ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ ΔΕΣΠΟΙΝΑ-ΕΛΕΝΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΟΙ ΑΝΤΙΡΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΟΥΣ ΣΤΟΧΑΣΜΟΥΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ ΔΕΣΠΟΙΝΑ-ΕΛΕΝΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΟΙ ΑΝΤΙΡΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΟΥΣ ΣΤΟΧΑΣΜΟΥΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΠΕΝΟΛΙΔΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...1 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΜΕ ΤΟΝ CATERUS ΑΝΤΙΡΡΗΣΕΙΣ Ο Δεύτερος και ο Τρίτος Στοχασμός του Descartes Αντίρρηση: Ποια είναι η σημασία της έννοιας της ιδέας; Ποια είναι η ανάγκη να της αποδοθεί μια αιτία; Αντίρρηση: Ποια είναι η σημασία της έννοιας του αυθύπαρκτου Θεού; Αντίρρηση: Πώς είναι δυνατή η σαφής και ευκρινής σύλληψη ενός άπειρου όντος; Αντίρρηση στο οντολογικό επιχείρημα υπέρ της ύπαρξης του Θεού.10 - Αντίρρηση: Πώς προκύπτει η πραγματική διάκριση της ψυχής από το σώμα; 12 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Απάντηση: Η ιδέα ως αναπαράσταση και η εισαγωγή της αιτιότητας Απάντηση: Η ύπαρξη μιας πρώτης αιτίας μας απαλλάσσει από την απειρία των αιτιακών αναγωγών Απάντηση: Η θετική έννοια του per se. Ο Θεός είναι αυθύπαρκτος ως ποιητική αιτία του εαυτού του...17 ii

3 - Απάντηση: Δεν συλλαμβάνουμε το άπειρο, αλλά το κατανοούμε Απάντηση: Η υπεράσπιση του οντολογικού επιχειρήματος υπέρ της ύπαρξης του Θεού Απάντηση: Απόκρουση δύο επιπλέον ενδεχόμενων αντιρρήσεων Απάντηση: Πραγματικός διαχωρισμός δυο υποστάσεων τις οποίες συλλαμβάνουμε διακριτά με επάρκεια.23 - ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗ...24 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΜΕ ΤΟN HOBBES - Αντίρρηση στον Πρώτο Στοχασμό: Πρόκειται για κοινοτοπίες Απάντηση: Η σημασία του Πρώτου Στοχασμού Αντίρρηση στον Δεύτερο Στοχασμό: Το σκεπτόμενο υποκείμενο είναι σωματικής φύσης Απάντηση: Η σκέψη δεν ταυτίζεται με το υποκείμενό της. Διάκριση ανάμεσα σε πνευματικές και σωματικές υποστάσεις Αντίρρηση: Τι διακρίνεται από το σκεπτόμενο υποκείμενο; Απάντηση: Διάκριση ενός πράγματος από τους τρόπους του Αντίρρηση: Κι αν η νόηση είναι απλώς μια σωματική λειτουργία που ανάγεται στο σώμα; Απάντηση: Ο συλλογισμός δεν συνάπτει ονόματα, αλλά τα πράγματα που ονομάζονται Αντίρρηση στον Τρίτο Στοχασμό: Ιδέα ως αναπαράσταση. Αν δεν υπάρχουν οι εικόνες των αγγέλων και του θεού, δεν υπάρχουν ούτε οι ιδέες τους Απάντηση: Διεύρυνση του ορισμού. Η ιδέα ως οποιαδήποτε άμεση νοητική σύλληψη...36 iii

4 - Αντίρρηση: Όταν φοβάμαι ή επιθυμώ κάτι, στη σκέψη μου υπάρχει μόνο το πράγμα που φοβάμαι ή επιθυμώ Απάντηση: Απαξίωση της αντίρρησης Αντίρρηση: Αδυνατότητα της έμφυτης ιδέας του Θεού Απάντηση: Υπεράσπιση της έμφυτης ιδέας του Θεού με απλή αντιστροφή του επιχειρήματος Αντίρρηση: Από συλλογισμό δεν προκύπτει ιδέα του ήλιου Απάντηση: Λανθασμένη νοηματοδότηση της έννοιας της ιδέας Αντίρρηση: Εφόσον δεν υπάρχει ιδέα της υπόστασης, η έννοια της περισσότερης αντικειμενικής πραγματικότητας μιας ιδέας είναι κενή περιεχομένου Απάντηση: Επανάληψη του ορισμού της ιδέας και επεξήγηση της αντικειμενικής πραγματικότητας Αντίρρηση: Κριτική του πρώτου καρτεσιανού επιχειρήματος που αποδεικνύει την ύπαρξη του Θεού Απάντηση: Αναζητούμε την αιτία της ιδέας του Θεού Αντίρρηση: Αν ο Θεός είναι ασύλληπτος, πώς διαθέτουμε την ιδέα του; Απάντηση: Ο Θεός δεν είναι επαρκώς γνωρίσιμος Αντίρρηση στον Τέταρτο Στοχασμό: Υπάρχει ικανότητα του σφάλλειν Απάντηση: Το σφάλλειν δεν αποτελεί ικανότητα, αν και την προϋποθέτει Αντίρρηση: Το φυσικό φως του λόγου δεν είναι αξιόπιστο κριτήριο. Η κρίση δεν σχετίζεται με τη βούληση Απάντηση: Το φυσικό φως του λόγου χορηγεί τη βεβαιότητα. Αναπόφευκτη σύνδεση της βούλησης με την κρίση...51 iv

5 - Αντίρρηση στον Πέμπτο Στοχασμό: δεν υπάρχει η ουσία του τριγώνου, αν το τρίγωνο δεν είναι πραγματική υπόσταση Απάντηση: Απαξίωση της αντίρρησης Αντίρρηση στον Έκτο Στοχασμό: ο Θεός μπορεί να μας εξαπατά από καλή πρόθεση Απάντηση: Η απάτη αντιβαίνει στη φύση του Θεού Αντίρρηση: Γιατί ο Θεός εγγυάται τη διάκριση του αληθούς από το ψευδές; Τι συμβαίνει με τους άθεους; Απάντηση: Ο Θεός εγγυητής της αλήθειας. Ο άθεος δεν απολαμβάνει τη βεβαιότητα ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗ...56 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ARNAULD...60 ΑΝΤΙΡΡΗΣΕΙΣ - Αντίρρηση: Πώς προκύπτει ο δυισμός σώματος και ψυχής και ο αποκλεισμός της σωματικότητας από τη σκέψη; Αντίρρηση: Αναξιοπιστία του κριτηρίου της επαρκούς σύλληψης Αντίρρηση: Ενδέχεται να αρνούμαι την ιδιότητα ενός πράγματος από άγνοια. Το παράδειγμα του ορθογωνίου τριγώνου Αντίρρηση: Οι σωματικές ιδιότητες συμβατές με τις νοητικές Αντίρρηση: Πώς προκύπτει από το δυισμό η αθανασία της ψυχής; Αντίρρηση: Γιατί τα ζώα δεν έχουν ψυχή; Πώς κινείται το σώμα τους;...65 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ - Απάντηση: Η ψυχή υπάρχει χωρίς το σώμα. Πραγματική διάκριση Απάντηση: Η επαρκής σύλληψη δύο διακριτών πραγμάτων ισοδυναμεί με τη σύλληψη τους ως ολοκληρωμένων και αυτόνομων υποστάσεων...67 v

6 - Απάντηση: Ανατροπή του παραδείγματος του ορθογωνίου τριγώνου Απάντηση: Η συνύπαρξη του σώματος και της ψυχής δεν εμποδίζει το δυισμό τους Απάντηση: Η ψυχή δεν κινεί το σώμα...71 ΑΝΤΙΡΡΗΣΕΙΣ - Αντίρρηση: Ύπαρξη του υποκειμένου και ύπαρξη του Θεού. Φαύλος κύκλος Αντίρρηση: Το ψεύδος δεν αφορά τις ιδέες, αλλά τις κρίσεις. Το παράδειγμα της ιδέας του ψύχους Αντίρρηση: Αν ο Θεός έχει ως αίτιο τον εαυτό του, τότε δεν είναι αυθύπαρκτος Αντίρρηση: Το αίτιο πρέπει να προηγείται του αποτελέσματος του Αντίρρηση: Είναι αδύνατο να διατηρεί ο Θεός τον εαυτό του στην ύπαρξη κάθε στιγμή Αντίρρηση: Αναζήτηση της αίτιας της ύπαρξης ενός πράγματος και όχι της ουσίας του Αντίρρηση: Προσβολή στους θεολόγους Αντίρρηση: Σαφής και ευκρινής σύλληψη και ύπαρξη του Θεού. Φαύλος κύκλος Αντίρρηση: Ενδεχόμενο να αγνοεί κανείς κάποια συμβάντα του νου του...82 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ - Απάντηση: Οι ιδέες ως ύλη ενδέχεται να σφάλλουν Απάντηση: Οι ψευδείς ιδέες είναι σκοτεινές και συγκεχυμένες Απάντηση: Η ατελής ανθρώπινη διάνοια συλλαμβάνει το Θεό ως οιονεί ποιητική αιτία του εαυτού του...84 vi

7 - Απάντηση: Η αναγκαία εμπλοκή της αιτιότητας και το μορφικό αίτιο Απάντηση: Το αυθύπαρκτο ον είναι τέλειο ον Απάντηση: Η μορφική αιτία ως αναλογία Απάντηση: Πράγματι αναζητούμε την αιτία της ύπαρξης ενός πράγματος και όχι της ουσίας του Απάντηση: Η ποιητική αιτιότητα του Θεού αποκρούει την άπειρη αιτιακή αναγωγή. Δεν υπάρχει προσβολή στους θεολόγους Απάντηση: Το ψευδοδίλημμα της προτεραιότητας της σαφούς και ευκρινούς σύλληψης ή της ύπαρξης του Θεού. Δεν υπάρχει φαύλος κύκλος Απάντηση: Κάθε νοητικό περιεχόμενο αποτελεί σκέψη...91 ΑΝΤΙΡΡΗΣΕΙΣ - Αντίρρηση: Έπρεπε να διευκρινιστεί ότι η αμφιβολία δεν ήταν πραγματική Αντίρρηση: Παραλείφθηκαν θέματα της ηθικής και της πρακτικής ζωής Αντίρρηση: Η καρτεσιανή θεωρία για τα συμβεβηκότα αδυνατεί να εξηγήσει το μυστήριο της Θ.Ευχαριστίας...94 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ - Απάντηση: Οι Μεταφυσικοί Στοχασμοί προορίζονται για επιλεγμένο κοινό. το ενδιαφέρον εστιάζεται αποκλειστικά στα θεωρητικά ζητήματα Απάντηση: Γνωρίζουμε τα συμβεβηκότα μόνο ως τρόπους μιας υπόστασης Απάντηση: Κατά τη μετουσίωση η μορφή των υποστάσεων παραμένει αμετάβλητη...96 vii

8 - Απάντηση: Είναι αδύνατο να υπάρχουν τα συμβεβηκότα ως πραγματικές υποστάσεις ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗ...99 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..107 viii

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο δέκατος έβδομος αιώνας χαρακτηρίζεται φιλοσοφικά από τον Rene Descartes. O τελευταίος εγκαινιάζει τη νεότερη φιλοσοφία, τη φιλοσοφία στην οποία την κεντρική θέση έχει η έννοια της υποκειμενικότητας. Το σύνολο έργο του Γάλλου φιλοσόφου παρουσιάζει την ανθρώπινη νόηση απαλλαγμένη από τα μεσαιωνικά δεσμά της Πίστης. Το Εγώ λαμβάνει τον πρωταγωνιστικό ρόλο και σύμφωνα με τους κανόνες τους Λόγου πραγματοποιεί μια άνευ προηγουμένου διάνοιξη στην οντολογία για να αποκαλύψει τι υπάρχει με βεβαιότητα. Η περιοχή στην οποία κινείται η καρτεσιανή σκέψη είναι η πρώτη φιλοσοφία ή αλλιώς η μεταφυσική. Μέσα σε αυτήν την περιοχή η οποία έναν αιώνα αργότερα θα τεθεί από τον Καντ εκτός των ορίων της αντικειμενικά έγκυρης γνώσης και θα παρομοιάζεται με άβυσσο το καρτεσιανό υποκείμενο θα αναμετρηθεί τολμηρά με το Απόλυτο. Αυτό γίνεται καθώς ο Descartes καθιστά το Θεό αντικείμενο λογικής γνώσης, για να τον αναδείξει στη συνέχεια σε προϋπόθεση και κριτήριο βεβαιότητας για κάθε γνώση την οποία μπορεί να κατακτήσει ο ανθρώπινος νους. Στο έργο Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας 1 ή Μεταφυσικοί Στοχασμοί 2 ο φιλόσοφος με μεθοδολογικό όχημα τη ριζική αμφιβολία οργανώνει τη γνωσιολογική του έρευνα, προχωρώντας βαθμηδόν από το εσωτερικό της νοούσας ψυχής προς τον εξωτερικό κόσμο. Πρόκειται για μια υπόθεση εργασίας σύμφωνα με την οποία αίρεται η βεβαιότητα για όλα τα πράγματα ακόμα και για τα πιο προφανή με σκοπό να αποφευχθεί κάθε πιθανότητα πλάνης και να διασφαλιστούν εν τέλει μόνο οι απολύτως βέβαιες γνώσεις. Η πρώτη βεβαιότητα του Καρτέσιου είναι η γνώση του εαυτού του ως σκεπτόμενου υποκειμένου (res cogitans), ενώ η συνέχεια της έρευνας αφορά τη γνώση του Θεού και του εξωτερικού κόσμου σύμφωνα με αυστηρούς λογικούς κανόνες. Με τη σταδιακή άρση της αμφιβολίας και την απόκτηση της βεβαιότητας θεμελιώνεται η επιστημονική γνώση. Οι Στοχασμοί είναι το έργο του ώριμου Καρτέσιου, ο οποίος ανοίγει έναν καινούριο δρόμο για να πορευθεί το σκεπτόμενο υποκείμενο της νεότερης φιλοσοφίας - κρίσιμη αφετηρία για όλη τη μετέπειτα διαδρομή του ανθρώπινου πνεύματος. 1 Σύμφωνα με τον τίτλο των λατινικών εκδόσεων Meditationes de prima philosophia. 2 Σύμφωνα με τον τίτλο της γαλλικής έκδοσης Meditationes metaphysiques. 1

10 Τόσο στις λατινικές εκδόσεις του 1641 και 1642 όσο και στη γαλλική του έκδοση το 1647 το έργο των Στοχασμών συμπληρώνεται από τις κάπως παραμελημένες σήμερα Αντιρρήσεις και Απαντήσεις. Οι Στοχασμοί, έργο ριζοσπαστικό και καινοτόμο για την εποχή του, φαίνεται ότι είχαν ανάγκη από την ασφάλεια που θα μπορούσε να τους παράσχει η υποστήριξη κάποιων ειδημόνων. Ο ίδιος ο Descartes απέστειλε χειρόγραφο το έργο του σε διακεκριμένους θεολόγους και φιλοσόφους για να αποσπάσει την κριτική τους. Στόχος του ήταν να προκαλέσει υποδείξεις, συμβουλές και τυχόν διαφωνίες τις οποίες θα αποδεχόταν ή θα αντέκρουε, προκειμένου να φωτίσει τις ασάφειες του κειμένου του και να πείσει για την αλήθεια των ισχυρισμών του. Στις αντιρρήσεις εκάστου θεολόγου ή φιλοσόφου ο Descartes αντέτεινε τις απαντήσεις του. Έτσι, διαμορφώθηκαν επτά ζεύγη αντιρρήσεων και απαντήσεων 3. Οι πρώτες αντιρρήσεις διατυπώθηκαν από τον καθολικό θεολόγο και οπαδό του Θωμά Aκινάτη Caterus (Johan de Cater). Οι δεύτερες ανήκουν σε θεολόγους που δεν κατονομάζονται. Πιθανόν, να συντάχθηκαν, ως επί το πλείστον, από τον στενό φίλο του Descartes Marin Mersenne που ήταν Γάλλος θεολόγος, φιλόσοφος και μαθηματικός. Οι τρίτες αντιρρήσεις, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες και ίσως οι οξύτερες φιλοσοφικά, ανήκουν στον Thomas Hobbes. Ο Γάλλος φιλόσοφος, καθολικός θεολόγος και μαθηματικός Antoine Arnauld συνέταξε τις τέταρτες αντιρρήσεις. Ο Arnauld, ο οποίος ήταν υποστηρικτής των Γιανσενιστών 4, δηλαδή οπαδός του Αυγουστίνου, έβλεπε με συμπάθεια την καρτεσιανή φιλοσοφία και για το λόγο αυτό οι αντιρρήσεις του έγιναν αποδεκτές από τον Descartes με ιδιαίτερη θέρμη. Οι πέμπτες αντιρρήσεις διατυπώθηκαν από τον Γάλλο ιερέα και νεοεπικούρειο φιλόσοφο Pierre Gassendi. Όπως στις δεύτερες, έτσι και στις έκτες αντιρρήσεις οι συγγραφείς δεν κατονομάζονται, αλλά είναι πιθανό να κρύβεται πίσω από τη σύνταξή τους πάλι ο Mersenne. Οι έβδομες αντιρρήσεις συντάχθηκαν από τον μαθηματικό και Ιησουίτη Pierre Bourdin, ο οποίος με τις θέσεις του απογοήτευσε πολύ τον Descartes. 3 Η έβδομη σειρά αντιρρήσεων και απαντήσεων δημοσιεύθηκε μόνο στη λατινική έκδοση των Στοχασμών του Σε αντίθεση προς τον Θωμά Ακινάτη, το δόγμα των Γιανσενιστών ακολουθεί την αυγουστίνεια θεωρία που υποστηρίζει την περιορισμένη ανθρώπινη δράση. Σύμφωνα με τον Αυγουστίνο, το προπατορικό αμάρτημα έχει καθορίσει ανεπιστρεπτί την αμαρτωλή και διεφθαρμένη φύση των ανθρώπων. Πρόκειται να σωθούν μόνο οι εκλεκτοί που θα μετάσχουν στη θεία Χάρη, απόφαση ήδη ειλημμένη από το Θεό. Κατά συνέπεια, η ανθρώπινη μοίρα είναι προαποφασισμένη και η ελεύθερη βούληση των ανθρώπων ψευδεπίγραφο αίτημα. 2

11 Η μελέτη των Αντιρρήσεων και Απαντήσεων οφείλει να είναι αναπόσπαστο μέρος της μελέτης των Στοχασμών, γιατί ολοκληρώνει και διαμορφώνει τελικά το σύνολο της καρτεσιανής φιλοσοφίας, καθώς φωτίζει περισσότερο τις ασαφείς πλευρές της σκέψης του Descartes. Μάλιστα, στον Πρόλογο προς τον αναγνώστη ο ίδιος ο φιλόσοφος παρακαλεί το αναγνωστικό κοινό του να μην βιαστεί να κρίνει τους Στοχασμούς, αν δεν έχει προηγουμένως μελετήσει τις συνημμένες αντιρρήσεις και απαντήσεις 5. Φαίνεται ότι και ο Descartes θεώρησε χρήσιμη και δραστική την κριτική αυτών των ανδρών οι οποίοι ήταν εξέχουσας ευφυίας και παιδείας, όπως λέει χαρακτηριστικά 6. Στα παρακάτω θα αρκεστώ στις πρώτες αντιρρήσεις του Caterus, στις τρίτες του Hobbes και στις τέταρτες που συντάχθηκαν από τον Arnauld. Σε κάθε λόγο μπορεί εύκολα να αντιταχθεί ένας δεύτερος λόγος: μια αντίρρηση. Η αντίρρηση είναι το αντεπιχείρημα που αρνείται και ανασκευάζει μια πρώτη θέση. Στοχεύει στον εντοπισμό του σφάλματος που εμπεριέχει η θέση και επιθυμεί να αναδείξει μια καινούρια λογική παραγωγή. Όταν πρόκειται, όμως, για φιλοσοφικό λόγο η ύπαρξη αντιρρήσεων εγείρει κάποια σοβαρά ερωτήματα. Ένα φιλοσοφικό σύστημα είναι διαμορφωμένο μέσω μιας αυστηρής λογικής παραγωγής και εγείρει την αξίωση της αλήθειας. Κανένας φιλόσοφος δεν θεωρεί το σύστημά του προσωπική γνώμη, αλλά μέσω αυτού ονομάζει την αλήθεια. Η τελευταία δεν αποτελεί υποκειμενικό ρητορικό επίτευγμα, αλλά αναγκαία φανέρωση του ίδιου του λόγου. Συνεπώς, είναι εύλογο να διερωτηθεί κανείς για τη λειτουργία μιας αντίρρησης προς την αλήθεια ενός φιλοσοφικού συστήματος, ιδιαίτερα όταν και η αντίρρηση διατυπώνεται εξίσου σύμφωνα με τους κανόνες του λόγου. Σε περίπτωση που οι αντιρρήσεις μας πείθουν εξίσου με τις θέσεις του Descartes, τότε βρισκόμαστε μετέωροι ανάμεσα σε ισοσθενείς συλλογισμούς. Προκειμένου να αποτρέψουμε την εκδοχή αυτή, πρέπει να αναζητήσουμε σε κάποιον από τους αντικρουόμενους συλλογισμούς κάποιο σφάλμα που αφορά την ανάπτυξη του λογικού επιχειρήματος ή ακόμα τη νοηματοδότηση των εννοιών που χρησιμοποιούνται. Με τις παραπάνω σκέψεις κατά νου θα προχωρήσουμε στη μελέτη των αντιρρήσεων και των σχετικών απαντήσεων του Descartes. Η διαδρομή αυτή θα βοηθήσει τη δική μας κατανόηση και θα μας προκαλέσει καινούριες σκέψεις, με τις 5 Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, μτφ. Ε. Βανταράκης, εκδ. Εκκρεμές, 2003, σ Ό.π. 3

12 οποίες θα επιβεβαιώσουμε ή θα διαψεύσουμε τις παραπάνω υποψίες. Θα ελέγξουμε, επίσης, τη συνέπεια του κάθε στοχαστή και την εγκυρότητα των επιχειρημάτων του. 4

13 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΜΕ ΤΟΝ CATERUS ΑΝΤΙΡΡΗΣΕΙΣ Η εκκίνηση πραγματοποιείται από τον Caterus ο οποίος σχολιάζει τους καρτεσιανούς Στοχασμούς σε δυο φίλους του, όπως εκείνοι του ζήτησαν. Προλογίζει το κείμενό του με ταπεινότητα και μετριοφροσύνη. Δείχνει σεβασμό και θαυμασμό στο πρόσωπο του Descartes αναγνωρίζοντας τις υψηλές διανοητικές του ικανότητες. Το κύριο πρόβλημα του Caterus είναι η απόδειξη της ύπαρξης του Θεού και για να προβάλει τις αντιρρήσεις του ελέγχει καθεμιά ξεχωριστά τις βασικές καρτεσιανές θέσεις που αφορούν το προκείμενο θέμα. Ο καθολικός θεολόγος θα επικεντρώσει την προσοχή του στην καρτεσιανή εισαγωγή της αιτιότητας στην οποία ανάγεται κάθε ιδέα, αλλά και ο ίδιος ο Θεός, προκειμένου να εξηγηθεί η ύπαρξή του. Με τον τρόπο αυτό, θα θιγούν προβλήματα, όπως είναι το περιεχόμενο της έννοιας της ιδέας και το περιεχόμενο της έννοιας του αυθύπαρκτου Θεού. Θα παρακολουθήσουμε, επίσης, μια συζήτηση που αφορά τη δυνατότητα σύλληψης του άπειρου όντος και την ισχύ του οντολογικού επιχειρήματος για την απόδειξη της ύπαρξης του Θεού. Η σειρά των αντιρρήσεων θα ολοκληρωθεί με έναν περιεκτικό σχολιασμό της σχέσης ανάμεσα στην ψυχή και το σώμα, ο οποίος στοχεύει στην αμφισβήτητηση της πραγματικής διάκρισής τους. Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΤΡΙΤΟΣ ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ ΤΟΥ DESCARTES Είναι χρήσιμο να θυμηθούμε ότι στο Δεύτερο Στοχασμό ο Descartes, καθώς προχωρεί με το μεθοδολογικό όπλο της αμφιβολίας κάνει μια πρώτη γνωσιολογική παραδοχή. Εφόσον αμφιβάλλει για τα πράγματα κι εφόσον έχει πεισθεί γι αυτό, δηλαδή εφόσον σκέπτεται κάτι, τότε είναι βέβαιο ότι ο ίδιος υπάρχει. Έτσι προκύπτει η γνωστή απόφανση εγώ σκέπτομαι, εγώ υπάρχω η οποία ισχύει κάθε φορά που το υποκείμενο τη συλλαμβάνει, δηλαδή κάθε φορά που σκέπτεται 7. Ο Descartes εκλαμβάνει τη σκέψη ως το μόνο κατηγόρημα που του ανήκει με βεβαιότητα και αποφαίνεται ότι ο ίδιος υπάρχει ως σκεπτόμενο πράγμα (res cogitans), δηλαδή ως 7 Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, ό.π., σ

14 πνεύμα, έλλογη ψυχή, νους ή Λόγος που αμφιβάλλει, νοεί, βεβαιώνει, αρνείται, θέλει, δεν θέλει, φαντάζεται επίσης και αισθάνεται 8. Κι ενώ μέχρι αυτό το σημείο το πνεύμα είναι εγκλωβισμένο στη νοητική του υπόσταση και γνωρίζει μόνο τον εαυτό του ως σκεπτόμενο υποκείμενο, στον Τρίτο Στοχασμό ο Descartes επιχειρεί να εξέλθει στον εξωτερικό κόσμο χρησιμοποιώντας ως όχημα την οδό των ιδεών. Η βεβαιότητα του cogito συνεπάγεται ότι το πνεύμα του υποκειμένου εμπεριέχει ιδέες των εξωτερικών πραγμάτων οι οποίες είναι αισθήματα ή νοητικές και φανταστικές παραστάσεις. Οι ιδέες χαρακτηρίζονται από τον Descartes ως τρόποι του σκέπτεσθαι και νοούνται ως εικόνες που αναπαριστούν τα εξωτερικά πράγματα. Μια από αυτές τις ιδέες είναι και η ιδέα του Θεού, δηλαδή ενός όντος άπειρου, τέλειου και αυθύπαρκτου. Το καρτεσιανό επιχείρημα εμπλέκει στο σημείο αυτό την έννοια της αιτιότητας η οποία θα οδηγήσει την έρευνα στην έξοδο από τα όρια του υποκειμενικού πνεύματος, προκειμένου να αποδειχθεί η ύπαρξη υποστάσεων στον εξωτερικό κόσμο 9. Εφόσον τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από το μηδέν, κάθε πράγμα είναι αποτέλεσμα μιας αιτίας. Κατά συνέπεια, και οι ιδέες οφείλουν την ύπαρξή τους σε κάποιο αίτιο 10., Όμως, εκείνο που ενέχει περισσότερη πραγματικότητα και τελειότητα δεν μπορεί να προέρχεται από κάτι ατελέστερο, πράγμα που σημαίνει ότι η αιτία δεν μπορεί ποτέ να είναι υποδεέστερη του αποτελέσματός της. Επομένως, το αίτιο μιας ιδέας που περιέχει την τάδε ή τη δείνα αντικειμενική πραγματικότητα πρέπει να έχει τουλάχιστον ίση μορφική πραγματικότητα 11 με την ιδέα. Το εν λόγω επιχείρημα είναι ιδιαίτερα κρίσιμο. Αν η αντικειμενική πραγματικότητα μιας ιδέας δεν εμπεριέχεται στο σκεπτόμενο υποκείμενο μορφικά ή υπεροχικά 12, τότε το αίτιό της πρέπει να αναζητηθεί έξω από το πνεύμα του υποκειμένου. Σε ότι αφορά, λοιπόν, την ιδέα του Θεού ο Descartes σκέπτεται ότι δεν μπορεί εκείνος να είναι το αίτιό της, εφόσον είναι ατελής και πεπερασμένος. Έπεται ότι το Εγώ δεν είναι μόνο του στον κόσμο, αλλά 8 Ό.π., σ. 75 και 77. Φαίνεται πως ο Descartes εκλαμβάνει ακόμα και τις επιθυμίες ή τα συναισθήματα ως σκέψεις, καθώς τα θεωρεί συνειδησιακά ενεργήματα. 9 Πρβ. Ποταμιάνου Ελένη, Ο σχηματισμός του υποκειμένου στη νεότερη φιλοσοφία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004, Τρίτο κεφ.: Το cogito, παρ. 6: Η η μέρα του Θεού. 10 Ό.π., σ Αντικειμενική πραγματικότητα (realitas objectiva) είναι η κατ αναπαράσταση (par representation) πραγματικότητα των ιδεών, δηλαδή το υποδεέστερο περιεχόμενο που έχουν οι ιδέες ως απεικάσματα των πρότυπων πραγμάτων. Λέγοντας μορφική πραγματικότητα (realitas formalis) ενός πράγματος ο Descartes εννοεί την πραγματικότητα που έχει ένα πράγμα ως φυσικό ον, ως πραγματική υπόσταση υλική και εκτατή. Τους όρους αυτούς κληροδότησαν στον Descartes οι Σχολαστικοί. 12 Θεωρούμε ότι ένα πράγμα υπάρχει υπεροχικά (eminenter) όταν υπάρχει ως μια ανώτερη και τελειότερη μορφή ύπαρξης, δηλαδή ως πρότυπο. Βλ. Στο Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, ό.π., σ

15 υπάρχει κάτι έτερο που είναι ανώτερο του Εγώ και αίτιο της ιδέας του Θεού. Το αίτιο αυτό δεν μπορεί παρά να είναι ο ίδιος ο Θεός. Άρα, ο Θεός υπάρχει 13. Με αυτό το «ιδεο-λογικό» επιχείρημα ο Descartes εκκινεί από την ιδέα του Θεού και αποδεικνύει την ύπαρξή του. Η έξοδος από το υποκειμενικό πνεύμα πραγματώνεται ως μετάβαση από την ιδέα-εικόνα του πράγματος στο ίδιο το πράγμα, από το αποτέλεσμα στο αίτιο. Ο Θεός είναι η δεύτερη υπόσταση που υπάρχει με βεβαιότητα μετά το ίδιο το σκεπτόμενο υποκείμενο 14. ΑΝΤΙΡΡΗΣΗ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ; ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΑΝΑΓΚΗ ΝΑ ΤΗΣ ΑΠΟΔΟΘΕΙ ΜΙΑ ΑΙΤΙΑ; Ο Caterus συμφωνεί με το συμπέρασμα ότι το Εγώ υπάρχει, εφόσον σκέπτεται. Συμφωνεί και με την ύπαρξη της ιδέας του Θεού μέσα στη σκέψη του υποκειμένου. Διαφωνεί, όμως, με τη θέση ότι οι ιδέες οφείλουν την ύπαρξή τους σε κάποιο αίτιο και ρωτά: τι είδους αίτιο πρέπει να έχει μια ιδέα; Για να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα διατυπώνει ένα δεύτερο: τι είναι μια ιδέα; Το φιλοσοφικό πρόβλημα είναι καίριο και καθοριστικό για την ανάπτυξη των επιχειρημάτων από τους δύο στοχαστές. Ο Caterus επικαλείται τον καρτεσιανό ορισμό: Ιδέα είναι το πράγμα που γίνεται αντικείμενο σκέψης καθ όσον βρίσκεται αντικειμενικά μέσα νου. Για τον Caterus η αντικειμενική πραγματικότητα μιας ιδέας σημαίνει το αποτέλεσμα μιας νοητικής πράξης το οποίο διαμορφώνεται μέσα στη σκέψη ως ακίνητη εικόνα σύμφωνα με κάποιο αντικείμενο η ιδέα όμως δεν μας δίνει κάποια πληροφορία για το αντικείμενο αυτό. Περιορίζεται εντός των ορίων του νου ανεξάρτητα από την οντολογική πραγματικότητα του αντικειμένου. Αυτό σημαίνει ότι το αντικείμενο θα μπορούσε να είναι μη υπαρκτό. Επομένως, η αντικειμενική πραγματικότητα μιας ιδέας είναι ένας καθορισμός του νου που δεν αντιστοιχεί αναγκαία σε ενεργό πραγματικότητα (realitas actualis) του εξωτερικού κόσμου, καθώς δεν διασφαλίζει κάποιο πραγματικό της σύστοιχο 15. Μια αιτία προκαλεί ένα πραγματικό και ενεργό 13 Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, ό.π., σ. 106, 112 και Στους Κανόνες για την καθοδήγηση του πνεύματος απαντάται η διατύπωση: «υπάρχω, άρα υπάρχει Θεός». Πρόκειται για την «...αναγκαία συμπλοκή της ύπαρξης του σκεπτόμενου υποκειμένου και της ύπαρξης του Θεού, ώστε να μην μπορούμε να συλλάβουμε με ευκρίνεια καμιάν από τις δύο, αν αποφαινόμαστε ότι είναι χωρισμένες η μια από την άλλη»: Βλ.στο R. Descartes, Κανόνες για την καθοδήγηση του πνεύματος, μτφ. Γ. Δαρδιώτης, Θεσσαλονίκη, 1974, σελ The philosophical works of Descartes, letters objections volume II, μτφ. Ε.S.Haldane και G.R.T. Ross, Dover publications, USA, 1954, σ. 3. 7

16 αποτέλεσμα, ενώ η αντικειμενική πραγματικότητα της ιδέας δεν είναι παρά η πραγματικότητα του ονόματός της. Συνεπώς, γιατί να αναζητήσουμε αίτιο για κάτι που δεν υπάρχει πραγματικά, αλλά είναι μονάχα κατ όνομα; Τα αίτια ασκούν πραγματική επίδραση στα αποτελέσματά τους και αφού οι ιδέες δεν αντιστοιχούν σε πραγματικές υποστάσεις, δεν υπάρχει αίτιο για την ύπαρξή τους, πόσο μάλλον για την ύπαρξη της ιδέας του Θεού. Ο Caterus συμφωνεί με τις θέσεις του Καρτέσιου αναφορικά με το σχήμα του τριγώνου. Δέχεται ότι, παρόλο που το τρίγωνο δεν υπάρχει εκτός της ανθρώπινης σκέψης, έχει εντούτοις μια σταθερή και αιώνια φύση, ουσία ή μορφή 16, την οποία ωστόσο δεν οφείλει σε κάποιο αίτιο. Αν τελικά πρέπει να προσδιορίσει μια αιτία για το εκάστοτε περιεχόμενο μιας ιδέας, ο Caterus θα την εντοπίσει στην ατέλεια του ανθρώπινου νου ο οποίος αδυνατεί να συλλάβει την ολότητα του κόσμου διαμιάς. Κατά συνέπεια, τον συλλαμβάνει αποσπασματικά διαμέσου των νοητικών ενεργημάτων του. Η ανικανότητα της καθολικής σύλληψης ισοδυναμεί με την ανεπάρκεια που χαρακτηρίζει έναν πεπερασμένο νου. Η επόμενη ένσταση του Caterus συμπληρώνει την προηγούμενη και αφορά τον ισχυρισμό του Descartes ότι η ιδέα δεν αποτελεί ένα απόλυτο μηδέν και γι αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από το μηδέν 17. Ο Caterus βρίσκει την έννοια του μηδενός διφορούμενη και διακρίνει δυο περιπτώσεις 18. Τόσο στην περίπτωση που το μηδέν δηλώνει το μη υπαρκτό όσο και στην περίπτωση που δηλώνει το παράγωγο του λόγου μέσα στη φαντασία, η ιδέα εξακολουθεί να είναι μια ιδιάζουσα υπόσταση μη πραγματική που δεν οφείλεται σε κάποιο αίτιο. Εδώ η επιχειρηματολογία του Caterus εξηγεί ότι σε κάθε περίπτωση το μηδέν δεν παράγεται από κάποια αιτία. Όμως, η θέση του Καρτέσιου δεν ταυτίζει την ιδέα με το μηδέν, αλλά αντιθέτως αναφέρεται στην ιδέα ενόσω αυτή διαφέρει του μηδενός. Ο καρτεσιανός υπαινιγμός υποδεικνύει την ιδέα ως κάτι, το οποίο εύλογα θα πρέπει να οφείλει την ύπαρξή του σε κάποιο άλλο πράγμα. Συνεπώς, ο συλλογισμός του Caterus φαίνεται να στερείται σημασίας, αφού το συμπέρασμά του είναι το ήδη γνωστό και δεν σχετίζεται με τις πιθανές ερμηνείες της έννοιας του μηδενός. Ο Caterus συγκρίνει τον Descartes τόσο με τον Θωμά Ακινάτη όσο και με τον Αριστοτέλη. Από τον τελευταίο ο Θωμάς και στη συνέχεια ο Descartes δανείστηκαν το επιχείρημα ότι δεν μπορούμε να αναγόμαστε απείρως από αιτία σε αιτία, αλλά πρέπει να υπάρχει ένα ποιητικό αίτιο το οποίο 16 Το παράδειγμα αναφέρεται από τον Descartes στον Πέμπτο Στοχασμό. Βλ. στο Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, ό.π., σ Ό.π., σ The philosophical works of Descartes, letters objections volume II, ό.π., σ. 3. 8

17 οφείλει την ύπαρξή του στον εαυτό του, δηλαδή η πρώτη αρχή. Ο Αριστοτέλης και ο Θωμάς όμως σοφά δεν αναζήτησαν τις αιτίες των ιδεών, πράγμα άχρηστο γι αυτούς. Η σύγκριση που επιχειρεί ο Caterus προτίθεται να παρουσιάσει τον Αριστοτέλη και τον Θωμά ως αυθεντίες. Μολονότι ο Καρτέσιος ακολούθησε τον ίδιο δρόμο με τους προκατόχους του, λοξοδρόμησε και υπέπεσε σε ψευδοπροβλήματα. ΑΝΤΙΡΡΗΣΗ: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΟΥ ΑΥΘΥΠΑΡΚΤΟΥ ΘΕΟΥ; Μια ενδιαφέρουσα συζήτηση ανοίγει ο Caterus αναφορικά με την έννοια του αυθύπαρκτου, του πράγματος που υπάρχει αφ εαυτού (per se). Ο καθολικός θεολόγος διακρίνει δυο πιθανές εκδοχές 19. Η θετική έννοια του per se δηλώνει ότι το πράγμα είναι η αιτία του εαυτού του. Στην περίπτωση αυτή, το ίδιο το πράγμα ως δραστικό ποιητικό αίτιο δημιούργησε τον εαυτό του φροντίζοντας να του προσδώσει όλες τις τελειότητες. Σε αυτήν την περίπτωση, το αυθύπαρκτο θα είναι ο Θεός. Η αρνητική έννοια του per se αφορά το πράγμα που δημιουργήθηκε μόνο του χωρίς κάποια αιτία. Με αυτήν τη δεύτερη έννοια εκλαμβάνει ο περισσότερος κόσμος το per se. Τότε, όμως, πώς γίνεται ένα τέτοιο ον να είναι άπειρο και να περιλαμβάνει όλα τα πράγματα, όπως ισχυρίζεται ο Descartes; Εφόσον, σύμφωνα με την αρνητική έννοια του per se, το αυθύπαρκτο πράγμα δεν προέρχεται από κάποια αιτία η οποία έχει καθορίσει εκ των προτέρων τη φύση του, δεν μπορεί να διαθέτει όλες τις τελειότητες και συνεπώς δεν μπορεί να είναι ο Θεός. Τέλος, ο Caterus αντιπροτείνει ότι ένα πράγμα είναι ατελές και πεπερασμένο εξαιτίας της ιδιαίτερης φύσης του, της ατομικής του ιδιοσυστασίας και όχι λόγω κάποιου αιτίου. ΑΝΤΙΡΡΗΣΗ: ΠΩΣ ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΤΗ Η ΣΑΦΗΣ ΚΑΙ ΕΥΚΡΙΝΗΣ ΣΥΛΛΗΨΗ ΕΝΟΣ ΑΠΕΙΡΟΥ ΟΝΤΟΣ; Στην αρχή του Τρίτου Στοχασμού ο Descartes διατυπώνει το θεμελιώδη γνωσιολογικό κανόνα: Ό,τι συλλαμβάνεται με σαφήνεια και ευκρίνεια είναι αληθές 20. Την απόφανση αυτή επιδοκιμάζει και ο Caterus. Ο Descartes επιχειρηματολογεί περαιτέρω λέγοντας ότι, αφού η ιδέα του Θεού είναι σαφής, διακριτή και διαθέτει την 19 Ο.π., σ Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, ό.π., σ

18 πλείστη αντικειμενική πραγματικότητα, είναι υπέρτατα αληθής 21. Έτσι, συνάγει ότι ο Θεός υπάρχει τουλάχιστον εννοιολογικά ή καλύτερα υπάρχει οπωσδήποτε ως ιδέα. Για τον Caterus όμως το άπειρο ως άπειρο είναι άγνωστο και ασύλληπτο 22. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα με το χιλιόγωνο 23. Αν προσπαθήσει κανείς να συλλάβει την εικόνα αυτού του σχήματος, θα καταφέρει να σχηματίσει μια συγκεχυμένη εικόνα και όχι μια καθαρή ιδέα των χιλίων πλευρών του. Έτσι και ο Θεός δεν μπορεί να συλλαμβάνεται με σαφήνεια και ευκρίνεια. Διότι πώς μπορεί κανείς να συλλάβει σαφώς και ευκρινώς ένα άπειρο ον με τις άπειρες τελειότητες του; Για να στηρίξει περισσότερο τη θέση του ο Caterus επικαλείται πάλι τον Θωμά Ακινάτη 24 ο οποίος αρνήθηκε ότι η ύπαρξη του Θεού είναι αυταπόδεικτη (per se). Οι άνθρωποι έχουν έμφυτη τη γνώση ενός Θεού υπό μια γενική κι αφηρημένη έννοια. Αισθάνονται ότι υπάρχει ένα τέλειο ον, μια πρώτη αρχή και τελική αιτία που περιλαμβάνει όλα τα πράγματα, αλλά η εικόνα τους είναι συγκεχυμένη και δεν αποτελεί ακριβή σύλληψη της ουσίας του Θεού, διότι αυτή είναι άπειρη και ακατανόητη. ΑΝΤΙΡΡΗΣΗ ΣΤΟ ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ Ο Caterus συνεχίζει την ίδια συζήτηση κάνοντας τώρα μια υπόθεση εργασίας. Δέχεται για την ώρα το καρτεσιανό οντολογικό επιχείρημα ότι κάποιος μπορεί να συλλαμβάνει με σαφήνεια και ευκρίνεια την ιδέα του Θεού, εφόσον η προφάνεια του περιεχομένου της είναι αδιαμφισβήτητη. Στην περίπτωση αυτή συλλαμβάνει την ιδέα ενός τέλειου όντος, του όντος που περιλαμβάνει κάθε θετικό κατηγόρημα, άρα και αυτό της ύπαρξης. Επομένως, ο Θεός υπάρχει. Ωστόσο, για τον Caterus, ύπαρξη που συνάγεται από τον εν λόγω συλλογισμό είναι μόνο ένα όνομα με σαφές εννοιολογικό περιεχόμενο που εννοικεί στο νου. Η συναγωγή της πραγματικής ύπαρξης του Θεού από την εννοιολογική του ύπαρξη αποτελεί λογικό άλμα. Αν πάλι υποθέταμε εξ αρχής ότι υπάρχει πραγματικά ένα ον ανώτερο του οποίου δεν μπορεί να συλληφθεί, τότε θα προβαίναμε σε λήψη του ζητουμένου. Σε τούτο το σημείο τα θωμιστικά επιχειρήματα είναι και πάλι χρήσιμα για τον Caterus, αφού σε ένα πρώτο επίπεδο 21 Ό.π., σελ The philosophical works of Descartes, letters objections volume II, ό.π., σ Βλ.στο: Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, ό.π., σ Ό.π. 10

19 αναλογούν σε αυτά του Descartes, ενώ στο τέλος ανατρέπουν αιφνιδιαστικά τις αρχικές θέσεις. Το οντολογικό επιχείρημα του Descartes αναπτύσσεται στον Πέμπτο Στοχασμό και εξηγεί ότι ο λόγος της ουσίας του Θεού περιλαμβάνει αναγκαία την ύπαρξή του 25 : Ο νους συλλαμβάνει καθαρά την ιδέα ενός τέλειου όντος ανώτερο του οποίου δεν μπορεί να συλληφθεί. Πρόκειται για την ιδέα του Θεού. Η ύπαρξη είναι μια τελειότητα και συνεπώς αποτελεί ένα από τα κατηγορήματα της ουσίας του Θεού. Άρα, ο Θεός υπάρχει. Για τον Descartes η ύπαρξη του Θεού είναι τόσο αδιαχώριστη από την ουσία του, όπως ακριβώς «η ιδέα ενός βουνού από την ιδέα της πλαγιάς του». Ο Θωμάς ο Ακινάτης ισχυρίζεται τα ανάλογα 26. Όταν συλλαμβάνει κανείς την ιδέα του Θεού συλλαμβάνει την ιδέα του τελειότερου και ανώτατου όντος. Η τελειότητα αυτού του όντος αναγκαία θα περιλαμβάνει και την ύπαρξή του. Συνεπώς, ο Θεός υπάρχει πραγματικά. Εδώ, όμως, ο Θωμάς ανασκευάζει απρόσμενα το επιχείρημα. Η ιδέα ενός υπέρτατα τέλειου όντος συνεπάγεται την ύπαρξή του ως έννοιας μέσα στην ανθρώπινη σκέψη. Ο Θεός είναι σίγουρα ένα όνομα με σαφές εννοιολογικό περιεχόμενο που υπάρχει μέσα στο νου, αλλά το να συναγάγουμε από την εννοιολογική του ύπαρξη την πραγματική του ύπαρξη θα ήταν ένα λογικό άλμα. Αν πάλι υποθέταμε εξ αρχής ότι υπάρχει πραγματικά ένα ον ανώτερο του οποίου δεν μπορεί να συλληφθεί, θα δεχόμασταν αυθαίρετα μια πρόταση που κάποιοι αμφισβητούν. Η στροφή του Θωμά δίνει στον Caterus την άνεση να υποστηρίξει ομοίως ότι αποδεικνύεται μόνο η εννοιολογική ύπαρξη του Θεού και όχι η πραγματική 27. Το πρόβλημα της μετάβασης από την έννοια στην πραγματική ύπαρξη φαίνεται εν προκειμένω αξεπέραστο και δεν λύνεται με το όνομα «Θεός». Αν πάλι προϋποθέταμε την πραγματική ύπαρξη του Θεού, θα προλαμβάναμε αδέξια το αιτούμενο συμπέρασμα. Ο Caterus κλείνει τη συζήτηση με ένα παράδειγμα 28. Η σύνθεση της πρότασης υπαρκτό λιοντάρι περιλαμβάνει το λιοντάρι και την έννοια της ύπαρξης. Αν ο Θεός, που είναι τέλειος και άπειρος, συλλαμβάνει σαφώς και διακριτώς τη σύνθεση αυτή, συλλαμβάνει επίσης ότι η ύπαρξη ανήκει αναγκαία στο υπαρκτό λιοντάρι. Όμως, τούτη η θεϊκή γνώση καθόλου δεν συνεπάγεται ότι το λιοντάρι υπάρχει πραγματικά, διότι η εν λόγω προτασιακή σύνθεση δεν δηλώνει ότι η ύπαρξη ανήκει 25 Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, ό.π., σ The philosophical works of Descartes, letters objections volume II,ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ

20 στο λιοντάρι, αλλά μόνο στο υπαρκτό λιοντάρι ως εννοιολογικό σχήμα του νου. Αυτό σημαίνει ότι μόνο η πρόταση υπαρκτό λιοντάρι επιτρέπει να θεωρήσουμε την ύπαρξη κατηγόρημα του λιονταριού. Κατά τον ίδιο τρόπο, αν συλλαμβάνει κανείς με σαφήνεια και ευκρίνεια την ιδέα του Θεού, αυτό δεν σημαίνει ότι ο Θεός υπάρχει πραγματικά. Λόγος για την πραγματική ύπαρξη του Θεού μπορεί να γίνει μόνο αν προϋποτεθεί εξ αρχής ένας υπαρκτός Θεός, πράγμα αυθαίρετο. Είναι φανερή η διάκριση που τονίζει ο Caterus ανάμεσα στο επίπεδο των εννοιών και το επίπεδο των πραγμάτων. Ακόμα κι αν ο λόγος αποδεικνύει την ύπαρξη της ιδέας του Θεού, δεν μπορεί να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι ο Θεός υπάρχει πραγματικά. Καθώς η μετάβαση από το Νοείν στο Είναι κρίνεται αυθαίρετη και προβληματική, ο Caterus αποφαίνεται ότι το οντολογικό επιχείρημα είναι αδύνατο και πρέπει να αναζητηθούν άλλες μέθοδοι για την απόδειξη της ύπαρξης του Θεού. ΑΝΤΙΡΡΗΣΗ: ΠΩΣ ΠΡΟΚΥΠΤΕΙ Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΣΩΜΑ; Οι αντιρρήσεις του Caterus ολοκληρώνονται με μια μικρή παρατήρηση που αφορά την καρτεσιανή διάκριση ανάμεσα στην ψυχή και το σώμα 29. Το εν λόγω ζήτημα τίθεται υπόρρητα και μόνο ως υπαινιγμός στο Δεύτερο καρτεσιανό Στοχασμό, ενώ αποτελεί πλέον βέβαιη κρίση στον Έκτο και τελευταίο. Οι σαφείς ιδέες μιας σκεπτόμενης, μη εκτατής ψυχής και ενός εκτατού και μη σκεπτόμενου σώματος καθιστούν τη λανθάνουσα αναφορά περί του διαχωρισμού της ψυχής από το σώμα αδιαμφισβήτητη βεβαιότητα 30. Η ένσταση του Caterus αφορά και πάλι τη δυσκολία που υπάρχει στο πέρασμα από την τάξη του λόγου στην τάξη των πραγμάτων. Συγκεκριμένα, είναι λάθος να θεωρήσουμε ότι η ψυχή και το σώμα υπάρχουν χωριστά το ένα από το άλλο μόνο και μόνο επειδή μπορούν να συλληφθούν από το λόγο ξεχωριστά. Ο Caterus εδώ επικαλείται τον Duns Scotus ο οποίος χρησιμοποιεί την έννοια της μορφικής και αντικειμενικής διάκρισης δυο πραγμάτων όταν αυτά συλλαμβάνονται διακριτά και χωρισμένα μεταξύ τους. Πρόκειται για μια διάκριση απεικονιστικής τάξης η οποία βρίσκεται ανάμεσα στην εννοιολογική διάκριση (dinstinctio rationis) και την πραγματική διάκριση (dinstinctio realis) των 29 Ό.π., σ Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, ό.π., σ

21 πραγμάτων. Κατά συνέπεια, η μορφική-αντικειμενική διάκριση δεν συνεπάγεται ούτε ταυτίζεται με την πραγματική διάκριση. Το παράδειγμα του Scotus αναφέρεται στη δικαιοσύνη και το έλεος του Θεού, δυο έννοιες που ενώ συλλαμβάνονται χωριστά, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι χωριστές και στην πραγματικότητα. Το επιχείρημα αυτό ενισχύει τη θέση του Caterus ότι η ψυχή και το σώμα δεν διακρίνονται αναγκαία μεταξύ τους, παρόλο που μπορεί να συλλαμβάνονται ως διακριτές. Η διάσταση ανάμεσα στο επίπεδο των εννοιών και το επίπεδο των πραγμάτων αποτελεί ένα δύσκολο φιλοσοφικό πρόβλημα αντιστοιχίας που συναντούμε ήδη από την αρχαία φιλοσοφία. Πώς μπορεί κανείς να μεταβεί από τη λέξη που ονομάζει ή ακόμα πιο πρωταρχικά από την έννοια που σκέπτεται στο πραγματικό της σύστοιχο; Πώς πρέπει να συντελεστεί η πρόβαση από τη σκέψη ενός πράγματος στην ύπαρξή του; Πολύ αργότερα ο Καντ στην Υπερβατολογική Διαλεκτική της Κριτικής του καθαρού λόγου θα απαντήσει εμμέσως στον Καρτέσιο ισχυριζόμενος ότι η ύπαρξη δεν μπορεί να είναι κατηγόρημα της έννοιας. Η θέση αυτή καταρρίπτει την οντολογική απόδειξη της ύπαρξης του Θεού, σύμφωνα με την οποία ο ίδιος ο ορισμός της έννοιας του Θεού εμπεριέχει ως ιδιότητα την ύπαρξή του. Φαίνεται ότι χρειάζεται ένας διαμεσολαβητικός όρος που θα λειτουργήσει ως γέφυρα για να καταστεί ασφαλής η εν λόγω σύνδεση. Για τον Καντ, το πέρασμα από την έννοια στο αντικείμενο 31 προϋποθέτει τη διαμεσολαβητική πράξη της εμπειρίας. Η δυνατή εμπειρία αποτελεί αναγκαίο κριτήριο και όριο για την ασφαλή γνώση. Στη δική του προοπτική ο Caterus θεωρεί το χώρο της νόησης μια δεύτερη «πραγματικότητα», η οποία χορηγεί στα πράγματα ύπαρξη εννοιολογική, διάφορη από την ύπαρξή τους ως πραγματικών αντικειμένων του εξωτερικού κόσμου. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Ας επανέλθουμε, όμως, στο κείμενο των αντιρρήσεων. Με την ίδια λεπτότητα και ευφυία που έδειξε από την αρχή του κειμένου του ο Caterus φτάνει στο τέλος αφήνοντας την τελική κρίση στους δυο φίλους που πρόκειται να διαβάσουν τις αντιρρήσεις του. Οι αυθεντίες των Θωμά Ακινάτη και Duns Scotus χρησιμοποιήθηκαν αφειδώς στον αντίλογο του Caterus για να συγκριθούν προκλητικά με τη σκέψη του Descartes. Οι ως τώρα αντιρρήσεις ανοίγουν κρίσιμο 31 Λέγοντας αντικείμενο εννοούμε βεβαίως το φαινόμενο. Το πράγμα καθ εαυτό είναι απροσπέλαστο και μη γνωρίσιμο. 13

22 διάλογο αναφορικά με τα πιο σημαντικά θέματα των Στοχασμών, όπως είναι η απόδειξη της ύπαρξης του Θεού και η διάκριση της ψυχής από το σώμα. Έπεται η απάντηση του Descartes είτε ως άμυνα είτε ως επίθεση. Πρόκειται για μια απάντηση που απευθύνεται στους δύο κυρίους οι οποίοι έλαβαν τις αντιρρήσεις του Caterus. Ανταποδίδει φιλοφρονήσεις στο πρόσωπο του καθολικού θεολόγου και τον ονομάζει σύμμαχο που υποστηρίζει τις καρτεσιανές ιδέες παρά αντίπαλο που τις αντιμάχεται. Ο Descartes θα δώσει απαντήσεις σε κάθε αντίρρηση χωριστά φροντίζοντας να μην αφήσει καμία παρατήρηση του Caterus ασχολίαστη. Θα μείνει αμετακίνητος στις θέσεις του κι εμείς από το δικό μας σημείο οράσεως ως αναγνωστών θα ελέγξουμε τη συνέπεια των επιχειρημάτων του. Συγχρόνως, θα δούμε την καρτεσιανή σκέψη εν τη γενέσει και μαζί το φιλοσοφικό υπόβαθρο των Στοχασμών. ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Η ΙΔΕΑ ΩΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ Περνάμε στο πρώτο πρόβλημα. Τι είναι ιδέα; Σύμφωνα με τον Descartes, η έννοια της ιδέας διαστρεβλώθηκε κατά τη χρήση της από τον Caterus. Επίμαχο σημείο είναι η φράση αντικειμενική ύπαρξη της ιδέας. Όπως είδαμε, ο Caterus εννοεί την ιδέα ως ένα νοητικό παράγωγο που δημιουργείται ούτως ειπείν σύμφωνα με ένα εξωτερικό αντικείμενο με το οποίο όμως δεν έχει καμιά οντολογική συνάφεια. Κατά συνέπεια, η ιδέα είναι ένα όνομα που ενέχει μια πραγματικότητα εννοιολογικής τάξης και καμία πραγματικότητα έξω από του νου. Ο Descartes μιλάει για μιαν ιδέα που ενοικεί αποκλειστικά στη νόηση και είναι αδιαχώριστη απ αυτήν 32. Ο όρος αντικειμενική ύπαρξη της ιδέας αναφέρεται, κατά τον Descartes, στον τρόπο με τον οποίο η ιδέα υπάρχει μέσα στο νου. Ο τρόπος αυτός δεν αποτελεί αυθαίρετη νοητική πράξη, αλλά είναι η απεικόνιση της μορφικής πραγματικότητας του πράγματος. Παραδείγματος χάριν, η ιδέα του ήλιου δεν είναι ο ίδιος ο πραγματικός ήλιος, αλλά μια εικόνα του ήλιου, όπως υπάρχει αντικειμενικά μέσα στη σκέψη κάθε ιδέα ως αντικείμενο της νόησης. 32 The philosophical works of Descartes, letters-objections, volume II, ό.π., σ

23 Αν παρακολουθήσουμε την ιστορία της δυτικής μεταφυσικής παράδοσης θα δούμε τον πυρήνα απ όπου προέκυψε η έννοια της εικόνας. Μια φιλοσοφικο-ιστορική αναδρομή αποδεικνύει ότι η λογική της ενεικόνισης οφείλει την προέλευσή της στον Πλάτωνα, πέρασε στους νεοπλατωνικούς όπως τον Πλωτίνο και τον Πρόκλο, χρησιμοποιήθηκε από τους στοχαστές του Μεσαίωνα και μέσω του Νικόλαου Κουζανού της Αναγέννησης κληροδοτήθηκε στον Descartes 33. Στη νεότερη φιλοσοφία, η ιδέα εκλαμβάνεται ως αναπαράσταση, ως απεικονίζουσα οντότητα. Υπό αυτήν την έννοια, η ιδέα αποτελεί τον διαμεσολαβητικό όρο ανάμεσα στο νου και τα εξωτερικά πράγματα. Το αντικειμενικό Είναι της ιδέας αναφέρεται στην κατ ενεικόνιση ύπαρξή της μέσα στο νου. Για το λόγο αυτό είναι κατώτερο από το μορφικό Είναι του πραγματικού αντικειμένου, χωρίς βεβαίως να παύει να είναι κάτι. Η άποψη ότι η ιδέα δεν συμπίπτει με το μηδέν οικοδομεί την επιχειρηματολογία του Καρτέσιου σχετικά με την αιτιότητα που αφορά την ιδέα. Η τελευταία δεν αποτελεί πραγματικότητα εκτός του νου και συνεπώς δεν χρειάζεται αιτία, προκειμένου να υπάρχει ως τέτοια. Ωστόσο, προκύπτει εύλογα το ακόλουθο ερώτημα: Για ποιο λόγο συλλαμβάνουμε αυτήν τη συγκεκριμένη ιδέα και όχι κάποια άλλη; Ποιο είναι το αίτιο που συντελεί έτσι ώστε να συλλαμβάνουμε μια ορισμένη ιδέα; Το ερώτημα για το αποβλεπτικό περιεχόμενο της ιδέας μας παραπέμπει στο ερώτημα για το Είναι της ιδέας 34. Έτσι η ιδέα ερμηνεύεται ως οντότητα που οφείλει την ύπαρξή της σε μιαν αιτία. Ο Descartes χρησιμοποιεί ως παράδειγμα την ιδέα μιας μηχανής ύψιστης τεχνικής κατασκευής 35. Η αντικειμενική ύπαρξη, δηλαδή η αντικειμενική τεχνικότητα (artificium objectivum) της ιδέας αυτής μέσα στο νου δεν μπορεί παρά να οφείλεται σε κάποιο αίτιο. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει διάφορα πιθανά αίτια, όπως κάποια προηγούμενη εμπειρική επαφή με μια παρόμοια μηχανή, υψηλή γνώση της Μηχανικής ή εξαιρετική ευφυία με την οποία ο νους εφηύρε τη μηχανή. Όμως, καθώς η αιτία δεν μπορεί να είναι ατελέστερη του αποτελέσματός της, η τεχνικότητα που υπάρχει αντικειμενικά στην ιδέα της μηχανής πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχει μορφικά ή υπεροχικά στο αίτιο της ιδέας. Για τον ίδιο λόγο, η ιδέα του Θεού στην οποία εμπεριέχεται κάθε τελειότητα εξαρτάται από ένα αίτιο το οποίο περιλαμβάνει όλη την 33 Πρβ. Νικόλαος Κουζανός, Περί εικασιών, εις.-μτφ-σχ., Θ. Πενολίδης, εκδ. Κράτερος, Βλ. Στο: Πενολίδης Θεόδωρος, Μέθοδος και Συνείδηση, εκδ. Μεταίχμιο, 2004, σελ Ό.π., σ

24 εν λόγω τελειότητα. Το αίτιο αυτό δεν μπορεί παρά να είναι ο ίδιος ο Θεός 36. Η συναίνεση του Caterus στην ύπαρξη μιας αιώνιας και αμετάβλητης φύσης του τριγώνου, παρόλο που το τελευταίο δεν υπάρχει πραγματικά εκτός της νόησης, καταδεικνύει ότι πράγματι υφίσταται μια απορία αναφορικά με το περιεχόμενο μιας συγκεκριμένης ιδέας. Ωστόσο, η απάντηση του Caterus ότι η ατέλεια του ανθρώπινου νου θα μπορούσε να είναι η μοναδική αιτία δημιουργίας των ιδεών αφήνει δυσαρεστημένο τον Καρτέσιο ο οποίος επιμένει ότι η αιτία πρέπει να είναι τελειότερη του αποτελέσματός της. Από αυτή τη θέση οδηγείται το συμπέρασμα ότι ο ατελής ανθρώπινος νους είναι ανίκανος να δημιουργήσει την τέλεια ιδέα του Θεού. Ο Descartes συνεχίζει λέγοντας ότι η ιδέα του Θεού, η οποία είναι έμφυτη με τον ίδιο τρόπο σε κάθε ανθρώπινο νου, δεν μπορεί να είναι δημιούργημα του τελευταίου, καθότι η φύση του είναι πεπερασμένη και η ύπαρξή του οφείλεται στο Θεό. ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Η ΥΠΑΡΞΗ ΜΙΑΣ ΠΡΩΤΗΣ ΑΙΤΙΑΣ ΜΑΣ ΑΠΑΛΛΑΣΕΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΕΙΡΙΑ ΤΩΝ ΑΙΤΙΑΚΩΝ ΑΝΑΓΩΓΩΝ Στο σημείο αυτό ο Καρτέσιος διασαφηνίζει το λεγόμενο «κοσμολογικό» επιχείρημα για την ύπαρξη του Θεού, προκειμένου να ισχυροποιήσει την απάντησή του προς τον Caterus. Δεν θεωρεί ότι εδώ πρόκειται για μια δεύτερη απόδειξη διάφορη της πρώτης, αλλά για μια συμπληρωματική επιχειρηματολογία που επεξηγεί περαιτέρω την πρώτη παραδοχή του. Για τον Descartes, η άπειρη αλυσίδα των διαδοχικών αιτίων δεν οδηγεί με βεβαιότητα στο συμπέρασμα ότι υπάρχει μια πρώτη αιτία, παρά μόνο στην αναγνώριση της ατέλειας του ανθρώπινου νου ο οποίος δεν μπορεί να συλλάβει το άπειρο. Όμως, καθώς το σκεπτόμενο υποκείμενο εκκινεί από την ύπαρξη του εαυτού του ως νοούσας ψυχής, αναρωτιέται για την προέλευσή του. Αν θεωρήσει ως αιτία της ύπαρξής του τους γονείς του και ως αιτία των γονέων του τους γονείς αυτών, τότε θα ακολουθήσει μια άπειρη αναγωγή αιτίων, η οποία, κατά τον Descartes, είναι λογικά αδύνατη. Συνεπώς, πρέπει να υπάρχει μια πρώτη αιτία Η καινοφανής συμπλοκή της έννοιας της ιδέας με την έννοια της αιτιότητας αναδεικνύεται ήδη στο Λόγο περί της Μεθόδου, μτφρ. Χρ. Χρηστίδη, εκδ. Παπαζήση, 1976, σ. 33:''... μου ήλθε η ιδέα να ερευνήσω πούθε είχα μάθει να σκέπτομαι κάτι το πιο τέλειο απ'ότι ήμουν εγώ και κατάλαβα ολοφάνερα πως έπρεπε να είναι από μια φύση πραγματικά τελειότερη...δεν ήταν δυνατόν την ιδέα του τελειότερου να την έχω από μένα τον ίδιο. Έτσι, απόμεινε να την έχει βάλει μέσα μου μια φύση που να είναι αληθινά τελειότερή μου, και μάλιστα που να έχει μέσα της όλες τις τελειότητες, των οποίων μπορούσα να έχω κάποια ιδέα, δηλαδή, για να εξηγηθώ με μια λέξη, ο Θεός.'' 37 The philosophical works of Descartes, letters-objections, volume II, ό.π., σ

25 Καθώς, μάλιστα, το σκεπτόμενο υποκείμενο διαθέτει την ιδέα του Θεού και συνεπώς κατανοεί τον ορισμό και την ουσία του τελευταίου, ανακαλύπτει ότι η ύπαρξή του ανάγεται στην πρώτη αιτία του Θεού ο οποίος περιλαμβάνει όλες τις τελειότητες. Το «κοσμολογικό» επιχείρημα για την ύπαρξη του Θεού αναπτύσσεται από τον Descartes στον Τρίτο Στοχασμό 38. Αφετηρία της απόδειξης είναι η βεβαιότητα της ύπαρξης του Εγώ. Αν το Εγώ υπάρχει, πρέπει να υπάρχει και η αιτία της καθίδρυσής του. Αν το ίδιο το Εγώ ήταν δημιουργός του εαυτού του, τότε θα ήταν αυθύπαρκτο, αύταρκες και ανεξάρτητο διότι θα είχε χορηγήσει στον εαυτό του όλες τις τελειότητες. Συνεπώς, πρέπει αλλού να αναζητηθεί το αίτιο της ύπαρξης του υποκειμένου. Είναι βέβαιο ότι θα οδηγούμασταν σε άπειρη αναγωγή, αν ο δημιουργός του σκεπτόμενου υποκειμένου όφειλε την ύπαρξή του σε μια άλλη αιτία η οποία με τη σειρά της προερχόταν από μια τρίτη αιτία κ.ο.κ. Υπάρχει, λοιπόν, μια πρώτη αιτία που αποτελεί την πρώτη αρχή του δημιουργημένου Εγώ. Εκτός όμως από το αίτιο της δημιουργίας είναι εξίσου απαραίτητη μια δύναμη που να συντηρεί το υποκείμενο σε κάθε στιγμή της ύπαρξής του. Εφόσον η συντήρηση αποτελεί αδιάκοπη αναδημιουργία, το αίτιό της πρέπει να είναι εξίσου τέλειο με εκείνο της δημιουργίας. Και στις δυο περιπτώσεις ο Καρτέσιος αναφέρεται στο Θεό ο οποίος δεν ανάγεται σε κάποια άλλη αιτία, καθώς είναι sui generis. ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Η ΘΕΤΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ PER SE. Ο ΘΕΟΣ ΕΙΝΑΙ ΑΥΘΥΠΑΡΚΤΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ΤΟΥ. Επιστρέφοντας στο κείμενο των απαντήσεων μπορούμε να παρακολουθήσουμε τον ενδιαφέροντα στοχασμό για την έννοια του αυθύπαρκτου Θεού 39, έννοια αμφιλεγόμενη κατά τις αντιρρήσεις του Caterus. Κατά τον Descartes, είναι εύλογο να θεωρήσει κανείς πως, εφόσον το αίτιο διαφέρει από το αποτέλεσμά του και προηγείται χρονικά απ αυτό, είναι αδύνατον ένα πράγμα να αποτελεί ποιητικό αίτιο του εαυτού του. Όμως, σε ό,τι αφορά την παρούσα έρευνα πρέπει να θεωρούμε ένα πράγμα αίτιο ενός άλλου πράγματος κατά τη διάρκεια της παραγωγής του δευτέρου από το πρώτο. Κατά συνέπεια, είναι δυνατό ένα πράγμα να είναι ποιητικό αίτιο του εαυτού του και μάλιστα με την ίδια δύναμη με την οποία δημιούργησε τον εαυτό του να είναι ικανό να διατηρείται στην ύπαρξη κάθε στιγμή. 38 Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, ό.π., σ The philosophical works of Descartes, letters-objections, volume II, ό.π., σ

26 Ο εν λόγω συλλογισμός αποκρούει το πρόβλημα της άπειρης αιτιακής αναγωγής και χορηγεί μια ικανή αιτία για την ύπαρξη και τη διατήρηση του σκεπτόμενου υποκειμένου. Όλα τα παραπάνω οδηγούν στην αιώνια ύπαρξη του Θεού ο οποίος ονομάζεται από τον Καρτέσιο αιτία της δικής του ύπαρξης 40. Στην αντίρρησή του ο Caterus είχε υποστηρίξει πως η πρόταση «ο Θεός υπάρχει αφ εαυτού (per se)» συνεπάγεται ότι ο Θεός δεν προέρχεται από καμιά αιτία επομένως, θα ήταν άτοπο να εννοήσουμε ότι ο ίδιος αποτελεί αιτία του εαυτού του. Σύμφωνα με τον Descartes, η αρνητική θεώρηση του per se, οφείλεται στην ατέλεια του ανθρώπινου νου ο οποίος δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει κάποια αιτία δημιουργίας. Για παράδειγμα, αν θεωρήσουμε ότι ένα σώμα υπάρχει per se υπό την έννοια ότι δεν έχει αιτία, τότε δεν μένει παρά να αναρωτηθούμε με ποιόν τρόπο μπορεί να διατηρείται στην ύπαρξη. Αν δεν διαθέτει το ίδιο κάποια δύναμη η οποία να το αναδημιουργεί κάθε στιγμή, τότε οφείλουμε να αποδεχθούμε ότι για τη συντήρηση του σώματος υπάρχει κάποια αιτία. Με τον τρόπο αυτό οδηγούμαστε στη θετική έννοια του per se. Επομένως, ο Θεός αποτελεί για τον εαυτό του ό,τι αποτελεί μια αιτία για το αποτέλεσμά της και δεν έχει άλλη ποιητική αιτία από τον εαυτό του. Αν μάλιστα σκεφτεί κανείς ότι είναι αδύναμος ο ίδιος να διατηρεί στην ύπαρξη τον εαυτό του, τότε εύκολα μπορεί να συμπεράνει ότι η ύπαρξή του εξαρτάται από κάποια αιτία η οποία μπορεί να αυτοσυντηρείται. Η αιτία αυτή δεν είναι άλλη από το Θεό. Ο συλλογισμός καταλήγει με την αναφορά στο επιχείρημα του Suarez σύμφωνα με το οποίο η περιορισμένη και ατελής φύση ενός πράγματος οφείλεται στο ποιητικό του αίτιο που δεν του χορήγησε περισσότερη τελειότητα. Ο Καρτέσιος διαφωνεί εν μέρει με τον Suarez. Ορίζει την περιορισμένη φύση ενός πράγματος ως άρνηση περαιτέρω τελειότητας και δεν θεωρεί ότι ο περιορισμός αυτός οφείλεται σε κάποιο αίτιο, παρά στο ίδιο το περιορισμένο πράγμα. Διαφωνεί όμως περισσότερο με τη θέση του Caterus ότι η ατέλεια ενός πράγματος μπορεί να μην οφείλεται σε κάποιο αίτιο, αλλά στην ίδια την περιορισμένη φύση του, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, με το τρίγωνο το οποίο εξαιτίας της ιδιαίτερης φύσης του διαθέτει μόνο τρεις πλευρές. Ο Καρτέσιος εξηγεί με την ίδια επιμονή ότι κάθε υπαρκτό πράγμα προκύπτει οπωσδήποτε είτε από κάποια εξωτερική αιτία είτε από τον εαυτό του 40 Τον ίδιο ορισμό θα χρησιμοποιήσει αργότερα ο Σπινόζα στην Ηθική του: Θεός είναι η αιτία του εαυτού του (causa sui). Βλ. Στο: Baruch de Spinoza, Ethik in geometrischer Ordnung dargestellt, Felix Meiner Verlag, Hamburg, σελ.5. 18

27 θεωρούμενο επίσης ως ποητική αιτία. Επομένως, η έννοια του per se πρέπει να ερμηνεύεται θετικά ως αιτιακή δύναμη και ως τέτοια επιβεβαιώνει την ύπαρξη του Θεού. ΑΠΑΝΤΗΣΗ: ΔΕΝ ΣΥΛΛΑΜΒΑΝΟΥΜΕ ΤΟ ΑΠΕΙΡΟ, ΑΛΛΑ ΤΟ ΚΑΤΑΝΟΟΥΜΕ Ο Descartes αποδέχεται την ένσταση του Caterus ότι ο άπειρος Θεός είναι αδύνατο να κατανοηθεί. Στο σημείο αυτό κάνει μια ενδιαφέρουσα διασάφηση 41. Διαχωρίζει κατ αρχάς την έννοια του απείρου από την έννοια του ακαθόριστου. Άπειρο είναι το πράγμα που δεν διαθέτει όρια σε κανένα σημείο του, όπως είναι ο Θεός. Ακαθόριστο είναι αυτό που μόνο από ορισμένη σκοπιά δεν έχει όρια, όπως είναι μια έκταση ή κάποια ποσότητα. Πράγματι, το άπειρο δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο σύλληψης, αλλά μόνο κατανόησης. Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να κατανοήσουμε ένα άπειρο ον, μολονότι δεν μπορούμε να το συλλάβουμε. Ο Descartes προχωρεί σε μια ακόμα διάκριση. Η έννοια της απειρίας γίνεται κατανοητή με αρνητικό τρόπο, δηλαδή ως κάτι που δεν έχει πέρας, ενώ το άπειρο πράγμα κατανοείται θετικά, αλλά ανεπαρκώς και με ασάφεια. Για παράδειγμα, αν προσπαθήσει κανείς να συλλάβει οπτικά τη θάλασσα στο σύνολό της ή την εικόνα ενός χιλιογώνου με μια ματιά, θα το καταφέρει με συγκεχυμένο τρόπο. Κατ αναλογία, όσοι θα επιχειρήσουν να συλλάβουν και γνωρίσουν την ολότητα του Θεού διαμιάς, είναι καταδικασμένοι σε αποτυχία. Αυτό που μπορούμε να επιτύχουμε είναι να θαυμάσουμε τις τελειότητες του Θεού και με τον τρόπο αυτό θα τον γνωρίσουμε σαφώς και ευκρινώς. Βεβαίως, η σαφήνεια και η ευκρίνεια που αξιώνει ο Καρτέσιος για τη γνώση του Θεού είναι ανάλογες με την περιορισμένη γνωστική ικανότητα του ανθρώπινου νου. ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Η ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗ ΤΟΥ ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ Σε μια προσπάθεια να αποβεί προς όφελός του η σύγκριση που ανέπτυξε ο Caterus ανάμεσα στις θέσεις του και σ αυτές του Θωμά Ακινάτη, ο Καρτέσιος επιχειρεί να δείξει ότι οι δικοί του συλλογισμοί είναι εξαιρετικά συναφείς με αυτούς 41 The philosophical works of Descartes, letters-objections, volume II, ό.π., σ