Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΩΣ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΗ

Transcript

1 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών Τµήµα Νοµικής, Τοµέας ηµοσίου ικαίου Μεταπτυχιακό ίπλωµα ηµοσίου ικαίου Συνταγµατικό ίκαιο ιδάσκων: Καθηγητής Α. ηµητρόπουλος Επιµέλεια :Γιάννης Κολλιόπουλος Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΩΣ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ιάγραµµα περιεχοµένων Ι.Εισαγωγική θεώρηση ΙΙ. Η έννοια της θρησκευτικής ελευθερίας στο Σύνταγµα α. Η ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης β. Η ελευθερία θρησκευτικής λατρείας µε την ευρεία έννοια ΙΙΙ. Οι περιορισµοί της θρησκευτικής ελευθερίας στο Σύνταγµα α. Απαγορευµένες θρησκευτικές εκδηλώσεις β.υποχρεώσεις έναντι του Κράτους και συµµόρφωση µε τους νόµους IV. εσµευτικότητα της θρησκευτικής ελευθερίας α. Ισχύς έναντι της δηµόσιας εξουσίας β. Εφαρµογή στις ιδιωτικές έννοµες σχέσεις γενικά γ. Εφαρµογή σε µερικότερους κλάδους του δικαίου V.Επίλογος Περίληψη Summary Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΩΣ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΗ Ι.Εισαγωγική θεώρηση Η θρησκευτική ελευθερία δεσµεύει και περιορίζει την «κρατική» εξουσία και δράση ήδη από την αρχαιότητα. Αρχικά βέβαια εκεί παρουσιάζεται όχι ως ένα αµυντικό ατοµικό δικαίωµα που µπορεί να αντιταχθεί από τον πολίτη έναντι της κρατικής εξουσίας, αλλά ως θεµελιώδης σύγκρουση µεταξύ θετού και φυσικού δικαίου,

2 ανθρώπινης και θείας δικαιοσύνης, που οδηγεί σε επικράτηση κατά γενική αποδοχή του θείου δικαίου. Τελική κατάληξη είναι ο αυτοπεριορισµός της κρατικής εξουσίας, στα πλαίσια της συµµόρφωσης και συµφωνίας µε αυτό. Η θρησκευτική ελευθερία ως συνειδητοποιηµένο ατοµικό δικαίωµα διακηρύσσεται για πρώτη φορά τον 18ο αιώνα αρχικά στις Η.Π.Α. και πολύ σύντοµα στην ιακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη στη Γαλλία. Τα ελληνικά συντάγµατα του νέου ελληνικού κράτους, ακολουθώντας την τάση αυτή, κατοχύρωσαν από την αρχή την θρησκευτική ελευθερία. Έτσι σε όλα τα συνταγµατικά κείµενα ακόµα και αυτά του Αγώνα υπάρχει σαφής αναφορά και κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας µε διακυµάνσεις όµως όσον αφορά το εύρος της (αρχικά κατοχυρωνόταν απλά η ανεξιθρησκία). Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των ελληνικών συνταγµάτων σε σχέση µε την κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας είναι ότι στα κείµενα αυτά η κατοχύρωση αυτή γίνεται παράλληλα µε την διακήρυξη ότι η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία του Χριστού είναι η επικρατούσα στην Ελλάδα και τη διαµόρφωση ενός προστατευτικού πλέγµατος γύρω απ αυτή, ιδίως υπό τα προηγούµενα συντάγµατα. Στο ισχύον ελληνικό Σύνταγµα η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται στο άρ.13. Επίσης γίνονται αναφορές σ αυτήν στις διατάξεις των άρ.5 παρ.2 και 16 παρ.2. Η θρησκευτική ελευθερία συνδέεται εξ άλλου στενότατα µε τον σεβασµό της ιδιωτικής ζωής και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (άρ.2 παρ.1), καθώς και µε την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Η διάταξη της πρώτης παραγράφου του άρ.13 (ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης) περιλαµβάνεται στις µη αναθεωρήσιµες σύµφωνα µε το άρ.110 παρ.1, καθώς και σ αυτές που δεν µπορούν να ανασταλούν σε περίπτωση που κηρυχθεί η χώρα σε κατάσταση πολιορκίας σύµφωνα µε το άρ.48 παρ.1.τα παραπάνω αποδεικνύουν την θεµελιώδη σηµασία που προσδίδει ο συντακτικός νοµοθέτης στη θρησκευτική ελευθερία. Περαιτέρω, η θρησκευτική ελευθερία πέρα από ατοµικό και κοινωνικό δικαίωµα, θεµελιωτικό αξιώσεων αποχής και παροχής έναντι του κράτους, µετατρέπεται πλέον σε καθολικό δικαίωµα που µπορεί να αντιτάσσεται έναντι όλων εφόσον αδικαιολόγητα θίγεται µέσα σε µία βιοτική ή έννοµή σχέση. Καθοριστική προς αυτή την κατεύθυνση είναι η αναθεωρηµένη διάταξη του άρ.25 παρ.1εδ.γ που προβλέπει πλέον ρητά τη δυνατότητα τριτενέργειας των ατοµικών δικαιωµάτων. ΙΙ. Η έννοια της θρησκευτικής ελευθερίας στο Σύνταγµα Η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται και προστατεύεται στο Σύνταγµα µε δύο βασικές µορφές, την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης (άρ.13 παρ.1) και την ελευθερία της θρησκευτικής λατρείας µε την ευρεία έννοια (άρ.13 παρ.2).επίσης µια σειρά άλλων συνταγµατικών διατάξεων προστατεύουν ευθέως και προάγουν την θρησκευτική ελευθερία και ιδιαίτερα την θρησκευτική συνείδηση. α. Η ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης Στο άρ. 13 παρ.1 αναφέρεται ότι: «Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός». Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, ως βασική µορφή της θρησκευτικής ελευθερίας, εξειδικεύεται σε επιµέρους δικαιώµατα. Συγκεκριµένα σ αυτήν περιλαµβάνονται: i) Το δικαίωµα επιλογής, διατήρησης ή εγκατάλειψης µιας συγκεκριµένης θρησκείας

3 (θετική έκφανση) καθώς και το δικαίωµα επιλογής της αθρησκείας ή της αθεΐας (αρνητική έκφανση), χωρίς την απειλή επέλευσης δυσµενών συνεπειών. Το δικαίωµα αυτό αναφέρεται κυρίως στον εσωτερικό κόσµο του καθενός, την προσωπική σχέση του καθενός µε το θείο και αποτελεί βασικό στοιχείο αναπτύξεως της προσωπικότητας του. Η ανωτέρω συνταγµατική διάταξη προστατεύει απόλυτα αυτή την µορφή αυτή της ελευθερίας και την κηρύσσει ανεπίδεκτη περιορισµών (απαραβίαστη), εκτός βέβαια της γενικής υποχρέωσης συµµόρφωσης προς τους νόµους και εκπλήρωσης των υποχρεώσεων προς το Κράτος (αρ. 13 παρ.4). ii) Το δικαίωµα να εκδηλώνει και να διακηρύσσει καθένας τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις µε κάθε τρόπο (θετική έκφανση) ή, αντίθετα, να µην τις αποκαλύπτει (αρνητική έκφανση). Το δικαίωµα αυτό έχοντας ως λογική προϋπόθεση το προηγούµενο (υπό i), αναφέρεται στην ανάγκη ή στην επιθυµία καθενός να εκφράσει ή να µην εκφράσει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Καθένας είναι ελεύθερος να το πράξει ή όχι και γι αυτό θα συνιστούσε σαφή προσβολή της συγκεκριµένης ελευθερίας η υποχρεωτική δήλωση του θρησκεύµατος ή η εξάρτηση απόλαυσης ορισµένων δικαιωµάτων από αυτή, πλην των περιπτώσεων που εκ της φύσεως του δικαιώµατος είναι αυτή απαραίτητη και µε την προϋπόθεση τήρησης εµπιστευτικότητας. Η ελευθερία όµως αυτή δε µπορεί, κατά ορθή ερµηνεία, να φτάνει µέχρι του σηµείου να δηλώνει κάποιος ψευδώς, άλλο θρήσκευµα από αυτό που πρεσβεύει. iii) Το δικαίωµα της θρησκευτικής ισότητας. Στο άρ. 5 παρ.2 αναφέρεται ότι «Όλοι...απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση [µεταξύ άλλων]... θρησκευτικών... πεποιθήσεων». Από τη διάταξη αυτή ευθέως, αλλά και από το περιεχόµενο της έννοιας της θρησκευτικής ελευθερίας του άρ.13, προκύπτει η απαγόρευση των διακρίσεων λόγω θρησκείας. Σύµφωνα µε αυτά, περιεχόµενο του ειδικότερου αυτού δικαιώµατος στα πλαίσια της θρησκευτικής ελευθερίας, είναι η απαγόρευση της άνισης µεταχείρισης µεµονωµένων ατόµων ή οµάδων, µε θρησκευτικά κριτήρια. Η θρησκεία δεν αποτελεί θεµιτό κριτήριο διαφοροποίησης κατά την αναγνώριση, παραχώρηση, στέρηση ή περιορισµό δικαιωµάτων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται µόνο στο µέτρο που επιβάλλονται από το περιεχόµενο του δικαιώµατος. iv) Το παθητικό δικαίωµα της θρησκευτικής εκπαίδευσης και πληροφόρησης. Το δικαίωµα αυτό δίνει τη δυνατότητα διαµόρφωσης θρησκευτικής συνείδησης, ενόψει µάλιστα και της ειδικότερης υποχρέωσης που προκύπτει για το κράτος από το άρ.16 παρ.2 για την προαγωγή της. Η ελευθερία αυτή περιλαµβάνει όµως και το δικαίωµα άρνησης κάθε θρησκευτικής πληροφόρησης και εκπαίδευσης. Στα πλαίσια αυτής της υποχρέωσης προβλέπεται στο ωρολόγιο πρόγραµµα των σχολείων της υποχρεωτικής εκπαίδευσης η διδασκαλία του µαθήµατος των θρησκευτικών. ε µπορεί όµως να επιβληθεί η υποχρεωτική παρακολούθηση της διδασκαλίας αυτού του µαθήµατος γιατί αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση µε την αρνητική όψη αυτού του δικαιώµατος. Επίσης στα πλαίσια της ίδιας υποχρέωσης που απορρέει από το άρ.16 παρ.2 θα πρέπει το κράτος, εκτός από το µάθηµα των θρησκευτικών µε περιεχόµενο την χριστιανική ορθόδοξη διδασκαλία, να έχει την δυνατότητα να προσφέρει την διδασκαλία και άλλων δογµάτων ή θρησκειών, εφόσον αυτό ζητηθεί. Όσον αφορά ειδικά στους ανήλικους, το δικαίωµα επιλογής θρησκείας και θρησκευτικής εκπαιδεύσεως ασκείται από τους γονείς ή γενικότερα όποιον ασκεί την γονική µέριµνα. Το δικαίωµα αυτό, που είναι συγχρόνως και καθήκον, αποτελεί σπουδαίο µέρος της γονικής µέριµνας. Μόλις ενηλικιωθεί το άτοµο ασκεί το ίδιο τα δικαιώµατά του και µπορεί να επιλέξει διαφορετικά από τους γονείς του. v) Η απαγόρευση εξαναγκασµού σε πράξη που είναι αντίθετη µε τις θρησκευτικές

4 πεποιθήσεις κάποιου από την οποία προκύπτει το δικαίωµα απόκρουσης κάθε τέτοιας ενέργειας. Απαγορεύεται συνεπώς ο εξαναγκασµός σε θρησκευτική πράξη ή αποχή ή αναγκαστική παρακώλυση συµπεριφοράς που επιβάλλεται από την θρησκεία ενός ατόµου. Αυτό οδηγεί στο συµπέρασµα ότι κανείς (π.χ. µαθητής, στρατιώτης κ.λπ.) δε µπορεί να υποχρεωθεί να λάβει µέρος σε προσευχή, «εκκλησιασµό», δίαιτα άλλης θρησκείας από αυτήν που πρεσβεύει. Το δικαίωµα αυτό λειτουργεί σαν άµυνα σε οποιαδήποτε παραβίαση της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης και περιλαµβάνει όλες τις περιπτώσεις που τυχόν δεν καλύπτονται από τα άλλα επιµέρους δικαιώµατα. Χαρακτηριστική περίπτωση εξαναγκασµού αποτελεί η ανεξαίρετη επιβολή θρησκευτικού όρκου, η οποία θα πρέπει να θεωρείται αντισυνταγµατική. Ο νοµοθέτης δεν επιτάσσεται από το Σύνταγµα να επιβάλει θρησκευτικό όρκο ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του ορκιζόµενου, αντιθέτως τόσο από το γράµµα όσο και από το πνεύµα του άρ.13 επιβάλλεται να λαµβάνονται αυτές υπόψη και να παίζουν καθοριστικό ρόλο. Σ αυτή την κρίση κατέληξε και το Σ.τ.Ε., δεχόµενο ότι πρόσωπο που κωλύεται για λόγους θρησκευτικής συνείδησης να δώσει θρησκευτικό όρκο, µπορεί να δώσει διαβεβαίωση µε το ίδιο περιεχόµενο επικαλούµενο την τιµή και τη συνείδηση του, αφού η περί όρκου αναφορά στο άρ. 13 παρ. 5 αφορά µόνο αυτούς που δέχονται να ορκιστούν. Σ αυτό το πνεύµα τόσο ο Κ.Πολ. ικ. (άρ. 385, 408 και 423 ) όσο και ο Κ.Ποιν. ικ. (άρ.194, 218, 220 και 236) προβλέπει ότι οι αλλόθρησκοι και οι ετερόδοξοι ορκίζονται κατά τον τύπο της θρησκείας τους, αν αναγνωρίζει τον όρκο. Σε περίπτωση που ο ορκιζόµενος είναι άθρησκος ή άθεος ή την θρησκεία ή το δόγµα του δεν αναγνωρίζει ή απαγορεύει τον όρκο, στη θέση του δίνεται διαβεβαίωση µε επίκληση της τιµής και της συνείδησής του. β. Η ελευθερία θρησκευτικής λατρείας µε την ευρεία έννοια Στο άρ.13 παρ.2 αναφέρεται ότι: «Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά µε τη λατρεία της τελούνται ανεµπόδιστα υπό την προστασία των νόµων».από τη γραµµατική διατύπωση της συγκεκριµένης διάταξης («τα σχετικά µε τη λατρεία» και όχι απλώς η λατρεία) µπορούµε να οδηγηθούµε στο συµπέρασµα ότι εδώ δεν προστατεύεται µόνο η λατρεία µε την στενή έννοια, αλλά και άλλες µορφές έµπρακτης εξωτερίκευσης της θρησκείας. Κατά συνέπεια µπορούµε να µιλάµε για προστασία της θρησκευτικής λατρείας µε την ευρεία έννοια. Θρησκευτική λατρεία µε την ευρεία έννοια είναι η έµπρακτη, αλλά συνήθως έµµεση εξωτερίκευση των θρησκευτικών πεποιθήσεων καθενός, σε αντιδιαστολή µε την στενή έννοια της θρησκευτικής λατρείας που πρέπει να περιλαµβάνει µόνο την εκτέλεση συγκεκριµένων θρησκευτικών καθηκόντων που συνδέονται άµεσα µε την εκδήλωση θρησκευτικής πίστης (π.χ. εκκλησιασµός, προσευχή). Υπάρχει ωστόσο ένας εννοιολογικός προσδιορισµός-περιορισµός της προστατευόµενης από το Σύνταγµα λατρείας. Προστατεύεται µόνο αυτή που αφορά «γνωστή» θρησκεία. Η έννοια της γνωστής θρησκείας ως αόριστη χρήζει νοµολογιακής διάπλασης. Σύµφωνα µε την νοµολογία, «γνωστή», κατά την έννοια του Συντάγµατος, είναι η θρησκεία που έχει φανερά δόγµατα και διδασκαλία και φανερή λατρεία, ενώ δεν προϋποθέτει µύηση. Για τον χαρακτηρισµό µιας θρησκείας ως γνωστής δεν παίζει ρόλο η ιστορικότητά της ή το πλήθος των οπαδών της. i) Στο Σύνταγµα κατοχυρώνεται ειδικά το ακώλυτο της λατρείας µε στενή έννοια. Η λατρεία είναι ελεύθερη είτε αυτή ασκείται ατοµικά ή συλλογικά, είτε δηµόσια ή ιδιωτικά, είτε στάσιµη είτε κινητή (λιτανεία). Για την άσκηση της πρακτικά

5 σπουδαιότερης συλλογικής, δηµόσιας και στάσιµης λατρείας είναι αναγκαίοι ειδικοί τόποι λατρείας (π.χ.ναοί). Για το λόγο αυτό η ανέγερση τέτοιου είδους «ευκτηρίων οίκων» πρέπει να είναι ελεύθερη χωρίς εξάρτηση από άδεια που για να δοθεί λαµβάνεται υπόψη ως κριτήριο η θρησκεία που πρεσβεύεται. Εκτός από το ακώλυτο της λατρείας γεννιέται από τη συνταγµατική διάταξη αυτοτελής, ξεχωριστή υποχρέωση του κράτους να λάβει συγκεκριµένα νοµοθετικά ή διοικητικά µέτρα προστασίας της λατρείας. Ανταποκρινόµενος σ αυτή την υποχρέωση ο νοµοθέτης έχει προβεί µε θετικό τρόπο στην προστασία της λατρείας, τόσο µε την πρόβλεψη σειράς ποινικών διατάξεων στον Ποινικό Κώδικα (175παρ.2, 176, , 374στοιχ.α Π.Κ), όσο και µε την αστική προστασία που παρέχεται µέσα από τις διατάξεις του Αστικού Κώδικα (άρ. 914 και 1108 Α.Κ.). Η ίδια συνταγµατική διάταξη γεννάει υποχρέωση και στον ερµηνευτή του νόµου να ερµηνεύει τους νόµους µε τρόπο που να προστατεύεται η λατρεία. ii) Το δικαίωµα απόκτησης της ιδιότητας του θρησκευτικού λειτουργού αποτελεί ειδικότερη µορφή της θρησκευτικής λατρείας µε την ευρεία έννοια. Καθένας έχει το δικαίωµα να εντάσσεται σε µια θρησκεία όχι µόνο ως απλός οπαδός, αλλά και ως ενεργό µέλος ή στέλεχος. Εποµένως κάθε άµεσος ή έµµεσος περιορισµός του δικαιώµατος αυτού είναι αντισυνταγµατικός. Για να διασφαλιστεί η ακώλυτη άσκηση των καθηκόντων των θρησκευτικών λειτουργών υπάρχουν νοµοθετικές διευκολύνσεις γι αυτούς µε κυριότερη αυτή της απαλλαγής από την στράτευση. iii) Το δικαίωµα της θρησκευτικής ενώσεως είναι και αυτό µέρος της θρησκευτικής λάτρειας µε την ευρεία έννοια, ως προπαρασκευαστική πράξη αυτής. Το δικαίωµα αυτό βρίσκει το συνταγµατικό του έρεισµα στο άρ. 13 παρ.2 και όχι στο άρ. 12, καθώς η διάταξη του άρ. 13 είναι ειδικότερη. Η διαφορετική νοµική θεµελίωση έχει ως άµεση κύρια συνέπεια την ευρύτερη συνταγµατική προστασία του δικαιώµατος της θρησκευτικής ένωσης, καθώς αυτό προβλέπεται για όλους και όχι µόνο για τους Έλληνες πολίτες. Το δικαίωµα αυτό είναι ουσιώδες για κάθε θρησκεία και αφορά τόσο την κύρια οργάνωση όσο και τις επιµέρους θρησκευτικές οργανώσεις κληρικών και λαϊκών. Κατ αρχήν υπάρχει πλήρης ελευθερία επιλογής νοµικής µορφής οργανώσεως. Εφαρµοστέες είναι οι εκάστοτε γενικές νοµοθετικές διατάξεις. Το δικαίωµα της αυτοδιοίκησης υπάρχει για όλες τις θρησκείες ανεξάρτητα από την απόκτηση ή όχι νοµικής προσωπικότητας. Οι κανόνες του ιερού ή κανονικού δικαίου αποτελούν µέρος της αυτοδιοίκησης µιας θρησκευτικής ένωσης, αλλά αναπτύσσουν µόνο εσωτερική δεσµευτικότητα και δε δεσµεύουν τα ελληνικά δικαστήρια στα πλαίσια της σαφούς υποχρέωσης συµµόρφωσης µε τους νόµους, εκτός των περιπτώσεων που αυτό ρητά προβλέπεται. iv) Για το δικαίωµα της θρησκευτικής συνάθροισης ισχύουν αναλογικά όσα αναφέρθηκαν ανωτέρω για το δικαίωµα της θρησκευτικής ένωσης. Οι συναθροίσεις που γίνονται στα πλαίσια της σε στενή έννοια λατρείας προστατεύονται από το δικαίωµα που αναλύθηκε παραπάνω (υπό i). v) Το ενεργητικό δικαίωµα της θρησκευτικής εκπαίδευσης ή αλλιώς της θρησκευτικής διδασκαλίας είναι επίσης σπουδαίο για την αποτελεσµατική συµµετοχή στη θρησκευτική λατρεία µε ευρεία έννοια. Η θρησκευτική διδασκαλία µπορεί να πάρει τη µορφή της εκπαίδευσης, του κηρύγµατος, της κατήχησης, της ιεραποστολής κ.λπ. Συνταγµατική βάση του δικαιώµατος της θρησκευτικής διδασκαλίας δεν είναι οι διατάξεις περί ελευθερίας της διδασκαλίας και ιδρύσεως και λειτουργίας ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων (άρ.16 παρ. 1 και 8), αλλά το άρ.13 παρ.2.αυτό κατοχυρώνει θετικά και αρνητικά το δικαίωµα κάθε

6 ατόµου ή θρησκευτικού οργανισµού να διδάσκει και να διαδίδει µια ορισµένη θρησκεία ή αντιθέτως να την αντιµάχεται και να την απορρίπτει, ή να υποστηρίζει την αθεΐα ή την αθρησκεία. Το δικαίωµα της θρησκευτικής διδασκαλίας µπορεί να ασκείται µε οποιοδήποτε θεµιτό µέσο, ατοµικά ή συλλογικά, προφορικά ή γραπτά, δηµόσια µε ανοικτές συναθροίσεις ή σε κατ ιδίαν κλειστές εκδηλώσεις. Το δικαίωµα αυτό µπορεί επίσης να ασκηθεί µε την ίδρυση ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων θρησκευτικά προσανατολισµένων, τα οποία όµως ενόψει της υποχρέωσης του κράτους για προαγωγή της θρησκευτικής συνείδησης δε µπορούν να ωθούν στην αθεΐα ή την αθρησκεία. ΙΙΙ. Οι περιορισµοί της θρησκευτικής ελευθερίας Το Σύνταγµα θέτει περιορισµούς στην θρησκευτική ελευθερία, πέρα από τον εννοιολογικό προσδιορισµό-περιορισµό της «γνωστής» θρησκείας. Πρώτον, απαγορεύονται ορισµένες θρησκευτικές εκδηλώσεις (συγκεκριµένα αυτές που αντιβαίνουν τα χρηστά ήθη και τη δηµόσια τάξη, αλλά και ο προσηλυτισµός), και δεύτερον, προτάσσονται της θρησκευτικής ελευθερίας οι υποχρεώσεις έναντι του Κράτους και η συµµόρφωση µε τους νόµους. α. Απαγορευµένες θρησκευτικές εκδηλώσεις Οι απαγορευµένες θρησκευτικές εκδηλώσεις που προβλέπονται από το Σύνταγµα αφορούν καταρχήν µόνο την ελευθερία της λατρείας. i) Στο άρ. 13 παρ.2εδ.β αναφέρεται ότι: «Η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλει τη δηµόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη».στην ευρύτερη έννοια της δηµόσιας τάξης, εντάσσονται και τα χρηστά ήθη. Πρόκειται για δύο γενικές και αόριστες έννοιες το περιεχόµενο τον οποίων ορίζεται από τους νόµους και το δικαστή βάσει των πολιτικών, κοινωνικών, οικονοµικών και ηθικών αρχών που επικρατούν σε µια δεδοµένη ιστορική στιγµή. Ειδικότερα τα χρηστά ήθη προσδιορίζονται από τις θεµελιώδεις και βασικές αντιλήψεις περί ηθικής σε µια δεδοµένη στιγµή. Η κρίση για το αν συγκεκριµένος τρόπος λατρείας αντίκειται στη δηµόσια τάξη ή στα χρηστά ήθη, ο οποίος αποφασίζει µε βάση όχι την προσωπική του αντίληψη, αλλά τις κοινές αντιλήψεις της κοινωνίας τις οποίες οφείλει να διαπιστώσει. ii) Περαιτέρω σύµφωνα µε το άρ. 13 παρ.2εδ.γ :«Ο προσηλυτισµός απαγορεύεται». Κατά ορθή όµως ερµηνεία του Συντάγµατος και από το συνδυασµό του µε τις διατάξεις του σχετικού νόµου, προκύπτει ότι δεν απαγορεύεται ο προσηλυτισµός σε όλες του τις µορφές ή µε άλλα λόγια πρέπει να δίνεται ένα πολύ ορισµένο περιεχόµενο στην έννοια του προσηλυτισµού. Έτσι δεν διαπράττει προσηλυτισµό αυτός που απλώς διακηρύσσει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις ακόµα και αν αυτό γίνεται δηµόσια καθώς η απαγόρευση προσηλυτισµού δεν περιορίζει την ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης. Ακόµη δεν υπάρχει προσηλυτισµό ούτε όταν κάποιος απλώς µεταπείθει έναν άλλο να εγκαταλείψει τη θρησκεία του καθώς δεν απαγορεύεται το κήρυγµα και η ιεραποστολή, αλλά αντιθέτως, όπως είδαµε προστατεύονται. Το περιεχόµενο της έννοιας του προσηλυτισµού δίνεται σε ένα παλιό ποινικό νόµο του οποίου η συνταγµατικότητα ερίζεται. Σύµφωνα µε τη διάταξη αυτή

7 προσηλυτισµός δε θεωρείται η χρησιµοποίηση πειθούς και επιχειρηµάτων αλλά αθέµιτων µέσων προκείµενου να διεισδύσει κανείς στην θρησκευτική συνείδηση άλλου. Αθέµιτα είναι κυρίως τα µέσα που αν χρησιµοποιούνταν για τον προσπορισµό περιουσιακού οφέλους θα τελείτο το έγκληµα της απάτης. Η αντίληψη αυτή για τον προσηλυτισµό συµβιβάζεται απόλυτα µε τον φιλελεύθερο χαρακτήρα του Συντάγµατος και την κατοχύρωση ειδικότερα της θρησκευτικής ελευθερίας. Αξίζει τέλος να σηµειωθεί ότι ενώ προσηλυτισµός µπορεί να γίνει εις βάρος οποιουδήποτε, ποινική κύρωση µε βάση των ανωτέρω νόµο προβλέπεται µόνο για τον προσηλυτισµό ετερόδοξου, αν και αυτό πρέπει να θεωρείται λεκτική αστοχία του νοµοθέτη. β.υποχρεώσεις έναντι του Κράτους και συµµόρφωση µε τους νόµους Σύµφωνα µε το άρ.13 παρ.4: «Κανένας δεν µπορεί, εξαιτίας των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, να απαλλαγεί από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς το Κράτος ή να αρνηθεί να συµµορφωθεί προς τους νόµους». Η διάκριση που γίνεται στη συνταγµατική διάταξη ανάµεσα στην «εκπλήρωση των υποχρεώσεων» και την «συµµόρφωση µε τους νόµους» δε σηµαίνει πως οι υποχρεώσεις δε χρειάζεται να προβλέπονται από νόµο. Γίνεται ίσως διάκριση ανάµεσα σε υποχρεώσεις θετικής παροχής και υποχρεώσεις ανοχής που και οι δύο για να µπορούν να επέµβουν θεµιτά στο πεδίο ενός ατοµικού δικαιώµατος πρέπει να βρίσκουν άµεσο έρεισµα στο νόµο. Η έννοια της διάταξης είναι ότι οι θρησκευτικές υποχρεώσεις υποχωρούν, ενόψει των υποχρεώσεων απέναντι στο Κράτος και τους νόµους και καθένας δε µπορεί να ζητήσει ευνοϊκότερη µεταχείριση ή απαλλαγή επικαλούµενος τις πεποιθήσεις του αυτές. Ο αποκλεισµός όµως της απαίτησης καθενός να απαλλαγεί από έννοµες υποχρεώσεις για θρησκευτικούς λόγους δε σηµαίνει ότι ο νοµοθέτης δεν µπορεί να προβλέψει την απαλλαγή αυτή, χωρίς όµως να παραβιάζει την αρχή της ισότητας. Οι νόµοι, στην εφαρµογή των οποίων δε µπορεί να αντιταχθεί κανείς, για θρησκευτικούς λόγους, είναι οι γενικής ισχύος νόµοι που επιβάλλουν γενικές υποχρεώσεις, αλλά και αυτοί όχι ανεξαιρέτως. Οι γενικοί νόµοι µπορούν να εφαρµόζονται «εις βάρος» των θρησκευτικών πεποιθήσεων κάποιου µόνο αν αυτό γίνεται για την προάσπιση ενός άλλου σπουδαίου έννοµου αγαθού στα πλαίσια του Συντάγµατος, όπως π.χ. η εθνική ασφάλεια, η δηµόσια υγεία, η νεότητα κ.λ.π. εν µπορούν συνεπώς να τίθενται ειδικοί περιορισµοί και υποχρεώσεις σε µια ορισµένη θρησκεία ή στους οπαδούς της. Επίσης δεν επιτρέπεται επιβολή τέτοιων περιορισµών και υποχρεώσεων µε ατοµική απλώς διοικητική πράξη. IV. εσµευτικότητα της θρησκευτικής ελευθερίας Από τη συνταγµατική διάταξη προκύπτει ότι υποκείµενα ή φορείς του ατοµικού δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας δεν είναι µόνο Έλληνες πολίτες, αλλά καθένας που βρίσκεται στην ελληνική επικράτεια. Ειδική περίπτωση αποτελούν οι ανήλικοι την άσκηση του δικαιώµατος των οποίων ασκεί ο ασκών την γονική µέριµνα κατά τις διατάξεις του Α.Κ. (αρ.1510 κ.ε.). Περαιτέρω είναι φορείς του ίδιου δικαιώµατος πέρα από τα φυσικά πρόσωπα και νοµικά πρόσωπα ή ενώσεις προσώπων χωρίς νοµική προσωπικότητα, καθώς επίσης και όσοι από τους θρησκευτικούς οργανισµούς έχουν τη µορφή νοµικού προσώπου δηµοσίου δικαίου, παρόλο που κατ αρχήν δεν αναγνωρίζονται ατοµικά δικαιώµατα στο δηµόσιο και τα ν.π.δ.δ.

8 α. Ισχύς έναντι της δηµόσιας εξουσίας Η θρησκευτική ελευθερία ως ατοµικό και κοινωνικό δικαίωµα χορηγούµενο από το κράτος αντιτάσσεται στην κρατική εξουσία. Κατ αρχήν δε µπορεί να ασκείται έναντι των θρησκευτικών οργανισµών εντός των οποίων µπορεί να µην αναγνωρίζεται η θρησκευτική ελευθερία. Οι θρησκευτικοί οργανισµοί δεσµεύονται όµως από τη θρησκευτική ελευθερία όταν ασκούν δηµόσια εξουσία. Αυτή είναι και η παραδοσιακή λειτουργία όλων γενικά των προβλεπόµενων στο Σύνταγµα ατοµικών µε την ευρεία έννοια δικαιωµάτων. Η θρησκευτική ελευθερία µέσα από τις συνταγµατικές διατάξεις παρουσιάζεται ως αµυντικό δικαίωµα. Αυτό σηµαίνει ότι το άτοµο αξιώνει από το Κράτος αποχή από οποιαδήποτε παραβίαση και προσβολή του ατοµικού αυτού δικαιώµατος. Περαιτέρω όµως η θρησκευτική ελευθερία παρουσιάζεται και ως κοινωνικό, θετικό δικαίωµα που θεµελιώνει αξίωση παροχής από το Κράτος, µε τη µορφή προστασίας της θρησκευτικής λατρείας, πρόβλεψης θρησκευτικής εκπαίδευσης κ.λπ. β. Εφαρµογή στις ιδιωτικές έννοµες σχέσεις γενικά Στην αναθεωρηµένη διάταξη του άρ.25 παρ.1εδ.γ αναφέρεται ότι: «Τα ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα του ανθρώπου εφαρµόζονται και στις σχέσεις µεταξύ των ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν». Ο λόγος θέσπισης της ανωτέρω διάταξης είναι προφανής. Η άσκηση των ατοµικών δικαιωµάτων περιορίζεται ή παρεµποδίζεται στην πράξη όχι µόνο από την δηµόσια, κρατική εξουσία, αλλά και από την ιδιωτική εξουσία σε διάφορες εκφάνσεις της καθηµερινής ζωής (εργασία, συναλλαγές, οικογένεια κ.λπ). Στις περιπτώσεις αυτές τα δικαιώµατα που προστατεύουν το άτοµο έναντι των φορέων δηµόσιας εξουσίας, ισχύουν και µπορεί να γίνεται επίκλησή τους και στις ιδιωτικές «εξουσιαστικές» σχέσεις. Ορίζεται λοιπόν ότι τα δικαιώµατα αυτά, ανάµεσα στα οποία και η θρησκευτική ελευθερία, τριτενεργούν. Το Σύνταγµα µετατρέπεται µ αυτό τον τρόπο σε έναν «υπερκώδικα υπερνοµοθετικής ισχύος» και ρυθµίζει διακλαδικά συνολικά την έννοµη τάξη. Υπό την έννοια αυτή τα ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα του Συντάγµατος λειτουργούν ως γενικές, συνταγµατικές αρχές µε ουδέτερο νοµικό περιεχόµενο (σε αντίθεση µε τις θεµελιώδεις αρχές του Συντάγµατος που µπορεί να µην είναι γενικές και είναι συνήθως πολιτικά φορτισµένες) και εφαρµόζονται σε όλους τους τοµείς της έννοµης τάξης εξαιτίας της υπεροχής και του περιεχοµένου τους. Ωστόσο αυτό που ουσιαστικά τριτενεργεί είναι το αµυντικό περιεχόµενο κάθε δικαιώµατος. ε µπορεί δηλαδή να ζητηθεί παροχή από ιδιώτη µε επίκληση ατοµικού δικαιώµατος, µπορεί όµως να αξιωθεί η αποχή από οποιαδήποτε αδικαιολόγητη προσβολή του ίδιου δικαιώµατος. Οι γενικές, συνταγµατικές αρχές δεν λειτουργούν µόνο άµεσα ρυθµιστικά, αλλά και έµµεσα ερµηνευτικά µέσω της εξειδίκευσης των γενικών ρητρών και των αορίστων εννοιών των νόµων. Τα ατοµικά δικαιώµατα είναι ορθό να εφαρµόζονται στις ιδιωτικές σχέσεις όχι αποκοµµένα από αυτές, άλλα σε συσχετισµό µε το περιεχόµενο της ιδιωτικής σχέσης στα πλαίσια της οποίας πρέπει να εφαρµοστούν. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η εφαρµογή των δικαιωµάτων στην έκταση που επιβάλλει η ιδιοµορφία κάθε σχέσης. Το περιεχόµενο των δικαιωµάτων πέρα από ένα καθορισµένο πυρήνα, δεν παραµένει στατικό και αµετάβλητο, αλλά διαµορφώνεται µε τρόπο που να λαµβάνει υπόψη και την σχέση στην οποία θα εφαρµοστεί. Τούτο είναι αναγκαίο δεδοµένου ότι υπάρχουν

9 ιδιωτικές σχέσεις όπου αντικειµενικά δε δικαιολογείται κανένας περιορισµός από κάποιον στο δικαίωµα ενός άλλου και άλλες περιπτώσεις που τέτοιοι περιορισµοί µπορούν να θεωρηθούν ανεκτοί. Έτσι, λοιπόν, κάθε ιδιωτική σχέση έχει ένα βασικό περιεχόµενο µε αντικείµενο ένα έννοµο αγαθό ή µια έννοµη κατάσταση.επίσης κάθε ατοµικό δικαίωµα προστατεύει ένα έννοµο αγαθό. Επιτρεπτοί είναι οι περιορισµοί όταν στην ιδιωτική έννοµη σχέση η κατάσταση που ρυθµίζεται έχει ως περιεχόµενο έννοµο αγαθό κοινό µε αυτό που προστατεύει το δικαίωµα στο οποίο τίθεται ο περιορισµός, ενώ αντίθετα είναι απαγορευµένος ο περιορισµός που επιβάλλεται σε έννοµο αγαθό άσχετο µε το περιεχόµενο της έννοµης σχέσης. Τότε έχουµε απόλυτη τριτενέργεια του αµυντικού περιεχοµένου των δικαιωµάτων. Όσα παραπάνω αναφέρθηκαν γενικά για τα ατοµικά δικαιώµατα ισχύουν ειδικότερα και για τη θρησκευτική ελευθερία. Συνέπεια των παραπάνω είναι λοιπόν ότι και η θρησκευτική ελευθερία αναπτύσσει τριτενέργεια, µπορεί δηλαδή να αντιταχθεί και έναντι ιδιωτών, ως γενική συνταγµατική αρχή. Ο περιορισµός της θρησκευτικής ελευθερίας καθενός από τρίτον στα πλαίσια µιας ιδιωτικής σχέσης δε µπορεί να γίνει ανεκτός πέρα από την περίπτωση που είναι κοινό το αντικείµενο της έννοµης σχέσης και της θρησκευτικής ελευθερίας (π.χ. αξίωση θρησκευτικής ελευθερίας σε σωµατείο µε ορθόδοξους χριστιανικούς σκοπούς), επιβάλλεται ως αναγκαίος από τη φύση της σχέσης, δεν υπερβαίνει το µέτρο του απολύτως αναγκαίου και είναι πρόσφορος για τον σκοπό που επιδιώκεται µ αυτόν. Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι συχνότερη µορφή µε την οποία εφαρµόζεται η θρησκευτική ελευθερία στις ιδιωτικές σχέσεις, χωρίς όµως να αποκλείεται και η εφαρµογή της µε την µορφή της ελευθερίας της λατρείας. γ. Εφαρµογή σε µερικότερους κλάδους του δικαίου Η θρησκευτική ελευθερία ως δικαίωµα του ατόµου διακινδυνεύεται σε διάφορους τοµείς της καθηµερινής ζωής όπου µπορεί να αναπτυχθούν σχέσεις εξουσίασης που ρυθµίζονται από µερικότερους κλάδους του δικαίου (εργατικό, οικογενειακό, ενοχικό, κληρονοµικό κ.α.). Το γενικό αµυντικό περιεχόµενο του δικαιώµατος αντιτάσσεται σε κάθε αυθαίρετη προσβολή του από την ιδιωτική εξουσία στα πλαίσια τέτοιων σχέσεων. i) Οι εργασιακές σχέσεις είναι ο χώρος στον οποίο βρίσκει µεγαλύτερη πρακτική εφαρµογή η τριτενέργεια της θρησκευτικής ελευθερίας, καθώς εκεί παρατηρείται εντονότερη και διαρκέστερη σύγκρουση συµφερόντων µεταξύ εργοδότη (ιδιωτική εξουσία) και εργαζοµένου, µε αποτέλεσµα την προσβολή των θεµελιωδών δικαιωµάτων του δεύτερου. Η εξουσία του εργοδότη είναι οικονοµικής φύσης. Ο εργοδότης ως οικονοµικά ανώτερος επιβάλλει τη θέλησή του στον οικονοµικά ασθενέστερο εργαζόµενο. Η εργασιακή σχέση έχει ως βασικό περιεχόµενο την παροχή εργασίας έναντι οικονοµικού κυρίως ανταλλάγµατος. Στα πλαίσια αυτού του περιεχοµένου πρέπει να εξεταστεί κατά πόσο γίνονται ανεκτοί ενδεχόµενοι περιορισµοί της θρησκευτικής ελευθερίας του εργαζοµένου. Ο εργαζόµενος κατ αρχήν δεν έχει υποχρέωση να τηρήσει όσες εντολές και οδηγίες του εργοδότη αναφέρονται στην εκτός εργασίας ιδιωτική ζωή του. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός αποτελώντας τµήµα του στενού πυρήνα της προσωπικότητας του ατόµου και κυρίως επειδή είναι άσχετες µε το βασικό περιεχόµενο µιας εργασιακής σχέσης δε επιδέχονται επέµβαση του εργοδότη. Η απόλυση εργαζοµένου επειδή άλλαξε θρήσκευµα, είναι αντισυνταγµατική, εφόσον η εκτέλεση των καθηκόντων στα πλαίσια της εργασίας δεν επιβάλλει αντικειµενικά συγκεκριµένη

10 θρησκευτική τοποθέτηση. Μόνο κατ εξαίρεση, όταν οι θρησκευτικές πεποιθήσεις είναι δυνατόν να επηρεάζουν την απασχόληση του εργαζοµένου ή τα εύλογα συµφέροντα της επιχείρησης γιατί το ειδικότερο περιεχόµενο της σχέσης έχει θρησκευτική χροιά, είναι δυνατόν να γίνει ανεκτή επέµβαση του εργοδότη. Οι θρησκευτικές π.χ. πεποιθήσεις δε θα είναι αδιάφορες αν απασχολείται σε επιχείρηση ή οργανισµό, που επιδιώκει ορισµένης κατεύθυνσης θρησκευτικούς σκοπούς. Αντίθετα δεν πρέπει να τίθεται συνταγµατικά θέµα σχετικά µε την πρόσληψη σε θέση θεολόγου καθηγητή, ατόµου αλλόθρησκου ή αλλόδοξου σε ιδιωτικό εκπαιδευτήριο. Η θεολογία πέρα από αντικείµενο διερεύνησης της θρησκευτικής συνείδησης αποτελεί και επιστηµονικό πεδίο µε την ευρεία έννοια. Μ αυτό το σκεπτικό άλλωστε γίνονται δεκτοί ως φοιτητές σε τµήµατα θεολογίας άτοµα χωρίς να εξετάζεται η θρησκευτική τους τοποθέτηση και βέβαια το πτυχίο τους δε µπορεί να οδηγεί σε λιγότερα ή καθόλου εργασιακά δικαιώµατα σε σχέση µ αυτό των οµοδόξων συναδέλφων τους. Άλλο βέβαια είναι το θέµα αν εκ των πραγµάτων αποδεικνύεται ότι σε συγκεκριµένη περίπτωση αλλόθρησκος ή αλλόδοξος καθηγητής δε µπορεί να διδάσκει µια θρησκεία διαφορετική από αυτή που πρεσβεύει έχοντας συνειδησιακό πρόβληµα ή αν χρησιµοποιεί την θέση του αυτή για να κάνει αθέµιτο προσηλυτισµό, ο οποίος βέβαια απαγορεύεται (άρ.13 παρ.2). Ο εργαζόµενος δικαιούται σε µη εκπλήρωση της παροχής εργασίας αν αυτή έρχεται σε αντίθεση µε τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις (π.χ. υποχρεωτική εργασία σε µέρες που προβλέπεται υποχρεωτική θρησκευτική αργία) και δεν το γνώριζε χωρίς δική του υπαιτιότητα., πριν προσληφθεί. Περαιτέρω στα πλαίσια του άρθρου 672 ΑΚ. σπουδαίος λόγος τον οποίον µπορεί κάποιος να επικαλεστεί για να καταγγείλει τη σύµβαση εργασίας µπορεί να είναι το απρόβλεπτο ασυµβίβαστο των όρων εργασίας µε τις θρησκευτικές πεποιθήσεις ή υποχρεώσεις του εργαζοµένου. Ο εργοδότης δε µπορεί να τον απολύσει αν έχει τη δυνατότητα να του προσφέρει άλλη θέση εργασίας ανάλογη των προσόντων του. Εφαρµόζεται δηλαδή η αρχή της αναλογικότητας. ii) Στις ευρύτερες οικογενειακές σχέσεις συναντάται ένα ακόµη πεδίο εφαρµογής της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης. Έχουµε και εδώ εξουσιαστικές ή οιονεί εξουσιαστικές σχέσεις. Ο φορέας της εξουσίας εδώ δεν είναι σταθερός. Μπορεί να πρόκειται για τη γονεϊκή εξουσία έναντι των παιδιών, αλλά µπορεί και καθένας από τους συζύγους να µετατρέπεται σε φορέα εξουσίας έναντι του άλλου κατά την άσκηση συγκεκριµένων δικαιωµάτων του. Οι γονείς δε δικαιούνται να προβαίνουν σε διακρίσεις µεταξύ των παιδιών τους µε κριτήριο τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Η υφιστάµενη µεταξύ τους πραγµατική και νοµική σχέση δεν έχει ως βασικό της περιεχόµενο τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του καθενός και δε µπορεί να διαµορφώνεται από αυτές. Στο πεδίο αυτό η θρησκευτική ελευθερία πέρα από την άµεση εφαρµογή της λειτουργεί κυρίως έµµεσα ερµηνευτικά, µέσα από την εξειδίκευση των γενικών ρητρών και αόριστων εννοιών που περιλαµβάνουν οι διατάξεις του ιδιωτικού δικαίου. Συγκεκριµένα σύµφωνα µε τον Α.Κ. (άρ.1511,1518) οι γονείς τα πλαίσια ασκήσεως του δικαιώµατος και ταυτόχρονα καθήκοντος της γονικής µέριµνας διαµορφώνουν µεταξύ άλλων και το θρήσκευµα των παιδιών τους. Στο πεδίο αυτό όµως πρέπει να λαµβάνεται υπόψη και η γνώµη του παιδιού, ανάλογα µε την ωριµότητα του (άρ παρ.3 Α.Κ.). Έτσι λοιπόν παραβιάζεται η σχετική θρησκευτική ελευθερία του παιδιού αν δε ληφθεί υπόψη η γνώµη του. Η εξακολούθηση επιβολής από τους γονείς στα παιδιά και µετά την ενηλικίωσή τους ενός θρησκεύµατος αποτελεί ευθεία παραβίαση της θρησκευτικής τους ελευθερίας. Περαιτέρω οι γονείς ή τα παιδιά, γενικότερα οι ανιόντες που είναι υπόχρεοι σε διατροφή έναντι των κατιόντων ή το αντίστροφο δε µπορούν να επικαλεστούν ως

11 λόγο για να µειωθεί το ποσό της διατροφής, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του δικαιούχου (άρ Α.Κ. σε συνδ. µε άρ στ.5 Α.Κ.). Ειδικότερα στο πεδίο των σχέσεων µεταξύ των συζύγων, δηµιουργούνται θέµατα τόσο πριν, όσο και κατά την τέλεση και τη λύση του γάµου. Πριν το γάµο και εφόσον υπάρχει µνηστεία πρέπει να γίνεται δεκτό ότι δε µπορεί αυτή να λυθεί µε την επίκληση ως σπουδαίου λόγου της αλλαγής θρησκεύµατος του άλλου µνηστού, εκτός αν από τα πράγµατα αυτή αποτελεί σπουδαίο λόγο (άρ.1347 παρ.1 Α.Κ.). Είναι λοιπόν θέµα πραγµατικό και ως τέτοιο πρέπει να αποδειχθεί. Έτσι αν ο µνηστός θεωρούσε ως σηµαντικό χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του άλλου το θρήσκευµα και αποσκοπούσε σ αυτό, µπορεί η αλλαγή του να θεωρηθεί σπουδαίος λόγος λύσης της µνηστείας. Επιπλέον δε µπορεί να αξιώσει ο ένας σύζυγος από τον άλλον την τέλεση θρησκευτικού γάµου γενικά, αλλά πολύ περισσότερο την τέλεση του κατά την τελετουργία µιας ορισµένης θρησκείας ή δόγµατος. Η αλλαγή θρησκεύµατος του συζύγου δε µπορεί καταρχήν να προταθεί παραδεκτά ως λόγος διαζυγίου. Βέβαια αν από τα πράγµατα αποδεικνύεται ή τεκµαίρεται ισχυρός κλονισµός του γάµου (άρ Α.Κ.), µπορεί να προταθεί παραδεκτά ως λόγος η αλλαγή θρησκευτικών πεποιθήσεων. Αυτό µπορεί να γίνει δεκτό στην περίπτωση που ο αιτών είναι π.χ. ιερέας. Τέλος, ο γονέας που έχει την επιµέλεια του παιδιού δε µπορεί να αποκλείσει την επικοινωνία του άλλου γονέα µ αυτό επικαλούµενος τις διαφορετικές θρησκευτικές πεποιθήσεις του, γιατί έτσι προσβάλλει αντισυνταγµατικά, εκτός των άλλων δικαιωµάτων, την θρησκευτική ελευθερία του άλλου γονέα. Το ίδιο ισχύει και αν οι γονείς αποκλείουν τους ανιόντες από την επικοινωνία µε το παιδί τους επικαλούµενοι τον ίδιο λόγο (άρ.1520 Α.Κ.) iii) Εξουσιαστικές σχέσεις αναπτύσσονται και στο χώρο των συναλλαγών. Οι σχέσεις αυτές είναι οικονοµικής φύσεως έχουν λοιπόν ως περιεχόµενο την οικονοµική ελευθερία. Κατά συνέπεια δεν υπάρχουν ανεκτοί περιορισµοί του αµυντικού περιεχόµενου της θρησκευτικής ελευθερίας στα πλαίσια των συναλλακτικών σχέσεων, δεδοµένου µάλιστα ότι η συνταγµατική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (συστατικό στοιχείο της οποίας είναι ο σεβασµός των θρησκευτικών πεποιθήσεων) προτάσσεται έναντι της οικονοµικής ελευθερίας (άρ. 106 παρ.2). Η θρησκευτική ελευθερία µπορεί να προσβληθεί στο συναλλακτικό χώρο µε επίκληση της ελευθερίας των συναλλαγών, και ειδικότερα την εξουσία διάθεσης του οικονοµικού αγαθού. Όµως και στα πλαίσια αυτά δεν είναι δυνατόν να γίνει δεκτή οποιαδήποτε προσβολή της θρησκευτικής ελευθερίας. Ο εκµισθωτής δε µπορεί καταγγείλει τη σύµβαση µισθώσεως λόγω κακής χρήσης επειδή στο µίσθιο γίνονται θρησκευτικές συναθροίσεις. iv) Στον κληρονοµικό χώρο ο φορέας της εξουσίας είναι ο διαθέτης. Η εξουσία αυτή είναι οικονοµικής φύσεως και έχει να κάνει µε το δικαίωµα το διαθέτη να διαθέτει την περιουσία του κατά βούληση. Ο διαθέτης έχει λοιπόν την ελευθερία να ορίσει ο ίδιος τους κληρονόµους του, το ποσοστό της κληρονοµιάς που θα τους αφήσει και τον προορισµό της κληρονοµίας µε τη µορφή αιρέσεων. ε πρέπει όµως να θιγούν τα θεµελιώδη δικαιώµατα των κληρονόµων. Ο διαθέτης έχει δικαίωµα να καταλείπει κληρονοµία σε κάποιο πρόσωπο εξαρτώντας τη από κάποια αίρεση. Μια αίρεση που θα απαιτούσε την αλλαγή ή τη διατήρηση συγκεκριµένου θρησκεύµατος ή τη σύναψη θρησκευτικού γάµου από τον τιµώµενο ή να µη γίνει ιερέας ο τιµώµενος θα αποτελούσε προσβολή της θρησκευτικής του ελευθερίας και κατά συνέπεια θα έπρεπε να θεωρηθεί ότι δεν έχει γραφτεί. Με τον τρόπο αυτό δεν περιορίζεται η εξουσία διάθεσης του διαθέτη δεδοµένου ότι η

12 ελευθερία του φτάνει µέχρι του καθορισµού του προσώπου του κληρονόµου και όχι της προσωπικότητας του. Περαιτέρω, κατά το άρ Α.Κ. ο διαθέτης µπορεί για ορισµένους λόγους να αποκληρώσει το νόµιµο κληρονόµο. Η αλλαγή θρησκεύµατος ή η µη επιλογή θρησκείας επιθυµητής από το διαθέτη δε µπορεί να συνιστά λόγο αποκλήρωσης. Τούτο δε µπορεί να γίνει ακόµα και αν ο διαθέτης θεωρεί ότι σύµφωνα µε τις αντιλήψεις του ο νόµιµος κληρονόµος εξαιτίας των θρησκευτικών πεποιθήσεων ζει βίο ανήθικο (άρ στ.5 Α.Κ.). Το ανήθικο κρίνεται αντικειµενικά µε βάση τις κοινές αντιλήψεις από το δικαστήριο. Επιµέρους ανεπίτρεπτοι περιορισµοί στη θρησκευτική ελευθερία απειλούνται και µπορούν να συναντηθούν και σε άλλες εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής και ειδικότερα στις σχέσεις όπου υπάρχει εξουσίαση µόνιµη ή περιστασιακή από ένα άτοµο τουλάχιστον σε ένα άλλο. Σ όλες αυτές τις περιπτώσεις η προσβολή µπορεί να αποκρούεται µε την επίκληση και εφαρµογή του αµυντικού περιεχοµένου της θρησκευτικής ελευθερίας. V.Επίλογος Το Σύνταγµα προβλέπει ως θεµελιώδες ατοµικό και κοινωνικό δικαίωµα την θρησκευτική ελευθερία. Το δικαίωµα αυτό λειτουργεί ως ασπίδα προστασίας έναντι των παραβιάσεων και περιορισµών της θρησκευτικής συνείδησης του ατόµου απ όπου και αν είναι δυνατόν να προέλθουν αυτοί. Στο πεδίο της κρατικής εξουσίας το δικαίωµα αυτό θεµελιώνει εκτός από την αξίωση αποχής από περιορισµούς του και αξίωση προστασίας και προαγωγής της θρησκευτικής συνείδησης. Η ισορροπία στις διαπροσωπικές σχέσεις των ατόµων διαταράσσεται από τα φαινόµενα εξουσίασης που ανακύπτουν µέσα σ αυτές. Εξαιτίας της θεµελιώδους της σηµασίας ως ατοµικό δικαίωµα, που προστατεύει τον βασικό πυρήνα της ανθρώπινης προσωπικότητας, και ενόψει της συνταγµατικής διάταξης του άρ.25 παρ.1εδ.γ η θρησκευτική ελευθερία µετατρέπεται σε γενική συνταγµατική αρχή και εφαρµόζεται και στο πεδίο των ιδιωτικών σχέσεων όπου λειτουργεί µόνο µε το αµυντικό της περιεχόµενο. Τα τελευταία χρόνια εξαιτίας της εγκατάστασης στην Ελλάδα πολλών αλλοδαπών οικονοµικών µεταναστών, αλλοιώθηκε και εξακολουθεί να αλλοιώνεται η εθνική, πολιτισµική και θρησκευτική σύσταση του πληθυσµού. Η µεγάλη πλειοψηφία βέβαια του πληθυσµού εξακολουθεί να πρεσβεύει την «επικρατούσα» θρησκεία, ωστόσο δηµιουργούνται όλο και πιο συχνά αφορµές τριβών µε αφορµή την θρησκευτική ελευθερία (π.χ. ίδρυση τεµένους στην Παιανία). Στα πλαίσια λοιπόν των εξελίξεων αυτών η ισορροπία στις σχέσεις µεταξύ φορέα ιδιωτικής εξουσίας και ατόµου µεταβάλλεται σε βάρος των «εξουσιαζοµένων». Συνεπώς ανακύπτει ακόµη επιτακτικότερη η ανάγκη να περιορίζεται η ιδιωτική εξουσία λειτουργώντας µε πρακτικές που δε θίγουν αυθαίρετα τα δικαιώµατα των ατόµων, αλλά µόνο εκεί όπου είναι αναγκαίο και ανεκτό. ιαφορετικά η ασύδοτη, «καταχρηστική» και κατά αθέµιτο τρόπο άσκηση της αντιβαίνει ευθέως στην έννοµη τάξη και συνεπώς ελέγχεται και ακυρώνεται στα πλαίσια της δικαστικής αρµοδιότητας. Χρειάζεται συνειδητοποίηση της ύπαρξης αυτού του θεµελιώδους ατοµικού δικαιώµατος εκατέρωθεν. Κανείς δε θα πρέπει να οδηγείται στην απεµπόλησή του προκειµένου να ξεπεράσει τη δυσπιστία της κοινωνίας και του εκάστοτε φορέα ιδιωτικής εξουσίας ή από την ανάγκη να διατηρήσει ή να αποκτήσει θέση σε µία διαπροσωπική έννοµη σχέση. Από την άλλη πλευρά η ισχυρότερη διαπραγµατευτική

13 θέση στην οποία βρίσκεται ο φορέας µίας οποιασδήποτε περιστασιακής ή µόνιµης ιδιωτικής εξουσίας δεν πρέπει να οδηγεί στην αυθαίρετη εισαγωγή µέσα στην ιδιωτική σχέση στοιχείων άσχετων µε το βασικό της περιεχόµενο. Βιβλιογραφία 1. Π. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα, τ.α, Εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα Αθήνα- Κοµοτηνή Α. ηµητρόπουλος, Τα αµυντικά δικαιώµατα του ανθρώπου και η µεταβολή της έννοµης τάξεως, Εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα Αθήνα- Κοµοτηνή Α.Καρακατσάνης Σ.Γαρδίκας, Ατοµικό Εργατικό ίκαιο, Εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα Αθήνα- Κοµοτηνή Ι.Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού ικαίου,εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα Αθήνα- Κοµοτηνή Θ.Παπαχρήστου, Εγχειρίδιο Οικογενειακού ικαίου,β έκδοση, Εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα Αθήνα- Κοµοτηνή Α.Ράϊκος, Συνταγµατικό ίκαιο,τόµος Α τεύχος Β, Εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα Αθήνα- Κοµοτηνή Σπ.Τρωϊάνος, Παραδόσεις Εκκλησιαστικού ικαίου, α έκδοση, τεύχ. Α, Εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα Αθήνα Κοµοτηνή Π.Φίλιος, Κληρονοµικό ίκαιο Ειδικό Μέρος, Εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα Αθήνα- Κοµοτηνή 1998 Περίληψη Η θρησκευτική ελευθερία ως γενική συνταγµατική αρχή. Το Σύνταγµα προβλέπει ως θεµελιώδες ατοµικό και κοινωνικό δικαίωµα την θρησκευτική ελευθερία.. Θετική και αρνητική θρησκευτική ελευθερία. Η ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης. Η ελευθερία θρησκευτικής λατρείας µε την ευρεία έννοια Το δικαίωµα αυτό λειτουργεί ως ασπίδα προστασίας έναντι των παραβιάσεων και περιορισµών της θρησκευτικής συνείδησης του ατόµου απ όπου και αν είναι δυνατόν να προέλθουν αυτοί. Στο πεδίο της κρατικής εξουσίας το δικαίωµα αυτό θεµελιώνει, εκτός από την αξίωση αποχής από περιορισµούς του, και αξίωση προστασίας και προαγωγής της θρησκευτικής συνείδησης. Οι περιορισµοί της θρησκευτικής ελευθερίας στο Σύνταγµα. Η ισορροπία στις διαπροσωπικές σχέσεις των ατόµων διαταράσσεται από τα φαινόµενα εξουσίασης που ανακύπτουν µέσα σ αυτές. Εξαιτίας της θεµελιώδους της σηµασίας ως ατοµικό δικαίωµα, που προστατεύει τον βασικό πυρήνα της ανθρώπινης προσωπικότητας, και ενόψει της συνταγµατικής διάταξης του άρ.25 παρ.1εδ.γ, η θρησκευτική ελευθερία µετατρέπεται σε γενική συνταγµατική αρχή και εφαρµόζεται και στο πεδίο των ιδιωτικών σχέσεων (εργασιακές, οικογενειακές, ενοχικές - συναλλακτικές, κληρονοµικές), όπου λειτουργεί µόνο µε το αµυντικό της περιεχόµενο. Summary The freedom of religion as a general constitutional principle. The freedom of religion is a fundamental individual and social right in the Greek Constitution. Positive and

14 negative aspect of the freedom of religion. Freedom of religious convictions. Freedom of religious worship. This right acts against any kind of violation or restriction to the freedom of religion. In the field of the state authority it is also established a right of protection and promotion of this freedom. The constitutional restrictions. Well balanced human relations between each other can be affected when they turn out to be relations of power. Taking in to consideration the fundamental importance of the freedom of religion and the new constitutional provision in article 25 para. 1 pas. γ, this freedom turns to a general constitutional principle applied to the field of private relations (e.g. work, family, commercial, hereditary relations). In such cases it is applied only the defensive aspect of the right.