λαμβάνει μέρος και ο Μεγάλος Πέτρος (πρώτο ταξίδι ρώσου τσάρου εκτός Ρωσίας). 1698: Καταστολή της εξέγερσης των Στρέλτσυ στη Μόσχα. 1700: Θάνατος του Πατριάρχη Αδριανού. Ο Μεγάλος Πέτρος δεν επιτρέπει να εκλεγεί νέος Πατριάρχης. Το 1721 το Πατριαρχείο καταργείται επισήμως : Μεγάλος Βόρειος Πόλεμος μεταξύ Ρωσίας και Σουηδίας. 1703: Ίδρυση της Αγίας Πετρούπολης. Έκδοση της πρώτης ρωσικής εφημερίδας.

11 Μεγάλος Πέτρος. Χρονολόγιο. Η βασιλεία ΙΙ 1705: Απαρχές της συστηματικής στρατολόγησης Ρώσων. 1707: Μεταρρύθμιση της επαρχιακής διοίκησης. 1709: Μάχη της Πολτάβας. Ήττα των Σουηδών. Κομβικό γεγονός στο Βόρειο Πόλεμο. 1711: Συγκρότηση της Γερουσίας (αντικαθιστά τη βογιαρική δούμα). 1718: Φυλάκιση και θάνατος του διαδόχου Αλεξίου (είχε προηγηθεί το 1716 η φυγή του στην Αυστρία). 1721: Συνθήκη του Nystadt. Η Ρωσία προσαρτά διάφορες περιοχές της Βαλτικής. 1725: Θάνατος του Μεγάλου Πέτρου, άνοδος στο θρόνο της δεύτερης συζύγου του Αικατερίνης.

12

13 Η εξωτερική πολιτική του Μεγάλου Πέτρου- Επιτεύξεις και αποτυχίες: Η νίκη της Ρωσίας στον Μεγάλο Βόρειο Πόλεμο ( ) εναντίον της Σουηδίας μίας από τις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές δυνάμεις και έναν από τους πιο σύγχρονους στρατούς οδήγησε σε σημαντικές κατακτήσεις εδαφών στη Βαλτική (Λιβονία, Εσθονία, Καρελία, Ινγκρία =περιοχή της Αγίας Πετρούπολης). Η Ρωσία απέκτησε ένα παράθυρο σε μία ανοιχτή θάλασσα και παράλληλα κατέστη μία από τις σημαντικότερες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Έναντι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας η Ρωσία δεν κατόρθωσε να υπερισχύσει. Το 1696 κατέλαβε το Αζόφ, αλλά εξαναγκάστηκε να το παραδώσει στους Οθωμανούς μετά την ήττα στον πόλεμο του

14 Οι μεταρρυθμίσεις του Μεγάλου Πέτρου: Οι μεταρρυθμίσεις του Μεγάλου Πέτρου δεν αποτελούσαν εφαρμογή ενός θεωρητικού σχεδίου, ούτε στηρίζονταν σε μία «φιλοσοφική» βάση. Στόχος τους ήταν να αντιμετωπίσουν πρακτικά και επείγοντα προβλήματα, κυρίως τις ανάγκες του στρατού και τις απαιτήσεις του πολέμου (επέκταση της φορολογικής βάσης, αύξηση και βελτίωση της στρατιωτικής δύναμης). Πρότυπο και πηγή έμπνευσης στάθηκαν άλλα κράτη της Ευρώπης, κυρίως προτεσταντικά (Ολλανδία, Σουηδία), αλλά δεν επρόκειτο για δουλική μίμηση. Φιλοδοξία του Μεγάλου Πέτρου ήταν πάντως η επέκταση της ρωσικής ισχύος και της ισχύος του κράτους εντός της Αυτοκρατορίας. Ο Πέτρος έδινε έμφαση στο «κράτος» και στο ότι ο Τσάρος υπηρετούσε μία υπέρτατη αρχή (το κράτος).

15 Μεταρρυθμίσεις Ι. Στρατός και διοίκηση: 1696: Ίδρυση πολεμικού στόλου. 1699: Ανάπτυξη της μεταλλωρυχείας στα Ουράλια. 1701: Ίδρυση της Σχολής Μαθηματικών και Ναυτιλίας. 1705: Συστηματική επιστράτευση Ρώσων. 1714: Ίδρυση Ναυτικής Ακαδημίας. 1716: Νομοθέτηση στρατιωτικού κώδικα.

16 Η συντριβή της εξέγερσης των Στρέλτσυ (φρουράς του Κρεμλίνου) το 1698.

17 Μεταρρυθμίσεις ΙΙ-»Εκδυτικισμός»: Αλλαγές στην ενδυμασία και τον τρόπο ζωής των ευγενών: υιοθέτηση της δυτικής ενδυμασίας, παρουσία των γυναικών στην αυλή. Αλλαγή του αλφαβήτου (1700). Προώθηση δυτικής παιδείας: Ίδρυση διαφόρων σχολείων και Ακαδημιών. Πολλοί υπότροφοι σε ξένες ακαδημίες. Παρατήρηση: πρέπει να σημειωθεί ότι σε πολλά ο Μεγάλος Πέτρος απλώς συνέχισε, συνήθως πάντως επεκτείνοντας ή εμβαθύνοντας, μεταρρυθμίσεις/αλλαγές παρελθουσών δεκαετιών, π.χ. στην καλλιέργεια μίας νέας ευαισθησίας στη θρησκεία (ουκρανοί κληρικοί).

18

19 Μεταρρυθμίσεις ΙΙΙ. Διοίκηση. Κατάργηση της βογιαρικής δούμας. Ο Πέτρος κυβερνά μέχρι τις αρχές του 18 ου αιώνα με τους ευνοούμενούς του (π.χ. τον Μένσικοφ), συχνά από τις «κατώτερες» τάξεις και κάποιους έμπιστους βογιάρους, όπως και αξιωματικούς. 1711: Σύσταση της Γερουσίας, ανώτερου κυβερνητικού οργάνου : Σύσταση δέκα κολλεγίων (κυβερνητικών υπηρεσιών- «υπουργείων») σύμφωνα με σουηδικά πρότυπα. 1708/1719: Απόπειρες για ορθολογικότερη «ρύθμιση» της διοίκησης στις επαρχίες και στις πόλεις ( ). 1722: Καθιέρωση του Πίνακα Βαθμών. Προέβλεπε την απονομή βαθμών ευγενείας σε μέλη των λαϊκών τάξεων. Παρατήρηση: οι βαλτικές επαρχίες και η Ουκρανία διατήρησαν σε σημαντικό βαθμό την αυτοτέλειά τους. Οι μεταρρυθμίσεις στην επαρχία δεν είχαν τόση επιτυχία.

20 Ο Μεγάλος Πέτρος και η εκκλησία. Η θέση του Πατριάρχη παραμένει κενή μετά τον θάνατο του Πατριάρχη Αδριανού (1700): Νέος Πνευματικός Κανονισμός (1721): Η ορθόδοξη εκκλησία διοικείται από Ιερά Σύνοδο υπό την επίβλεψη ενός επιτρόπου που ορίζεται από τον Τσάρο. Από τον τελευταίο ορίζονται και τα κληρικά μέλη της Συνόδου. Τα πρότυπα του Κανονισμού ήταν λουθηρανικά. Η μοναστική περιουσία υπό τον έλεγχο του κράτους.

21 Φεοφάν Προκόποβιτς ( ). Αρχιεπίσκοπος του Νόβγκοροντ, συντάκτης του Πνευματικού Κανονισμού.

22 Αντίδραση στις μεταρρυθμίσεις: Κληρικούς (ιδίως μοναχούς) Παλαιόπιστους Βογιάρους που περιθωριοποιήθηκαν. Κοζάκους (Εξέγερση του Μπουλάβιν, ). Μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας.

23

24 Η υπόθεση του Τσάρεβιτς Αλεξίου

25 Αικατερίνη η «Μεγάλη», Τσαρίνα της Ρωσίας ( )

26 Χρονολόγιο Ι 1729: Γέννησή της ως Sophia Augusta Fredericka στο Stettin της Βόρειας Γερμανίας, κόρη του πρίγκηπα του Anhalt Zerbst. 1745: Γάμος με τον Πέτρο, ανεψιό της αυτοκράτειρας Ελισσάβετ και διάδοχο στο ρωσικό θρόνο. 1761: Άνοδος στο θρόνο του Πέτρου ΙΙΙ ( ). 1762: Πραξικόπημα των αξιωματικών της φρουράς οδηγεί στη δολοφονία το Πέτρου και την άνοδο στο θρόνο της Αικατερίνης : Μανιφέστο της Αικατερίνης-πρόσκληση σε ξένους να εγκατασταθούν στην Ρωσία. Το ίδρυση γερμανικών αποικιών στο Βόλγα. 1764: Εθνικοποίηση των εκκλησιαστικών γαιών. 1767: Σύγκληση της Νομοθετικής Επιτροπής. Εργασίες για τη σύνταξη νέου νομοθετικού κώδικα. 1769: Συγκρότηση του Αυτοκρατορικού Συμβουλίου.

27 Χρονολόγιο ΙΙ : Εξέγερση του Πουγκατσόφ. 1775: Διάλυση της αυτονομίας των Κοζάκων του Ζαπορόζιε : Κατάργηση της ουκρανικής αυτονομίας. 1785: Χάρτες Ευγενών και Αστών : Καταπιεστικά μέτρα εις βάρος κάποιων ρώσων διαφωτιστών.

28 Η εξωτερική πολιτική της Μεγάλης Αικατερίνης Πρώτος Ρωσο-τουρκικός πόλεμος : Κατάκτηση διαφόρων περιοχών βορείως της Μαύρης Θάλασσας (συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή). 1772: Πρώτος διαμελισμός της Πολωνίας. Η Ρωσία προσαρτά την Λευκορωσία. 1775: Διάλυση της αυτονομίας των Κοζάκων του Ζαπορόζιε. 1783: Προσάρτηση της Κριμαίας. Επέκταση στον Καύκασο (Γεωργία) : Δεύτερος ρωσοτουρκικός πόλεμος. Με τη συνθήκη του Ιασίου (1792) η Ρωσία ελέγχει πλέον το μεγαλύτερο μέρος των βόρειων παραλίων της Μαύρης Θάλασσας. 1793: Δεύτερος διαμελισμός της Πολωνίας. Εξέγερση του Κοτζιούσκο. 1795: Τρίτος διαμελισμός της Πολωνίας.

29

30 Ευνοούμενοι της Μεγάλης Αικατερίνης Ι. Γρηγόριος Ορλώφ ( )

31 Ευνοούμενοι της Μεγάλης Αικατερίνης Ι. Ποτέμκιν ( )

32 Η Νομοθετική Επιτροπή και η «Οδηγία» (Nakaz) της Αικατερίνης. Στόχος της Επιτροπής ήταν η νομοθετική μεταρρύθμιση καθώς η νομοθεσία της Αυτοκρατορίας ήταν χαώδης και αντιφατική. Ο ρόλος της θα ήταν γνωμοδοτικός, δεν ήταν κοινοβούλιο. Η Οδηγία περιείχε πολύ σημαντικές αρχές εμπνευσμένες από ρεύματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού (Μπεκαρία, Μοντεσκιέ). Η Ρωσία ήταν Μοναρχία όχι «δεσποτεία», άρα η κυβέρνηση στηριζόταν στο νόμο όχι στην αυθαίρετη βούληση του μονάρχη. Η Νομοθετική Επιτροπή περιλάμβανε αντιπροσώπους των ευγενών, των πόλεων, των ελεύθερων αγροτών, των Κοζάκων και των μειονοτήτων, αλλά όχι των δουλοπάροικων (που αποτελούσαν το 50%) του πληθυσμού. Η Επιτροπή διαλύθηκε μετά την κήρυξη του πρώτου ρωσοτουρκικού πολέμου, αλλά το έργο της υπήρξε αξιόλογο (πρβλ. Χάρτες των Ευγενών και των Αστών)

33 Αντιδράσεις. Συνωμοσίες στην αυλή (υπόθεση Μίροβιτς). Η ομάδα του τσάρεβις Παύλου (φατρία Πάνιν). Εξέγερση του Εμελιάν Πουγκατσόφ 1773: «τυπική» εξέγερση των Κοζάκων του Ντον, που αντιδρούσαν στην προσπάθεια των αυτοκρατορικών αρχών για μεγαλύτερο έλεγχο. Στην εξέγερση συμμετείχαν και αρκετοί δουλοπάροικοι όπως και μέλη μειονοτήτων (κυρίως Μπασκίριοι).

34 Το έργο της Αικατερίνης Ανάπτυξη της παιδείας (ιδίως των γυναικών, αλλά και η μέση εκπαίδευση, νόμοι των ετών 1775, 1786). Καλλιέργεια των γραμμάτων (κυρίως θέατρο, πρβλ. το έργο των Σουμαρόκοφ, Φονβίζιν), τεχνών (αρχιτεκτονική), μουσική κτλ. Μεγαλύτερη συμμετοχή των γυναικών (της αριστοκρατίας) στην κοινωνική και πολιτισμική ζωή. Άνθηση του περιοδικού τύπου. Ίδρυση πολιτιστικών σωματείων (Ελεύθερη Οικονομική Εταιρεία) και της Ακαδημίας των Γραμμάτων. Μεταρρύθμιση της επαρχιακής διοίκησης (1775). Η Χάρτα των Ευγενών και η Χάρτα των Αστών (1785)

35 Ρωσικός διαφωτισμός Δύσκολη σχέση των σημαντικότερων εκπροσώπων του με την Αικατερίνη ιδίως μετά τη συντηρητική στροφή της τελευταίας που προκλήθηκε εν μέρει από το φόβο που προκάλεσε η Γαλλική Επανάσταση και η ανακήρυξη της Δημοκρατίας: Νικολάι Νοβίκοφ ( ), εκδότης βιβλίων και περιοδικών. Συνελήφθη το 1792 Αλέξανδρο Ραντίτσεφ. Ο τελευταίος εξορίστηκε στη Σιβηρία, το 1790, μετά την έκδοση του βιβλίου του Ταξίδι από τη Μόσχα στην Αγία Πετρούπολη όπου κρινόταν αρνητικά η δουλοπαροικία.

36

37 Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, η οποία χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.