EKATO ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ A CENTURY OF RESEARCH IN PREHISTORIC MACEDONIA ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

Transcript

1

2 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF THESSALONIKI EKATO ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ A CENTURY OF RESEARCH IN PREHISTORIC MACEDONIA ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Νοεμβρίου 2012 INTERNATIONAL CONFERENCE PROCEEDINGS Archaeological Museum of Thessaloniki November 2012 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Ευαγγελία Στεφανή Νίκος Μερούσης Αναστασία Δημουλά EDITORS Evangelia Stefani Nikos Merousis Anastasia Dimoula

3 Γενικός συντονισμός διοργάνωσης Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Διευθύντρια ΑΜΘ Επιστημονική Επιτροπή Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Διευθύντρια ΑΜΘ Στέλιος Ανδρέου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Νίκος Ευστρατίου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Κώστας Κωτσάκης, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Ομότιμη Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Ευαγγελία Στεφανή, Αρχαιολόγος ΑΜΘ Οργανωτική Επιτροπή Ευαγγελία Στεφανή, Αρχαιολόγος ΑΜΘ Αναστασία Δημουλά, Αρχαιολόγος Ουρανία Πάλλη, Αρχαιολόγος ΑΜΘ Αγνή Αποστολίδου, Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος ΑΜΘ Αβραάμ Παναγιωτίδης, Πληροφορικός Επιμέλεια Ευαγγελία Στεφανή, Νίκος Μερούσης, Αναστασία Δημουλά Coordination Polyxeni Adam-Veleni, Director AMTh Scientific Committee Polyxeni Adam-Veleni, Director AMTh Stelios Andreou, Professor of Prehistoric Archaeology AUTh Nikos Efstratiou, Professor of Prehistoric Archaeology AUTh Kostas Kotsakis, Professor of Prehistoric Archaeology AUTh Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou, Professor Emeritus of Prehistoric Archaeology AUTh Evangelia Stefani, Archaeologist AMTh Organising Committee Evangelia Stefani, Archaeologist AMTh Anastasia Dimoula, Archaeologist Ourania Palli, Archaeologist AMTh Agni Apostolidou, Archeologist-Museologist AMTh Avraam Panagiotidis, IT Services Editors Evangelia Stefani, Nikos Merousis, Anastasia Dimoula ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΚΔΟΣΗΣ SPONSORS INSTAP Undertaken with the assistance of the Institute of Aegean Prehistory ΙSBN Έκδοση Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 22 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 2014 Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Παραγωγή Production

4 Περιεχόμενα Contents Πρόλογος Foreword... 5 Σημείωμα των επιμελητών Editors' note... 7 Στιγμιότυπα του συνεδρίου Conference snapshots... 9 Συντομογραφίες Abbreviations...21 Οι αρχαιολογικές έρευνες στη Βόρεια Ελλάδα και το ιστορικό περιεχόμενο της Προϊστορίας Γιώργος Χ. Χουρμουζιάδης Archaeological research in Northern Greece and the historical content of Prehistory Giorgos Ch. Chourmouziadis 23 Η ιστορία της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία: ιστορικές και κριτικές προσεγγίσεις The history of prehistoric research in Macedonia: historical and critical approaches Οι αρχές της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία Κατερίνα Ρωμιοπούλου The beginnings of prehistoric research in Macedonia Katerina Romiopoulou 31 Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και οι προϊστορικές σπουδές Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου The Aristotle University of Thessaloniki and the prehistoric studies Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou 37 The contribution of the British School at Athens and its members to a century of prehistoric research in Macedonia Ken Wardle Η συμβολή της Βρετανικής Σχολής Αθηνών και των μελών της σε έναν αιώνα προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία Ken Wardle 45 A century of research in Dikili Tash René Treuil Ένας αιώνας έρευνας στο Ντικιλί Τας René Treuil 57 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 11

5 Η προϊστορική έρευνα στη Θάσο: Στρατής Παπαδόπουλος Νεραντζής Νεραντζής Research on the Prehistory of Thasos: Stratis Papadopoulos Nerantzis Nerantzis 67 Eustratios Pelekidis and the British Salonika Force Museum Aikaterini Kanatselou Andrew Shapland Ο Ευστράτιος Πελεκίδης και η συλλογή της Βρετανικής Δύναμης της Θεσσαλονίκης Αικατερίνη Κανατσέλου Andrew Shapland 91 Το έργο του W.A. Ηeurtley στη Μακεδονία μέσα από το αρχείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής Μαρία Παππά The work of W.A. Heurtley in Macedonia through the archives of the Greek Archaeological Service and the British School at Athens Maria Pappa 101 Lithics in the Prehistory of Macedonia: historical and methodological approaches Georgia Kourtessi-Philippakis 113 Τα λίθινα στην Προϊστορία της Μακεδονίας: ιστορική και μεθοδολογική προσέγγιση Γεωργία Κουρτέση-Φιλιππάκη Επισκοπήσεις Reviews Η παλαιολιθική έρευνα στη Μακεδονία: σε αναζήτηση της δυναμικής της Νίκος Ευστρατίου Palaeolithic research in Macedonia: in search of its dynamics Nikos Efstratiou 125 Εκατό χρόνια νεολιθικής έρευνας στη Μακεδονία: τάσεις και κατευθύνσεις Κώστας Κωτσάκης A hundred years of neolithic research in Macedonia: trends and directions Kostas Kotsakis 133 Εκατό χρόνια έρευνας στην Εποχή του Χαλκού της Μακεδονίας: τι άλλαξε; Στέλιος Ανδρέου One hundred years of research in the Bronze Age of Macedonia. What changed? Stelios Andreou ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

6 H αρχαιολογική έρευνα στη Μακεδονία της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου. Απολογισμός και προοπτικές Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη The archaeological research in Early Iron Age Macedonia. Review and perspectives Chaido Koukouli-Chryssanthaki 153 Χρονολόγηση Θέσεις και Εποχές Chronology Sites and Eras Νεάντερνταλ στη Μακεδονία Νένα Γαλανίδου Νίκος Ευστρατίου Neanderthals in Macedonia Nena Galanidou Nikos Efstratiou 181 Αναζητώντας την ταυτότητα και τη σπουδαιότητα του σπηλαίου Πετραλώνων για την ελληνική και ευρωπαϊκή Προϊστορία Ανδρέας Ι. Ντάρλας In search of the identity of Petralona cave and its importance for the Greek and European Prehistory Andreas I. Darlas 195 Χρονολόγηση με άνθρακα-14 των μεγάλων πολιτισμικών αλλαγών στην προϊστορική Μακεδονία: πρόσφατες εξελίξεις Γιάννης Μανιάτης Radiocarbon dating of the major cultural changes in prehistoric Macedonia: recent developments Yannis Maniatis 205 Intensity of the Earth s magnetic field in prehistoric Macedonia: a multidisciplinary approach for material selection Despoina Kondopoulou Christina Rathossi Elina Aidona Gregory Fanjat Evdokia Tema Konstantinos Efthimiadis Ένταση του μαγνητικού πεδίου της γης στην προϊστορική Μακεδονία: μία διεπιστημονική προσέγγιση για την επιλογή του υλικού μελέτης Δέσποινα Κοντοπούλου Χριστίνα Ράθωση Ελίνα Αηδονά Gregory Fanjat Ευδοκία Τέμα Κωνσταντίνος Ευθυμιάδης 223 Περί προϊστορικών θέσεων στη δυτική Μακεδονία: νομοί Κοζάνης και Γρεβενών Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη About prehistoric sites in western Macedonia: prefectures of Kozani and Grevena Georgia Karamitrou-Mentessidi 233 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 13

7 Γεωφυσική έρευνα και αρχαιολογική πραγματικότητα στον νεολιθικό οικισμό Προμαχών-Topolniča Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη Henrieta Todorova Ιωάννης Ασλάνης Ivan Vajsov Μάγδα Βάλλα Geophysical investigation and archaeological reality in the neolithic settlement Promachon-Topolniča Chaido Koukouli-Chryssanthaki Henrieta Todorova Ioannis Aslanis Ivan Vajsov Magda Valla 251 Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στη Μακεδονία. Μια συνθετική επαναπροσέγγιση των αρχαιολογικών δεδομένων Ιωάννα Μαυροειδή Early Bronze Age in Macedonia. A synthetic re-approach of the archaeological evidence Ioanna Mavroeidi 261 Αρχοντικό Γιαννιτσών, ένας οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Εύη Παπαδοπούλου 271 Archondiko Giannitson, an Early Bronze Age settlement in Macedonia Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou Evi Papadopoulou Η στρωματογραφική ακολουθία του νότιου τομέα του προϊστορικού οικισμού του Αρχοντικού Γιαννιτσών Δόμνα Ισαακίδου The stratigraphic sequence of the south sector of the prehistoric settlement of Archontiko Giannitson Domna Isaakidou 281 Η Μέση Εποχή Χαλκού στη Μακεδονία Ιωάννης Ασλάνης Middle Bronze Age in Macedonia Ioannis Aslanis 291 Η προϊστορική Όλυνθος. Μια τούμπα της Εποχής του Χαλκού ανάμεσα στα Καρπάθια και στο Αιγαίο Barbara Horejs Reinhard Jung Prehistoric Olynthus. Α Bronze Age mound between the Carpathians and the Aegean Barbara Horejs Reinhard Jung 299 Does time stand still in the Aegean? Early Iron Age chronology at Kastanas revisited Stefanos Gimatzidis Σταμάτησε ο χρόνος στο Αιγαίο; Αναθεώρηση της χρονολόγησης της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στον Καστανά Στέφανος Γιματζίδης ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

8 Ο χώρος και οι νοηματοδοτήσεις του Space and its meanings Settlement and housing during the 6 th millennium BC in western Thessaloniki and the adjacent Langadas province Stavros Kotsos Οικισμός και κατοικία κατά την έκτη χιλιετία π.χ. στη δυτική Θεσσαλονίκη και στην επαρχία Λαγκαδά Σταύρος Κώτσος 315 Ο οικισμός του Κλείτου Κοζάνης στο ευρύτερο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον της Νεότερης και Τελικής Νεολιθικής περιόδου Χριστίνα Ζιώτα The settlement of Kleitos Kozanis in its wider natural and anthropogenic environment during the Late and Final Neolithic periods Christina Ziota 323 Αρχιτεκτονικές μορφές της Προϊστορίας στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα Αρετή Χονδρογιάννη-Μετόκη Architectural forms of Prehistory in the valley along the middle reaches of the Aliakmon river Areti Hondrogianni-Metoki 337 Ενσωματώνοντας το παρελθόν, προσδιορίζοντας το παρόν, νοηματοδοτώντας το μέλλον: αναγνώριση και ερμηνεία πρακτικών δομημένης (εν)απόθεσης στο νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς στη Βόρεια Ελλάδα Γεωργία Στρατούλη Νίκος Κατσικαρίδης Τάσος Μπεκιάρης Βασιλική Τζεβελεκίδη Integrating the past, determining the present, establishing the future: identification and interpretation of structured deposition at the neolithic settlement of Avgi in Kastoria, Northern Greece Georgia Stratouli Nikos Katsikaridis Tasos Bekiaris Vasiliki Tzevelekidi 349 Αναζητώντας κοινωνικές ταυτότητες: η συμβολή των θερμικών κατασκευών στην οργάνωση του χώρου στη νεολιθική Μακεδονία Εβίτα Καλογηροπούλου In search of social identities: the contribution of thermal structures in the organisation of space in neolithic Macedonia Evita Kalogiropoulou 359 Περίκλειστος κόσμος. Μια συζήτηση για τους περιβόλους στην προϊστορική Μακεδονία με αφορμή το Δισπηλιό Καστοριάς Σταμάτης Χατζητουλούσης Τάσος Σιάνος Γιάννης Σταυριδόπουλος Κοσμάς Τουλούμης Enclosed world: a discussion about enclosures in prehistoric Macedonia based on Dispilio, Kastoria Stamatis Chatzitoulousis Tasos Sianos Giannis Stavridopoulos Kosmas Touloumis 373 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 15

9 Κοινοτικά έργα και μνημειακότητα στους οικισμούς της Μακεδονίας κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού Ευαγγελία Στεφανή Communal works and monumentality in the settlements of Macedonia during the Late Bronze Age Evangelia Stefani 381 Παλαιοπεριβάλλον - Αρχαιοβοτανική - Ζωοαρχαιολογία Φυσική Ανθρωπολογία Paleoenvironment - Archaeobotany - Zooarchaeology Physical Anthropology Μεταβολές στη βλάστηση της Μακεδονίας κατά το Μέσο Ολόκαινο: ανθρωπογενής επίδραση ή απόκριση στην κλιματική διακύμανση; Κατερίνα Κούλη Vegetation dynamics in Macedonia during the Middle Holocene: human impact versus climate change? Katerina Kouli 401 Η φυσική βλάστηση και οι προϊστορικές κοινότητες της Μακεδονίας. Μια σύνθεση των πληροφοριών της ανθρακολογικής έρευνας Μαρία Ντίνου Natural vegetation and prehistoric communities in Macedonia, Greece. A synthesis of the results of wood charcoal analysis from prehistoric sites Maria Ntinou 409 Φυτά και άνθρωποι στην προϊστορική Βόρεια Ελλάδα. Τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα Σουλτάνα-Μαρία Βαλαμώτη 419 Plants and people in prehistoric Northern Greece: the archaeobotanical evidence Soultana-Maria Valamoti Invitation to dinner. Practices of animal consumption and bone deposition at Makriyalos I (Pieria) and Toumba Kremastis Koiladas (Kozani) Vasiliki Tzevelekidi Paul Halstead Valasia Isaakidou Πρόσκληση σε γεύμα. Πρακτικές κατανάλωσης και απόθεσης οστών ζώων στον Μακρύγιαλο Πιερίας και στην Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας Κοζάνης Βασιλική Τζεβελεκίδη Paul Halstead Βαλασία Ισαακίδου 425 The vertebrate fauna from a Late Neolithic settlement in eastern Macedonia. Τhe case of Promachon sector - preliminary results George Kazantzis Η σπονδυλωτή πανίδα ενός οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής περιόδου στην ανατολική Μακεδονία: η περίπτωση του ελληνικού τομέα του Προμαχώνα αρχικά αποτελέσματα Καζαντζής Γιώργος ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

10 Οι αλιευτικές δραστηριότητες στην Προϊστορία της Βόρειας Ελλάδας: ένα πανόραμα των αρχαιοζωολογικών δεδομένων Τατιάνα Θεοδωροπούλου Fishing activities in the Prehistory of Northern Greece: a panorama of the archaeological evidence Tatiana Theodoropoulou 453 Όψεις της διατροφής και του υλικού πολιτισμού της Νεολιθικής και της Εποχής Χαλκού στην κεντρική Μακεδονία. Μια οστρεοαρχαιολογική προσέγγιση Ρένα Βεροπουλίδου Aspects of Neolithic and Bronze Age diet and material culture in central Macedonia: the evidence from shell analyses Rena Veropoulidou 465 Αρχαίο DNA: εφαρμογές, προοπτικές, περιορισμοί Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου Ancient DNA: applications, perspectives, limitations Christina Papageorgopoulou 477 Από τα αντικείμενα στις ιδέες: Τεχνολογίες - Τεχνουργήματα - Επικοινωνία From objects to ideas: Technologies - Artefacts - Communication Lete I. The pottery of a neolithic site in central Macedonia 100 years after Anastasia Dimoula Areti Pentedeka Konstantinos Filis Λητή I. Η κεραμική μίας νεολιθικής θέσης στη Μακεδονία 100 χρόνια μετά Αναστασία Δημουλά Αρετή Πεντεδέκα Κωνσταντίνος Φίλης 491 Pottery and stylistic boundaries. Early and middle neolithic pottery in Macedonia Dushka Urem-Kotsou Anna Papaioannou Trisevgeni Papadakou Niki Saridaki Zoe Intze Κεραμική και στυλιστικά όρια. Η κεραμική της Αρχαιότερης και της Μέσης Νεολιθικής στη Μακεδονία Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου Άννα Παπαϊωάννου Τρισεύγενη Παπαδάκου Νίκη Σαριδάκη Ζωή Ιντζέ 505 Συνταγές υλικών και κεραμική παραγωγή των νεολιθικών οικισμών της ανατολικής Μακεδονίας Παρασκευή Γιούνη Clay recipes and ceramic production of the neolithic settlements in eastern Macedonia Paraskevi Yiouni 519 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 17

11 Ταυτότητες ανθρώπων και διακοσμημένα κεραμικά σκεύη κατά τη Νεότερη Νεολιθική στη Βόρεια Ελλάδα: παραδείγματα από την κεραμική παράδοση «μαύρο σε ερυθρό» Δήμητρα Μαλαμίδου Human identities and decorated clay pots during Late Neolithic in Northern Greece: examples from the "black-on-red" pottery tradition Dimitra Μalamidou 527 Συνέχειες και ασυνέχειες στην κεραμική των πρώιμων φάσεων του νεολιθικού Δισπηλιού Μαρίνα Σωφρονίδου Σαράντης Δημητριάδης Continuity and discontinuity in the pottery of the early phases of neolithic Dispilio Marina Sofronidou Sarantis Dimitriadis 537 Εικόνες και αφηγήσεις από τα διακοσμημένα θραύσματα του Δισπηλιού Ευαγγελία Βούλγαρη Images and narratives from the decorated sherds of neolithic Dispilio Evangelia Voulgari 549 Η κεραμική παράδοση των προχωρημένων φάσεων της Πρώιμης Εποχής Χαλκού στη Μακεδονία Γιώργος Δελιόπουλος Ιωάννης Παπαδιάς Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου The pottery tradition during the later phases of the Early Bronze Age in Macedonia Giorgos Deliopoulos Ioannis Papadias Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou 561 Η κατανάλωση της κεραμικής και η ενδοκοινοτική οργάνωση στο τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία: παρατηρήσεις στη χειροποίητη κεραμική από την Τούμπα Θεσσαλονίκης Ευαγγελία Βλιώρα Ευαγγελία Κυριατζή Στέλιος Ανδρέου Pottery consumption and intra-site organisation in the end of the Late Bronze Age in Macedonia: observations on the hand-made pottery from Toumba Thessaloniki Evangelia Vliora Evangelia Kiriatzi Stelios Andreou 575 The Late Bronze Age pottery of Macedonia: comparisons with the plain of Korçë Tobias Krapf Κεραμική της Ύστερης Εποχής του Χαλκού από τη Μακεδονία: συγκρίσεις με την πεδιάδα της Κορυτσάς Tobias Krapf ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

12 In search of social networks during the Neolithic Period in Macedonia (Νorthern Greece): the case of chipped stone industries Odysseas Kakavakis Αναζητώντας τα κοινωνικά δίκτυα της Νεολιθικής Εποχής στην περιοχή της Μακεδονίας: η περίπτωση του πελεκημένου λίθου Οδυσσέας Κακαβάκης 599 Ο χαλαζίας ως πρώτη ύλη στις λιθοτεχνίες της προϊστορικής Μακεδονίας Ουρανία Πάλλη Quartz as raw material in the chipped stone industries of prehistoric Macedonia Ourania Palli 607 Η λιθοτεχνία του Ηλιότοπου, μιας προϊστορικής θέσης του ανατολικού Λαγκαδά Σοφία Λύχνα Μαρία Χάδου The lithic industries from Iliotopos, a prehistoric site in eastern Langadas Sofia Lychna Maria Chadou 615 «Είμαστε μόνοι τριγυρισμένοι από νεκρές εικόνες». Προβλήματα των νεολιθικών μαρμάρινων ανθρωπόμορφων ειδωλίων με αφορμή παραδείγματα απο την Ημαθία Νίκος Μερούσης "And we re alone surrounded by dead images". Problems of neolithic marble human figurines according to examples from Emathia Nikos Merousis 625 Η αναπαράσταση των ανθρώπων στη νεολιθική Μακεδονία Στράτος Νανόγλου The representation of humans in neolithic Macedonia Stratos Nanoglou 639 Ταξίδια του νεολιθικού Spondylus. Αρχαιολογικές καταδύσεις στα βαθιά νερά της αιγαιακής Προϊστορίας Μαριάννα Νικολαΐδου Φώτης Υφαντίδης The journeys of neolithic Spondylus: a chronicle of research in the prehistoric Aegean Marianna Nikolaidou Fotis Ifantidis 645 Η μουσική στις προϊστορικές κοινωνίες. Η περίπτωση του νεολιθικού οικισμού του Δισπηλιού Καστοριάς Χρύσα Τσαγκούλη Music in prehistoric communities. The example of the neolithic settlement at Dispilio of Kastoria Chrysa Tsangouli 661 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 19

13 Μουσειολογία Κοινωνική Αρχαιολογία Museology Social Archaeology Θεωρητική αρχαιολογία και νέα μουσειολογία Δημήτριος Β. Γραμμένος Theoretical archaeology and new museology Dimitrios Grammenos 673 Ευτυχώς, τα στεφάνια μας είναι ακάνθινα Αναστασία Χουρμουζιάδη Thank God, our wreaths bear thornes Anastasia Chourmouziadi 677 Οι αρχαιολόγοι και οι αρχαιο-«λόγοι». Οι ταυτότητες των ερευνητών, οι «λόγοι» και η αναπλαισίωσή τους στην προϊστορική αρχαιολογία της Μακεδονίας Κοσμάς Τουλούμης The archaeologists and the archaeo- logoi. The identities of the scholars, the discourses and their re-contextualization in the prehistoric archaeology of Macedonia Kosmas Touloumis 685 Από τη «Θεά της Παλαιάς Ευρώπης» στην αρχαιολογία του φύλου: η κληρονομιά της Marija Gimbutas Δήμητρα Κοκκινίδου Μαριάννα Νικολαΐδου From the Goddess of Old Europe to gender archaeology: the legacy of Marija Gimbutas Dimitra Kokkinidou Marianna Nikolaidou 695 Επίλογος: πού είμαστε τώρα, πού θα είμαστε αύριο Κώστας Κωτσάκης Epilogue: where we stand now, where we will be tomorrow Kostas Kotsakis 707 Κατάλογος συμμετεχόντων List of contributors ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

14 Συντομογραφίες Abbreviations ΑΑΑ ΑΔ ΑΕ ΑΕΜΘ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, Αθήνα Αρχαιολογικόν Δελτίον, Αθήνα Αρχαιολογική Εφημερίς, Αθήνα Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη, Θεσσαλονίκη ΑΕΜΘ 20 χρόνια Π. Αδάμ-Βελένη & Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Επετειακός τόμος, Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια, Θεσσαλονίκη Αρχαία Μακεδονία ΙΙΙ Ανακοινώσεις κατά το Γ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη Σεπτεμβρίου 1977, Θεσσαλονίκη 1983 Αρχαία Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το Δ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη Σεπτεμβρίου 1983, Θεσσαλονίκη 1986 Αρχαία Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το Ε διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 1989, Θεσσαλονίκη 1993 Αρχαία Μακεδονία VI Ανακοινώσεις κατά το ΣΤ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 1996, Θεσσαλονίκη 1999 Αρχαία Μακεδονία VII Ανακοινώσεις κατά το Ζ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 2002, Θεσσαλονίκη 2007 ΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα AJA BAM BAR BSA BCH JAS PPS American Journal of Archaeology, Cambridge, Mass Beiträge zur ur- und frühgeschichtlichen Archäologie des Mittelmeer-Kulturraumes, Bonn British Archaeological Reports, Oxford The Annual of the British School at Athens, London Bulletin de Correspodance Helénique, Paris Journal of Archaeological Science, Amsterdam Proceedings of Prehistoric Society, Cambridge ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ABBREVIATIONS 21

15 Η παλαιολιθική έρευνα στη Μακεδονία: σε αναζήτηση της δυναμικής της Νίκος Ευστρατίου Εισαγωγή Θά 'θελα να ξεκινήσω με ένα εισαγωγικό σχόλιο για την προσωπική μου σχέση με το επιστημονικό και ερευνητικό περιεχόμενο της Παλαιολιθικής και για τα αρχαιολογικά χαρακτηριστικά της περιόδου στα οποία θα αναφερθώ όπως και τη δυναμική τους που θα αποπειραθώ να αναζητήσω. Η ερευνητική ενασχόλησή μου με την Παλαιολιθική περίοδο προέκυψε πριν είκοσι σχεδόν χρόνια όταν στο πλαίσιο μιας επιλεκτικής επιφανειακής έρευνας στην πεδιάδα της Ροδόπης στη Θράκη βρέθηκα στο πεδίο απέναντι στα πρώτα παλαιολιθικά ευρήματα της περιοχής 1. Η αναζήτηση των παλαιολιθικών ομάδων της Θράκης συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια με επίκεντρο την έρευνα του Λατομείου των Πετρωτών στην ίδια πεδιάδα με κύριο ερευνητή τον συνάδελφο Μ. Φωτιάδη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 2. Αυτές οι αφορμές στάθηκαν και οι αιτίες για την υπέρβαση, συχνά όχι συνειδητή, των πρώτων μου ερευνητικών επιλογών αναφέρομαι στη μελέτη της Νεολιθικής περιόδου που στα χρόνια που ακολούθησαν ευτύχησε να αποκτήσει ένα ουσιαστικό και δημιουργικό, θέλω να πιστεύω, «παλαιολιθικό» περιεχόμενο. Σχεδόν για ένα μεταφυσικό λόγο οι κυριότερες από τις ερευνητικές μου επιλογές από τότε και μέχρι σήμερα με τους κυνηγούς Νεάντερνταλ στα βουνά της Πίνδου στον νομό Γρεβενών, τους Επιπαλαιολιθικούς «νησιώτες» της Λήμνου και της Κύπρου με έφεραν πιο κοντά στους αρχαιολογικά αδιόρατους περιπλανώμενους κυνηγούς και τροφοσυλλέκτες της Παλαιολιθικής (μέχρι το π.χ.) παρά στους εφησυχασμένους, ώριμους και από πολλές απόψεις σχεδόν προβλέψιμους γεωργοκτηνοτρόφους του προχωρημένου Ολόκαινου (μετά το Ευστρατίου 1996, 7. Ammerman et al. 1999, Φωτιάδης et al. 2001, 9. π.χ.) 3. Η ενεργή αυτή σχέση μου με την Παλαιολιθική ή θάλεγα καλύτερα η αρχαιολογική αναζήτηση των ομάδων αυτών μέσα από μια νεολιθική ματιά με ό,τι αυτό θα μπορούσε να σημαίνει για την ερμηνεία της περιόδου και ανασύνθεση της εποχής απέκτησε ίσως κάποια ενδιαφέροντα αρχαιολογικά χαρακτηριστικά που θα αναδειχθούν, ελπίζω, στην παρουσίαση αυτή. Αναφέρομαι κυρίως στις προσωπικές μου αντιλήψεις για συγκεκριμένες πρακτικές της έρευνας πεδίου της παλαιολιθικής Πίνδου και στη συνεχή αναθεώρησή τους με βάση την εξέλιξη μιας ανοικτής διεπιστημονικής συζήτησης και προβληματικής που αναπτύχθηκε ανάμεσα στα μέλη της ερευνητικής μας ομάδας τα τελευταία δέκα χρόνια. Όλα αυτά βέβαια χωρίς στιγμή να παραγνωρίζεται ο κυρίαρχος ρόλος της μελέτης των λιθοτεχνιών της περιόδου που αντιμετωπίστηκε μέσα από ουσιαστικές και μακροχρόνιες συνεργασίες με ειδικούς συναδέλφους. Η ιστορία της έρευνας και τα δεδομένα Θα 'θελα να ξεκινήσω, ωστόσο, με μια ιστοριογραφική αναφορά στην αρχαιολογική εικόνα της παλαιολιθικής έρευνας στη Μακεδονία από τότε που η περιοχή αυτή μπήκε για πρώτη φορά στο χάρτη της περιόδου στην Ελλάδα και μέχρι σήμερα (εικ. 1). Η πρώτη μου αυτή περιγραφή θα είναι περισσότερο διαπιστωτική και αναπόφευκτα σύντομη, για να ακολουθήσει στη συνέχεια η αναφορά μου στην κυρίαρχη «αφήγηση» για την Παλαιολιθική περίοδο στη Μακεδονία και τέλος, να κλείσει με μια απόπειρα αναζήτησης της δυναμικής και των χαρακτηριστικών της έρευνας σήμερα. 3. Efstratiou et al. 2013, 335. Efstratiou et al. 2011α, EKATO ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 125

16 Εικ. 1. Χάρτης της Μακεδονίας και οι χώροι παλαιολιθικής έρευνας που αναφέρονται στο κείμενο. 1. Η ανατολική Μακεδονία και οι περιοχές του Στρυμόνα και Νέστου 2. Η ανατολική Μακεδονία: η περιοχή Αγγίτη και το Σπήλαιο Μααρά 3. Η κεντρική Μακεδονία και η Χαλκιδική: η περιοχή της Δουμπιάς 4. Το σπήλαιο των Πετραλώνων 5. Η περιοχή του νομού Πέλλας 6. Η λίμνη της Καστοριάς 7. Η περιοχή του Αλιάκμονα 8. Η Πίνδος και η περιοχή της Σαμαρίνας. Οι παλαιολιθικές έρευνες στην Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα στον χώρο της Μακεδονίας όλων των περιόδων του Πλειστοκαίνου, από την Κατώτερη Παλαιολιθική ( χρόνια πριν από σήμερα) και μέχρι το τέλος της Ανώτερης ( π.χ.) έχουν τα χαρακτηριστικά μιας προσπάθειας από πολλές απόψεις αποσπασματικής 4. Αδυναμίες θεσμικές που προκύπτουν μέσα από ελλιπή προγράμματα διδασκαλίας και εκπαίδευσης εξειδικευμένων ερευνητών και συστηματικής μελέτης της περιόδου στη χώρα μας, αντικειμενικές συνθήκες που δεν πριμοδοτούν όπως συμβαίνει με τα αρχαιολογικά «μνημεία» άλλων περιόδων την υλοποίηση συστηματικών ή σωστικών παλαιολιθικών ερευνών αλλά κυρίως η χαμηλή αρχαιολογική «ορατότητα» των παλαιολιθικών ομάδων εξαιτίας της δυναμικής του γεωμορφολογικού τοπίου και των παλαιοπεριβαλλοντικών αλλαγών που παρεμβαίνουν σχεδόν δραματικά σε κάθε ανασύνθεση συστημάτων εγκατάστασης, λειτουργούν καθοριστικά 5. Είναι γνωστό λ.χ. ότι στα δημόσια έργα δεν αναγνωρίζεται εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις η ύπαρξη και η ανάγκη μελέτης και πολύ περισσότερο διατήρησης παλαιολιθικών αρχαιολογικών θέσεων στον ελληνικό χώρο. Σ όλα αυτά έρχονται να προστεθούν και τα ποιοτικά αρχαιολογικά χαρακτηριστικά της παλαιολιθικής μαρτυρίας τα οποία για πολλά χρόνια και μέχρι σή- 4. Bailey 1995, Tourloukis Tourloukis & Karkanas 2012, 1. μερα συντηρούν μια αποσπασματική και ενδεικτικά μόνο τεκμηριωμένη εικόνα της εποχής που βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην αξιοποίηση μορφολογικών στοιχείων των λιθοτεχνιών (τυπολογία, τεχνολογία) και που σπάνια συνοδεύονται από ανασκαφικές ενδείξεις και ασφαλείς χρονοστρωματογραφικές αναφορές 6. Αν δε σ όλα αυτά προσθέσει κανείς και τα ανοικτά ακόμα ζητήματα ερμηνείας του παλαιολιθικού υλικού που υπάρχουν γενικότερα όπως λ.χ. η σχέση τεχνολογικών επιλογών με τη χρήση τους ή τις δεξιότητες, τα πολιτισμικά και τα γνωσιολογικά χαρακτηριστικά των ομάδων που τα κατασκευάζουν και τα χρησιμοποιούν, τότε η προσέγγιση της Παλαιολιθικής περιόδου στη Μακεδονία δικαιολογημένα θα πρέπει να θεωρηθεί ότι βρίσκεται σ ένα αρχικό στάδιο έρευνας και ανασύνθεσης 7. Έτσι, οι αναφορές στον Αχελαίο αμφιπρόσωπο χειροπέλεκυ του Παλαιόκαστρου της Κοζάνης ένα ορφανό εύρημα των αρχών της δεκαετίας του 1960 που τοποθετείται χρονολογικά στην Κατώτερη Παλαιολιθική αλλά η ακριβής προέλευσή του δεν έγινε κατορθωτό να εξακριβωθεί ούτε και κατά την πρόσφατη (2005) έρευνα της ομάδας της Κ. Χαρβάτη στην περιοχή του Αλιάκμονα 8 ή στο Σπήλαιο των Πετραλώνων ως χώρου ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας με 6. Bailey et al Darlas 2007, Higgs 1964, 54. Παναγοπούλου et al. 2004, ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ

17 σημαντικά παλαιοανθρωπολογικά κατάλοιπα αλλά με ανεξερεύνητη ακόμα «αρχαιολογία» (εργαλεία) 9, δεν προσφέρουν παρά μόνο ενδεικτικές πληροφορίες για την παρουσία ομάδων στη Μακεδονία στη διάρκεια του Μέσου Πλειστόκαινου. Πρόκειται, ίσως, για δυο ακραίες αλλά ενδεικτικές περιπτώσεις αρχαιολογικών και παλαιοανθρωπολογικών ευρημάτων αντίστοιχα, που πέρα από τα γενικά χαρακτηριστικά τους που τα εντάσσουν σε πλατιές χρονικές και πολιτισμικές φάσεις είναι γνωστές οι επιστημονικές διχογνωμίες για την ηλικία του «κρανίου των Πετραλώνων» 10 δεν έχουν οδηγήσει μέχρι σήμερα σε μια ολοκληρωμένη επιστημονικά συζήτηση για την Κατώτερη Παλαιολιθική, ενσωματώνοντας με αξιοπιστία χρονολογικά, γεωφυσικά και παλαιοπεριβαλλοντικά δεδομένα από τον βορειοελλαδικό χώρο. Παρ όλα αυτά, θα πρέπει να σημειώσει κανείς ότι αν και προκαταρκτικές και με λιγοστά μέχρι σήμερα λίθινα ευρήματα, οι πρόσφατες επιτόπιες έρευνες σε ποτάμιες αποθέσεις αναβαθμίδων του Ανώτερου Πλειόκαινου-Πλειστόκαινου σε επιλεγμένες περιοχές του Αλιάκμονα στη δυτική Μακεδονία περιγράφουν με σαφήνεια την κατεύθυνση και τη μεθοδολογία μελλοντικών μελετών και αναδεικνύουν τις δυσκολίες εντοπισμού και χρονολόγησης γεωλογικών οριζόντων που με τη σειρά τους θα μπορούσαν να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για την αναζήτηση παλαιολιθικών «θέσεων» σε ένα τοπίο δραματικά διαφοροποιημένο από έντονες διαβρώσεις αλλά και μεγάλης έκτασης αλλαγές στις σύγχρονες χρήσεις της γης (τεχνητές λίμνες, φράγματα κ.λπ.). Η ίδια αποσπασματική εικόνα της Κατώτερης Παλαιολιθικής περιόδου συντηρείται και από άλλα λίθινα ευρήματα όπως αυτά που προέρχονται από «ταράτσες» του Αλιάκμονα κοντά στη Σιάτιστα στη δυτική Μακεδονία 11. Στην κεντρική Μακεδονία η Πρώιμη Παλαιολιθική Κατώτερη ή μια τοπική εκδοχή της αρχικής Μέσης Παλαιολιθικής όπως υποστηρίζεται 12 φαίνεται ότι εκπροσωπείται από τα λίθινα ευρήματα της Δουμπιάς, έξω από τη Θεσσαλονίκη, και τα οποία προέρχονται από σχετικά πρόσφατες συλλογές χαλαζιακού υλικού από την επιφάνεια πλειστοκαινικών αλλουβιακών ριπιδίων. Πρόκειται για εργαλεία που εντοπίστηκαν στη διάρκεια της επιφανειακής έρευνας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 13 στον Λαγκαδά και τα οποία σύμφωνα με κάποιες προκαταρκτικές εκτιμήσεις θα μπορούσαν να συνδέονται εν δυνάμει με το γενικότερο ενδιαφέρον, γεωμορφολογικό και παλαιοπανί- 9. Poulianos 1971, 6. Baryshnikov & Tsoukala 2010, Harvati et al. 2009, Harvati et al. 2008, Tourloukis Andreou & Kotsakis 1994, 17. δας, που παρουσιάζει η ίδια περιοχή σε σχέση με την εξάπλωση των πρώιμων ανθρωπίδων στην Ευρώπη κατά το Πρώιμο Πλειστόκαινο 14. Οι τελευταίες έρευνες που πραγματοποιούνται ήδη σε περιοχές της Χαλκιδικής στο πλαίσιο παλαιοανθρωπολογικού ερευνητικού προγράμματος του Πανεπιστημίου του Tübingen και της ομάδας της Κ. Χαρβάτη, αναμένεται να προσφέρουν νέα δεδομένα που θα μπορούσαν ενδεχόμενα να συνδέσουν την «αρχαιολογία» της περιοχής με την παλαιοανθρωπολογική εξέλιξη στη νότια Βαλκανική γενικά και ειδικότερα με τη φυσική παρουσία ή όχι του Homo Erectus ή κάποιου άλλου πρώιμου είδους όπως του Homo Heidlebergensis στη Μακεδονία 15. Η επόμενη Μέση Παλαιολιθική περίοδος στη Μακεδονία, κάπου ανάμεσα στα και χρόνια πριν από σήμερα, όπως ίσως θα ανέμενε κανείς, είναι περισσότερο πλούσια αρχαιολογικά, αν και αυτή ακόμα εξακολουθεί να παρουσιάζει σημαντικά προβλήματα κυρίως και πάλι σε σχέση με την ύπαρξη ασφαλών στρωματογραφικών ακολουθιών και πλαισίων απόλυτης χρονολόγησης. Οι λόγοι είναι πολλοί, ανάμεσα στους οποίους η απουσία ανασκαμμένων συνόλων κυρίως από «ανοικτές» θέσεις. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρά τα σημαντικά ταφονομικά προβλήματα που παρουσιάζουν τα σπήλαια και το γεγονός ότι δεν συνιστούν τυπικές εγκαταστάσεις της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου (αλλά και όλης της Προϊστορίας), αυτά ευνοούν τη διάσωση πολύτιμων αρχαιολογικών πληροφοριών και χρονικών ακολουθιών 16. Στην ανατολική Μακεδονία στο τέλος της δεκαετίας του 80 διεξάγονται φιλόδοξες έρευνες από την Γ. Κουρτέση-Φιλιππάκη στην περιοχή της Δράμας, σε παραπόταμους του Στρυμόνα και σε κοιλάδες του Νέστου που φτάνουν μέχρι τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα (εικ. 1, θέση 1). Στόχος τους ήταν να μπει επιτέλους και ο χώρος αυτός της Μακεδονίας στον παλαιολιθικό χάρτη της Ελλάδας 17. Τα πρώτα αποτελέσματα οδήγησαν σε περιορισμένες συλλογές λίθινων εργαλείων και σε γενικές χρονολογικές εκτιμήσεις συμπεριλαμβάνοντας, ωστόσο, και ενδιαφέρουσες γεωλογικές παρατηρήσεις απαραίτητες για την αναγνώριση των χαρακτηριστικών του παλαιολιθικού τοπίου. Αργότερα στη δεκαετία του 90 από τις πηγές του Αγγίτη στη Δράμα και το σπήλαιο Μααρά έχουμε την περιορισμένη αλλά ενδιαφέρουσα ανασκαφή των Κ. Τρανταλίδου και Α. Ντάρλα με σημαντικές αναφορές για λίθινα εργαλεία, τα περισσότερα από χαλαζία, φτιαγμένα με την 14. Τουρλούκης Harvati & Tourloukis 2013, Papagianni Κουρτέση-Φιλιππάκη 1992, 39. Η ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ: ΣΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΤΗΣ 127

18 τυπική Μουστέρια λιθοτεχνία (αλλά όχι Λεβαλλουά), που προέρχονται από το ανώτερο ενιαίο ανασκαφικό στρώμα του σπηλαίου 18. Πρόκειται για μια σημαντική ανασκαφική προσπάθεια σε Μεσοπαλαιολιθική κυνηγετική εγκατάσταση της οποίας όμως δυστυχώς, η έρευνα δεν συνεχίστηκε έτσι ώστε να συγκεντρωθεί μεγαλύτερη ποσότητα υλικού με στρωματογραφικά δεδομένα όπως και άλλα ευρήματα. Από σωστικές παρεμβάσεις στον νομό της Πέλλας και πιο συγκεκριμένα από το χωριό Ραχώνα αλλά και μια σειρά από άλλες Μεσοπαλαιολιθικές θέσεις στην περιοχή, προέρχονται επιφανειακές συλλογές υλικού από 65 πυρήνες, φολίδες «Λεβαλλουά» και ξέστρα στις οποίες αναφέρεται πρόσφατα ο Α. Ντάρλας, επιβεβαιώνοντας έστω και ενδεικτικά ότι η παρουσία κυνηγετικών και τροφοσυλλεκτικών καταυλισμών στο χώρο της κεντρικής Μακεδονίας στη διάρκεια της περιόδου θα πρέπει να θεωρείται έντονη 19. Η παρατήρησή του ότι αρκεί ένα εξασκημένο μάτι και οι κατάλληλες συνθήκες ορατότητας για να εντοπιστούν λίθινα τέχνεργα της εποχής αυτής που τελικά φαίνεται να βρίσκονται σε πολλά μέρη είναι απόλυτα σωστή και δίνει και το εύρος της μελλοντικής δυναμικής της παλαιολιθικής επιτόπιας έρευνας στον χώρο αυτό. Χωρίς να μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι η Μακεδονία είναι τόσο πλούσια αρχαιολογικά σε ευρήματα της Μέσης Παλαιολιθικής όσο, ίσως, η γειτονική της Ήπειρος, η έλλειψη συστηματικών επιτόπιων ερευνών κάνει ακόμα και τέτοιες προκαταρκτικές εκτιμήσεις μάλλον παρακινδυνευμένες και πρόωρες. Η επιφανειακή περισυλλογή λίθινων γύρω από τη λίμνη της Καστοριάς που παρουσίασε η Ν. Γαλανίδου πριν λίγα χρόνια έρχεται να εμπλουτίσει την εικόνα της περιόδου σε ένα βορειότερο χώρο της Μακεδονίας 20. Εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής όπως αιχμές Λεβαλλουά, Μουστέριοι δισκοειδείς πυρήνες και ξέστρα που μαζεύτηκαν ερασιτεχνικά αλλά και ταυτόχρονα αρκετά εξαντλητικά από αλουβιακές αποθέσεις και σε υψόμετρα που φτάνουν τα 650 μ. φαίνεται να βάζουν ευπρόσδεκτα την περιοχή αυτή στον χάρτη της Μακεδονίας, διευρύνοντας έτσι προς τα ανατολικά τη γειτονική πλούσια «παλαιολιθική χώρα» της Ηπείρου. Λίγο νοτιότερα, στην περιοχή της Σαμαρίνας η παρουσία μιας πλούσιας σε ποσότητα και έξοχης σε ποιότητα μεσοπαλαιολιθικής εργαλειοτεχνίας που φαίνεται να συνδέεται με επίμονους υπαίθριους καταυλισμούς κυνηγών σε τοπία που κανείς δεν ανέμε- 18. Τρανταλίδου & Ντάρλας 1992, 587. Τρανταλίδου 1996, Ντάρλας 2007, 109. Ντάρλας Γαλανίδου 2007, 1. Βλ. άρθρο Γαλανίδου & Ευστρατίου στον παρόντα τόμο. νε μέχρι σήμερα σε υψόμετρα σχεδόν αλπικά από 1700 μ μέχρι και 2200 μ. ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στη μελέτη της περιόδου αυτής στη Μακεδονία 21. Θα μπορούσε κανείς να επισημάνει ότι η έρευνα στην περιοχή της Σαμαρίνας επιβεβαιώνει μια σύνθετη και απαιτητική εικόνα του «παλαιολιθικού χώρου» στη Μακεδονία την περίοδο αυτή. Μια εικόνα που προκύπτει μετά από επίμονες, «μικρής κλίμακας» και επαναλαμβανόμενες ερευνητικές επιλογές με στόχο την ανασύνθεση τοπικών συστημάτων κυνηγoτροφοσυλλεκτικών επιχειρησιακών χαρακτηριστικών (logistics), με θέσεις που περιγράφονται στον χώρο άλλοτε ως «κατασκηνώσεις» (campsites) και κυνηγετικοί σταθμοί (hunting stations) και άλλοτε ως εργαστήρια λάξευσης εργαλείων (workshops) 22. Τα μέχρι σήμερα δεδομένα αν κρίνει κανείς κυρίως από τις όψιμες λιθοτεχνίες «Λεβαλλουά» που χαρακτηρίζουν το υλικό δείχνουν ότι η παρουσία ομάδων Νεάντερνταλ τουλάχιστον στον αλπικό χώρο της δυτικής Μακεδονίας, κάπου ανάμεσα στα και χρόνια πριν από σήμερα, ήταν έντονη και να συνδέονταν με εμμονές για συγκεκριμένους χώρους (ζώνες βλάστησης) και μετακινήσεις που επαναλαμβάνουν συγκεκριμένα μοτίβα εγκατάστασης 23. Κάθε αναφορά στην Ανώτερη Παλαιολιθική που ακολουθεί κάπου ανάμεσα στα 44 και 11 χιλιάδες χρόνια πριν από σήμερα είναι εκ των πραγμάτων περιορισμένη αφού πρόκειται για μια περίοδο πολύ λιγότερο γνωστή στη Μακεδονία από την προηγούμενη εποχή. Εδώ δεν θα συναντήσει κανείς θέσεις με πλούσια ακολουθία όπως οι σπηλιές και οι βραχοσκεπές του Ασπροχάλικου, της Καστρίτσας και της Μποΐλα στην Ηπείρο ή της Θεόπετρας νοτιότερα στη Θεσσαλία, ή ακόμα ανοικτές υπαίθριες θέσεις όπου η αρχαιολογική έρευνα υπήρξε ιδιαίτερα γενναιόδωρη τις τελευταίες δεκαετίες σχετικά με τους κυνηγούς της Ανώτερης Παλαιολιθικής 24. Χωρίς να διαφαίνεται κάποια άλλη εμφανής αιτία για τη φτωχή αυτή εικόνα της Μακεδονίας την περίοδο αυτή, όπως ίσως η επίκληση βιογεωγραφικών στοιχείων που θα δικαιολογούσαν την απουσία κυνηγετικών εγκαταστάσεων της Ανώτερης Παλαιολιθικής στην περιοχή, σε μεγάλο βαθμό αυτή παρουσιάζει αν όχι τα ίδια αλλά τουλάχιστον παρόμοια με αυτά της Ηπείρου χαρακτηριστικά. Έτσι, θα πρέπει να καταφύγει κανείς για άλλη μια φορά στην απουσία στοχευμένων επιτόπιων ερευνών. Γεγο- 21. Efstratiou et al. 2006, 415. Βλ. Γαλανίδου & Ευστρατίου στον παρόντα τόμο. 22. Efstratiou et al. 2011β. 23. Efstratiou et al. υπό δημοσίευση. 24. Runnels & van Andel 1993, 299. Kyparissi-Apostolika Adam 2009, ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ

19 νός πάντως είναι ότι λείπουν ή είναι σπάνια από την αρχαιολογία του χώρου υπάρχουν εντελώς ενδεικτικά στη συλλογή της Καστοριάς που μελέτησε η Ν. Γαλανίδου και πολύ λιγότερο στο χώρο της Πίνδου τα χαρακτηριστικά τυποτεχνολογικά στοιχεία (μικρολεπίδες, ξέστρα, γλυφίδες) της περιόδου. Κρίνοντας μάλιστα από την έρευνα της Πίνδου και τα λιγοστά τυπικά εργαλεία της περιόδου που βρέθηκαν, φαίνεται ότι η παρουσία της Ανώτερης Παλαιολιθικής στη Μακεδονία είναι πραγματικά περιορισμένη και συνδέεται με την αναζήτηση εξωγενών πηγών πρώτης ύλης, κάτι που με τη σειρά του θα μπορούσε να υποδηλώνει τη μεγαλύτερη κινητικότητα των κυνηγετικών ομάδων της περιοχής με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την πυκνότητα της διασποράς των επιφανειακών ευρημάτων και την περιορισμένη «ορατότητα» του αρχαιολογικού υλικού, ιδιαίτερα εκτός των σπηλαίων 25. Η δυναμική της έρευνας Είναι αναπόφευκτο επομένως κάθε απόπειρα αφήγησης της Παλαιολιθικής Εποχής στη Μακεδονία να παραμένει γενική και με υπολανθάνουσα δυναμική. Κάποιες σχετικές σκέψεις θα μπορούσαν να κατατεθούν εδώ. Η παρουσία μεμονωμένων ευρημάτων ή μικρών αριθμητικά συνόλων προερχόμενων από ανοικτές θέσεις εκτός αρχαιολογικών πλαισίων και με δεδομένες τις πιθανές παλαιοανθρωπολογικές και πολιτισμικές διαφοροποιήσεις τους στη διάρκεια των εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων που κατασκευάζονταν και χρησιμοποιούνταν, αποτελεί μια ενδεικτική αφετηρία για την περιγραφή της εικόνας της Κατώτερης Παλαιολιθικής, χωρίς να παραγνωρίζεται ο ρόλος παραμορφωτικοί παραγόντων όπως η γεωμορφολογία ή οι ευστατικοί και τεκτονικοί λόγοι. Ισως η ιδιαίτερα δραματική κλίμακα της διάβρωσης του τοπίου δικαιολογημένα να θεωρείται όπως έχει άλλωστε προταθεί υπεύθυνη για τη μειωμένη ορατότητα του αρχαιολογικού υλικού της Κατώτερης Παλαιολιθικής περιόδου (απουσία θέσεων) 26. Από την άλλη μεριά, θα πρέπει να θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι ο Homo Heidelbergensis ή ακόμα και ο Homo Neandertalensis αποτελούν τα παλαιοανθρωπολογικά είδη που κατασκεύαζαν και χρησιμοποιούσαν το αμφιλεγόμενο μέχρι σήμερα αποδεικτικό υλικό της Μακεδονίας. Είναι βέβαιο ότι η επικείμενη ανασκαφική διερεύνηση των προϊστορικών επιχώσεων του σπηλαίου των Πετραλώνων θα προσφέρει σημαντικά νέα στοιχεία στα ανοικτά αυτά ζητήματα. 25. Βλ. Γαλανίδου & Ευστρατίου στον παρόντα τόμο. 26. Tourloukis Η εικόνα της Μέσης και της Ανώτερης Παλαιολιθικής των τελευταίων τουλάχιστον χρόνων, από την άλλη μεριά, είναι πολύ πιο πλούσια αλλά και δέσμια των ίδιων ποιοτικών χαρακτηριστικών. Έτσι, ενώ λίθινο υλικό της περιόδου συναντάται σχεδόν σε κάθε κλασική επιφανειακή έρευνα που διεξάγεται στη Μακεδονία υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι συμμετέχουν αρχαιολόγοι που μπορούν να το αναγνωρίσουν και επικρατούν καλές προϋποθέσεις ορατότητας αυτό εξακολουθεί να παραμένει χωρίς αξιόπιστες χρονοστρωματογραφικές αναφορές που θα μπορούσαν να δώσουν οι συστηματικές ανασκαφές αρχαιολογικών επιχώσεων από σπήλαια. Επομένως, κάθε απόπειρα αφήγησης και εδώ καλείται να υπηρετήσει τη «μεγάλη κλίμακα» ενώ τα πλαίσια που υιοθετούνται για την αποκατάσταση μιας υποτυπώδους έστω πολιτισμικής και χρονολογικής ακολουθίας βασίζονται σε ασφαλή τεχνολογικά και τυπολογικά στοιχεία («Λεβαλλουά», «Μουστέρια») της περιόδου, τα οποία, ωστόσο, λειτουργούν εκτός οποιουδήποτε ασφαλούς γεωαρχαιολογικού, παλαιογεωγραφικού ή στρωματογραφικού πλαισίου που θα ήταν το αποτέλεσμα εξειδικευμένων μελετών. Η υπέρβαση των παραπάνω αρνητικών συνθηκών θέτει, τελικά, και τα όρια της αναζήτησης της νέας δυναμικής των παλαιολιθικών ερευνών στο χώρο της Μακεδονίας, την οποία θα προσπαθήσω πολύ σύντομα να περιγράψω στη συνέχεια. Η υιοθέτηση των όποιων μεθοδολογικών επιλογών στο πεδίο προϋποθέτει κατ αρχήν το σχεδιασμό αλλά κυρίως την υλοποίηση επιτόπιων παλαιολιθικών ερευνών. Στο πλαίσιο αυτό οι συγκεκριμένες επιλογές θα πρέπει να δοκιμάζονται, να προσαρμόζονται στα δεδομένα κάθε φορά της έρευνας και να είναι ευέλικτες και ανοικτές σε μεθοδολογικές και ερμηνευτικές αναθεωρήσεις. Ερμηνευτικά στερεότυπα όπως λ.χ. η αντιπροσωπευτικότητα των χρονοστρωματογραφικών ακολουθιών από σπήλαια σε σχέση με αυτές των ανοικτών θέσεων, είναι για να αμφισβητούνται ή να δοκιμάζονται μέσα από συγκεκριμένα περιπτώσειςπαραδείγματα (case-studies). Αλλά και μελέτες που δεν θα οργανώνονται ούτε θα εξαντλούνται στο περιθώριο μιας συνηθισμένης επιφανειακής συλλογής «όλων των περιόδων» (all period survey) αλλά θα εντάσσονται στο πλαίσιο προσπαθειών που θα σχεδιάζονται και θα έχουν στόχο την αναζήτηση ειδικά την «αρχαιολογία» κυνηγετικών ομάδων. Η «μικρή κλίμακα» της έρευνας δηλ. η έμφαση σε συγκεκριμένους χώρους που θα εντοπίζονται με βάση κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους (site location model), προϋποθέτει και την επιλογή τους μετά από γεωμορφολογικές και περιβαλλοντικές μελέτες που θα έχουν προηγηθεί και θα έχουν οδηγήσει σε διεπιστημονικές εκτιμήσεις και ερμηνείες Η ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ: ΣΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΤΗΣ 129

20 που θα δοκιμάζονται. Η αποδοχή εκ προοιμίου ότι πρέπει κανείς να αντιμετωπίσει ένα ιδιαίτερα σύνθετο στην ερμηνεία του γεωαρχαιολογικό υπόβαθρο στην επιτόπια έρευνα που επιχειρείται, προετοιμάζει και το έδαφος για συνεχείς αναθεωρήσεις αλλά και συχνά ανατροπές στην εξέλιξη της έρευνας και σε σχέση με κάποιες αρχικές εκτιμήσεις και βεβαιότητες. Τέτοιες αναθεωρήσεις επιβεβαιώνουν, δυστυχώς αναδρομικά, την εκτίμηση ότι η παλαιολιθική έρευνα μιας συγκεκριμένης περιοχής θα πρέπει να είναι εντατική, επίμονη και επαναλαμβανόμενη για αρκετές περιόδους. Μόνιμος παρανομαστής μιας τέτοιας παραδοχής παραμένει το ζήτημα της «ορατότητας» του αρχαιολογικού ορίζοντα (επιχώσεων, επιφανειών) και του λίθινου υλικού της εποχής που ερευνούμε. Η δυνατότητα να εντοπίσει κανείς όχι μόνο ευκαιριακά «παράθυρα ορατότητας» (visibility windows) 27 στον χώρο αλλά και να φτάσει σ αυτά μέσα από μικρής κλίμακας αξιόπιστες και στοχευμένες γεωαρχαιολογικές, γεωχρονικές και παλαιογεωγραφικές ανασυνθέσεις (με έμφαση στην ιστορία της βλάστησης, κλίματος, χρήσης της γης κ.λπ.), φαίνεται ότι τελικά συνεισφέρει αποφασιστικά στην ανασύνθεση του παλαιολιθικού τοπίου. Ως ένα τέτοιο «παράθυρο ορατότητας» σε κάποιο βαθμό θα μπορούσε να θεωρηθεί και η έρευνα σπηλαίων και βραχοσκεπών έχουν δικαιολογημένα χαρακτηριστεί ως «γεωαρχαιολογικά αρχεία υψηλής ευκρίνειας» 28 χωρίς, ωστόσο, να αγνοεί κανείς ότι και αυτά περιγράφουν στην πράξη χώρους περιστασιακών παλαιολιθικών δραστηριοτήτων (όπως είναι τα καταφύγια) σε σχέση με τις αντίστοιχες ανοικτές «θέσεις» της περιόδου που περιγράφουν αρχαιολογικά την καθημερινότητα και τις επιλογές των κυνηγετικών ομάδων. Αποδεικνύεται παράλληλα ότι η δυναμική του τοπίου στο οποίο ο αρχαιολόγος αναζητά την αρχαιολογική παρουσία των κυνηγετικών ομάδων είναι τόσο δραματική στην εξέλιξή της τα τελευταία χρόνια μέσα από εκτεταμένες διαβρώσεις, αποθετικά επεισόδια, ευστατικές και κλιματικές αλλαγές με αποτέλεσμα οι όποιες πρώτες γενικές εκτιμήσεις να μην είναι αρκετές. Έτσι, ο εντοπισμός και πολύ περισσότερο η ανασκαφική διερεύνηση «ανοικτών» θέσεων σε μια περιοχή προσφέρεται ως αφετηρία για την αρχαιολογική τεκμηρίωση μιας από τη φύση της σύνθετης παλαιολιθικής εικόνας, μέσα από το σχολιασμό λ.χ. «χώρων δραστηριότητας» διαφορετικού χαρακτήρα, στο πλαίσιο ενός «επιχειρησιακού παλαιολιθικού συστήματος» (management resources). Μια τέτοιας «μικρής κλίμακας» έρευνα και μελέτη θα μπορούσε 27. Efstratiou & Ammerman 2004, Tourloukis να περιγράψει λόγου χάρη την πορεία μιας ομάδας κυνηγών στην αναζήτηση πηγών πρώτης ύλης για τη λάξευση εργαλείων με την επί τόπου επεξεργασία πυριτόλιθου ή τη μεταφορά του υπό τη μορφή συγκριμάτων (nodules) κάπου αλλού για δούλεμα (θέση λάξευσης/workshop) ή ακόμα την αναγνώριση «κατασκηνώσεων» (base camps) και «κυνηγετικών σταθμών» (hunting stations). Στο πλαίσιο ενός τέτοιου σκεπτικού μια ενδιαφέρουσα αφετηρία θα μπορούσε να είναι λ.χ. η προσπάθεια του εντοπισμού πηγών πρώτων υλών που θα τεκμηριώνεται με την μακροσκοπική αλλά κυρίως την εργαστηριακή αναγνώριση των διαφορετικών ειδών πυριτόλιθου οι οποίες χρησιμοποιούνταν στη διάρκεια της μακρά παλαιολιθικής περιόδου σε διαφορετικές περιοχές της Μακεδονίας και θα τεκμηριώνουν έμμεσα τοπικά συστήματα εκμετάλλευσης αλλά και δίκτυα μετακινήσεων και επαφών μεταξύ ομάδων σε μεγαλύτερες αποστάσεις. Συχνά τέτοιες πηγές ανήκουν σε σχηματισμούς που δεν καταγράφονται στους υπάρχοντες γεωλογικούς χάρτες και πρέπει να αναζητηθούν με ιδιαίτερη προσοχή στο πεδίο, συνιστώντας χωρίς αμφιβολία ένα χρήσιμο στοιχείο κάθε φορά που ένα τοπικό «μοντέλο εντοπισμού θέσεων» (site location model) εξειδικεύεται και στη συνέχεια χρησιμοποιείται για να συνεισφέρει στη διαμόρφωση της «μεγάλης εικόνας» για την περίοδο στην περιοχή 29. Από την άλλη μεριά, όσο δελεαστική και αν ακούγεται η ανασκαφική διερεύνηση υπαίθριων παλαιολιθικών θέσεων στη Μακεδονία αλλά και αλλού, συνιστά μια ιδιαίτερη πρόκληση και στοίχημα για τους ερευνητές αφού θα πρέπει κανείς θα βρεθεί μπροστά σε βασικά ζητήματα στρωματογραφικής τεκμηρίωσης όπως λ.χ. ο εντοπισμός «παλαιοεπιφανειών» με τις οποίες θα σχετίζονται τα λίθινα ευρήματα, αλλά και χρονολόγησή τους, με δεδομένο ότι συνήθως τα στρώματα των ανοικτών παλαιολιθικών θέσεων χαρακτηρίζονται από έντονες διαταραχές και σχεδόν πάντα καταγράφουν, έστω και περιορισμένης κλίμακας, μετακινήσεις του αρχαιολογικού υλικού (δευτερογενείς αποθέσεις). Επίλογος Ανακεφαλαιώνοντας, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η ανάπτυξη της δυναμικής σχέσης μεταξύ πρωτογενούς έρευνας και ερμηνείας της παλαιολιθικής εξέλιξης στη Μακεδονία οριοθετείται από τον πλουραλισμό και τη συστηματικότητα των πρωτοβουλιών που παίρνονται κάθε φορά στο πεδίο. Κυρίως, θα έλεγε κανείς μέσα από την επιλογή για το σχεδιασμό πολλών «μικρής 29. Βλ. Γαλανίδου & Ευστρατίου στον παρόντα τόμο. 130 ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ

21 κλίμακας», χαμηλού προϋπολογισμού και αποκλειστικά παλαιολιθικών, στο πολιτισμικό εύρος τους, επιτόπιων ερευνών που θα βασίζονται σε διεπιστημονικές συνεργασίες και θα έχουν συγκεκριμένες γεωγραφικές αναφορές. Η εποχή που η «μεγάλη εικόνα» της παλαιολιθικής Μακεδονίας συντηρείτο με την επίκληση μεμονωμένων λίθινων ευρημάτων χωρίς πλαίσια, όποιας αναφοράς που πέρα από τη συγκίνηση της στιγμής της ανακάλυψής τους και της στιγμιαίας δημοσιότητας που απολαμβάνουν δεν ξεφεύγουν, δυστυχώς, από την επανάληψη γενικών ερμηνευτικών σχημάτων και περιγραφών, έχει κλείσει τον κύκλο της. Τα ζητήματα ορατότητας του αρχαιολογικού υλικού που έχουν ήδη τεθεί από τις λιγοστές επιτόπιες έρευνες στην Μακεδονία ορίζοντας και την προσδοκώμενη ευκρίνεια αυτής της νέας παλαιολιθικής εικόνας για την περιοχή αποδεικνύουν ότι αυτά δεν συνιστούν παρά μόνο την κορυφή του παγόβουνου για την αρχαιολογία της εποχής, που θα μπορούσε να σηματοδοτήσει μια πρώτη πρόκληση για τις νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις που έρχονται. Οι παλαιολιθικές έρευνες στη Μακεδονία για να είναι ουσιαστικές στο άμεσο μέλλον προϋποθέτουν δυο πράγματα: πρώτον, την αναζήτηση μέσα από διεπιστημονικές προσεγγίσεις του σύνθετου υπόβαθρου, βιογεωγραφικού, γεωαρχαιολογικού και παλαιοπεριβαλλοντικού, της περιοχής που κάθε φορά ερευνάται στο πλαίσιο πάντα του ευρύτερου αιγαιακού χώρου 30 και δεύτερον, την εξοικείωση της νέας γενιάς προϊστορικών αρχαιολόγων με το ερευνητικό παλαιολιθικό πεδίο της Μακεδονίας, το χώρο και το τοπίο της, φυσικό και ανθρωπογενές, αλλά και τη σχέση όλων αυτών με τη δυναμική της κάθε έρευνας. Δεν υπάρχει, τελικά, τίποτα πιο χαοτικό για την όποια ανασύνθεση και ερμηνεία της Παλαιολιθικής Εποχής σήμερα από κάποια εργαλειακά σύνολα, ορφανά από κάθε ουσιαστικό προσδιορισμό τους στο χώρο και το χρόνο, και μια αρχαιολογία που δεν καταφέρνει παρά μόνο ενδεικτικά να παραπέμψει σ αυτή την μακρά και τόσο σημαντική περίοδο της Προϊστορίας στη Μακεδονία. Βιβλιογραφία Γαλανίδου, Ν., Η προϊστορία της ανθρώπινης κατοίκησης στη λεκάνη της λίμνης της Καστοριάς: οι μαρτυρίες από τη συλλογή Πανταζόπουλου, ΑΕΜΘ 21, 1-7. Ευστρατίου, Ν., Τα πρώτα ευρήματα της Παλαιολιθικής Εποχής στη Θράκη, Αρχαιολογία και Τέχνες 60, Κουρτέση-Φιλιππάκη, Γ., Η ανθρώπινη παρουσία στη Μακεδονία πριν από τη Νεολιθική Εποχή, σε Ι. Ασλάνης (επιμ.), Η προϊστορία της Μακεδονίας. Τόμος A, Η Νεολιθική Εποχή, Αθήνα, Ντάρλας, Α., Παλαιολιθικά ευρήματα από τη Ραχώνα της Πέλλας, ΑΕΜΘ 21, Ντάρλας, Α., Παλαιολιθικές έρευνες στην κοιλάδα του Αξιού, ΑΕΜΘ 24 (υπό δημοσίευση). Παναγοπούλου et al Παναγοπούλου, Ε., Harvati, K., Καρκάνας, Π., Αθανασίου, Α., Ελεφάντη, Π. & S.R. Frost H έρευνα της Πρώιμης Παλαιολιθικής στην περιοχή του Αλιάκμονα, Ν. Γρεβενών, ΑΕΜΘ 18, Τρανταλίδου, Κ., Πηγές του Αγγίτη: θέση διέλευσης παλαιολιθικών κυνηγών-συλλεκτών στη γη της σημερινής Aνατολικής Mακεδονίας, Αρχαιολογία και Tέχνες 60, Τρανταλίδου, Κ. & Ντάρλας, A., Έρευνες στα σπήλαια του Νομού Δράμας, 1992, ΑΕΜΘ 6, 1992, Φωτιάδης Φωτιάδης, Μ., Παπαγιάννη, Δ. & Ν. Ευστρατίου Πετρωτά Θράκης: Προϊστορικό λατομείο πυριτόλιθου, ΑΕΜΘ 15, Adam, E., Searching for Territoriality over a Limited Territory: The Case of Greece, σε F. Djindjian, J. Kozlowski & N. Bicho (επιμ.), Proceedings of the XV World Congress, International Union for Prehistoric and Protohistoric Sciences, BAR IS 1938, Ammerman et al Ammerman, A.J., Efstratiou, N. & E. Adam First Evidence for the Palaeolithic in Aegean Thrace, σε G. Bailey, E. Adam, E. Panagopoulou, C. Perlès & K. Zachos (επιμ.), The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas, BSA Studies 3, London, Andreou, S. & Kotsakis, K Prehistoric Rural Communities in Perspective: The Langadas Survey Project, σε N. Doukellis & G. Mendoni (επιμ.), Structures rurales et société antiques, Paris, Bailey, G.Ν The Balkans in Prehistory: The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas, Antiquity 69, Bailey et al Bailey, G.Ν., Adam, E., Panagopoulou, E., Perlès, C. & Κ. Zachos 1999 (επιμ.). The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas. BSA Studies 3, London. Baryshnikov, G.F. & Tsoukala, Ε., New Analysis of the Pleistocene Carnivores from Petralona Cave (Macedonia, Greece) Based on the Collection of the Thessaloniki Aristotle University, Geobios 43, Tourloukis & Karkanas Η ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ: ΣΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΤΗΣ 131