Το διαδίκτυο των πραγμάτων: περί αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με τα ψηφιακά τεχνουργήματα και τους χώρους που αυτά παράγουν

Transcript

1 Χαρίτος, Δ. (2014) "Το διαδίκτυο των πραγμάτων: περί αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με τα ψηφιακά τεχνουργήματα και τους χώρους που αυτά παράγουν", Ζητήματα Επικοινωνίας, No. 18 ο 19 ο, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. Το διαδίκτυο των πραγμάτων: περί αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με τα ψηφιακά τεχνουργήματα και τους χώρους που αυτά παράγουν Δημήτρης Χαρίτος 1. Εισαγωγή Η ραγδαία εξέλιξη των τεχνολογιών ενσωματωμένης (embedded) και διάχυτης (pervasive) υπολογιστικής, ασύρματης δικτύωσης, κινητής και φορητής ή φορετής υπολογιστικής (mobile/wearable computing), τεχνολογιών ασυρμάτων δικτύων αισθητήρων και ευφυών περιβαλλόντων (intelligent environments) καθιστά δυνατή στις μέρες μας την σταδιακή μετατροπή του διαδικτύου 1 σε ένα δίκτυο το οποίο μπορεί να περιλαμβάνει ως κόμβο του το οποιοδήποτε ανθρώπινο τεχνούργημα ή ακόμα και το οποιοδήποτε φυσικό αντικείμενο. Η δυνατότητα αυτή, στη διεθνή βιβλιογραφία περιγράφεται ως το «Διαδίκτυο τον Πραγμάτων» (Internet of Things) 2. Αυτό σημαίνει ότι τα φυσικά πράγματα μπορούν πλέον να συνδέονται μεταξύ τους αλλά και με τον ψηφιακό κόσμο, μπορούν να ελέγχονται από απόσταση και να λειτουργούν ως σημεία πρόσβασης σε διαδικτυακές υπηρεσίες (Mattern & Floerkemeier, 2010). Το όραμα αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως εξέλιξη ενός παλαιότερου οράματος της «διάχυτης και πανταχού παρούσας υπολογιστικής» (pervasive & ubiquitous computing) του Mark Weiser (1991), σύμφωνα με το οποίο η υπολογιστική θα «εξαφανιστεί» 3 και ο άνθρωπος θα 1 Θεωρώντας το διαδίκτυο ως ένα δίκτυο που συνδέει ενσύρματα ή ασύρματα την οποιαδήποτε υπολογιστική συσκευή. 2 Πιθανότατα η πρώτη φορά που ο όρος χρησιμοποιείται στη διεθνή βιβλιογραφία είναι από τον Gershenfeld (1999) 3 Η μεταφορική χρήση της έννοιας της εξαφάνισης εδώ σημαίνει ουσιαστικά ότι ο άνθρωπος δεν θα αλληλεπιδρά πλέον με σαφώς αισθητηριακά αντιληπτές υπολογιστικές συσκευές. Αυτές οι συσκευές θα μικρύνουν τόσο πολύ και θα ενσωματωθούν σε συστατικά στοιχεία

2 αλληλεπιδρά με υπολογιστικά περιβάλλοντα και όχι με συσκευές που μοιάζουν με επιτραπέζιο υπολογιστή. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να ερευνήσει τους τρόπους με τους οποίους μεταλλάσσεται η χρήση αλληλεπιδραστικών συστημάτων και διεπαφών αλλά και οι αντιλήψεις μας για αυτά, ως συνέπεια της ανάδυσης των τεχνολογιών διάχυτης υπολογιστικής και του διαδικτύου των πραγμάτων. Προς αυτή την κατεύθυνση, η εργασία εξετάζει θεωρητικές προσεγγίσεις που μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε το πολύπλοκο πλαίσιο που διαμορφώνεται λόγω της υλοποίησης των τεχνολογιών αυτών, τις νέες σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και πραγμάτων αλλά και των περιβαλλοντικών εμπειριών που αυτά υποθέτουμε ότι θα παράγουν. Η εργασία θα λάβει υπόψη τις νέες αυτές τεχνολογικές εξελίξεις καθώς και θεωρίες που αφορούν στη σχέση μεταξύ ανθρώπου και πραγμάτων και θα αναζητήσει τη δυνατότητα των ψηφιακών τεχνουργημάτων να λειτουργήσουν ως φορείς δράσης (agents). Απώτερος στόχος της εργασίας είναι να διατυπωθεί ένα γενικότερο θεωρητικό πλαίσιο, το οποίο θα βοηθήσει στην κατανόηση της συνθήκης που αναδύεται με την ενσωμάτωση των τεχνολογιών διάχυτης υπολογιστικής και του διαδικτύου των πραγμάτων στο φυσικό και στο κοινωνικό περιβάλλον. 2. Η επικοινωνία του ανθρώπου με τη μηχανή, τον υπολογιστή και τα ψηφιακά τεχνουργήματα Το πρόβλημα της αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με τις μηχανές έχει απασχολήσει την επιστήμη από την εποχή των πρώτων σύνθετων εργαλείων που εμφανίσθηκαν κατά τη βιομηχανική επανάσταση, αποτελώντας αντικείμενο του επιστημονικού πεδίου που ονομάζεται Εργονομία. (Αβούρης, 2000:16) Η επιστημονική περιοχή των Συστημάτων Ανθρώπου Μηχανής (Human-Machine Systems) έχει εδώ και πλέον από πέντε δεκαετίες ως αντικείμενο τη διερεύνηση και υλοποίηση αποτελεσματικής και αξιόπιστης επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπων και μηχανικών συστημάτων. Η μελέτη της διαδικασίας Αλληλεπίδρασης ή Επικοινωνίας Ανθρώπου Υπολογιστή 4 (ΕΑΥ) μπορεί να θεωρηθεί ως υποσύνολο της επιστημονικής περιοχής των Συστημάτων Ανθρώπου Μηχανής, εφόσον αφορά στην επικοινωνία του ανθρώπου με μία συγκεκριμένη κατηγορία μηχανών, αυτή των ψηφιακών υπολογιστών σε όλες τις μορφές τους. του περιβάλλοντος με τρόπο τέτοιο που ο άνθρωπος θα έχει την εντύπωση ότι αλληλεπιδρά με το ψηφιακά ενισχυμένο περιβάλλον και όχι με την ενσωματωμένη υπολογιστική. 4 Human-Computer Interaction.

3 Ο άνθρωπος είναι το μόνο από τα έμψυχα όντα που δύναται να κατασκευάζει τεχνουργήματα, συσκευές και συστήματα τα οποία επεκτείνουν σε απόσταση και σε χρόνο την ικανότητά του να επηρεάζει τους άλλους ανθρώπους και το περιβάλλον του μέσω δράσεων, σημάτων ή μηνυμάτων που δημιουργεί και μεταδίδει. Στη σημερινή εποχή του ψηφιακού πολιτισμού, οι Τεχνολογίες της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ) θεωρούνται απαραίτητες για την υποστήριξη υψηλής ποιότητας διαμεσολαβημένης επικοινωνίας και ανταλλαγής πληροφορίας αλλά και άλλων διαδικασιών της καθημερινής ζωής. Στο πλαίσιο αυτών των δραστηριοτήτων, ο άνθρωπος εμπλέκεται σε ενδοπροσωπικό επίπεδο (Μακ Κουέϊλ, 2003:29-30) σε διαδικασίες χρήσης συσκευών ή μηχανικών συστημάτων που ελέγχονται από υπολογιστές. Η συνεχής και ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη στην εποχή μας καθιστά τα συστήματα αυτά ολοένα πιο ισχυρά και αποδοτικά ως προς την υπολογιστική τους ισχύ, αλλά παράλληλα αυξάνει την πολυπλοκότητά τους και δυσκολεύει την κατανόηση της λειτουργίας τους από τον άνθρωπο. Για να είναι δυνατή η συμμετοχή όσο το δυνατόν περισσοτέρων ανθρώπων στη σύγχρονη εξέλιξη των ΤΠΕ είναι απαραίτητο να διευκολυνθεί η διαδικασία επικοινωνίας ή αλληλεπίδρασης μεταξύ του ανθρώπου και των συστημάτων αυτών, η οποία υποστηρίζεται από τα συστήματα διεπαφής (interfaces) ή αλλιώς από τις διεπιφάνειες χρήστη (user interfaces). Παράλληλα, η δυνατότητα σμίκρυνσης των υπολογιστών κατέστησε εφικτή την ενσωμάτωσή τους μέσα σε απλές συσκευές καθημερινής οικιακής χρήσης, σε βιομηχανικά συστήματα και διατάξεις αυτοματισμού, σε αυτοκίνητα, μηχανές τραπεζικών συναλλαγών και σε οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο, μηχανικό ή μή μπορεί να φανταστεί κανείς. Συγχρόνως κατέστη δυνατή η ασύρματη ή ενσύρματη δικτύωση των ψηφιακά ενισχυμένων αυτών αντικειμένων μεταξύ τους αλλά και με την υποδομή του διαδικτύου. Κατά συνέπεια, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού στις σύγχρονες κοινωνίες αλληλεπιδρά σε καθημερινή βάση με υπολογιστές, με συσκευές καθημερινής χρήσης ή με απλά αντικείμενα που ενσωματώνουν υπολογιστές και επικοινωνούν μεταξύ τους αλλά και με το διαδίκτυο. Αν λάβουμε υπόψη μας τώρα ότι, στην εποχή μας, πολλά από τα μηχανικά τεχνουργήματα ενσωματώνουν κάποια μορφή υπολογιστικής, είναι δυνατό να διευρύνουμε το αντικείμενο του πεδίου της ΕΑΥ έτσι ώστε να αφορά στην της επικοινωνία μεταξύ ανθρώπου και οποιουδήποτε τεχνουργήματος ενσωματώνει υπολογιστική και να ορίσουμε τον τίτλο του πεδίου αυτού ως Επικοινωνία Ανθρώπου Μηχανής (Human Machine Communication).

4 Το επιστημονικό αυτό πεδίο βασίζεται εξ ορισμού στην παραδοχή ότι θα μπορούσαμε να αντιμετωπίσουμε την χρήση του υπολογιστή από τον άνθρωπο ως μία επικοινωνιακή πράξη, δηλαδή ως αλληλεπίδραση και όχι ως μια απλή εργαλειακή χρήση. Η προσέγγιση αυτή στοιχειοθετήθηκε με τη μορφή θεωρίας για πρώτη φορά το 1960 από τον Licklider 5. Σε συμφωνία με τον Licklider, ο Engelbart 6 (1962) διατύπωσε την άποψη ότι οι υπολογιστές θα μπορούσαν κατά βάσει να υποστηρίζουν τη διαδικασία της ανθρώπινης επικοινωνίας. Οι ερευνητικές προσπάθειες των Licklider και Engelbart ενστερνίστηκαν μια καινούργια για την εποχή τους αντίληψη όσον αφορά στη διαδικασία της αλληλεπίδρασης ανθρώπου μηχανής, ορίζοντάς την ως μία επικοινωνιακή πράξη, μοντελοποιημένη πάνω στο πρότυπο του διαλόγου μεταξύ συνεργατών και οδηγώντας τελικά στη γέννηση του προσωπικού υπολογιστή. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, ο υπολογιστής δεν θα έπρεπε να θεωρείται απλά μία λογική μηχανή που εκτελεί συγκεκριμένες εργασίες αλλά ένα «δυναμικό μέσο ενδοπροσωπικής 7 επικοινωνίας». (Bardini, 2000). Κεντρικής σημασίας εξέλιξη προς την κατεύθυνση αυτή ήταν η απόδοση στον υπολογιστή μίας βασικής ανθρώπινης ιδιότητας: της ικανότητας επικοινωνίας μέσω της γλώσσας. Η αναγνώριση του υπολογιστή ως μέσου και η έλευση της δυνατότητας δικτύωσης και επικοινωνίας μεταξύ των υπολογιστών οδηγεί κατ επέκταση στην ανάδειξή του ως μέσου διαμεσολαβημένης επικοινωνίας. Η έλευση του διαδικτύου και των άλλων δικτύων ενσύρματης ή ασύρματης επικοινωνίας δίνει πλέον τη δυνατότητα στους υπολογιστές για διαμεσολάβηση της σύγχρονης ή ασύγχρονης επικοινωνίας και της συνεργασίας μεταξύ δύο ή περισσοτέρων ανθρώπων, απομακρυσμένων ή μη. Η επικοινωνιακή αυτή μορφή ορίζεται ως «από-υπολογιστή-διαμεσολαβημένη επικοινωνία» (computer-mediated communication) (December, 1996). Αν υποθέσουμε ότι δύο άτομα επικοινωνούν διαμέσου του διαδικτύου, τότε καθένας τους επικοινωνεί καταρχήν με τον υπολογιστή διαμέσου του οποίου έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο. Μπορούμε δηλαδή να θεωρήσουμε τον υπολογιστή ως μία προσωπική πύλη του κάθε ατόμου που το χρησιμοποιεί προς ένα δίκτυο ομοιογενώς εξοπλισμένων ατόμων/χρηστών. Η σύζευξη του χρήστη και της προσωπικής του πύλης γίνεται το σημείο ή σύστημα διεπαφής, όπου μεταφράζεται 5 στο άρθρο του με τίτλο Man-Computer Symbiosis (Licklider, 1960). Στην ουσία όμως ο Licklider δεν εννοούσε «συμβίωση» αλλά «συνεργασία» (Fuchs, Schwarz & Flemisch, 2014:118) 6 Όταν ο Licklider το 1960 πρότεινε την ιδέα της «συμβίωσης ανθρώπου-υπολογιστή», ο Engelbart ξεκινούσε την ερευνητική του πορεία ως επικεφαλής του προγράμματος «Πλαίσιο για την Ενίσχυση της Ανθρώπινης Ευφυΐας» (Augmentation of Human Intellect - ΑΗΙ) στο Standford Research Institute (SRI). (Bardini, 2000). 7 Όπως αυτή ορίζεται από τον Μακ Κουέϊλ (2003:29-30).

5 και απ όπου στη συνέχεια διοχετεύεται πληροφορία σε άλλους χρήστες, διαμέσου του δικτύου. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, η διαδικασία της επικοινωνίας ανθρώπου υπολογιστή μπορεί να θεωρηθεί ως μία μορφή ενδοπροσωπικής επικοινωνίας που αποτελεί υποσύνολο της διαδικασίας της απο-υπολογιστήδιαμεσολαβημένης επικοινωνίας, η οποία έχει σαφώς κοινωνική διάσταση. Ας θεωρήσουμε σε αυτό το σημείο δύο διαφορετικές κατηγορίες οντοτήτων, τις φυσικές (τα τεχνουργήματα 8 που σχεδιάζουμε, κατασκευάζουμε και χρησιμοποιούμε) και τις κοινωνικές (με τις οποίες επικοινωνούμε). Σύμφωνα με την Suchman (1987), μέχρι τη δεκαετία του 80 τα υπολογιστικά τεχνουργήματα 9 ανήκαν σαφώς στην πρώτη κατηγορία, ενώ ο όρος «αλληλεπίδραση» 10 χρησιμοποιούνταν για την περιγραφή μίας καθαρά διαπροσωπικής δραστηριότητας. Από την δεκαετία του 80 και μετά όμως, ο όρος αυτός συναντάται συχνά στη διεθνή βιβλιογραφία αναφορικά με την επικοινωνιακή δραστηριότητα μεταξύ ανθρώπων και κάποιων υπολογιστικά υποστηριζόμενων συσκευών ή αντικειμένων. Συχνά, σε υπολογιστικές οντότητες οι οποίες ενσωματώνουν τεχνητή νοημοσύνη αποδίδεται η δυνατότητα για «εμπρόθετη δράση» και «επίδραση». Δημιουργείται δηλαδή στους χρήστες αυτών των οντοτήτων η εντύπωση ότι η υπολογιστική οντότητα με την οποία αλληλεπιδρούν μπορεί να ενεργεί σκόπιμα, με πρόθεση, να επιδρά και επομένως να λειτουργεί ως φορέας κοινωνικής δράσης (agent). Αυτή η εντύπωση συνήθως δημιουργείται γιατί κάθε ενέργεια του χρήστη προκαλεί μία άμεση αντίδραση από την πλευρά της μηχανικής οντότητας αλλά και λόγω κατάλληλων διαδικασιών σχεδιασμού που υποστηρίζουν την προσομοίωση νοήμονος συμπεριφοράς. Ανεξάρτητα πάντως από το αν μία υπολογιστική οντότητα δίνει την εντύπωση ότι συμπεριφέρεται ως κοινωνική οντότητα ή όχι, συχνά δανειζόμαστε όρους από την διαπροσωπική επικοινωνία (διάλογος, συζήτηση, κλπ.) για να περιγράψουμε το φαινόμενο επικοινωνίας ανθρώπου μηχανής. Η έρευνα και η ανάπτυξη ευφυών υπολογιστικών συστημάτων και τεχνουργημάτων εξελίχθηκε τις τελευταίες πέντε δεκαετίες παράλληλα με την έρευνα για την επικοινωνία ανθρώπου μηχανής. Οι προσπάθειες για δημιουργία Τεχνητής Νοημοσύνης θεωρούνται ότι έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας όταν αφορούν στην υποστήριξη εξειδικευμένων δραστηριοτήτων, σε περιορισμένα 8 artefacts 9 Ο όρος «υπολογιστικά ή ψηφιακά τεχνουργήματα» θα χρησιμοποιηθεί στο κείμενο αυτό για να περιγράψει τα αντικείμενα, η λειτουργία των οποίων υποστηρίζεται από υπολογιστές. 10 Στο κείμενο αυτό ο όρος «αλληλεπίδραση» χρησιμοποιείται σύμφωνα με τη σημασία που του αποδίδεται στο πλαίσιο των κοινωνικών επιστημών: δηλαδή της επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπων.

6 πλαίσια και λειτουργούν κάτω από σχετικά ελεγχόμενες συνθήκες. Υποστηρίζοντας αυτές τις προσπάθειες η Γνωσιακή Επιστήμη έχει αποπειραθεί να εξηγήσει τη νοημοσύνη ως φαινόμενο το οποίο οφείλεται στη νευροφυσιολογία του ανθρωπίνου εγκεφάλου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι αποκλειστικά και μόνο ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Η άποψη αυτή αποσυνδέει τις έννοιες της νοημοσύνης και της δυνατότητας συλλογισμού από την αναγκαιότητα του να αποδίδονται καθαρά και μόνο σε ανθρώπινες οντότητες, καθιστώντας έτσι αποδεκτή την πιθανότητα της ενσωμάτωσης κάποιας μορφής νοημοσύνης σε υπολογιστικά τεχνουργήματα. Η ανάδυση των τεχνολογικών συστημάτων διάχυτης υπολογιστικής και του διαδικτύου των πραγμάτων όμως, φέρνει στο προσκήνιο μία νέα συνθήκη όσον αφορά στην επικοινωνία των ανθρώπων με την υπολογιστική σε όλες της τις μορφές, την πολυπλοκότητα και τις συνέπειες της οποίας σε πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο δεν κατανοούμε ακόμα πλήρως. Για να γίνει επομένως κατανοητή αυτή η νέα συνθήκη και οι νέες μορφές αλληλεπιδράσεων που καθίστανται δυνατές, είναι σημαντικό να μελετήσουμε τους τρόπους με τους οποίους η υπολογιστική εκτείνεται πλέον εκτός των ορίων των μέχρι σήμερα αποδεκτών μοντέλων και αντιλήψεων για την πληροφορική και επεκτείνεται φυσικά αλλά και εννοιολογικά στο περιβάλλον και σε οποιαδήποτε φυσικά και συμβολικά, υλικα ή άυλα αντικείμενα. Με τον τροπο αυτό, η διαδικασία της επικοινωνίας και της αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με τη διάχυτη (pervasive) και πανταχού παρούσα (ubiquitous) υπολογιστική και τα ψηφιακά τεχνουργήματα που συμμετέχουν σε αυτή, χωρικοποιείται και καθίσταται πλέον υπόρρητη (implicit) 11, διαρκής (persistent) αλλά μή ορατή 12 (invisible). Παράλληλα, υπολογιστικά τεχνουργήματα ενσωματώνονται στο ανθρώπινο σώμα, είτε ως φορετές συσκευές ή ως διεισδυτικά εμφυτευμένες (invasive) προσθετικές ενισχύσεις, με στόχο να βελτιώσουν τις αισθητηριακές και γνωστικές του λειτουργίες. Η επέκταση και ενσωμάτωση της υπολογιστικής σε αυτά τα πλαίσια είναι δυνατό να μεταβάλλει τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον και τα αντικείμενα που το συνιστούν με τρόπους που ακόμα δεν έχουν γίνει ικανοποιητικά κατανοητοί. Σε μία προσπάθεια λοιπόν να κατανοήσουμε τη σημασία αυτών των εξελίξεων για τον άνθρωπο, είναι σημαντικό να συζητηθεί το ζήτημα της αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με τα τεχνουργήματα γενικότερα και το κατά 11 Για τον ορισμό του όρου implicit interaction δες Rizopoulos & Charitos (2006:3-4). 12 ή γενικότερα μη αισθητηριακά αντιληπτή με τη σαφήνεια που είναι αντιληπτή η αλληλεπίδραση με έναν επιτραπέζιο υπολογιστή ή ένα smartphone.

7 πόσον τα τεχνουργήματα συνιστούν οντότητες που δρουν (actors) και φέρουν δυνατότητα για κοινωνική δράση (agency), επιδρούν δηλαδή με κάποιο τρόπο κοινωνικά σε άλλους ανθρώπους ή σε έμβια ή άψυχα αντικείμενα, στο πλαίσιο δικτύων-δρώντων (actor networks) (Latour, 2005). Πριν όμως αποπειραθούμε αυτή τη διερεύνηση, θα εξηγήσουμε συνοπτικά τι είναι το διαδίκτυο των πραγμάτων και μέσω ποιών διαδικασιών πρόκειται να υλοποιηθεί. 3. Το Διαδίκτυο των Πραγμάτων Το «Διαδίκτυο τον Πραγμάτων» (Internet of Things - IoT) αποτελεί ένα όραμα σύμφωνα με το οποίο το διαδίκτυο επεκτείνεται στο φυσικό κόσμο, εμπεριέχοντας και συνδέοντας πράγματα, φυσικά αντικείμενα της καθημερινότητας 13 και τεχνουργήματα 14 (Mattern & Floerkemeier, 2010). Το διαδίκτυο των πραγμάτων είναι ένα παγκόσμιο δίκτυο υπολογιστών, αισθητήρων (sensors) και ενεργοποιητών (actuators), που συνδέονται μεταξύ τους μέσω πρωτοκόλλων του διαδικτύου (Pfister, 2011:29). Αυτό σημαίνει ότι τα φυσικά πράγματα μπορούν πλέον να συνδέονται μεταξύ τους αλλά και με τον ψηφιακό κόσμο, μπορούν να ελέγχονται απο απόσταση και να λειτουργούν ως σημεία πρόσβασης για διαδικτυακές υπηρεσίες. Είναι σημαντικό να τονισθεί ότι αν και οι τεχνολογίες που οδηγούν στην υλοποίηση του οράματος αυτού εξελίσσονται ταχύτατα, το όραμα αυτό δεν έχει ακόμα υλοποιηθεί. Αν υποθέσουμε όμως ότι η εξέλιξη των συγκεκριμένων τεχνολογιών θα συνεχιστεί χωρίς προβλήματα, υποθέτουμε ότι κάτι τέτοιο θα πραγματοποιηθεί στο εγγύς μέλλον. Σε κάθε περίπτωση πάντως, οι εξελίξεις στο χώρο της μικροηλεκτρονικής, των τεχνολογιών τηλεπικοινωνίας και της υπολογιστικής έχουν οδηγήσει σε σμίκρυνση των μικρο-ελεγκτών (microcontrollers), βελτίωση της ποιότητας των αισθητήρων, πτώση του κόστους των συσκευών αυτών και σημαντική μείωση της κατανάλωσης ενέργειας για την λειτουργία τους. Ως συνέπεια των παραπάνω, συσκευές αυτού του είδους ενσωματώνονται όλο και περισσότερο σε αντικείμενα της καθημερινότητας. Τα αντικείμενα αυτά σταδιακά μπορεί να γίνονται «ευφυή» και να αντιλαμβάνονται πληροφορίες για το τι συμβαίνει στο πλαίσιο (context) στο οποίο είναι εγκατεστημένα κάνοντας χρήση αισθητήρων. Ακόμη, αξιοποιώντας τις δυνατότητες δικτύωσης που διαθέτουν μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους, να λειτουργούν συνδυαστικά, να έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες διαδικτύου και να 13 η χρήση των οποίων δεν διαμεσολαβείται απαραίτητα απο κάποια τεχνολογία. 14 τα οποία ενσωματώνουν κάποιου είδους τεχνολογία, αναλογική η ψηφιακή, που διαμεσολαβεί τη χρήση τους.

8 αλληλεπιδρούν με δικτυακά συνδεδεμένους ανθρώπους (Mattern & Floerkemeier, 2010:2). 3.1 Τα τεχνουργήματα «αισθάνονται» το περιβάλλον Στο σημείο αυτό θεωρείται χρήσιμο να γίνει συνοπτική αναφορά στις συγκεκριμένες τεχνολογικές εξελίξεις, οι οποίες τα τελευταία 15 χρόνια έχουν οδηγήσει στην υλοποίηση του οράματος του IoT. Καταρχάς, η συνεχής εξέλιξη των τεχνολογιών μικροεπεξεργαστών σήμαινε ότι όλα τα ψηφιακά συστατικά μέρη ενός υπολογιστή θα μπορούσαν να ενσωματωθούν σε ένα chip που ονομάζεται μικροελεγκτής (micro-controller) (Pfister, 2011:1). Με τον τρόπο αυτό κατέστη δυνατή η κυκλοφορία χαμηλού κόστους και ιδιαίτερα μικρού μεγέθους μικρο-ελεγκτών που είναι αρκετά ισχυροί ώστε να μπορούν να συνδεθούν με το διαδίκτυο. Στο παρελθόν, ο προγραμματισμός αυτών των μικροσκοπικών συσκευών απαιτούσε τη χρήση εξειδικευμένου λογισμικού το οποίο δεν απευθυνόταν στην πλειονότητα των προγραμματιστών. Το γεγονός ότι κάποιοι μικρο-ελεγκτές μπορούν πλέον να υποστηρίζουν σύγχρονες και ευρέως διαδεδομένες πλατφόρμες προγραμματισμού σημαίνει ότι όλο και περισσότεροι προγραμματιστές μπορούν πλέον να χρησιμοποιούν την ίδια γλώσσα προγραμματισμού για να αναπτύσσουν λογισμικό για μικρές ενσωματωμένες συσκευές αλλά και για smartphones, PCs, ή και εξυπηρετητές (servers) (Pfister, 2011:v). Κατά συνέπεια, οι παραπάνω εξελίξεις οδήγησαν στο να μπορέσουν πολύ περισσότεροι επαγγελματίες ή και ερασιτέχνες προγραμματιστές να δημιουργήσουν σχετικά εύκολα και με χαμηλό κόστος συστήματα τα οποία αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον με πολλούς δυνατούς τρόπους χρησιμοποιώντας την πληθώρα από συσκευές αισθητήρων που υπάρχουν και που μπορούν να καταγράφουν φαινόμενα του περιβάλλοντος και να αποθηκεύουν τις μετρήσεις τους στη μνήμη του μικρο-ελεγκτή. Συγχρόνως, η δυνατότητα χρήσης των κοινών πρωτοκόλλων επικοινωνίας του διαδικτύου από τις συσκευές αυτές σημαίνει ότι είναι δυνατή η πρόσβαση και αξιοποίηση πολλών δικτυακών υπηρεσιών για τη διαχείριση των δεδομένων που καταγράφονται, δηλαδή για την αποθήκευση, την οπτικοποίηση και τη διαμοίραση αυτών σε άλλους ανθρώπους. Οι τεχνολογίες αυτές έχουν ήδη αξιοποιηθεί σε αρκετές περιπτώσεις από ομάδες ή κοινότητες ανθρώπων για την καταγραφή δεδομένων που αφορούν σε φαινόμενα του φυσικού κόσμου και την οπτικοποίηση και επικοινωνία αυτών μέσω του διαδικτύου, σε μία διαδικασία με δομή «από κάτω προς τα πάνω» (bottom up), η οποία παρέχει την καταγεγραμμένη πληροφορία στους πολίτες και όχι μόνο στους φορείς εξουσίας.

9 3.2 Τα φυσικά αντικείμενα ενισχύονται ψηφιακά και επικοινωνούν Εκτός από τις προαναφερθείσες, μια σειρά από άλλες τεχνολογίες παρέχουν τη δυνατότητα στους υπολογιστές να αναγνωρίσουν φυσικά αντικείμενα μέσω ασύρματης εκπομπής πολύ μικρού μεγέθους πληροφορίας. Μία τέτοια ψηφιακή τεχνολογία αναγνώρισης είναι η RFID (Radio Frequency IDentification). Όπως και η τεχνολογία των γραμμωτών κωδίκων (bar codes), έτσι και η τεχνολογία RFID χρειάζεται την τοποθέτηση ετικετών (tags) σε φυσικά αντικείμενα, φτιαγμένα ή όχι από τον άνθρωπο, με σκοπό την αναγνώριση και ταυτοποίησή τους. Οι ετικέτες RFID δεν χρειάζεται να είναι ορατές για να διαβαστούν από το σύστημα. Το σύστημα ανάγνωσης (RFID reader) στέλνει σήμα στην ετικέτα RFID, η ετικέτα το λαμβάνει και επιστρέφει στον υπολογιστή μία σύντομη στοιχειοσειρά έτσι ώστε το σύστημα ανάγνωσης να αναγνωρίσει την ετικέτα και κατ επέκταση το αντικείμενο (Igoe, 2012:1). Η τεχνολογία RFID είναι ιδανική για να δώσει τη δυνατότητα στον υπολογιστή να αναγνωρίσει, με ασύρματη επικοινωνία, μία σειρά από φυσικά αντικείμενα ευρισκόμενα σε σχετικά μικρή απόσταση από την κεντρική μονάδα. Η τεχνολογία αυτή όμως δεν υποστηρίζει τη μέτρηση της ισχύος του σήματος και επομένως δεν μπορεί να οδηγήσει στην αναγνώριση θέσης του αντικειμένου στο χώρο. Μια τεχνολογία που υποστηρίζει αυτή τη λειτουργία χρησιμοποιείται στις συσκευές ibeacon 15, που αξιοποιούν το πρωτόκολλο ασύρματης επικοινωνίας Bluetooth και υποστηρίζουν τη μέτρηση της ισχύος του σήματος των συσκευών ibeacon και την εξαγωγή συμπερασμάτων για τη θέση τους στο χώρο. Τέτοια συστήματα είναι εξαιρετικά χρήσιμα για αναγνώριση θέσης σε κλειστούς χώρους, όπου η τεχνολογία GPS δεν λειτουργεί ικανοποιητικά. Τα ibeacons μπορούν εύκολα να ενσωματωθούν με ένα φυσικό αντικείμενο και να το εντάξουν στη διαδικασία της αναγνώρισης θέσης, καθιστώντας το ψηφιακά ενισχυμένο. Τέλος, μια αρκετά διαδεδομένη τεχνολογία είναι ο κώδικας QR (Quick Response Code). Πρόκειται για έναν γραμμωτό κώδικα δύο διαστάσεων, που στοχεύει στην γρήγορη αποκωδικοποίηση των δεδομένων, που περιέχονται στον κώδικα. Η χρήση ενός QR Code και η τοποθέτησή του πάνω σε ένα φυσικό αντικείμενο, ενισχύει ψηφιακά το αντικείμενο ενσωματώνοντας στην μορφή του ένα οπτικά αντιληπτό στοιχείο το οποίο λειτουργεί ως σύνδεσμος με μια ιστοσελίδα. Ουσιαστικά το QR Code αποτελεί μία «θήκη» όπου μπορεί να εμφωλιασθεί πληροφορία, δυνάμει προσβάσιμη, από τον χρήστη όταν σαρώσει το QR Code με 15

10 κατάλληλη εφαρμογή εγκατεστημένη στη φορητή συσκευή επικοινωνίας του. Παράλληλα το QR Code υλοποιεί μια σύνδεση δικτυακά ευρισκόμενης πληροφορίας με το φυσικό κόσμο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον επίσης προκαλούν οι δημιουργικές δυνατότητες της τεχνολογίας αυτής, αφού το οπτικό στοιχείο του QR Code μπορεί να παραχθεί από τον οποιονδήποτε και να περιέχει πρόσβαση σε οποιασδήποτε μορφής πληροφορία. Πριν όμως διερευνήσουμε τη σημασία των τεχνολογικών αυτών εξελίξεων για τον άνθρωπο, θεωρούμε σημαντικό να συζητήσουμε τη σχέση του ανθρώπου με τα υλικά και άυλα πράγματα και τα αντικείμενα, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί στην εποχή μας. 4. Η σχέση ανθρώπου και πραγμάτων Στόχος του κεφαλαίου αυτού είναι να λειτουργήσει ως αφετηρία για τη διαμόρφωση ενός θεωρητικού πλαισίου, για τη κατανόηση της χρήσης και του αντίκτυπου των τεχνολογιών διάχυτης υπολογιστικής και του διαδικτύου των πραγμάτων στον άνθρωπο και το περιβάλλον. Για το λόγο αυτό θα γίνει μία σύντομη παρουσίαση επιλεγμένων σχετικών θεωρητικών προσεγγίσεων οι οποίες παρουσιάζουν αρκετά κοινά σημεία αλλά και σημαντικές διαφοροποιήσεις. 4.1 Η σχέση ανθρώπου και πραγμάτων υπό το πρίσμα μετα-υλιστικών θεωριών Κάποιες σύγχρονες μετα-υλιστικές προσεγγίσεις στη φιλοσοφία έχουν προσπαθήσει να μελετήσουν τη σχέση ανθρώπου πραγμάτων από μια λιγότερο ανθρωποκεντρική σκοπιά, με στόχο να κατανοήσουν όχι μόνο την πλευρά του ανθρώπου αλλά και εκείνη του «πράγματος» (thing). Ο Hodder (2012:7-8) ορίζει ως «πράγμα» μία οντότητα που έχει την ιδιότητα της παρουσίας (presence), δηλαδή έχει μία διάρθρωση (configuration) που διαρκεί στο χρόνο. Κάτι τέτοιο ισχύει και για όλα τα αντικείμενα. Γιατί τότε δεν χρησιμοποιούμε την έννοια «αντικείμενο» στη θέση της έννοιας «πράγμα»; Είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσουμε την λέξη «αντικείμενο» όσον αφορά σε υλικές

11 οντότητες η μορφή των οποίων παραμένει σχετικά πιο σταθερή κατά τη διάρκεια του χρόνου 16. Στο παρόν κείμενο υιοθετείται η οπτική ότι τα μη έμψυχα πράγματα είναι στατικά και σταθερά. Επιπρόσθετα, ο Hodder αναφερόμενος στον Heidegger (1971, σε Hodder 2012:8) θεωρεί ότι ένα αντικείμενο είναι κάτι το οποίο συλλογιζόμαστε ως απόμακρο από εμάς και τοποθετημένο απέναντί μας. Yποστηρίζει ότι οι οντότητες και τα αντικείμενα 17 γίνονται γνωστά στους ανθρώπους μόνο μέσω της υπόστασής τους ως πράγματα, δηλαδή ως έχοντα την τάση να συσσωρεύουν τους ανθρώπους και τα άλλα πράγματα σε ετερογενείς προσμείξεις (Hodder, 2012:13). Θεωρεί ότι μελετάμε τα πράγματα υπό το πρίσμα των συσχετισμών, που αυτά δύνανται να δημιουργούν μεταξύ τους αλλά και με τους ανθρώπους. Τα πράγματα συνήθως δεν είναι απομονωμένα. Έλκουν μεταξύ τους ροές και σχέσεις και ωθούν σε διάφορες διαμορφώσεις ή συναθροίσεις (assemblages 18 ) που μπορεί να αποτελούνται από ετερογενή συστατικά στοιχεία (Hodder, 2012:8). Η ίδια η φύση τους ως «πράγματα» σχετίζεται με αυτή τους την τάση για δημιουργία συσχετισμών και για ροή πληροφορίας από και προς αυτά αλλά και με τη δυνατότητα μεταβολής τους προς άλλες μορφές. Η τάση των πραγμάτων να φέρνουν τους ανθρώπους και άλλα πράγματα κοντά σε ετερογενείς προσμείξεις εξηγείται και από τον Heidegger (2008:43-51): συγκεκριμένα αναφέρεται στο παράδειγμα της γέφυρας ως ένα «πράγμα» που επιτελεί μία σειρά από λειτουργίες: καταρχήν συνδέει τις δύο όχθες, φέρνει ποταμό, όχθες και έδαφος σε σχέσεις αμοιβαίας γειτνίασης, δίνει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να διαβούν το ποτάμι ενώ αφήνει το ποτάμι να συνεχίσει την πορεία του κάτω από τη μορφή της κλπ. Οι γέφυρες οδηγούν, συνοδεύουν και συνδέουν με ποικίλους τρόπους. Όπως ακριβώς λέει ο Heidegger (2008:49) «η γέφυρα περισυλλέγει γύρω από τον εαυτό της με το δικό της τρόπο γη και ουρανό, τις θεότητες και τους θνητούς». Επομένως η γέφυρα, ως πράγμα, δύναται να ενεργοποιεί συσχετισμούς, να δημιουργεί τόπους, να εκφράζει αρκετά άλλα πράγματα και να λειτουργεί σε συμβολικό επίπεδο. 16 O Hodder αναφέρει το εξής παράδειγμα: είναι πιο πιθανό να αποκαλέσουμε ένα σύννεφο «πράγμα» παρά «αντικείμενο», αν και το σύννεφο αυτό μπορεί να αποτελεί αντικείμενο μελέτης η παρατήρησης. Αντικείμενο συλλογισμού μπορεί να θεωρηθεί η οποιαδήποτε έννοια. 17 οι οντότητες (bounded essences) και τα αντικείμενα (τα οποία στέκουν όρθια απέναντι από τους ανθρώπους). 18 ήτοι συνονθυλεύματα ή συσσωρεύσεις ετερόκλητων πραγμάτων και στοιχείων χωρίς οργανική σύνδεση, που περιλαμβάνουν ανθρώπους, πράγματα και οργανισμούς ή μεγαλύτερης κλίμακας φορείς κοινωνικής δράσης.

12 Μπορούν άραγε και οι άνθρωποι να θεωρηθούν ως πράγματα; Ο ανθρώπινος νούς είναι ένα «πράγμα» το οποίο συνίσταται σε ιδιαίτερα πολύπλοκες νευρωνικές διεργασίες και συσχετισμούς, ενώ συγχρόνως παραμένει πολύ στενά συνδεδεμένο με τον εξωτερικό κόσμο και την πολιτισμική και περιβαλλοντική πληροφορία που εμπεριέχεται εκεί (Hodder, 2012:9). Ακολουθώντας μία συγγενική προσέγγιση, ο Bryant (2011) μελετά τα αντικείμενα εστιάζοντας στην ιδιότητά τους να είναι μη υποκειμενικά (subjectless object), δηλαδή να αναφέρονται στη δική τους αντικειμενική υπόσταση και να μην αποτελούν απαραίτητα τον αντίποδα ενός υποκειμένου. Η διερεύνησή του στοχεύει στον επαναπροσδιορισμό των διαφοροποιήσεων μεταξύ του ανθρώπου και του αντικειμένου και όχι στο να δοθεί προτεραιότητα στη θεώρηση των αντικειμένων έναντι αυτής των ανθρώπων. Όμως, στην οντολογία που προτείνει ο Bryant, υπάρχει μόνο μία κατηγορία, αυτή των αντικειμένων. Συνεπώς, οι άνθρωποι δεν διαχωρίζονται αλλά θεωρούνται ως ένα ακόμη είδος αντικείμενων, που υπάρχουν και εποικίζουν τον κόσμο, κάθε ένα από τα οποία έχει τις δικές του δυνατότητες και χαρακτηριστικά (Bryant, 2011:20). Αν λάβουμε τώρα υπόψη ότι τα περισσότερα συστατικά στοιχεία του διαδικτύου των πραγμάτων είναι ουσιαστικά αντικείμενα, υλικά δηλαδή πράγματα με σταθερή μορφή και διαμόρφωση, τίθεται το ερώτημα αν θα μπορούσαμε να προτείνουμε έναν όρο που να αντιστοιχεί με μεγαλύτερη ακρίβεια στο συγκεκριμένο τεχνολογικό σύστημα: αυτόν του «Διαδικτύου των Αντικειμένων» (Internet of Objects); Αυτός ο όρος όμως θα ήταν μάλλον περιοριστικός. Ο όρος διαδίκτυο των πραγμάτων θεωρείται ως καταλληλότερος γιατί η έννοια του πράγματος, όπως προαναφέρθηκε, εμπεριέχει τη τάση για συσσώρευση με άλλα πράγματα αλλά και με ανθρώπους σε ετερογενείς προσμείξεις. Αυτή ακριβώς η ιδιότητα του όρου αντανακλά ορθότερα τη σύσταση, τη δομή και τη λειτουργία του διαδικτύου των πραγμάτων. 4.2 Η σχέση ανθρώπου και πραγμάτων υπό το πρίσμα μετα-γνωστικών θεωριών αλληλεπίδρασης Στο παρόν υποκεφάλαιο, θα εξεταστούν κάποιες θεωρητικές προσεγγίσεις, οι οποίες έχουν χρησιμοποιηθεί συχνά στη διεθνή βιβλιογραφία της επικοινωνίας ανθρώπου υπολογιστή, αναφορικά με το σχεδιασμό και τη αξιολόγηση αλληλεπιδραστικών συστημάτων. Οι προσεγγίσεις αυτές θεωρείται ότι βοηθούν στην κατανόηση της συνθήκης η οποία διαμορφώνεται, ως αποτέλεσμα της υλοποίησης του διαδικτύου των πραγμάτων, των νέων σχέσεων και

13 αλληλεπιδράσεων μεταξύ ανθρώπων και πραγμάτων και της κατανεμημένης δυνατότητας για δράση που φέρει η κάθε μία από αυτές τις οντότητες. Σύμφωνα με τους Kaptelinin & Nardi (2006) άλλωστε, η αξιοποίηση πολλαπλών θεωρητικών προσεγγίσεων για αυτό το σκοπό είναι ιδιαίτερα χρήσιμη και δόκιμη καθόσον βοηθά στην πολυδιάστατη θεώρηση πολύπλοκων φαινομένων όπως αυτό της αλληλεπίδρασης με τη διάχυτη υπολογιστική και το διαδίκτυο των πραγμάτων. Οι θεωρίες που πραγματεύεται το (4.2) έχουν αποκληθεί από τους Kaptelinin & Nardi (2006:9) μετα-γνωστικές γιατί έχουν αξιοποιηθεί στο πλαίσιο του αλληλεπιδραστικού σχεδιασμού για να διορθώσουν τα προβλήματα που διαγνώστηκαν ότι οφείλονται στους περιορισμούς των γνωστικών (cognitivist) προσεγγίσεων, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα απο τους θεωρητικούς του χώρου, μέχρι και τη δεκαετία του Θεωρία Δικτύου Δρώντων (Actor-Network Theory) Η θεωρία του Δικτύων-Δρώντων (Actor-Network Theory) 20 είναι μια περιγραφική θεωρία που στηρίζεται κατά βάσει σε εμπειρικές μελέτες περίπτωσης (Law, 2009:141). Λαμβάνει υπόψη τα αντικείμενα και τα τεχνουργήματα ως φορείς δράσης, αυτά καθ αυτά, σε μία συνεχή αλληλεπιδραστική σχέση με τους ανθρώπους σε δίκτυα-δρώντων (Kaptelinin & Nardi, 2006:196). Στο πλαίσιο των δικτύων αυτών μάλιστα, η διαφοροποίηση μεταξύ ανθρώπινου και μη-ανθρώπινου δρώντα είναι ήσσονος σημασίας ενώ τίποτε δεν έχει μορφή ή υφίσταται εκτός αυτού του δικτύου σχέσεων. Οι δρώντες αυτοί συνδέονται με σχεσιακούς δεσμούς ως φορείς δράσης στο ίδιο ολιστικού χαρακτήρα δίκτυο. Πρόκειται για μία ισχυρή αν και αμφιλεγόμενη μη-ανθρωπιστική συσχετιστική σημειωτική προσέγγιση. (Law, 2009:141). Τα δίκτυα στα οποία ανήκουν τα συμμετέχοντα δρώντα υποκείμενα (actors, actants) είναι ετερογενή και οι κόμβοι σε αυτά τα δίκτυα μπορεί να είναι άνθρωποι, τεχνουργήματα ή αντικείμενα γενικότερα. Η θεωρία όμως προτείνει μια συμμετρική σχέση ανάμεσα σε οποιοδήποτε κόμβο, είτε είναι άνθρωπος, είτε πράγμα είτε μη υλική έννοια (Kaptelinin & Nardi, 2006, σελ.196), ενώ ιδιαίτερη σημασία έχει ο αμοιβαίος καθορισμός μεταξύ αυτών των κόμβων. H Bennett στο βιβλίο της με τίτλο Vibrant Matter: a political ecology of things (2010:viii) θέτει ως στόχο τη διερεύνηση ευφυών και αειφόρων εμπλοκών και 19 και ακόμα χρησιμοποιούνται από ένα σημαντικό ποσοστό ερευνητών στο πεδίο της Επικοινωνίας Ανθρώπου Υπολογιστή διεθνώς. 20 Κύριοι εκφραστές της οι Latour (2005), Callon και Law (2009).

14 αλληλεπιδράσεων του ανθρώπου με φαινομενικά ζωντανά και δραστήρια πράγματα 21. Υποστηρίζει ότι τα πράγματα δεν έχουν μόνο τη δυνατότητα να παρεμποδίζουν τα σχέδια και τις επιθυμίες των ανθρώπων αλλά και να δρουν ως «περίπου δρώντες 22» ή ως δυνάμεις με δικές τους ροπές, τάσεις και τροχιές. Ακολουθώντας τον Latour 23, η Bennett ισχυρίζεται ότι τα πράγματα μπορούν να θεωρηθούν «δρώντα υποκείμενα» (actants) 24. Ένα δρών υποκείμενο αποτελεί φορέα δράσης που μπορεί να έχει ανθρώπινη ή μη-ανθρώπινη υπόσταση. Πρόκειται για μία οντότητα που μπορεί να κάνει πράγματα, να επιδεικνύει αποτελεσματικότητα, να επιφέρει συνέπειες μέσω της δράσης της και να δύναται να μεταβάλλει τη ροή των γεγονότων (Bennett, 2010:viii). Η Bennett προσπαθεί να αναδείξει την υλική δυνατότητα για κοινωνική δράση (agency) ή αποτελεσματική επίδραση των «μη-ανθρώπινων» ή «όχι και τόσο ανθρώπινων πραγμάτων»25 (2012:xiii) Η θεωρία της Δραστηριότητας Η Θεωρία της Δραστηριότητας (Activity Theory) 26 είναι μια ψυχολογική θεωρία που λειτουργεί ως πλαίσιο αλλά και περιγραφικό εργαλείο για την κατανόηση της σχέσης μεταξύ συνείδησης και δραστηριότητας (Nardi, 1996:7). Η έννοια της συνείδησης μελετάται στο πλαίσιο της καθημερινής πρακτικής 27. Η ανάλυση της δραστηριότητας δεν είναι δυνατό παρά να γίνει αντιληπτή στο πλαίσιο του κοινωνικού κόσμου, του οποίου το κάθε άτομο είναι οργανικό τμήμα. Σε μία συγγενική προσέγγιση με τη θεωρία του δικτύου-δρώντων, η θεωρία της δραστηριότητας λαμβάνει υπόψη τον κοινωνικό κόσμο ως αποτελούμενο από ανθρώπινα όντα και τεχνουργήματα. Τα τεχνουργήματα αυτά μπορεί να είναι φυσικά αντικείμενα, εργαλεία ή σημειωτικά συστήματα (Nardi, 1996:7-8). Βασική αρχή της θεωρίας της δραστηριότητας είναι η έννοια της διαμεσολάβησης. Η ανθρώπινη εμπειρία διαμορφώνεται μέσω των εργαλείων (tools) και των 21 Χρησιμοποιεί τον όρο: «ύλη που σφύζει από δραστηριότητα» (vibrant matter). 22 Ο όρος που χρησιμοποιεί η Bennett είναι: quasi agents, δηλαδή εν μέρει, περίπου ή παρόμοιοι με δρώντες. 23 O Latour χρησιμοποίησε τον όρο actant Politics of Nature (2004:237) 24 ως «δρών υποκείμενο» (actant) θεωρείται «οποιαδήποτε οντότητα η οποία δύναται να τροποποιεί μία άλλη οντότητα και που η επάρκειά της ως προς αυτό συνάγεται από την επίδοσή της» και δεν θεωρείται δεδομένη πριν ακόμα λάβει χώρα η δράση της (Bennett, 2010:viii). 25 Αυτή η δυνατότητα έχει ως ένα βαθμό υποβαθμισθεί, όπως ισχυρίζεται η Bennett (2010, :xi) από την πολιτική θεωρία και την ανθρωποκεντρική προσέγγιση που συνήθως ακολουθείται. 26 διατυπώθηκε για πρώτη φορά στη Σοβιετική Ένωση στις αρχές του 20 ου αιώνα και κύριοι εκφραστές της ήταν οι Lev Vygotsky, Alexei Leont'ev. 27 Με άλλα λόγια «είμαστε αυτό που κάνουμε».

15 σημειωτικών συστημάτων που χρησιμοποιούμε (Nardi, 1996:10). Αυτά τα πράγματα που λειτουργούν ως διαμεσολαβητές μας συνδέουν στενά και οργανικά με τον κόσμο. Η Nardi (1996:14) τονίζει ότι η θεωρία της δραστηριότητας δεν τοποθετείται απέναντι στη γνωσιακή επιστήμη αλλά αντίθετα επιδιώκει την εξέλιξή της αλλά με ένα ριζοσπαστικό τρόπο. Μια διάσταση της γνωσιακής προσέγγισης που χρήζει εξέλιξης αφορά στην εις βάθος κατανόηση της φύσης των πραγμάτων και των τεχνολογικά ενισχυμένων αντικειμένων τα οποία διαμεσολαβούν την ανθρώπινη δραστηριότητα, κάτι που η γνωσιακή επιστήμη έχει θεωρήσει λιγότερο σημαντικό και έχει αποφύγει να διερευνήσει. Για να κατανοήσουμε τη δραστηριότητα, είναι απαραίτητο να μελετήσουμε και να καταλάβουμε το ρόλο των τεχνουργημάτων στην καθημερινή ζωή και πιο συγκεκριμένα τον τρόπο με τον οποίο τα τεχνουργήματα ενσωματώνονται στις κοινωνικές πρακτικές. Επίσης η έννοια του «λειτουργικού οργάνου» συμπαραδηλώνει το στενό συσχετισμό που υφίσταται, σύμφωνα με τη θεωρία της δραστηριότητας, μεταξύ του ανθρώπου και του εργαλείου που χρησιμοποιεί και το οποίο διαμεσολαβεί την αντικειμενοστραφή (object-oriented) δραστηριότητα στην οποία συμμετέχει (Kaptelinin & Nardi, 2006: ). Σε αυτό το σημείο η θεωρία της δραστηριότητας βρίσκεται σε συμφωνία με την φαινομενολογική προσέγγιση. Τέλος πρέπει να τονισθεί ότι σε αντίθεση με τη θεωρία του δικτύου-δρώντων η θεωρία της δραστηριότητας αναγνωρίζει μια σαφώς ασύμμετρη σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους και τα πράγματα. Οι άνθρωποι έχουν συνείδηση, κίνητρα και προθέσεις, χρησιμοποιούν τεχνουργήματα τα οποία τους ενδυναμώνουν και δεν είναι ορθό να θεωρούνται απλά «κόμβοι» ή «φορείς δράσεις» σε ένα σύστημα. Τα τεχνουργήματα αποτελούν διαμεσολαβητές της ανθρώπινης σκέψης και συμπεριφοράς και ως εκ τούτου διαφοροποιούνται σαφώς από τους ανθρώπους ως κοινωνικούς φορείς δράσης ( Nardi, 1996:13). Άλλωστε μόνο οι άνθρωποι έχουν ανάγκες, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό διαμορφώνονται πολιτισμικά (Kaptelinin & Nardi, 2006:199) Η φαινομενολογική προσέγγιση στο πλαίσιο της έρευνας για την επικοινωνία ανθρώπου υπολογιστή Καταρχήν είναι αναγκαίο να ορίσουμε σε τι συνίσταται η φαινομενολογική προσέγγιση γενικότερα. Ο κόσμος μας αποτελείται από φαινόμενα. Η φαινομενολογία ορίζεται ως «η μελέτη του τρόπου με τον οποίο αυτά τα φαινόμενα παρουσιάζονται» (Leach, 1997: 83). Ο Merleau-Ponty (1962, p.292).υποστηρίζει ότι «ο στόχος της φαινομενολογικής προσέγγισης είναι να

16 εξετάζει λεπτομερώς την εμπειρία αυτή καθ αυτή για να προσεγγίσει την ουσία της». Σύγχρονες ερευνητικές προσπάθειες στο χώρο της Επικοινωνίας Ανθρώπου Μηχανής έχουν λάβει υπόψη τους τη φαινομενολογική προσέγγιση σε μια προσπάθεια κατανόησης της εμπειρίας του χρήστη ενός υπολογιστικού συστήματος, λαμβάνοντας όμως υπόψη την κοινωνική δράση και την κατασκευή κοινωνικών νοημάτων γύρω από τις χρησιμοποιούμενες τεχνολογίες. Η προσέγγιση αυτή στο πλαίσιο της Επικοινωνίας Ανθρώπου Μηχανής είναι γνωστή ως θεωρία της Ενσώματης Αλληλόδρασης (Dourish, 2001) ή «Κοινωνική Πληροφορική» (Social Computing) και έχει αρκετά κοινά σημεία με τη θεωρία της δραστηριότητας αλλά και με τη θεωρία του δικτύου-δρώντων. Ένας από τους κύριους εκφραστές της φαινομενολογίας, ο Heidegger (1962, σε Kaptelinin & Nardi, 2006:196) κατανοεί τη σκέψη ως αποτέλεσμα του «είναι», δηλαδή του «είναι μέσα στο κόσμο» που περιλαμβάνει και τα τεχνουργήματα που ο άνθρωπος έχει κατασκευάσει και χρησιμοποιεί. Διαπιστώνονται επίσης κοινά σημεία ανάμεσα στη θεώρηση του Heidegger αναφορικά με τη χρήση των αντικειμένων αυτών ως εξοπλισμού και στην προσέγγιση της θεωρίας της δραστηριότητας για τα εργαλεία ως διαμεσολαβητές μίας αντικειμενοστραφούς δραστηριότητας. Η φαινομενολογική προσέγγιση βρίσκεται σε συμφωνία με τις υπόλοιπες μεταγνωστικές θεωρίες που παρουσιάστηκαν εδώ, όσον αφορά στην αντίθεσή της στο διαχωρισμό μεταξύ σώματος και πνεύματος. Οι θεωρίες αυτές συμφωνούν ότι η σχέση μεταξύ των εσωτερικών νοητικών διεργασιών και του εξωτερικού κόσμου των τεχνουργημάτων και των άλλων ανθρώπων δεν μπορεί παρά να είναι δυναμική. Μάλιστα η φαινομενολογία υποστηρίζει ότι η ενότητα (unity) μεταξύ του ανθρωπίνου νου και του κόσμου που περιβάλλει τον άνθρωπο σχετίζεται με την αναγκαία σύνδεση του ανθρώπου με τα εργαλεία του κόσμου. Τέλος, τόσο η φαινομενολογία όσο και η θεωρία της δραστηριότητας αντιμετωπίζουν με συγγενικό τρόπο τα τεχνουργήματα, ως διαμεσολαβητές της ανθρώπινης εμπειρίας, και ως στενά συσχετισμένα με ένα στόχο με νόημα Τα πράγματα και τα τεχνουργήματα ως φορείς δράσης Λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω θεωρητικές προσεγγίσεις, θα εξεταστεί η δυνατότητα που διαθέτουν τα υλικά πράγματα και τα τεχνουργήματα να αποτελούν φορείς δράσης (agents), να φέρουν δηλαδή δυνατότητα για δράση (agency). Για το λόγο αυτό, είναι σημαντικό πρώτα να ορίσουμε τα κριτήρια τα

17 οποία είναι απαραίτητο να ικανοποιεί μια οντότητα για να θεωρηθεί ότι φέρει δυνατότητα για δράση. Αρχικά οι Kaptelinin & Nardi (2006: ) ορίζουν την υπόσταση του ανθρώπου ως υποκειμένου και φορέα κοινωνικής δράσης ως την «ικανότητα αλλά και την ανάγκη για δράση». Στη συνέχεια συμπληρώνουν τον ορισμό των κριτηρίων αυτών με την «ικανότητα να παράγει ένα αποτέλεσμα (effect)». Η ικανότητα αυτή, σύμφωνα με τη θεωρία της δραστηριότητας, αποτελεί χαρακτηριστικό του οποιουδήποτε πράγματος υπάρχει φυσικά ή εννοιολογικά. Ένα πιο συγκεκριμένο κριτήριο για την υπόσταση ενός φορέα δράσης είναι επίσης: «η παραγωγή ενός αποτελέσματος ως συνέπεια μιας πρόθεσης». Οι άνθρωποι μπορούν να ικανοποιήσουν και τα δύο αυτά κριτήρια, αλλά μόνο οι άνθρωποι μπορούν να ικανοποιήσουν και ένα τρίτο κριτήριο: να αναπτύξουν τις δικές τους προθέσεις, βάσει των αναγκών τους και να ικανοποιήσουν αυτές τους τις ανάγκες, δρώντας πάνω σε άλλες οντότητες, ανθρώπινες ή μη. Η ανάγκη για δράση εμπεριέχει τόσο βιολογικές όσο και πολιτισμικές επιμέρους ανάγκες και κανένα φυσικό υλικό, πράγμα ή τεχνούργημα δεν μπορεί να ικανοποιήσει το τρίτο αυτό κριτήριο. Στη συνέχεια, οι Kaptelinin & Nardi (2006: ), στηριγμένοι στις βασικές αρχές της θεωρίας της δραστηριότητας, προτείνουν μια τυπολογία στο πλαίσιο της οποίας κατηγοριοποιούνται όλες οι υπάρχουσες οντότητες βάσει μιας σειράς διαστάσεων που αφορούν στην υπόσταση του ανθρώπου ως φορέα κοινωνικής δράσης. Με τον τρόπο αυτό, δίνεται η δυνατότητα διαφοροποίησης μεταξύ τύπων δρώντων και επιπέδων δυνατότητας δράσης που αυτοί μπορούν να φέρουν. Σύμφωνα με αυτή την κατηγοριοποίηση, τα φυσικά πράγματα (φυσικά φαινόμενα, υλικά αντικείμενα κλπ., που δεν έχουν κατασκευασθεί από τον άνθρωπο) δύνανται μόνο να παράγουν αποτελέσματα (και έτσι διαθέτουν μόνο εξαρτημένη δυνατότητα για δράση, η οποία όμως δεν έχει ως αφετηρία την πρόθεση οποιασδήποτε άλλης οντότητας. Τα «πολιτισμικά» προσδιορισμένα πράγματα που έχουν κατασκευασθεί από τον άνθρωπο, τα τεχνουργήματα, οι μηχανές και τα ψηφιακά αντικείμενα δύνανται να δράσουν είτε για να παράγουν αποτελέσματα (conditional agency) ή για να πραγματοποιήσουν προθέσεις, οι οποίες όμως προέρχονται από άλλες ανθρώπινες οντότητες (delegated agency). Αυτά τα τεχνουργήματα είναι επομένως φορείς δράσης αλλά η δράση τους πραγματοποιείται εκ μέρους κάποιου άλλου φορέα 28. Οι άνθρωποι θεωρούνται φορείς δράσης που βασίζεται στις βιολογικές και πολιτισμικές ανάγκες τους, αλλά 28 on behalf of somebody else.

18 επίσης μπορούν να δρουν με στόχο την ικανοποίηση προθέσεων άλλων οντοτήτων. Όλοι οι τύποι οντοτήτων μπορεί να φέρουν, μέσω της δράσης τους, αποτελέσματα τα οποία δεν ήταν στις προθέσεις κανενός δρώντος. Τα τεχνουργήματα αποτελούν ένα ειδικό τύπο φορέα δράσης που παράγεται από τις πολιτισμικές ανάγκες του ανθρώπου και μπορούν να υποστηρίξουν είτε αθέλητη δράση (conditional agency) ή δράση με εκπροσώπηση (delegated agency) (Kaptelinin & Nardi, 2006: 244). Τα τεχνουργήματα και πιο συγκεκριμένα τα ψηφιακά προγραμματιζόμενα τεχνουργήματα (Kaptelinin & Nardi, 2006: 250) μπορούν να σχεδιασθούν με τέτοιο τρόπο ώστε να βοηθήσουν στο επιχειρησιακό επίπεδο και στο επίπεδο της δράσης. Στο επίπεδο αυτό έχει αποδειχθεί ότι τα προγραμματιζόμενα τεχνουργήματα είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά. 5. Αλληλεπιδρώντας με τα ψηφιακά τεχνουργήματα και τα περιβάλλοντα που αυτά παράγουν: μια φαινομενολογική προσέγγιση Στο κεφάλαιο αυτό, γίνεται μια προσπάθεια προσέγγισης της χωρικής εμπειρίας που παράγεται ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με ψηφιακά χωροθετημένα τεχνουργήματα και με το περιβάλλον που αυτά παράγουν, ακολουθώντας μια φαινομενολογική προσέγγιση. Είναι χρήσιμο καταρχάς να τονιστεί η διαφορά ανάμεσα στη παραδοσιακή εμπειρική προσέγγιση περί χώρου, όπως αυτή έχει χρησιμοποιηθεί στην αρχιτεκτονική σκέψη και σχεδιασμό και στην έννοια του «βιωμένου» χώρου. Ο Lefebvre 29 (1997:144-45) έχει διαχωρίσει σαφώς μεταξύ τους: Την έννοια του «αναπαραστατικού χώρου», η οποία ορίζεται αλλά και δεσμεύεται από τα μέσα που χρησιμοποιεί ο δημιουργός (χαρτί, υπολογιστής, κλπ.) και τις αναπαραστατικές μεθόδους (κάτοψη, όψη, τομή προοπτικό κλπ.) Πρόκειται για έναν αφηρημένο και αντικειμενικό χώρο, ένα μέσο για σχεδιασμό και δημιουργία χωρικών αναπαραστάσεων. Την έννοια του «βιωμένου χώρου», ο οποίος δεν αναπαρίσταται, αλλά αποτελεί τον χειροπιαστό χώρο των καθημερινών δραστηριοτήτων του κάθε ανθρώπου, και ο οποίος βιώνεται με τρόπο υποκειμενικό από τον καθένα μας. 29 Διευκρινίζεται εδώ ότι η άποψη του Lefebvre δεν προέρχεται απο τη σκοπιά της φαινομενολογικής προσέγγισης αλλά αξιοποιείται στο σημείο αυτό για να οριστεί καλύτερα η έννοια του «βιωμένου χώρου» σε αντιδιαστολή με την έννοια του «αναπαραστατικού χώρου».

19 Όπως χαρακτηριστικά λεει ο Merleau-Ponty (1962:244), το υποκείμενο δεν σκέφτεται ή συλλογίζεται για τον χώρο αλλά ζει μέσα σε αυτόν: «ζει ανάμεσα στα πράγματα και τα βιώνει, και κατά συνέπεια βιώνει και τον χώρο ο οποίος ορίζεται από αυτά τα πράγματα με ένα τρόπο εγωκεντρικό». Τα χαρακτηριστικά του εγωκεντρικού αυτού χώρου που βασίζεται στην ανθρώπινη χωρική εμπειρία έχουν επισημανθεί από τον Nitscke (σε Norberg- Schulz, 1971:13) ο οποίος τονίζει τη διαφορά του από την Ευκλείδεια αντίληψη περί χώρου: «αυτός ο εγωκεντρικός χώρος έχει ένα κέντρο το οποίο είναι ο άνθρωπος ο οποίος αντιλαμβάνεται και, κατά συνέπεια, έχει ένα τέλειο σύστημα διευθύνσεων το οποίο αλλάζει ανάλογα με τις κινήσεις του ανθρωπίνου σώματος Οι διευθύνσεις και κατευθύνσεις είναι σταθερές σε σχέση με τον άνθρωπο». Ο Heidegger (1971:157) εξηγεί με περισσότερη λεπτομέρεια πώς «υπάρχουμε» νοητικά, όχι μόνο εκεί όπου βρίσκεται το «αντικείμενο» του σώματός μας, αλλά πώς μπορούμε ήδη να «βρισκόμαστε» νοητικά στο μέρος προς το οποίο θέλουμε να κινηθούμε. Η σχέση της χωρικής εμπειρίας με τον προσανατολισμό εξηγείται από τη Norberg-Schulz (1971:9) «Οι περισσότερες από τις δραστηριότητες του ανθρώπου ενέχουν μια χωρική διάσταση, υπό την έννοια ότι τα αντικείμενα που υποβοηθούν τον προσανατολισμό κατανέμονται στο περιβάλλον σύμφωνα με χωρικούς συσχετισμούς... O άνθρωπος προσανατολίζεται με τη βοήθεια των αντικειμένων που τον περιβάλλουν, προσαρμόζεται στα υλικά πράγματα και ο γνωστικός ή συναισθηματικός προσανατολισμός του ως προς τα διάφορα αντικείμενα στοχεύει στην εδραίωση μίας ισορροπίας μεταξύ αυτού και του περιβάλλοντός του». Επομένως, τα αντικείμενα που είναι κατανεμημένα στον χώρο ορίζουν τον χώρο και, κατά συνέπεια, καθορίζουν και τη χωρική εμπειρία. Οι αντιληπτικές εικόνες δημιουργούνται από τα αισθητηριακά συστήματα πρόσληψης του ανθρώπου ως αποτέλεσμα των φαινομένων. Μπορεί επομένως να υποστηριχθεί ότι ο κόσμος μας συνίσταται σε φαινόμενα και ότι οι πλέον μόνιμες και σταθερές σχέσεις μεταξύ των φαινομένων ορίζουν ένα αντικείμενο. Επιβιώνουμε στον κόσμο μας καταφέρνοντας να προσανατολισθούμε ως προς τα αντικείμενα τα οποία μας αποκαλύπτονται ως αποτέλεσμα των ψυχολογικών και γνωστικών διεργασιών που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια της αντίληψης των φαινομένων. Ο χώρος, επομένως, ορίζεται και οριοθετείται από αντικείμενα ή πράγματα τα οποία έχουν μορφή. Ο χώρος πάντως είναι κενός και η κενότητά του αυτή είναι που τον καθιστά χρήσιμο για τον άνθρωπο.

20 Ο Merleau-Ponty (1962:242) επίσης ισχυρίζεται ότι: «μεταξύ του χώρου και των αντικειμένων που τον ορίζουν, δεν υφίσταται σχέση περιέχοντος και περιεχομένου, αφού μια τέτοια σχέση υφίσταται μόνο μεταξύ αντικειμένων. Ούτε μπορεί να υφίσταται μια σχέση λογικής συμπερίληψης 30, εφόσον ο χώρος προϋπάρχει των θεωρούμενων ως μερών αυτού. Ο χώρος δεν είναι το σκηνικό μέσα στο οποίο τα πράγματα χωροθετούνται, αλλά το μέσο λόγω του οποίου η τοποθέτηση των πραγμάτων γίνεται δυνατή. Αυτό σημαίνει ότι αντί να φανταζόμαστε το χώρο ως κάποιου είδους «αιθέρα» μέσα στον οποίο τα πράγματα επιπλέουν, θα πρέπει να τον σκεφτόμαστε ως την συνολική δύναμη η οποία δίνει τη δυνατότητα στα πράγματα να συνδεθούν». Στο σημείο αυτό θα γίνει μια προσπάθεια να προβληθεί ο παραπάνω συλλογισμός του Merleau-Ponty στο πλαίσιο της εμπειρίας που παρέχεται στον επισκέπτη ενός ψηφιακού περιβάλλοντος που συνίσταται σε φυσικά αντικείμενα και ψηφιακά τεχνουργήματα. Θα μπορούσαμε λοιπόν να ισχυριστούμε ότι η εμπειρία αυτή δεν καθορίζεται μόνο από τις υλικές ιδιότητες των φυσικών και ψηφιακών αντικειμένων ή το σκηνικό μέσα στο οποίο αυτά χωροθετούνται και λειτουργούν, αλλά περισσότερο από το πολύπλοκο δίκτυο σχέσεων μεταξύ των αντικειμένων που αποτελούν αυτό το περιβάλλον. Θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε την εξής πρόταση: όταν σχεδιάζουμε ψηφιακά περιβάλλοντα που ενσωματώνουν τεχνολογίες διάχυτης υπολογιστικής και διαδικτύου των πραγμάτων, είναι σημαντικό να επικεντρωνόμαστε στο πολύπλοκο σύστημα συνδέσεων μεταξύ των φυσικών και των ψηφιακών αντικειμένων που συνιστούν τα περιβάλλοντα αυτά και στον τρόπο που η αλληλεπίδραση με τον χρήστη μεταβάλλει τις συνδέσεις αυτές. Οι σχέσεις μεταξύ των συστατικών στοιχείων του περιβάλλοντος καθώς και η δυνατότητά τους να διαμορφώνονται δυναμικά κατά τη διάρκεια του χρόνου, ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης με τους χρήστες, πρέπει να γίνουν κατανοητές με συστηματικό τρόπο από τον σχεδιαστή του συστήματος και να ενορχηστρωθούν κατάλληλα για να παρέχουν μια ενδιαφέρουσα, λειτουργική και συναισθηματικά ικανοποιητική εμπειρία στον άνθρωπο. Η έμφαση στους πολύπλοκους συσχετισμούς μεταξύ των συστατικών στοιχείων ενός συστήματος IoT είναι εξίσου σημαντική με το σχεδιασμό του κάθε αντικείμενου, του κάθε ψηφιακού τεχνουργήματος ξεχωριστά, των συμβολικών αναπαραστάσεων που αυτά προβάλλουν στο περιβάλλον και με τη χωροθέτηση όλων αυτών των συστατικών στοιχείων στο πλαίσιο του περιβάλλοντος. Η έμφαση στο πολύπλοκο σύστημα σχέσεων μεταξύ των στοιχείων του περιβάλλοντος που προτείνεται εδώ συμβαδίζει 30 όπου τα αντικείμενα περιλαμβάνουν το χώρο ή το αντίθετο.

21 με την προσέγγιση της θεωρίας δικτύων-δρώντων 31, σύμφωνα με την οποία τα αντικείμενα και τα τεχνουργήματα θεωρούνται φορείς δράσης σε μια συνεχή αλληλεπιδραστική σχέση με τους ανθρώπους που συμμετέχουν ως φορείς κοινωνικής δράσης, ενώ ιδιαίτερη σημασία έχει ο αμοιβαίος καθορισμός μεταξύ αυτών των στοιχείων, ως κόμβων του δικτύου-δρώντων. 6. Συμπεράσματα Καθώς γινόμαστε μάρτυρες της σταδιακής ενσωμάτωσης της υπολογιστικής με αντικείμενα και γενικότερα με συστατικά του καθημερινού μας περιβάλλοντος, καθίσταται όλο και πιο επιτακτική η ανάγκη εξεύρεσης νέων τρόπων σχεδιασμού μιας νοηματοδοτημένης αλληλεπίδρασης των ανθρώπων με αυτά τα τεχνουργήματα και με τα περιβάλλοντα που παράγουν, ως αποτέλεσμα της θέσης τους, της μορφής τους και των δυνατοτήτων τους για επικοινωνία συμβολικού περιεχομένου. Η παρούσα εργασία, εξέτασε μία σειρά από θεωρητικές προσεγγίσεις με στόχο την κατανόηση της πολύπλοκης συνθήκης που διαμορφώνεται λόγω της υλοποίησης των τεχνολογιών IoT, τις νέες σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και πραγμάτων αλλά και των περιβαλλοντικών εμπειριών που αυτά υποθέτουμε ότι θα παράγουν. Στη νέα αυτή συνθήκη λοιπόν, τα πράγματα και τα ψηφιακά τεχνουργήματα μπορούν να ενσωματώνουν διαφορετικού τύπου υπολογιστικές τεχνολογίες οι οποίες τα καθιστούν δυνάμει δικτυωμένα, έχοντα μνήμη, επίγνωση του πλαισίου (context-awareness) μέσα στο οποίο λειτουργούν και πιθανώς έχοντα «ευφυία». Η δικτύωση των τεχνουργημάτων αυτών παρέχει επίσης τη δυνατότητα της συνδυαστικής τους λειτουργίας. Τα πράγματα επιδεικνύουν την τάση να δημιουργούν συναθροίσεις ετερογενών στοιχείων. Τα στοιχεία αυτά μπορεί να είναι φυσικά αντικείμενα ή τεχνουργήματα κατασκευασμένα από τον άνθρωπο ή και άνθρωποι ή άλλοι μεγαλύτερης κλίμακας φορείς κοινωνικής δράσης. Αν και τα περισσότερα συστατικά στοιχεία του διαδικτύου των πραγμάτων είναι ουσιαστικά αντικείμενα, θεωρείται ότι ο όρος «διαδίκτυο των πραγμάτων 32», είναι κατάλληλος για να περιγράψει με ορθό τρόπο τη σύσταση, τη δομή και τη λειτουργία του τεχνολογικού αυτού συστήματος, εφόσον η έννοια του πράγματος εμπεριέχει τη τάση για συσσώρευση με άλλα πράγματα αλλά και με ανθρώπους σε ετερογενείς προσμείξεις. Στο πλαίσιο αυτό, τα ψηφιακά τεχνουργήματα θεωρούνται ειδικού τύπου φορείς δράσης, που παράγονται από τις πολιτισμικές ανάγκες του ανθρώπου 31 Δες (4.2.1) 32 σε αντιδιαστολή με τον όρο «διαδίκτυο των αντικειμένων»