Μαγνησία επί Μαιάνδρω (Αρχαιότητα), Θέατρο

Transcript

1 Περίληψη : Θέατρο ελληνικού τύπου στην πόλη Μαγνησία στον ποταμό Μαίανδρο (σημ. Aineh Bazar). Βρίσκεται στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Καρίας, στο δυτικό τμήμα της Τουρκίας. Διαμορφώνεται στη νότια πλαγιά ενός λόφου στα δυτικά της πόλης, όχι πολύ μακριά από την Αγορά, και έχει προσανατολισμό βορειοδυτικό. Η κατασκευή του ανάγεται στα Ελληνιστικά χρόνια (2ος αι. π.χ.). Επισκευές έγιναν κατά τα Αυτοκρατορικά χρόνια, τον 1ο αι. μ.χ., και αργότερα, όταν μετατράπηκε σε αρένα για παιχνίδια (ή σε πισίνα για εικονικές ναυμαχίες). Σώζονται αρκετές ενεπίγραφες βάσεις τιμητικών αγαλμάτων ιδιωτών, Ελλήνων και Ρωμαίων πολιτών. Χρονολόγηση 2ος αι. π.χ. Γεωγραφικός Εντοπισμός Μαγνησία στο Μαίανδρο, Καρία 1. Θέση Το θέατρo στη Μαγνησία επί Μαιάνδρω διαμορφώνεται στη νότια πλαγιά ενός λόφου που βρίσκεται στα δυτικά της πόλης, όχι πολύ μακριά από την Αγορά. Πρόκειται για θέατρο ελληνικού τύπου και έχει προσανατολισμό βορειοδυτικό. 2. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός Το οικοδόμημα είναι σχετικά μέτριου μεγέθους, με κοίλο σε σχήμα μεγαλύτερο του ημικυκλίου, διαμέτρου 71 μ. Είναι χτισμένο πάνω σε φυσική πλαγιά και εκμεταλλεύεται την κλίση της, ενώ για την κατασκευή των πλευρικών τμημάτων (αναλήμματα) χρειάστηκε να χρησιμοποιηθούν βοηθητικές υποκατασκευές, ώστε να καλύψουν την κλίση του εδάφους. Ως προς την κάτοψή του θυμίζει τα θέατρα της Μιλήτου, της Εφέσου και των Τράλλεων. Σύμφωνα με τον Dörpfeld, στην ίδια θέση υπήρχε προγενέστερο θέατρο με τοίχους από πωρόλιθο, από το οποίο σώζονται ελάχιστα κατάλοιπα, κυρίως τοίχων θεμελίωσης. 1 Ο C. Anti συμφωνεί και μάλιστα αναφέρει ότι η κάτοψη του κοίλου του πρώτου θεάτρου, των Ελληνιστικών χρόνων, ήταν τραπεζοειδούς σχήματος. 2 Το κοίλο διαιρείται σε δύο διαζώματα (maeniana) από έναν περιμετρικό διάδρομο (praecinctio). Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε με λεπτομέρειες την εσωτερική διάρθρωση του κοίλου, ούτε τον ακριβή αριθμό των σειρών εδωλίων. Από τα υπάρχοντα στοιχεία προκύπτει μόνο ότι το κάτω διάζωμα (ima cavea-maenianum) διαιρούνταν σε πέντε τμήματα, τις κερκίδες (cunei), μέσω έξι κλιμάκων ακτινωτά τοποθετημένων. Το άνω διάζωμα διαιρούνταν σε περισσότερες κερκίδες, ίσως διπλάσιου αριθμού από το κάτω. Τα εδώλια από λευκό μάρμαρο δεν ήταν κατασκευασμένα από ένα ενιαίο κομμάτι μαρμάρου, όπως συμβαίνει στα θέατρα του ελλαδικού χώρου, αλλά από τρία διαφορετικά. 3 Στο χώρο της ορχήστρας υπήρχε σειρά μαρμάρινων θρόνων για την προεδρία. Η ορχήστρα στην κάτοψη είναι τέλειος κύκλος, διαμέτρου 21,6 μ., με τρία κέντρα για τη χάραξη των καμπύλων σειρών των εδωλίων, ακολουθώντας τον κανόνα του Βιτρούβιου για τα ελληνιστικά θέατρα. 4 Ήταν καλυμμένη με μαρμάρινες πλάκες που πατούν σε υπόστρωμα από κονίαμα. Στο μέσο της ορχήστρας εντοπίστηκε αγωγός σχήματος Τ, που φαίνεται ότι αντιστοιχεί στη χαρώνεια κλίμακα. 5 Στο μέσο κάθε αναλημματικού τοίχου ανοίγεται μία θύρα που ορίζεται από παραστάδες, σε μια από τις οποίες υπάρχει η επιγραφή «όρος ιερού», κάτι το οποίο σημαίνει ότι το οικοδόμημα ήταν ενταγμένο στο χώρο του ιερού του Διονύσου. Οι θύρες δίνουν πρόσβαση σε κλιμακοστάσιο σχήματος Γ στεγασμένου με καμάρα, το οποίο οδηγεί στο κατώτερο διάζωμα, 6 στοιχείο που εμφανίζεται και στο θέατρο των Τράλλεων. Δημιουργήθηκε στις 21/7/2017 Σελίδα 1/6

2 Το σκηνικό οικοδόμημα των Ελληνιστικών χρόνων είχε ορθογώνια κάτοψη και διαιρούνταν σε πέντε χώρους τετράγωνης κάτοψης, καθένας από τους οποίους είχε τη δική του πρόσβαση προς την ορχήστρα. Στις τρεις πλευρές του περιβαλλόταν από το προσκήνιο (proscaenium). Κατά τα Αυτοκρατορικά χρόνια (1ος αι. μ.χ.) αντικαταστάθηκε από ρωμαϊκό σκηνικό οικοδόμημα με προσκήνιο μεγάλου πλάτους και μνημειώδη πρόσοψη σκηνής (scaenae frons), από την οποία σώζονται κάποια αρχιτεκτονικά στοιχεία, και λογείο (pulpitum) ύψους 2,3 μ. 3. Γλυπτός διάκοσμος Από το χώρο του θεάτρου προέρχεται αγαλμάτιο Απόλλωνα στον τύπο του Κιθαρωδού, των Ύστερων Ελληνιστικών χρόνων. 7 Βρέθηκαν επίσης στο θέατρο και στην ευρύτερη περιοχή αρκετές ενεπίγραφες βάσεις (τουλάχιστον είκοσι πέντε), που στην πλειονότητά τους ανήκαν σε τιμητικά αγάλματα, αναθήματα της Βουλής και του Δήμου της πόλης προς εξαίρετους πολίτες, όχι μόνο της Μαγνησίας αλλά και άλλων πόλεων. Τα περισσότερα ανήκουν στην Πρώιμη Ρωμαϊκή περίοδο και είναι τιμητικά αγάλματα τόσο Ελλήνων όσο και Ρωμαίων πολιτών. Σώζονται οι παρακάτω βάσεις αγαλμάτων Ελλήνων που χρονολογούνται στον 1ο αι. π.χ.: Άγαλμα Διοφάντου, 8 Ηγησίππου, 9 Αριστοδήμου, 10 Αναξαγόρα. 11 Βάσεις αγαλμάτων Ελλήνων που χρονολογούνται στα Αυτοκρατορικά χρόνια: Παγκρατίδης, 12 Χαρίδημος, 13 Πολυδεύκης. 14 Βάσεις αγαλμάτων Ρωμαίων: M. Popillius Laenas 15 (αναφέρεται ότι είναι πρεσβευτής. Πρόκειται για το πρωιμότερο παράδειγμα απόδοσης τιμής σε Ρωμαίο σε θέατρο στον ελληνικό κόσμο. Η αφορμή για την ανάθεση είναι άγνωστη). Επίσης σώζεται η βάση αγάλματος του Quintus Modius, 16 που ήταν ανάθημα της Βουλής και του Δήμου. Από τα ίχνη φαίνεται πως το άγαλμα ήταν χάλκινο. Επίσης η βάση αγάλματος του Numerius Cluvius, 17 ανάθημα του Λαού, καθώς και η βάση αγάλματος του πατέρα του Tiberius Claudius Zopas, 18 ανάθημα του γιου του, τον 1ο αι. μ.χ. 4. Οικοδομική Το θέατρο είναι κατασκευασμένο με λιθόπλινθους από τοπικό ασβεστόλιθο και μάρμαρο. Ο εξωτερικός τοίχος που περιβάλλει το κοίλο ακολουθεί το ισόδομο σύστημα (opus quadratum), με λαξευμένους γωνιόλιθους τοποθετημένους σε σειρές που κατά κανόνα έχουν το ίδιο ύψος. Οι τοίχοι των αναλημμάτων αποτελούνται από λιθόπλινθους με κυρτή προσκεφαλόσχημη επιφάνεια, η οποία είναι αδρά λαξευμένη, 19 στοιχείο το οποίο παρατηρείται και στο θέατρο της Τερμησσού. Οι λιθόπλινθοι αυτοί για λόγους οικονομίας δεν καταλαμβάνουν όλο το πλάτος του τοίχου αλλά μόνο την εξωτερική επιφάνειά του, ενώ το εσωτερικό γεμίζει από μικρότερους και ακανόνιστους λίθους. Οι λιθόπλινθοι πατούν σε υπόβαθρο διαμορφωμένο από σειρά ορθοστατών με λεία και επίπεδη επιφάνεια. Για την κατασκευή του σκηνικού οικοδομήματος των Αυτοκρατορικών χρόνων έγινε χρήση χυτής τοιχοποιίας (οpus caementicium). 5. Χρονολόγηση Η κατασκευή του κτηρίου ανάγεται στα Ελληνιστικά χρόνια (2ος αι. π.χ.). Από το αρχικό οικοδόμημα δε σώζονται παρά μονάχα μερικά κατάλοιπα τοίχων θεμελίωσης από πωρόλιθο. Τα κατάλοιπα του σκηνικού οικοδομήματος χρονολογούνται στα Πρώιμα Αυτοκρατορικά χρόνια, στον 1ο αι. μ.χ. Στα Ύστερα Αυτοκρατορικά χρόνια φαίνεται ότι μετατράπηκε σε αρένα για διάφορα παιχνίδια ή σε πισίνα για εικονικές ναυμαχίες και θεάματα που σχετίζονται με το νερό. 6. Ιστορία ανασκαφών Σημερινή κατάσταση Το θέατρο ανασκάφηκε πρώτη φορά την περίοδο από τους Γερμανούς υπό το H. von Gaertringen και το W. Dörpfeld, ενώ για τα σχέδια και τις αποτυπώσεις συνεργάστηκαν οι K. Humann και R. Heine. 20 Η δεύτερη ανασκαφική περίοδος, δέκα χρόνια αργότερα ( ), είχε διευθυντές τους K. Humann και R. Heyne. 21 Πριν ξεκινήσουν οι ανασκαφές, ορατά ήταν μόνο το σχήμα του κοίλου στις πλαγιές του λόφου και κάποια κατάλοιπα τοίχων που ξεπρόβαλλαν Δημιουργήθηκε στις 21/7/2017 Σελίδα 2/6

3 από το έδαφος. Οι ανασκαφές επικεντρώθηκαν στο οικοδόμημα της σκηνής, στην ορχήστρα και στα αναλήμματα. Μετά το τέλος των ανασκαφικών εργασιών, τη φωτογράφιση του χώρου, τα σχέδια και τις αποτυπώσεις, τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα καταχώθηκαν και σήμερα δεν είναι ορατό σχεδόν τίποτε, εκτός από κάποια τμήματα μικρού ενδιαφέροντος. Επιγραφές, αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά που είδε ο Τexier μεταφέρθηκαν στα Μουσεία του Βερολίνου και της Κωνσταντινούπολης. Σήμερα είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί οποιαδήποτε ανασκαφική έρευνα στο χώρο von Gaertringen, H. Kern, O. Dörpfeld, W., Ausgrabungen im Theater von Magnesia am Maiandros, AM 19 (1894), σελ Anti, C., Il Teatro greco trapezoidale ad ali convergenti, Dioniso 11 (1968), σελ. 152 κ.ε., εικ De Bernardi Ferrero, D., Teatri classici in Asia Minore 3 (Roma 1970), σελ. 101, όπου παραθέτει και το χωρίο από το άρθρο του Dörpfeld. 4. Τα κέντρα σχηματίζουν ένα τρίγωνο με την αμβλεία γωνία προς τις κερκίδες. Η χρησιμοποίηση τριών κέντρων αντί ενός κάνει καλύτερη την ακουστική του θεάτρου. Οι σειρές των εδωλίων φαίνονται ως μέρη κανονικού κύκλου και όχι ως μέρη ελλείψεων. 5. Pollux IV, De Bernardi Ferrero, D., Teatri classici in Asia Minore 3 (Roma 1970), σελ. 101, πίν. ΧΙΧ c, όπου παραθέτει και το χωρίο από το άρθρο του Dörpfeld. 7. Mendel, G., Musées Imperiales Ottomans. Catalogue des skulptures Grécques, Romaines, et Byzantines II (Constantinople 1914), σελ. 366, αρ. 622 Schwingenstein, C., Die Figurenausstattung des griechischen Theatergebäudes (München 1977), σελ. 51, σημ. 5 κ.ε. Βρέθηκε στο χώρο του θεάτρου και ίσως προέρχεται από το πρώτο, ελληνιστικό οικοδόμημα. Ίσως ανήκε σε αγαλματικό σύνολο που απεικόνιζε τον Απόλλωνα μαζί με το χορό των Μουσών. Σύμφωνα με άλλους, τα δερμάτινα υποδήματα που φορά υποδηλώνουν το θεό Διόνυσο. 8. Στήθηκε από τον αδελφό του Αναξήνωρα και χρησιμοποιήθηκε αργότερα ως οικοδομικό υλικό για το υδρευτικό σύστημα του λεγόμενου «Βόρειου Κτίσματος». Βλ. Schwingenstein, C., Die Figurenausstattung des griechischen Theatergebäudes (München 1977), σελ. 99, σημ Στήθηκε από το Δήμο. Βρέθηκε πίσω από το νότιο άκρο του λογείου του θεάτρου. Βλ. Schwingenstein, C., Die Figurenausstattung des griechischen Theatergebäudes (München 1977), σελ , σημ Στήθηκε από τη Βουλή και το Δήμο. Βρέθηκε πίσω από το νότιο άκρο του λογείου. Βλ. Schwingenstein, C., Die Figurenausstattung des griechischen Theatergebäudes (München 1977) σελ. 100, σημ Πιθανότατα τιμήθηκε από το Δήμο. Ήταν μουσικός, έπαιζε κιθάρα. Κατά το Στράβωνα το άγαλμα ήταν χάλκινο. Βλ. Schwingenstein, C., Die Figurenausstattung des griechischen Theatergebäudes (München 1977) σελ. 71, σημ ος αι. μ.χ. Βλ. Schwingenstein, C., Die Figurenausstattung des griechischen Theatergebäudes (München 1977), σελ. 100, σημ ος αι. μ.χ. Στήθηκε από το γιο του, με απόφαση της Βουλής και του Δήμου. Βλ. Schwingenstein, C., Die Figurenausstattung des griechischen Theatergebäudes (München 1977), σελ. 100, σημ ος αι. μ.χ. Δεν είμαστε σίγουροι για το όνομα. Η βάση βρέθηκε στη νότια άκρη της ορχήστρας. Βλ. Schwingenstein, C., Die Figurenausstattung des griechischen Theatergebäudes (München 1977), σελ. 100, σημ Βρέθηκε στο βόρειο εξωτερικό περίβολο του θεάτρου. Χρονολογείται στο 2ο αι. π.χ. Βλ. Schwingenstein, C., Die Figurenausstattung des griechischen Theatergebäudes (München 1977), σελ. 99, σημ Βρέθηκε στα νότια του λογείου. Χρονολογείται στα τέλη του 1ου αι. π.χ. Βλ. Schwingenstein, C., Die Figurenausstattung des griechischen Theatergebäudes (München 1977) σελ. 99, σημ Βρέθηκε στα βόρεια του λογείου. Χρονολογείται στον 1ο αι. π.χ. Βλ. Schwingenstein, C., Die Figurenausstattung des griechischen Δημιουργήθηκε στις 21/7/2017 Σελίδα 3/6

4 Theatergebäudes (München 1977), σελ. 99, σημ Βρέθηκε στο βόρειο εξωτερικό περίβολο του θεάτρου. Χρονολογείται στο 2ο αι. π.χ. Βλ. Schwingenstein, C., Die Figurenausstattung des griechischen Theatergebäudes (München 1977), σελ. 99, σημ Müller-Wiener, W., Η Αρχιτεκτονική στην Αρχαία Ελλάδα (Αθήνα 1995), σελ. 80, εικ. 33γ. 20. Τα αποτελέσματα της πρώτης ανασκαφικής περιόδου δημοσιεύτηκαν το Nοέμβριο του Βλ. von Gaertringen, H., Baugeschichte des Theaters von Magnesia am Maiandros, AA (1894), σελ von Gaertringen, H. Kern, O. Dörpfeld, W., Ausgrabungen im Theater von Magnesia am Maiandros, AM 19 (1894), σελ De Bernardi Ferrero, D., Teatri classici in Asia Minore 3 (Roma 1970), σελ Βιβλιογραφία : Bieber Μ., The History of the Greek and Roman Theatre, Princeton 1961 Bulle H., Untersuchungen an griechischen Theatern, München 1928 Forni G., "Teatro", EAA Suppl., Roma 1970, Fiechter E.R., Die baugeschichtliche Entwicklung des antiken Theaters, München 1914 Dinsmoor W.B., The Architecture of Ancient Greece. An Account of its Historic Development, W.W. Norton and Co, New York 1975 Ciancio Rossetto P., Pisani Sartorio G., Teatri Greci e Romani, alle Origini del Linguaggio rappresentato, Seat De Bernardi Ferrero D., Teatri classici in Asia Minore 3, Roma 1970 De Bernardi Ferrero D., Teatri classici in Asia Minore 4, Roma 1974 Dörpfeld W., Reisch E., Das griechische Theater, Athen 1896 Humann C., Kohte J., Watzinger C., Magnesia am Maeander, Berlin 1904 Kern O., Die Inschriften von Magnesia am Maiander, Berlin 1900 Laborde de L., Voyage de l Asie Mineure, Paris 1838 Neppi Modona A., Gli edifici teatrali greci e romani, Firenze 1961 Puchstein O., Die griechische Bühne, Berlin 1901 Anti C., "Il Teatro Greco trapezoidale ad ali convergenti", Dioniso, 11, 1948, Bean G.E., "Magnesia ad Maeandrum", Stillwell R. et al. (eds), PECS, Princeton 1976, 544 Büchner L., "Magnesia", RE 14, 1928, Δημιουργήθηκε στις 21/7/2017 Σελίδα 4/6

5 von Gaertringen H., Kern O., Dörpfeld W., "Ausgrabungen im Theater von Magnesia am Maiandros", AM 19, 1894, Vlad Borrelli L., "Magnesia", EAA IV, 1965, EAA, Γλωσσάριo : scaenae frons, η Η μνημειακή και πολυώροφη διαμόρφωση της πρόσοψης της σκηνής του ρωμαϊκού θεάτρου, που φέρει πλούσιο αρχιτεκτονικό και γλυπτό διάκοσμο. ανάλημμα, το 1. Τοίχος (ή σύστημα τοίχων) που οικοδομείται με σκοπό τη συγκράτηση όγκου χώματος. 2. Κατακόρυφοι τοίχοι που ορίζουν τα δύο πέρατα του κοίλου προς την πλευρά των παρόδων του αρχαίου θεάτρου. διάζωμα, το (λατ. praecinctio) Ο οριζόντιος περιμετρικός διάδρομος που χωρίζει το κοίλο των αρχαίων θεάτρων σε άνω και κάτω τμήμα. εδώλιο, το 1. Πάγκος, κάθισμα, έδρανο ξύλινο ή λίθινο. 2. Το κάθισμα του θεάτρου ή το σύνολο των καθισμάτων του κοίλου. ελληνικού τύπου θέατρο, το Το θεατρικό οικοδόμημα όπως αυτό διαμορφώθηκε στον ελλαδικό χώρο κατά την Ελληνιστική περίοδο. Αποτελείται από τρία ξεχωριστά τμήματα που δε συνδέονται μεταξύ τους: το κοίλον, την ορχήστρα και τη σκηνή. Το κοίλον είναι μεγαλύτερο του ημικυκλίου, χτίζεται συνήθως στη φυσική πλαγιά ενός λόφου και ορίζεται πλευρικά από αναλημματικούς τοίχους. Η ορχήστρα είναι κυκλική ή πεταλόσχημη και η σκηνή έχει ορθογώνιο σχήμα και διαθέτει παρασκήνια στις πλευρές. ισόδομο σύστημα, το Σύστημα δόμησης τοίχων και τειχών σε συνεχείς ισοϋψείς στρώσεις ισομεγέθων ορθογώνιων πλίνθων ή λίθων. Αυτοί τοποθετούνται σε σειρές έτσι ώστε το σημείο εφαρμογής των δύο υποκείμενων λίθων να βρίσκεται στο μέσο εκείνου της υπερκείμενης σειράς. Διακρίνεται σε ορθογώνιο και τραπεζιόσχημο, αναλόγως αν οι στενές πλευρές των λίθων είναι κατακόρυφες ή κεκλιμένες. καμάρα, η Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κερκίδες, οι (cunei) Ομόκεντρα σφηνοειδή τμήματα στα οποία χωρίζονται, με τη βοήθεια στενών κλιμάκων, τα καθίσματα του κοίλου του αρχαίου θεάτρου. κοίλο, το (cavea) Το ομόκεντρο, συνήθως ημικυκλικό, πρανές του αρχαίου θεάτρου, όπου κάθονται οι θεατές. κονίαμα, το Πολτώδες παρασκεύασμα που αποτελείται από χώμα, νερό, κόκκους άμμου, θηραϊκής άμμου ή μαρμάρου. Χρησιμοποιείται είτε ως συνδετικό υλικό μεταξύ λίθων ή πλίνθων, εξασφαλίζοντας στερεότητα, είτε για την επίχριση τοιχοποιίας, εξασφαλίζοντας την προστασία της. λιθόπλινθος, ο Λίθινο παραλληλεπίπεδο στοιχείο που προκύπτει από συνήθη κοπή και παρουσιάζει αναλογίες αντίστοιχες με την πλίνθο. Οι λιθόπλινθοι με όμοια ή ποικίλα μεγέθη χρησιμοποιούνται κυρίως στο ισόδομο σύστημα τοιχοποιίας. λογείον, το (pulpitum, ουδ.) Το επίμηκες βάθρο του σκηνικού οικοδομήματος του ρωμαϊκού θεάτρου, όπου έπαιζαν οι ηθοποιοί. ορθοστάτης, ο Ορθογώνιος λίθος τοποθετημένος όρθιος στο κάτω μέρος του τοίχου ενός οικοδομήματος. ορχήστρα, η Χώρος ανάμεσα στη σκηνή και το κοίλο του αρχαίου θεάτρου, όπου διεξάγονται τα θεατρικά δρώμενα. Είναι συνήθως ημικυκλικού σχήματος και σπανιότερα κυκλικού. παραστάδα, η Επίμηκες αρχιτεκτονικό μέλος, εγκάρσια τοποθετημένο σε τοίχους, συνήθως για τη στήριξη γείσων ή αετωμάτων. Δημιουργήθηκε στις 21/7/2017 Σελίδα 5/6

6 προσκήνιον, το (proscaenium) Κιονοστοιχία που προστέθηκε μπροστά από τον τοίχο της σκηνής του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Τα διαστήματα μεταξύ των κιόνων ενίοτε κλείνονταν με θυρώματα ή γραπτούς πίνακες. Στα ρωμαϊκά θέατρα το προσκήνιο χαμηλώνει και φέρει αρχιτεκτονικό και γλυπτό διάκοσμο. σκηνή, η (scaena) Αρχικά το μέρος όπου έπαιζαν οι ηθοποιοί. Αργότερα αποτέλεσε το μόνιμο κτίσμα που έκλεινε τη μία πλευρά του θεάτρου και διέθετε βοηθητικούς χώρους για την προετοιμασία των ηθοποιών και τη φύλαξη των μηχανημάτων. χαρώνεια κλίμακα, η Υπόγεια κλίμακα σε αρχαία θέατρα (μεταξύ σκηνής και ορχήστρας) απ όπου στη διάρκεια της παράστασης γινόταν η εμφάνιση νεκρών από τον Άδη ή ή κάθοδος αυτών που πέθαιναν. χυτή τοιχοποιία, η (opus caementicium, το) Τρόπος δόμησης με τη χρήση ξυλότυπων, κονιάματος ως συνδετικού υλικού και αργών λίθων. Στο ανατολικό τμήμα του ρωμαϊκού κράτους διαδόθηκε από το 50 π.χ. και μετά. Δημιουργήθηκε στις 21/7/2017 Σελίδα 6/6