ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΔΙΟ: ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΕΧΝΗΣ ΤΙΤΛΟΣ ΘΕΜΑΤΟΣ: ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ ΤΟΤΕ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ

Transcript

1 Σχ. Έτος: ΣΧΟΛΙΚΗ ΜΟΝΑΔΑ: 2 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΜΕΣΣΗΝΗΣ ΤΑΞΗ: Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΔΙΟ: ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΕΧΝΗΣ ΤΙΤΛΟΣ ΘΕΜΑΤΟΣ: ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ ΤΟΤΕ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ: ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΕ17.01

2 ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ 1. ΔΗΜΑΚΗΣ Γ. 2. ΚΟΚΚΙΝΗ Ε. 3. ΜΟΥΖΑΚΗΣ Χ. 4. ΤΣΙΛΙΒΗΣ Γ. 5. ΧΑΡΛΕΠΑΣ Α. 6. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΥ Δ. 7. ΒΙΓΛΑΝΤΖΗΣ Γ. 8. ΓΕΩΡΓΙΟΠΟΥΛΟΥ Ι. 9. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Κ. 10. ΚΑΡΥΔΗΣ Δ. 11. ΜΟΥΡΙΚΗΣ Φ. 12. ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗ Μ. 13. ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Ι. 14. ΔΡΟΥΓΑΣ Χ. 15. ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΗ Μ. 16. ΚΟΡΠΗ Χ. 17. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Μ. 18. ΠΛΙΟΥ Κ. 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Που βρίσκεται η Αρχαία Μεσσήνη σελ H ιστορία της Αρχαίας Μεσσήνης σελ Οι ανασκαφές για την ανακάλυψη της σελ Το θέατρο της Αρχαίας Μεσσήνης. σελ Οι θεατρικές παραστάσεις στην αρχαία Ελλάδα. σελ Ο ρόλος του θεάτρου στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή.. σελ Ποια πρέπει να είναι η χρήση των αρχαίων θεάτρων σήμερα. σελ. 11 2

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία αυτή έχει σαν σκοπό, να μας βοηθήσει ερευνώντας να μάθουμε για την ιστορία της Αρχαίας Μεσσήνης, τον αρχαιολογικό χώρο, για το θέατρο της Αρχαίας Μεσσήνης, το τρόπο κατασκευής και λειτουργίας του, το ρόλο του θεάτρου στη κοινωνική και πολιτιστική ζωή, την διαχρονικότητα του μνημείου. Κριτήριο για την επιλογή του θέματος ήταν η ιστορική και πολιτισμική σημασία αυτού του μνημείου της περιοχής και η αναγνώριση της διαχρονικής του αξίας. Έτσι τα ερωτήματα που αποφασίσαμε να ερευνήσουμε μετά από συζήτηση μεταξύ μας και με την καθοδήγηση της καθηγήτριας μας κ. Μητροπούλου ήταν: 1. H ιστορία της Αρχαίας Μεσσήνης 2. Οι ανασκαφές για την ανακάλυψη της. 3. Το θέατρο της Αρχαίας Μεσσήνης 4. Οι θεατρικές παραστάσεις στην αρχαία Ελλάδα. 5. Ο ρόλος του θεάτρου στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή. 6. Ποια πρέπει να είναι η χρήση των αρχαίων θεάτρων σήμερα. Η ερευνητική ομάδα 3

5 1. ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ Η Μεσσήνη ήταν αρχαία πόλη της Μεσσηνίας, στο νοτιοδυτικό τμήμα της Πελοποννήσου. Βρίσκεται δίπλα στο σημερινό χωριό Μαυρομμάτι. Η Αρχαία Μεσσήνη (Μαυρομμάτι Ιθώμης) αποτελεί τοπική κοινότητα της Δημοτικής Ενότητας Ιθώμης. Το χωριό είναι χτισμένο στην πλαγιά του όρους Ιθώμη. Στην κορυφή του βουνού είναι χτισμένο το αρχαίο οχυρό της περιοχής της Μεσσηνίας Ιθώμη, το οποίο αποτέλεσε και το τελευταίο προπύργιο τον Μεσσηνίων κατά τον Α Μεσσηνιακό πόλεμο που τελικά ισοπεδώθηκε μετά από ηρωική πολιορκία. Στην περιοχή γύρω από το χωριό βρίσκεται και η αρχαία Μεσσήνη στην οποία οφείλεται από το 2002 το σημερινό όνομα του χωριού. Η Μεσσήνη είναι μία από τις σημαντικές σε μέγεθος, μορφή και διατήρηση πόλεις της αρχαιότητας που έχει ακόμη πολλά να προσφέρει. Δεν διαθέτει μόνον ιερά και δημόσια οικοδομήματα, αλλά και οχυρώσεις επιβλητικές και κατοικίες και ταφικά μνημεία. Διαθέτει, εκτός των άλλων, το σπάνιο προνόμιο να μην έχει καταστραφεί ή καλυφθεί από νεότερους οικισμούς και να βρίσκεται σε ένα κατ' εξοχήν μεσογειακό αλώβητο φυσικό περιβάλλον. Το φυσικό αυτό περιβάλλον συνδυάζει την ορεινή μεγαλοπρέπεια των Δελφών και τη χαμηλή παραποτάμια γαλήνη της Ολυμπίας με τον δεσπόζοντα γυμνό ασβεστολιθικό όγκο της Ιθώμης, την ακρόπολη και τη χαμηλή εύφορη κοιλάδα γύρω από την αρχαία πόλη. Στο χωριό ανήκει διοικητικά ο οικισμός Πετράλωνα (ή Πετράλωνο) και η Μονή Βουλκάνου. Σήμερα και λίγο έξω από το χωριό λειτουργεί το αρχαιολογικό μουσείο Μεσσήνης με αποκλειστικό σκοπό να στεγάσει τα ευρήματα των ανασκαφών της Αρχαίας Μεσσήνης. Μέσα στο χωριό εικάζεται ότι βρίσκεται και η πηγή κλεψύδρα, όπου σύμφωνα με το μύθο έλουζαν τον Δία οι νύμφες Ιθώμη και Νέδα που είχαν αναλάβει να τον αναθρέψουν όσο ήταν μωρό. Ο αρχαιολογικός χώρος απέχει 30 χιλιόμετρα από την Καλαμάτα και 45 χιλιόμετρα από την Κυπαρισσία 4

6 2. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ Η πόλη ιδρύθηκε το χειμώνα του πΧ από το Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα, μετά τη νίκη του επί των Σπαρτιατών στη μάχη των Λεύκτρων και την εισβολή του στη Λακωνία. Ο Επαμεινώνδας απελευθέρωσε τη Μεσσηνία από τη σπαρτιατική επιρροή και επέλεξε τους πρόποδες του όρους Ιθώμη για να χτίσει την πρωτεύουσα των ελεύθερων Μεσσηνίων. Χτίστηκε σχεδόν ταυτόχρονα με την αρκαδική Μεγαλόπολη, ώστε να αποκλειστεί η Σπάρτη από εχθρικά κράτη και να εκλείψει η επιρροή της έξω από τη Λακωνική. Η επιλογή της θέσης της πόλης έγινε μετά από υποτιθέμενη θαυματουργή αποκάλυψη της θέσης της διαθήκης του Μεσσήνιου ήρωα Αριστομένη και με τη βοήθεια ιερέων και μάντεων. Η πόλη ονομάστηκε από τη μυθική βασίλισσα Μεσσήνη, κόρη του βασιλιά του Άργους Τριόπα. Έτσι ξεκίνησε το χτίσιμο του τείχους, μετά από θυσίες των συμμάχων προς τους τοπικούς θεούς και ήρωες, και υπό τη συνοδεία βοιωτικών και αργείτικων αυλών. Ο περιηγητής Παυσανίας έχει διασώσει τις περισσότερες πληροφορίες για την ίδρυση και τα μνημεία της πόλης. Κήρυκες σταλμένοι από τους Θηβαίους έφτασαν στην Ιταλία, τη Σικελία, τη Λιβυκή πόλη Ευεσπερίδες και όπου αλλού ζούσαν φυγάδες Μεσσήνιοι και τους κάλεσαν να γυρίσουν στην πατρίδα τους. Το τείχος που περιέβαλλε τη Μεσσήνη είναι εξαιρετικά μεγάλου μήκους (περίμετρος 9 χλμ.) και στην εποχή του Παυσανία ήταν ήδη εξ' ολοκλήρου λίθινο, πράγμα που του προκάλεσε μεγάλη έκπληξη καθώς συνηθιζόταν η πλίθινη ανωδομή. Είχε δύο μνημειακές πύλες, την Αρκαδική (ή πύλη της Μεγαλόπολης) και τη Λακωνική. Σε τακτά διαστήματα ήταν ενισχυμένο με διώροφους λίθινους τετράγωνους και στρογγυλούς πύργους. Σήμερα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια πλευρά του, εκατέρωθεν της Αρκαδικής πύλης. Από τα διατηρημένα μέρη και τα θεμέλια μπορεί κανείς να προσδιορίσει όλη σχεδόν τη γραμμή που ακολουθεί το τείχος. Όλα τα οικοδομήματα της Μεσσήνης έχουν τον ίδιο προσανατολισμό και εντάσσονται στον πολεοδομικό κάνναβο που δημιουργείται από οριζόντιους (με κατεύθυνση Ανατολή-Δύση) και κάθετους (με κατεύθυνση Βορρά-Νότο) δρόμους. Το πολεοδομικό αυτό σύστημα είναι γνωστό ως ιπποδάμειο, από τον αρχικό εμπνευστή και δημιουργό του αρχιτέκτονα, πολεοδόμο, γεωμέτρη και αστρονόμο του 5ου αιώνα π.χ., τον Ιππόδαμο από τη Μίλητο. Ο Παυσανίας εντυπωσιασμένος από τις οχυρώσεις, χτισμένες με λίθινα αγκωνάρια ως τις επάλξεις, επισκέπτεται πρώτα την Αγορά, όπου βλέπει την Κρήνη Αρσινόη, τους ναούς και τα λατρευτικά αγάλματα του Διός Σωτήρος και του Ποσειδώνος, της Αφροδίτης, της Μητέρας των Θεών Κυβέλης, ενώ αναφέρει κάπως αόριστα τα ιερά της Λαφρίας Αρτέμιδος, της Δήμητρας και των Διοσκούρων, καθώς και της θεάς του τοκετού Ειλειθυίας. Συνεχίζοντας προς τα νότια περιγράφει το Ασκληπιείο, κατάμεστο από έργα τέχνης, ανάμεσα στο οποία αγάλματα των δώδεκα θεών και ανδριάντα του Επαμεινώνδα και στη συνέχεια το Στάδιο και το Γυμνάσιο, με αγάλματα του Ηρακλή, του Θησέα και του Ερμή. Βαδίζοντας από το Στάδιο προς τα βόρεια, μνημονεύει το Θέατρο και το ιερό του Σαράπιδος και της Ίσιδας, την Κρήνη Κλεψύδρα και το ιερό του Ιθωμάτα Διός με το βωμό του θεού στη βραχώδη κορυφή του βουνού, όπου σήμερα δεσπόζει το παλιό Μοναστήρι Βουλκάνο με την εκκλησία της Παναγίας της Βουλκανιώτισσας. 5

7 Η πόλη παρέμεινε το πολιτιστικό κέντρο της Μεσσηνίας μέχρι το 395, όταν η επιδρομή των Γότθων του Αλάριχου έδωσε το αποφασιστικό πλήγμα στην πόλη. Τότε οι λιγοστοί πια κάτοικοί της θα άρχισαν να εγκαθίστανται σε ασφαλέστερους οικισμούς και η θέση να ερημώνεται. 3. ΟΙ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΗΣ Οι πρώτες περιορισμένες ανασκαφικές έρευνες ξεκίνησαν το 1831 από γαλλική αποστολή. Η Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία άρχισε την ανασκαφή των κυριότερων δημόσιων οικοδομημάτων της αγοράς το 1895 με τον Θεμιστοκλή Σοφούλη. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν το 1909 και το 1925 από τον Γεώργιο Οικονόμο. Από το 1957 κ.ε., η ανασκαφή γινόταν τακτικά κάθε καλοκαίρι από τον ακαδημαϊκό Αναστάσιο Ορλάνδο. Mε τις ανασκαφές του ίδιου και των προκατόχων του ήλθε στο φως το μεγαλύτερο μέρος του οικοδομικού συγκροτήματος του Aσκληπιείου. Το 1986 η Αρχαιολογική Εταιρεία ανέθεσε στον καθηγητή Πέτρο Θέμελη τη διεύθυνση των ανασκαφών της αρχαίας Μεσσήνης. Οι ανασκαφικές έρευνες με παράλληλες εργασίες στερέωσης και αναστήλωσης των μνημείων συνεχίζονται από το 1987 ως σήμερα με ταχύτερους προοδευτικά ρυθμούς. Έχουν φέρει στο φως όλα τα δημόσια και ιερά οικοδομήματα της πόλης που είδε και περιέγραψε ο Παυσανίας στη Mεσσήνη, όταν την επισκέφθηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Aντωνίνου Πίου ( μ.x). Οι κυριότερες θέσεις και μνημεία που έχουν αποκαλυφθεί είναι: Θέατρο. Αυτό υπήρχε από την ελληνιστική εποχή, ανακατασκευάστηκε στα χρόνια των αυτοκρατόρων Αυγούστου και Τιβερίου και στα μέσα του 2ου μχ αι. αλλά άρχισε να καταστρέφεται από τα τέλη του 3ου - αρχές 4ου μχ αιώνος. Από τις πέτρες του θεάτρου κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους κτίστηκαν σπίτια και μία από τις τρεις Βασιλικές που βρίσκεται σε μικρή απόσταση, ΝΑ του θεάτρου, πρόσφατα λειτούργησε ξανά(και πιο συγκεκριμένα μια μέρα πριν την επίσκεψή μας στον χώρο) Ιερό Ίσιδος και Σαράπιδος, που μνημονεύεται και από τον Παυσανία (4.32.6) Πρωτοβυζαντινή Βασιλική Κρήνη Αρσινόη Δυτική πλευρά της Αγοράς Το Ασκληπιείο Ιερό Διός Σωτήρος. Η λατρεία του Διός ήταν από τις σημαντικότερες της πόλης μετά τη λατρεία του πολιούχου Ιθωμάτα. Αναφέρεται επίσης από τον Παυσανία. Ιερό ήρωος, πιθανώς του Αριστομένη, στο Γυμνάσιο της Μεσσήνης. Ρωμαϊκή έπαυλη των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων. Στάδιο και Γυμνάσιο. 6

8 4. ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ Το πρώτο μνημείο που συναντά κανείς κατηφορίζοντας από το Μουσείο προς τον αρχαιολογικό χώρο είναι το θέατρο. Χρησιμοποιούταν και για μαζικές συγκεντρώσεις πολιτικού χαρακτήρα. Μέσα στο θέατρο έλαβε χώρα η συνάντηση του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Ε' και του Αράτου του Σικυώνιου το 214 π.χ. Σύμφωνα επίσης με μαρτυρία του Λιβίου ( ), πολλοί κάτοικοι της Μεσσήνης συγκεντρώθηκαν στο θέατρο της πόλης, απαιτώντας να μεταφερθεί εκεί σε κοινή θέα ο περίφημος στρατηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας Φιλοποίμην ο Μεγαλοπολίτης, που είχε αιχμαλωτιστεί από τους Μεσσήνιους το 183 π.χ. Το αρχαίο Ελληνικό θέατρο ως αρχιτεκτόνημα είναι μια υπαίθρια αμφιθεατρική κατασκευή ημικυκλικής κάτοψης γύρω από μια κυκλική πλατεία. Χρησίμευε για θρησκευτικές τελετουργίες, αγώνες μουσικής και ποίησης, θεατρικές παραστάσεις, συνελεύσεις του δήμου ή της βουλής της πόλης-κράτους, ακόμα και ως αγορά. Κατά την Αρχαϊκή Περίοδο οι θεατρικοί χώροι διαμορφώνονταν με ήπιες επεμβάσεις σε χαμηλές, φυσικές κατωφέρειες του εδάφους χωρίς λίθινες κατασκευές, ή το πολύ-πολύ με συσσώρευση χωμάτων. Τα Μέρη του Αρχαίου Ελληνικού Θεάτρου και η Εξέλιξή τους Τα κύρια μέρη του αρχαίου Ελληνικού θεάτρου ήταν Η σκηνή, Η ορχήστρα και Το κοίλον, με τα ακόλουθα επιμέρους μέρη: Η σκηνή: Ορθογώνιο, μακρόστενο κτήριο, που προστέθηκε κατά τον 5ο αιώνα.π.χ. στην περιφέρεια της ορχήστρας απέναντι από το κοίλον. Στην αρχή ήταν ισόγεια και χρησιμοποιούταν μόνο ως αποδυτήρια, όπως τα σημερινά παρασκήνια. Το προσκήνιο: Μια στοά με κίονες μπροστά από τη σκηνή. Ανάμεσα στα διαστήματα των κιόνων βρίσκονταν θυρώματα και ζωγραφικοί πίνακες (τα σκηνικά). Τα θυρώματα του προσκηνίου απέδιδαν τρεις πύλες, από τις οποίες έβγαιναν οι υποκριτές. Το προσκήνιο ήταν αρχικά πτυσσόμενο, πιθανώς ξύλινο. 7

9 Τα παρασκήνια: Τα δύο άκρα της σκηνής που προεξέχουν δίνοντάς της σχήμα Π στην κάτοψη. Οι πάροδοι: Οι διάδρομοι δεξιά και αριστερά από τη σκηνή που οδηγούν στην ορχήστρα. Συνήθως σκεπάζονταν με αψίδες. Η ορχήστρα: Η ημικυκλική (ή κυκλική, π.χ. Επίδαυρος) πλατεία στο κέντρο του θεάτρου. Συνήθως πλακόστρωτη. Εκεί δρούσε ο χορός. Η θυμέλη: Ο βωμός του Διονύσου στο κέντρο της ορχήστρας. Ο εύριπος: Αγωγός απορροής των υδάτων στην περιφέρεια της ορχήστρας από το μέρος του κοίλου. Το κοίλον: Όλος ο αμφιθεατρικός χώρος (με τα εδώλια, τις σκάλες και τα διαζώματα) γύρω από την ορχήστρα όπου κάθονταν οι θεατές. Οι αναλημματικοί τοίχοι: Οι τοίχοι στήριξης του εδάφους στα άκρα του κοίλου. Οι αντηρίδες: Πυργοειδείς τοίχοι κάθετοι προς τους αναλημματικούς που χρησιμεύουν στην καλύτερη στήριξή τους. Τα διαζώματα: Οριζόντιοι διάδρομοι που χωρίζουν τις θέσεις των θεατών σε οριζόντιες ζώνες. Οι σκάλες: Κλιμακωτοί εγκάρσιοι διάδρομοι για την πρόσβαση των θεατών στις θέσεις τους. Οι κερκίδες: Ομάδες καθισμάτων σε σφηνοειδή τμήματα που δημιουργούνται από τον χωρισμό των ζωνών με τις σκάλες. Τα εδώλια: Τα καθίσματα, οι θέσεις των θεατών. Η προεδρία: Η πρώτη σειρά των καθισμάτων όπου κάθονταν οι επίσημοι. Την εντύπωση της φρουριακής δόμησης ενισχύουν οι υψηλές οξυκόρυφες πυλίδες με τα κλιμακοστάσια ανόδου. Αυτά τα στοιχεία, καθώς και το γεγονός ότι το ανάλημμα του κοίλου ήταν στο σύνολο του ορατό και προσιτό από έξω, καθιστούν το θέατρο της Μεσσήνης ιδιάζουσα περίσωση που προοιωνίζει τα κολοσσιαία θέατρα και αμφιθέατρα της ρωμαϊκής περιόδου. Σώζεται μεγάλο μέρος του δυτικού αναλήμματος του κοίλου, το οποίο φέρει οξυκόρυφες πυλίδες σε κανονικές μεταξύ τους αποστάσεις (ανά 20 μ. περίπου), οι οποίες οδηγούσαν με κλιμακοστάσια προς το άνω διάζωμα. Από εκεί ξεκινούσαν κλιμακοστάσια καθόδου που κατέληγαν στην ορχήστρα και όριζαν ταυτόχρονα και τις κερκίδες. Η εξωτερική όψη του αναλήμματος είναι κτισμένη όπως ακριβώς οι πύργοι και ο οχυρωματικός περίβολος της πόλης. Ο επιβλητικός τοίχος της ανατολικής παρόδου είναι κτισμένος με ιδιαίτερη επίσης επιμέλεια και σώζεται σε άριστη κατάσταση σε ύψος πέντε μέτρων, αποτελούμενος από δέκα σειρές ορθογώνιων αγκωναριών. Δεν λειτουργούσε απλώς ως τοίχος αντιστήριξης του κοίλου, αλλά αποτελούσε ταυτόχρονα τον βόρειο τοίχο ενός μεγάλου ορθογώνιου οικοδομήματος, μιας σκηνοθήκης διαστάσεων 31,46 X 8,07μ. Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα παρόμοιας σκηνοθήκης υπήρχαν και στο θέατρο της Αρκαδικής Μεγαλόπολης. Στο επίπεδο της ευθυντηρίας της σκηνοθήκης του Θεάτρου της Μεσσήνης ήλθαν στο φως τρεις παράλληλες αύλακες, με κοίλη συνεχή εγκοπή για την υποδοχή των τροχών μιας κινητής σκηνής των ελληνιστικών χρόνων. Η ύπαρξη κινητής σκηνής στα αρχαία ελληνικά θέατρα, η οποία αποκαλείται πήγμα, είναι γεγονός και για το θέατρο της Σπάρτης. Πίσω ακριβώς από τον βόρειο τοίχο της σκηνοθήκης της Μεσσήνης υπάρχει μια πλακοστρωμένη άνοδος που οδηγεί στο μεσαίο διάζωμα του κοίλου. Προστίθεται και αυτή στις αρχιτεκτονικές πρωτοτυπίες του Θεάτρου της Μεσσήνης. 8

10 5. ΟΙ ΘΕΑΤΡΙΚΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Το αρχαίο ελληνικό θέατρο κατείχε από νωρίς σημαντική θέση στην κοινωνική ζωή, όμως στα χρόνια της ακμής της Αθηναϊκής δημοκρατίας έφτασε στα υψηλότερα επίπεδα καλλιτεχνικής έκφρασης και λαϊκής αποδοχής. Ο λαϊκός χαρακτήρας του αρχαίου ελληνικού θεάτρου καθόρισε όλες τις παραμέτρους τις δημιουργίας του. Από την θεματολογία των έργων και την διαρρύθμιση και την κατασκευή των θεάτρων, μέχρι την οργάνωση των παραστάσεων. Το αρχαιότερο θέατρο με τη κλασική μορφή, ορχήστρα, κοίλο, σκηνή, ήταν το θέατρο του Διόνυσου κάτω από την Ακρόπολη. Την διοργάνωση των παραστάσεων την αναλάμβανε το κράτος.τις δαπάνες της παράστασης αναλάμβαναν εύποροι πολίτες που τους απονέμονταν ο τίτλος του χορηγού. Το θέατρο ήταν δωρεάν για όλους τους πολίτες χάρη στο θεσμό των θεωρικών. Οι θεατρικές παραστάσεις είχαν διαγωνιστικό χαρακτήρα και δίδονταν στα Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια τον Μάρτιο -Απρίλιο και στα Λήναια τον Ιανουάριο -Φεβρουάριο. Οι τρείς συμμετέχοντες στον θεατρικό διαγωνισμό δραματουργοί, παρουσίαζαν μια τετραλογία αποτελούμενη από τρείς τραγωδίες και ένα σατιρικό δράμα. Τους ρόλους στο αρχαίο ελληνικό θέατρο τους ερμήνευαν μόνο άντρες φορώντας μάσκες που μπορεί να άλλαζαν ακόμη και για τον ίδιο ρόλο ανάλογα με τις ανάγκες της παράστασης. Για να φαίνονται μεγαλύτεροι και πιο επιβλητικοί οι ηθοποιοί, φορούσαν τους κοθόρνους, ειδικά παπούτσια με χοντρά ψηλά πέλματα. Την εποχή του Αισχύλου καθορίστηκε η δομή των έργων και η δομή των παραστάσεων. Στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό η λέξη δραμα προέρχεται από το ρήμα δράω-δρῶ, επομένως σημαίνει το είδος της ποίησης που συνοδεύεται από αναπαράσταση των πράξεων που περιγράφει (σε αντιδιαστολή με το έπος και την λυρική ποίηση). Το δράμα είναι δημιούργημα του ελληνικού πνεύματος. Γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στην Αττική από τις γιορτές που γίνονταν προς τιμήν του θεού Διονύσου, οι οποίες πρόσφεραν σ' αυτό πολλά δραματικά στοιχεία (τα δρώμενα). Ξεκίνησε από το αρχικό άσμα, το διθύραμβο, που τραγουδούσαν κατά τη λατρεία του θεού Διονύσου και το συνόδευαν με αυλό και ορχηστρικές ή μιμητικές κινήσεις. Το διθύραμβο, που αρχικά δεν είχε ρυθμό, τον κατέστησε τεχνικό ο ποιητής Αρίωνας ο Μηθυμναίος. Μετά την τελειοποίησή του από τον Λάσο τον Ερμιονέα, ο φιλόμουσος τύραννος των Αθηνών Πεισίστρατος τον εισήγαγε στις μεγαλόπρεπες εορτές που ο ίδιος καθιέρωσε, στα Μεγάλα Διονύσια. Με την ανάπτυξη του διθυράμβου συνδέεται και το όνομα του ποιητή Θέσπη που του αποδίδεται και η ερμηνεία του πρώτου θεατρικού ρόλου. Ο διθύραμβος εξέφραζε τις σκέψεις και τα συναισθήματα του λαού και την επιθυμία του να κατακτήσει μια καλύτερη κοινωνική, πολιτική και οικονομική θέση μέσα στα ασφυχτικά πλαίσια της αριστοκρατικής, ολιγαρχικής κοινωνικής οργάνωσης του 7ου π.χ αιώνα. Από τον διθύραμβο πρόεκυψε σταδιακά το δράμα. Τα είδη του δράματος είναι τρία : Η κωμωδία Η τραγωδία Το σατυρικό δράμα Τρεις ήταν οι μεγάλοι τραγικοί ποιητές, ο Αισχύλος ("Πέρσαι", "επτά επί Θήβας", "Ικέτιδες", "Προμηθεύς Δεσμώτης" και η τριλογία "Ορέστεια" (Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες). ) 9

11 ο Σοφοκλής ( "Αίας", "Αντιγόνη", "Τραχίνιαι", "Οιδίπους Τύραννος", "Οιδίπους επί Κολωνώ", "Ηλέκτρα", "Φιλοκτήτης") ο Ευριπίδης ( "Μηδεία", "Ηρακλείδαι", "Ιππόλυτος", "Ανδρομάχη", "Εκάβη", "Ηρακλής μαινόμενος", "Ικέτιδες", "Ίων", "Ηλέκτρα", "Τρωάδες", "Ιφιγένεια η εν Ταύροις", "Ελένη", "Φοίνισσαι", "Ορέστης", "Ιφιγένεια η εν Αυλίδι", "Βάκχαι") 6. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΖΩΗ Για το αρχαίο ελληνικό θέατρο έχουν γραφεί κι έχουν ειπωθεί τόσα πολλά που συχνά αναφέρονται σε αυτό σαν ένα μέσο διασκέδασης ή απλά μία ανώτατη μορφή τέχνης. Ωστόσο, πώς μπορεί ένα είδος που συγκεντρώνει τόσο κόσμο να μένει απλά στην καλλιτεχνική του προσέγγιση; Ειδικά σε μία περιοχή με τόσα δημοκρατικά κράτη-πόλεις πώς αυτό το είδος τέχνης επηρέαζε τους πολίτες; Ήδη από το 19 ο αιώνα άρχισε να δίνεται μία ιδιαίτερη πολιτική σκοπιά στο αρχαίο θέατρο. Μέσα από τις τόσες μελέτες φάνηκε ότι τελικά το θέατρο αποτελούσε ένα τέλειο μέσο προπαγάνδας. Σε μία κοινωνία που απαρτίζονταν από πολλά ταξικά επίπεδα και μάλιστα με σημαντικές εσωτερικές διαφοροποιήσεις ο ρόλος του θεάτρου αποκτά μία ιδιαίτερη πολιτική σημασία που ξεπερνά την καλλιτεχνική του διάσταση. Στο θέατρο συγκεντρώνονταν κόσμος κάθε τάξης, κάθε μορφωτικού και οικονομικού επιπέδου. Αποτελούσε ένα μέσο συνάθροισης όλων των μελών της κοινότητας και άρα ένα πρόσφορο μέσο να περνάνε ιδέες και πολιτικές αξίες των συγγραφέων που και τούτοι όντες πλούσιοι κι ελεύθεροι πολίτες διαμόρφωναν τις θέσεις τους βάσει της κυρίαρχης κοινωνικής ιδεολογίας. Έτσι σύντομα έγινε το σημαντικότερο μέσο παίδευσης των Ελλήνων, όπως μαθαίνουμε και στο σχολείο. Παίδευση όμως δεν είναι τίποτε άλλο από τις κυρίαρχες αρχές και τα ήθη της ίδιας της κοινωνίας και των κυρίαρχων τάξεών της. Ουσιαστικά, το αρχαίο θέατρο διαδραμάτιζε στην περίοδο της ακμής του το ρόλο που έχουν σήμερα τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ: προπαγανδίζουν, προτείνουν και στηλιτεύουν πολιτικές διδάσκοντας -το θετικά ή αρνητικά είναι σχετικό και υποκειμενικό θέμα- ήθη και πρακτικές. Έτσι, συχνότατα ακούγονταν παγιωμένες θρησκευτικές αντιλήψεις (Αισχύλος) που στηρίζονταν στην παράδοση της μυθολογίας και της λατρείας, ενώ με τον καιρό η πολιτική κριτική ενσωματώνεται με άμεσες ή έμμεσες αναφορές στο μύθο του θεάτρου. Επιπρόσθετα, ο Σοφοκλής διδάσκει για το ρόλο της γυναίκας και της σοφίας κηρύσσοντας το μέτρο και το δικαίωμα του λόγου σε όλους τους ελεύθερους πολίτες διακρίνοντας τις γυναίκες από τους άβουλους δούλους (Αντιγόνη, Οιδίπους κλπ), ενώ ο Ευριπίδης -νεότερος ων- επηρεασμένος από τις αρχές της σοφιστικής προτείνει την ισοτιμία των γυναικών και πώς τις αρμόζει να συμπεριφέρονται (Ιφιγένεια, Ελένη, Μήδεια) και διδάσκει τους δούλους πώς να φέρονται στους αφέντες τους (Ελένη). Για το λόγο αυτό εξάλλου, και τόσο σύντομα απέκτησε κεντρική θέση στην κοινωνική ζωή της Αθήνας. δεν θα μπορούσε να αποκτήσει τέτοια θέση. Και αν ακόμα το θέατρο εξέφραζε επαναστατικές ιδέες δεν θα έφτανε σε τέτοιο σημείο ώστε να καλύπτονται τα έξοδα από πλουσιότατους χορηγούς ή το κρατικό ταμείο. Εκτός, όμως, από την κωμωδία που αποτελούσε ένα ιδιαίτερο σατιρικό είδος τέχνης, το δράμα κατέκτησε νωρίς την ελευθερία να ασκεί πολιτική κριτική σε παλιές και νέες αποφάσεις. Έτσι, όλο σχεδόν το έργο του Ευριπίδη (μαζί και ο Αρχέλαος που έγραψε στη Μακεδονία) γράφτηκε εν μέσω Πελοποννησιακού Πολέμου και οι αναφορές του σε αυτόν είναι ευδιάκριτες, τουλάχιστον για τους Αθηναίους πολίτες που βίωναν τη ματαιοδοξία της σύγκρουσης και τη λαίλαπα της ήττας. Στην Ελένη του Ευριπίδη και στους Όρνιθες του Αριστοφάνη σχολιάζονται οι επαγγελματίες συκοφάντες όταν μετά το θάνατο του Περικλή η αθηναϊκή δημοκρατία είχε αρχίσει να γίνεται ένα καθεστώς όπου ο κάθε πολιτικός συκοφαντούσε τους αντιπάλους του προκειμένου εκείνος να φανεί ως ο καλύτερος είναι γεγονός ότι στην Αθήνα υπήρχαν πολλοί συκοφάντες κατ επάγγελμα, οι οποίοι συκοφαντούσαν άλλους και τους έσερναν στα δικαστήρια ακόμα και για πράγματα που εκείνοι δεν είχαν πράξει απλά και μόνο για να κερδίσουν οικονομικές αποζημιώσεις ενίοτε τους 10

12 απειλούσαν απλά διεκδικώντας χρήματα προκειμένου να μη τους μηνύσουν. Από την άλλη δεν είναι λίγα τα χωρία όπου οι δραματουργοί ως φιλόσοφοι προπαγανδίζουν επιστημονικές και σοφιστικές ιδέες ενάντια στον πλατωνικό σκοταδισμό και τη «χαζή» -όπως εκτιμούσαν- μυθολογία (βλ. την ίδια την υπόθεση της ευριπίδειας Ελένης). Εξάλλου, και οι γνωστές αντιπολεμικές ή άγνωστες σε εμάς φιλοπόλεμες κορώνες δεν ήταν λίγες. Είναι γνωστά τα φιλειρηνικά κηρύγματα πολλών δραματουργών, αλλά αναλόγως και οι φιλοπόλεμοι επετειακοί Πέρσες του Αισχύλου (για τη νίκη της Σαλαμίνας) και του Φρύνιχου για την ήττα των Θερμοπυλών και την ακόλουθη καταστροφή της Αθήνας. Το αρχαίο θέατρο της Αρχαίας Μεσσήνης αφηγείται μία μοναδική στον κόσμο ιστορία αφού είναι το μόνο θέατρο- αρχαίο και σύγχρονο- σε όλο τον κόσμο που είναι έτσι αρχιτεκτονικά δομημένο ώστε να μην έχει διακεκριμένες θέσεις, εκφράζοντας με τον τρόπο αυτό την ισοπολιτεία και την ισομοιρία, τις αξίες της Αρχαίας Ελλάδας. 7. ΠΟΙΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΘΕΑΤΡΩΝ ΣΗΜΕΡΑ «Mεταξύ των εταίρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συμπεριλαμβανομένης της χώρας μας επικρατεί τελευταία η αντίληψη μιας νέας σχέσης μνημείου και κοινού, μιας σχέσης που πέρασε τελικά και στο άρθρο 3 του Αρχαιολογικού Nόμου 3028/2002. Tα πολιτιστικά αγαθά, στην προκείμενη περίπτωση τα θέατρα και τα συναφή οικοδομήματα, πρέπει να εντάσσονται στη σύγχρονη ζωή, όχι μόνο γιατί δικαιούνται να τα απολαμβάνουν όλες οι γενιές, αλλά και γιατί με τη σύγχρονη χρήση ευαισθητοποιούνται οι πολίτες, ενδιαφέρονται άμεσα για τα μνημεία και ως υπεύθυνοι και ενημερωμένοι τα προστατεύουν. Υπό τον απαράβατο βέβαια όρο, ότι η σύγχρονη χρήση δεν απειλεί την αυθεντικότητα, την ακεραιότητά και την «αιώνια γοητεία» των χώρων θέασης και ακρόασης, ότι τα σύγχρονα θεάματα και ακροάματα δεν προσβάλλουν το ήθος, τη γαλήνη και την ιερότητα των «ηλικιωμένων αλλά καλοστεκούμενων» αυτών μνημείων. Όπως τα θρησκευτικά μνημεία μπορεί υπό όρους να εντάσσονται στη σύγχρονη λατρευτική ζωή, έτσι και οι αρχαίοι χώροι θεάματος - ακροάματος δικαιούνται μιας ανάλογης, συμβατής με το χαρακτήρα τους μεταχείρισης και λειτουργίας Η ελιτίστικη εκδοχή έχει την εξής στρατηγική: «σώστε τα μνημεία κρατήστε μακριά τους ανθρώπους». Οι επισκέπτες ωστόσο δεν μπορεί να μένουν έξω από τον φράκτη των αρχαιολογικών χώρων, να βλέπουν από μακριά τα θέατρα, να σταματούν στην κλειδωμένη πόρτα των βυζαντινών ναών και των μοναστηριών. Είναι ανάγκη να τους προσφέρεται αναψυχή σε συνδυασμό με γνώση για τα μνημεία και την αξία τους, αναψυχή που να συνάδει με το χαρακτήρα των μνημείων. Όταν τίθεται στις πραγματικές του διαστάσεις το δίλημμα μεταξύ χρήσης ή προστασίας, όταν δηλαδή το μνημείο πραγματικά κινδυνεύει, τότε φυσικά υπερισχύει και προέχει η προστασία. Η μεγαλύτερη τελικά πρόκληση είναι να κάνουμε τον κάθε πολίτη, το κάθε μέλος αυτού του ποικιλόμορφου πληθυσμού (παιδιών, εφήβων, ανδρών, γυναικών, γερόντων, αρτιμελών και μη, εύπορων και άπορων, μεταναστών και άλλων) «πραγματικό μέτοχο», πνευματικά και συναισθηματικά μέτοχο της πολιτιστικής κληρονομιάς και ενεργό παράγοντα της προστασίας και χρήσης των μνημείων.» Πέτρος Θέμελης Αρχαιολόγος 11