Η τοπική καινοτομία ως οχυρό απέναντι στην παγκόσμια οικονομική κρίση και η οικονομική κρίση ως προωθητικός παράγοντας της τοπικής καινοτομίας

Transcript

1 Η τοπική καινοτομία ως οχυρό απέναντι στην παγκόσμια οικονομική κρίση και η οικονομική κρίση ως προωθητικός παράγοντας της τοπικής καινοτομίας ΕΒΑΣΗ ΦΟΝΔΡΟΤ Υποψήφια Διδάκτωρ του Ε.Κ.Π.Α. Περίληψη Η τρέχουσα ρητορική εμφανίζει την παγκόσμια οικονομική κρίση, που στη χώρα μας εκδηλώνεται ως λανθάνουσα χρεωκοπία, ως μια αρνητική κατάσταση για την αντιμετώπιση της οποίας προβλέπονται δραστικά μέτρα μακροοικονομικής πολιτικής λιτότητας, τα οποία όμως αγνοούν τις ουσιαστικές ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες των τοπικών κοινοτήτων, ενδεχομένως και την ουσία του προβλήματος. Παράλληλα με την οπτική αυτή, στέκεται μια εναλλακτική θεώρηση που βλέπει την οικονομική κρίση, ως ευκαιρία ενίσχυσης της σημασίας των τοπικών κοινοτήτων στη διατήρηση της ποικιλότητας, για την αντοχή του ευρύτερου συστήματος σε εξωτερικά «σοκ» αλλά και ως παράγοντα ενεργοποίησης του δημιουργικού δυναμικού των τοπικών κοινωνιών για τη χάραξη εναλλακτικών διαδρομών και την παραγωγή καινοτομιών. Στην εργασία αυτή παρουσιάζονται τα ευρήματα της πιλοτικής έρευνας σε δυο τοπικές κοινότητες της Περιφέρειας Θεσσαλίας, όπου χρησιμοποιήθηκαν το θεωρητικό πλαίσιο του D. Snowden, Cynefin, μια ενδιαφέρουσα εκδοχή της συστημικής ανάλυσης της Τοπικής Καινοτομίας, και το ποιοτικό εργαλείο των αφηγήσεων, για τον εντοπισμό των εξωτερικών (θεσμικών και μη) και εσωτερικών παραγόντων και συνθηκών ανάδυσης της τοπικής καινοτομίας. Η θεωρητική και πρακτική συμβολή της προσέγγισης αυτής, είναι η έμφαση σε κρίσιμους αλλά λιγότερο μελετημένους ποιοτικούς παράγοντες της μεταμορφωτικής αλλαγής, πέραν της γνώσης, όπως είναι τα οργανωτικά ποιοτικά συστατικά του συστήματος, τα τοπικά συστήματα αξιών και η «εσωτερική κατάσταση» των ίδιων των φορέων της αλλαγής. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στον τρόπο με τον οποίον οι εμπλεκόμενοι φορείς αντιλαμβάνονται και προσαρμόζονται στη γενικότερη οικονομική κρίση και το εν εξελίξει Σχέδιο Διοικητικής Μεταρρύθμισης «Καλλικράτης». Λέξεις Κλειδιά Τοπική Καινοτομία, Κρίση, Μεταμορφωτική Αλλαγή, Πολυπλοκότητα, Εργαλεία Ποιοτικής Έρευνας: Αφηγήσεις, Cynefin. 1. Εισαγωγή Απογοητευμένοι, ανέτοιμοι και αμήχανοι, οι πολίτες της χώρας, βιώνουν μια πρωτόγνωρη στη ιστορία της σύγχρονης ελληνικής πολιτείας αρνητική συγκυρία. Ο έλεγχος των οικονομικών του κράτους από το Διεθνές Νομισματικό Σαμείο, η συντονισμένη χειραγώγηση του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου από ελάχιστους χρηματοπιστωτικούς οίκους, η εμμονή στο χρηματικό κεφάλαιο και τα μακροοικονομικά μεγέθη ως μόνης ένδειξης εθνικού πλούτου και ευημερίας, η αδυναμία της ευρωπαϊκής ένωσης να επιδείξει στην πράξη οικονομική και πολιτική ολοκλήρωση και να εξασφαλίσει μέσω των πολιτικών της ισόρροπη εδαφική ανάπτυξη, τα καταχρεωμένα δημόσια ταμεία από την ανικανότητα, ευθυνοφοβία και διαφθορά των πολιτικών και

2 διοικητικών στελεχών, τα ανενεργά αναπτυξιακά προγράμματα της Δ Προγραμματικής Περιόδου, το πολυδαίδαλο και άκαμπτο νομικό πλαίσιο που με ασυντόνιστο τρόπο εφαρμόζεται από κατακερματισμένες δημόσιες δομές επιβάλλοντας περιορισμούς σε αυθόρμητες, καινοτόμες πρωτοβουλίες του ιδιωτικού και κοινωνικού χώρου, η ασχεδίαστη υλοποίηση του προγράμματος διοικητικής αναδιάρθρωσης «Καλλικράτης», οι περικοπές βασικών παροχών και δημόσιων υπηρεσιών, η κακή κατάσταση της υπαίθρου και η χειρότερη κατάσταση των μεγαλουπόλεων, διαμορφώνουν ένα σχεδόν χαοτικό τοπίο. ε αυτό το πλαίσιο, η οικονομική κρίση είναι για πολλούς, έκφραση της ηθικής χρεωκοπίας των δυτικών κοινωνιών (Scharmer 2009) και σίγουρα όχι σοβαρότερη από την περιβαλλοντική 1 κρίση. Θεωρώντας πλέον δεδομένη την αδυναμία ενεργοποίησης των αναπτυξιακών δυναμικών εκ των άνω, ένας νέος ρόλος αναδύεται για τις τοπικές κοινωνίες να κινητοποιήσουν τις εσωτερικές τους δυνάμεις, μετασχηματίζοντας τις αδυναμίες τους σε ευκαιρίες και αξιοποιώντας συγκριτικά πλεονεκτήματα και κρίσιμες σχέσεις. Αντιστοίχως η πρόκληση για το Τπουργείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και την κυβέρνηση γενικότερα, είναι να διευκολύνει 2 τις τοπικές αναπτυξιακές πρωτοβουλίες και τουλάχιστον να μην τις εμποδίζει, με πλήθος διοικητικών διαδικασιών που επιβαρύνουν το σύστημα, σε χρόνο και χρήμα. Η επιβολή σταθερών κανόνων και μηχανισμών, αδυνατούν να ελέγξουν τις χαοτικές δυνάμεις μιας πολύπλοκης πραγματικότητας. Αντιθέτως, σε αυτό το πλαίσιο απαιτούνται ευελιξία, ικανότητα προσαρμογής και καινοτομία. ήμερα, περισσότερο από πριν χρειάζονται επενδύσεις στο να χτιστούν ικανότητες και σχέσεις εμπιστοσύνης. Οι κρατικοδίαιτες συνταγές μόνο βραχυπρόθεσμα βελτιώνουν τους μακροοικονομικούς δείκτες, και το χαμηλό κοινωνικό κεφάλαιο επιβαρύνει το σύστημα με υψηλό κόστος συναλλαγών. Άλλη μια σημαντική διεργασία προκειμένου να βγούμε από το φαύλο κύκλο της απαισιοδοξίας και της καταστροφής, είναι να διοχετεύσουμε την ενέργεια της σκέψης και της δράσης μας σε θετικά παραδείγματα. Προς αυτήν την κατεύθυνση κυμαίνεται ο σκοπός της εργασίας, που είναι να διερευνήσει τη δυνατότητα εμπλουτισμού της αναλυτικής και ερμηνευτικής ικανότητας της συστημικής προσέγγισης στην καινοτομία κάτω από το πρίσμα της θεωρίας της πολύπλοκων συστημάτων και να αναδείξει τις συζητήσεις που βλέπουν την κρίση ως κίνητρο και ευκαιρία συστημικής προσαρμογής και καινοτομίας. υγκεκριμένα, εξετάζονται: πρώτον, οι εσωτερικοί και εξωτερικοί παράγοντες που συνέβαλαν στο μετασχηματισμό της Ανάβρας Μαγνησίας, σε πρότυπο πράσινης-ορεινής ανάπτυξης, δεύτερον, οι παράγοντες ανάδυσης της καινοτόμου πρωτοβουλίας στο Δήμο Μελιβοίας, καθώς και οι μελλοντικές τους προοπτικές μέσα στο πλαίσιο της ευρύτερης οικονομικής κρίσης και της πρόσφατης διοικητικής μεταρρύθμισης. Σο κυρίως μέρος της εργασίας, είναι δομημένο σε τέσσερις ενότητες: στην πρώτη, παρουσιάζονται οι βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις γύρω από την ενδογενή ανάπτυξη, τη συστημική καινοτομία, και τα πολύπλοκα προσαρμοζόμενα συστήματα, ακολούθως, περιγράφονται συνοπτικά τα δύο εργαλεία έρευνας και αποτύπωσης των παραγόντων της καινοτομίας και του πλαισίου ανάδυσής τους, κατόπιν, παρουσιάζονται τα εμπειρικά δεδομένα από τη μελέτη των δύο περιπτώσεων, και τέλος, παρατίθενται τα γενικά συμπεράσματα της εργασίας και σχολιάζονται τα ευρήματα της εμπειρικής έρευνας, τα οποία σχετίζονται με το κεντρικό πρόβλημα. 1 Μάλιστα, η περιβαλλοντική κρίση ενδέχεται να είναι σοβαρότερη καθώς εμπλέκει το ευρύτερο και μη χειραγωγήσιμο από τις ανθρώπινες τεχνολογίες, πλανητικό σύστημα. 2 Γεγονός είναι, ότι οι έλληνες δεν έχουν αναπτύξει τη δεξιότητα του επιχειρήν, ενώ σοβαρό είναι το έλλειμμα συνεργασίας που θα οδηγούσε σε συντονισμένες προσπάθειες, οικονομίες κλίμακας και εξοικονόμηση δυνάμεων και πόρων.

3 2. Θεωρητικό πλαίσιο: εσωτερικοί και εξωτερικοί παράγοντες στην τοπική ανάπτυξη και καινοτομία 2.1 Ενδογενής Σοπική Ανάπτυξη Η βελτίωση της περιφερειακής και εθνικής ανταγωνιστικότητας, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, γενικότερα συνδέθηκε με την ικανότητα διαχείρισης της γνώσης για τη δημιουργία συγκριτικών πλεονεκτημάτων μέσα από την παραγωγή καινοτομιών (Porter 1990). Ειδικότερα στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, συνδυάστηκε με το στόχο της ισόρροπης εδαφικής ανάπτυξης. τις αρχές της δεκαετίας του 80, η αναγνώριση της αδυναμίας της «εκ των άνω» πολιτικής προσέγγισης για τη δημιουργία «αναπτυξιακών πόλων» 3 ως μέσου επίτευξης ισόρροπης ανάπτυξης μεταξύ διαφορετικών γεωγραφικών περιοχών, οδήγησε τους μελετητές στη διερεύνηση των ενδογενών εκείνων παραγόντων που ευνοούν την τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη (Barquero 1991, Φριστοφάκης 2001). Σαυτόχρονα, η αναγνώριση της «ακινησίας» 4 και της χωρικής εμπέδωσης 5 των παραγωγικών συντελεστών, ανέδειξε σταδιακά την ενδογενή ανάπτυξη σε νέα κανονιστική πρόταση. Ιδιαίτερα για την οικονομική ανάκαμψη σε συνθήκες οικονομικής κρίσης, ο Lipietz(1992) πρότεινε ως στρατηγική, την προώθηση τεχνολογικών αλλαγών σε τοπικό επίπεδο. Σο επιχείρημα της εστίασης των αναπτυξιακών προσπαθειών σε τοπικό επίπεδο, ενισχύεται από τις θεωρίες του χάους και την κοινή εμπειρία. Σα σύγχρονα μέσα δικτύωσης και επικοινωνίας, αυξάνουν ακόμα περισσότερο τον πολλαπλασιαστικό αντίκτυπο της δράσης των μερών του συστήματος, στο όλον. ύμφωνα με τον J.Friedman(1986), η φιλοσοφία της ανάπτυξης μέσω της αξιοποίησης «ιδίων δυνάμεων», συνδέεται με διαφορετικούς κοινωνικο-πολιτικο-πολιτισμικούς στόχους, με την έννοια της αυτάρκειας να παίζει σημαντικό ρόλο. Σο κίνημα των «ζωντανών τοπικών οικονομιών» 6 υποστηρίζει ότι η κοινωνική, περιβαλλοντική και χρηματοπιστωτική βιωσιμότητα της παγκόσμιας οικονομίας εξαρτάται από τη βιωσιμότητα των τοπικών οικονομιών. Ωστόσο παράλληλα με την κατάκτηση των τοπικών επιδιώξεων, οι περιοχές που αξιοποιούν την εσωτερική τους δυναμική, εμφανίζουν καλύτερη εικόνα και σε μακροοικονομικούς δείκτες, όπως τα ποσοστά ανεργίας (Barquero 1991), ακόμα κι όταν δε στηρίζονται σε βιομηχανικούς κλάδους (Παπαδάκη-Σζεδάκη 1999). υναφής έννοια είναι η «ολοκληρωμένη» ανάπτυξη 7 η οποία συναντάται κυρίως στη βιβλιογραφία που ασχολείται με την ανάπτυξη της υπαίθρου. την Ελλάδα, τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης του Αγροτικού Φώρου (ΟΠΑΑΦ) και το 3 Οι θεωρίες της πολικής ανάπτυξης, υποστήριζαν, ως βέλτιστη αναπτυξιακή στρατηγική, την αξιοποίηση οικονομιών κλίμακας μέσα από τη συγκέντρωση της οικονομικής δραστηριότητας και της εκβιομηχάνισης σε μεγάλα αστικά κέντρα. Θεωρούσαν ότι οι αναπτυξιακές ανισότητες είναι εγγενείς στην αναπτυξιακή διαδικασία και ότι τα οφέλη από την ιεραρχική χωρική ανάπτυξη, θα διαχέονταν μακροχρόνια από το κέντρο προς την περιφέρεια (Myrdal 1957). 4 Αντίθετα, τα νεοκλασικά μοντέλα στήριζαν τα συμπεράσματά τους στην υπόθεση της ελεύθερης κυκλοφορίας όλων των παραγωγικών συντελεστών. 5 Η τοπική ανάπτυξη, συνδέεται με μια συγκεκριμένη εδαφική ενότητα και εξαρτάται από τη φύση των γεωγραφικών, φυσικών, διοικητικών, παραγωγικών και ανθρώπινων πόρων της. 6 Σο κίνημα «Local Living Economies» προωθεί την κοινωνικά υπεύθυνη επιχειρηματικότητα και οραματίζεται ένα παγκόσμιο δίκτυο οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά βιώσιμων τοπικών οικονομιών, που συνδέονται μέσω σχέσεων συνεργασίας και όχι ανταγωνισμού. Η έννοια της ανάπτυξης συνδέεται όχι τόσο με την οικονομική μεγέθυνση, όσο με τη δημιουργικότητα, τη γνώση, τη συνείδηση, τις ανθρώπινες σχέσεις και την ευτυχία (De Young, R. και Princen, Th. (Forthcoming)) 7 Μετά το 1999, οι Ευρωπαϊκοί Κανονισμοί που αφορούν την αγροτική ανάπτυξη, υιοθέτησαν σε μεγαλύτερο βαθμό, την περιφερειακή προσέγγιση, μέσω της ολοκληρωμένης ανάπτυξης και της βελτίωσης του φυσικού περιβάλλοντος, διατηρώντας ταυτόχρονα το στόχο της βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας.

4 πρόγραμμα LEADER του Τπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πολιτικής υνοχής, καθώς και το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Αλιείας, αναπτύσσονται σε αυτή τη λογική. ημαντικός είναι ο ρόλος των τοπικών αρχών, και ιδιαίτερα των επιχειρήσεις των ΟΣΑ, οι οποίες λειτουργούν ως μοχλοί ανάπτυξης και κινητοποίησης του τοπικού παραγωγικού δυναμικού, προωθώντας την τοπική απασχόληση και τη συνεργασία με άλλους φορείς της τοπικής κοινωνίας, συντονίζοντας τις αναπτυξιακές τους δράσεις(φριστοφάκης 2001). 2.2 υστημική Θεώρηση της Καινοτομίας Σο ενδιαφέρον της επιστημονικής και της πολιτικής κοινότητας για την καινοτομία είναι αυξημένο, αφενός επειδή η αξιοποίηση της νέας γνώσης, εκτιμάται πως ερμηνεύει το 50-80% της οικονομικής μεγέθυνσης (Helpman 2004) και αφετέρου επειδή σε πολύπλοκες και ταχύτατα μεταβαλλόμενες συνθήκες, απαιτείται προσαρμοστικότητα και ευελιξία. Η έννοια της καινοτομίας μπορεί να γίνει καλύτερα αντιληπτή ως μια διαδικασία αλλαγής και μάθησης 8 που υπάγεται σε ένα ποικίλο σύνολο βασιζόμενων, κυρίως στη γνώση φαινομένων, τα οποία αλληλεπιδρούν με έναν πολύπλοκο, δυναμικό και σωρευτικό τρόπο για να δημιουργήσουν την καινοτόμο αλυσίδα δημιουργίας, υιοθέτησης, προσαρμογής, μάθησης και επανεφεύρεσης, που μεταβάλλει τις τεχνολογικές και οργανωσιακές ικανότητες μιας επιχείρησης, οργάνωσης ή περιοχής (Hammad κ.α. 2002). Οι θεωρίες ανάπτυξης της υπαίθρου, εξαιτίας της ιδιαιτερότητας του αγροτικού χώρου, υποστηρίζουν ότι η καινοτομία μπορεί να αφορά και την επιτυχημένη αξιοποίηση παραδοσιακών γνώσεων για εμπορικούς σκοπούς (Baldock κ.α. 2001, Dutfield 2006), π.χ. σύγχρονα συστήματα πιστοποίησης και δίκτυα προώθησης τοπικών προϊόντων, αγροτουριστική δραστηριότητα κ.λ.π.. την πράξη, η καινοτομία συνδυάζει παλαιότερα και σύγχρονα στοιχεία οδηγώντας σε νέες συνθέσεις. Η σχετική βιβλιογραφία εστιάζει κυρίως στην επιχειρησιακή τεχνολογική καινοτομία 9. Ωστόσο, συστημικές προσεγγίσεις 10 αναγνωρίζουν τη γεωγραφική, θεσμική και κοινωνική «εμπέδωση» (Granovetter 1985), της καινοτομικής δραστηριότητας 11 και δίνουν έμφαση στον τρόπο με τον οποίο τα στοιχεία αυτά συνεπιδρούν στην παραγωγή, διάχυση και αξιοποίηση της νέας γνώσης στο παραγωγικό πεδίο 12. ημαντική για την κατανόηση της καινοτομίας και της τεχνολογικής αλλαγής γενικότερα, υπήρξε η συμβολή της εξελικτικής θεωρίας (Hodgson 1994, Nelson κ.α. 1982, Saviotti 1996). Πιο πρόσφατες προσεγγίσεις, υποστηρίζουν ότι αυτό που παρατηρούμε στο ανθρώπινο περιβάλλον είναι μια διαδικασία «συνεξέλιξης» 13 των κοινωνικών 8 Από την εμπειρία του παρελθόντος (Senge P.(1994) The Fifth Discipline-the art and practice of learning organizations, Doubleday Business) ή από την εν-συναίσθηση (presencing) των αναδυόμενων μέλλοντων (Senge.κ.α.2005, Scharmer 2008). 9 Ακόμα και άρθρα με τον όρο «θεσμική καινοτομία» στον τίτλο τους, συνήθως εξετάζουν με εργαλειακό τρόπο τη θεσμική αλλαγή, έχοντας ως τελικό σκοπό την προώθηση τεχνολογικών καινοτομιών. 10 Όταν αναφερόμαστε σε συστήματα καινοτομιών (Freeman 1995, Lundwall 2007), η καινοτομία αποκτά μια ευρύτερη έννοια, δεδομένου ότι η διαδικασία της τεχνολογικής αλλαγής επιβάλλει και προϋποθέτει αλλαγές στη γενικότερη οργάνωση, συμπεριφορά και τον τρόπο με τον οποίο διαφορετικά συστατικά του συστήματος αλληλεπιδρούν και διαμορφώνουν το όλο. 11 Γενικότερα, η καινοτόμος δραστηριότητα μπορεί να αφορά α) την ανανέωση και μεγέθυνση της τάξης των προϊόντων και υπηρεσιών και των αντίστοιχων αγορών, β) την εγκαθίδρυση νέων τρόπων και μεθόδων παραγωγής, παροχής και διανομής, και γ) την προώθηση αλλαγών στην οργανωσιακή διαχείριση και τις συνθήκες κινητοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού (EC 2002, Green Paper on Innovation, draft, Commission of the European Union). 12 τον ορισμό που δίνει ο (Wolfe 1999:3) το παραγωγικό σύστημα μιας περιοχής συνίσταται σε ένα μίγμα θεσμών, στις διασυνδέσεις μεταξύ των οργανώσεων (ιδιωτικών, δημόσιων κ.λ.π) και την εσωτερική οργάνωση των επιχειρήσεων. 13 Είναι προέκταση της εξελικτικής θεωρίας και δίνει έμφαση στην προσαρμοζόμενη αλληλεπίδραση στο χωροχρόνο μεταξύ των πληθυσμών των διαφόρων ειδών, του βιοτικού και αβιοτικού περιβάλλοντος (Waldrop 1992).

5 αναγκών, της συμπεριφοράς των επιχειρήσεων και των οργανώσεων, των νέων τεχνολογικών και επιστημονικών ανακαλύψεων και των κρατικών παρεμβάσεων (Waldrop 1992, Nelson 1994, Kemp 1997, Windrum κ.α. 1998, Kemp και Rotmans 2001,). Η αναγνώριση διαδικασιών συνεξέλιξης, ανάμεσα στα τεχνολογικά δεδομένα και στο πολιτικο-κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο μας οδηγεί σε μια συστημική προσέγγιση της οποίας απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ολοκληρωμένη ανάλυση των θεσμικών της διαστάσεων (Φόνδρου 2010). Η συστημική θεώρηση, εστιάζει κυρίως στη συμβολή των εξωτερικών παραγόντων 14 του συστήματος στην παραγωγή καινοτομιών(κομνηνός 2009), όπως είναι το α) φυσικό περιβάλλον, β) το θεσμικό και διοικητικό πλαίσιο, γ) η πολιτική για την έρευνα και την τεχνολογία και τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, δ) οι δομές παραγωγής, μεταφοράς και αποθήκευσης γνώσης, ε) οι χρηματοπιστωτικές δομές και φυσικά στ) το ίδιο το παραγωγικό πεδίο (χήμα 1). χήμα 1. Γεωγραφικό ύστημα Καινοτομιών Υυσικό Κεφάλαιο και Κουλτούρα Διοικητικό Πλαίσιο Τποδομή Γνώσης Καθεστώς Γνώσης Οργανισμοί Μεταφοράς Γνώσης Παραγωγικό Πεδίο Μίγματα και Διασυνδέσεις Οργανώσεων Ιδιωτικού και Δημοσίου Σομέα Φρηματοπιστωτική Τποδομή Πηγή: Regional System of Innovation Influencing the Olive Grove on Lesvos, May 2002 Ως προς τους εξωγενείς παράγοντες που καθορίζουν την καινοτομικότητα του συστήματος, ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο ανάλυσης (integral), φαίνεται να συντίθεται από την ταυτόχρονη μελέτη των πολλαπλών διαστάσεων (Innovation Polity, Politics and Policies) (Walker 2005, Φόνδρου 2010) και επιπέδων (Διεθνές-Ευρωπαϊκό, Εθνικό, Περιφερειακό, Σοπικό) του πλέγματος διακυβέρνησης της καινοτομίας. Ένα στοιχείο που έχει ωστόσο αγνοηθεί από τη συστημική θεώρηση της καινοτομίας, αφορά το ρόλο που παίζουν εσωτερικοί ποιοτικοί παράγοντες 15. Η χαρισματική ηγεσία για παράδειγμα, φαίνεται πως μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης μεταμόρφωσης των αδυναμιών του συστήματος, σε ευκαιρίες και δυνάμεις (Scharmer 2008, 2009, 2010) Σο πλαίσιο ταξινόμησης των παραγόντων, που υιοθετεί η παρούσα εργασία, διακρίνει αρχικά ανάμεσα σε εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες, ως προς τους φορείς της καινοτόμου δραστηριότητας. Ακολούθως, κατηγοριοποιεί τους εξωτερικούς παράγοντες, σε εξωγενείς και ενδογενείς, ως προς τα γεωγραφικά όρια του συστήματος καινοτομιών. 15 Η ενδεικτική μελέτη ευρωπαϊκών παραδειγμάτων βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης, έδειξε ότι ένα σύνθετο φάσμα θεσμικών καινοτομιών και οργανωτικών-πολιτισμικών παραγόντων, προσδιορίζουν και υποστηρίζουν την επιτυχία τους (Φόνδρου 2010). Παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις, σε όλες τις περιπτώσεις, χαρακτηριστική ήταν η παρουσία ενός προσώπου ή μιας μικρής ομάδας προσώπων, που λειτούργησε ως καταλύτης υλοποίησης του συλλογικού οράματος. 16 Η θεωρία του Scharmer(2009) για την Ηγεσία που Μεταμορφώνει, δίνει έμφαση στην καινοτομική ικανότητα της ηγεσίας, μέσα από μια σχεδόν «μυστικιστική» διαδικασία όπου ο Ανώτερος Εαυτός του Ηγέτη, χρησιμοποιείται ως όχημα για τη συναίσθηση, ενσωμάτωση και υλοποίηση των αναδυόμενων μέλλοντων. Ενισχύοντας το επιχείρημα αυτό, αναφέρεται η ρήση του Schopenhauer ότι «η λύση στο πρόβλημα της διαχείρισης της πολυπλοκότητας του περιβάλλοντος των ανθρώπων, βρίσκεται μέσα στο ίδιο το ανθρώπινο σώμα».

6 Αξιοσημείωτη εδώ, είναι η συμβολή των πρακτικών και θεωρητικών της Οργανωσιακής Αλλαγής, και ιδιαίτερα εκείνων που αναπτύσσουν τη δράση τους στο πλαίσιο της Νέας Επιστήμης (Michiotis 2010). Σα εσωτερικά κίνητρα, οι πεποιθήσεις, τα συστήματα σκέψης και αξιών των φορέων της καινοτομίας, είναι ποιότητες που δύσκολα προσεγγίζονται με αντικειμενικό τρόπο, ωστόσο καθορίζουν σημαντικά τη διαδικασία και το αποτέλεσμα της αλλαγής και για το λόγο αυτό αξίζει η σε βάθος διερεύνησή τους. 2.3 Κρίση υπό το πρίσμα των θεωριών των πολύπλοκων συστημάτων Μαζί με τα αισθήματα αγωνίας και φόβου που προκαλούν οι σύγχρονες απειλές της ανθρωπότητας (περιβαλλοντική κρίση, οικονομική χρεωκοπία και κατάρρευση οικονομικών μοντέλων, κοινωνικά αδιέξοδα, αναξιοπιστία πολιτειακών δομών και επίσημων θεσμών), δημιουργείται μια αντίρροπη δύναμη, που ευνοεί τη βαθύτερη συνειδητοποίηση, την κριτική και τον επαναπροσδιορισμό των κομβικών μας πεποιθήσεων, αξιών, στάσεων και συμπεριφορών (Leiserowitz και Fernandez 2008). ύμφωνα με τη θεωρία της πολυπλοκότητας, είναι ακριβώς στο όριο του χάους (edge of chaos) και της κρίσιμης στιγμής (criticality) όπου τα συστήματα αναδιοργανώνονται (Holland 1998) μέσα από αυθόρμητες διαδικασίες (self-organization) προσαρμοζόμενα στις νέες συνθήκες, αξιοποιώντας την εγγενή τους δημιουργική ικανότητα, παράγοντας καινοτομίες (Dimitrov 2003). Για το ρόλο της δημιουργικής καταστροφής (creative destruction) στη διατήρηση (resilience) των συστημάτων στο διηνεκές, έχουν μιλήσει εξελικτικοί βιολόγοι (Holling 1973, Walker κ.α.2004) και οικονομολόγοι 17. Οι θεωρίες του Mandelbrot (1982) για την ένθετη δομή της φύσης (fractality) και του Talbot (1991) για το ολογραφικό σύμπαν, υποστηρίζουν ότι η κατάτμηση ενός συστήματος δεν γεννά μικρότερες αναλυτικές μονάδες αλλά πανομοιότυπες αναπαραστάσεις μικρότερης κλίμακας 18. υμπληρωματικά, η θεωρία της πεταλούδας (butterfly effect theory) υποστηρίζει τις σωρευτικές επιδράσεις, σε ολόκληρο το πλανητικό σύστημα, από απειροελάχιστες μεταβολές της ενέργειας στα υποσυστήματά του. Άλλη μια σημαντική παράμετρος των πολύπλοκων συστημάτων, που γίνεται εύκολα αντιληπτή μέσω του πλαισίου Cynefin που παρουσιάζεται σε αυτήν την εργασία, είναι η αδυναμία ελέγχου τους, μέσω εξωτερικών επεμβάσεων. Σα περιθώρια παρέμβασής μας, σε αυτά, περιορίζονται στη δημιουργία των κατάλληλων ελκυστών 19, που θα τραβήξουν σταδιακά και αυθόρμητα, τις δυνάμεις αυτόοργάνωσης του συστήματος, προς άλλα σημεία εστίασης. Μια τομή που γεννιέται από αυτό το πλαίσιο σκέψης, είναι η ανάδειξη του «τοπικού και επιμέρους», σε πρωταγωνιστή των ευρύτερων μεταμορφωτικών αλλαγών. Μάλιστα, δεδομένης της ποικιλομορφίας στα κατώτερα επίπεδα της κοινωνικής οργάνωσης, η μελέτη και ο πειραματισμός με εναλλακτικές θεσμικές διευθετήσεις, τεχνολογικές και κοινωνικές καινοτομίες, αυξάνουν την ποικιλότητα του ευρύτερου συστήματος, χαράσσουν εναλλακτικές διαδρομές, διασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό την επιβίωσή του σε εξωτερικά και εσωτερικά σοκ. 17 Σην έννοια της δημιουργικής καταστροφής, που αρχικά χρησιμοποίησε ο Karl Marx, χρησιμοποίησε τη δεκαετία του 50 ο Joseph Schumpeter (1942) για να καταδείξει τη ριζική μεταμόρφωση, εγγενή στην καινοτομία. 18 Μεταβολές στα πρότυπα δράσης ενός συστήματος, περνούν σε όλη την αλυσίδα της ύπαρξης από τα βιολογικά συστήματα έως τα συμπαντικά, συχνά με πιο άμεσο και λιγότερο μηχανικό τρόπο από αυτόν που η «ορθολογική σκέψη» του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, μας έχει κληροδοτήσει. 19 Άλλη μια σημαντική έννοια στη θεωρία της πολυπλοκότητας, είναι οι παράξενοι ελκυστές του χάους (chaos strange attractors). Οι ελκυστές είναι σχετικά σταθερά δυναμικά μοτίβα (relatively stable dynamic patterns) κάτω από την επίδραση των οποίων η δυναμική των ζωντανών συστημάτων παραμένει χαοτική και απροσδιόριστη.

7 3. Εργαλεία ποιοτικής έρευνας υπό το πρίσμα των πολύπλοκων συστημάτων: Cynefin-Αφηγήσεις ε αυτό το μέρος της εργασίας παρουσιάζονται συνοπτικά, τα μεθοδολογικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για τη συλλογή και θεωρητική επεξεργασία των δεδομένων της εμπειρικής μελέτης Οι αφηγήσεις ως εργαλείο ποιοτικής έρευνας Οι αφηγήσεις (narratives) δίνουν στα υποκείμενα της έρευνας το χρόνο να αναπτύξουν ιστορίες αντιπροσωπευτικές του τόπου τους, στις οποίες εμπεριέχονται βαθύτερες πεποιθήσεις, τοπικές αξίες, πρακτικές και στοιχεία της συλλογικής πολιτισμικής τους ταυτότητας. Η συλλογή και επεξεργασία τους, βοηθά στη διερεύνηση πολύπλοκων φαινομένων, διότι μας αποκαλύπτουν τα βαθύτερα χαρακτηριστικά της ομάδας στόχου, καθοριστικές αλλά αδιόρατες πτυχές των προβλημάτων και λέξεις ή φράσεις που οδηγούν σε βαθύτερες νοηματοδοτήσεις της πραγματικότητας (Michiotis, 2010) Σο πλαίσιο CYNEFIN Η περιεκτικότερη ταξινόμηση των διαφορετικών τύπων συστημάτων τα κατηγοριοποιεί σε απλά, περίπλοκα, πολύπλοκα και χαοτικά, και μια καλή σχηματική της απεικόνιση είναι το Cynefin του David Snowden (χήμα 2) 20. χήμα 2. CYNEFIN, David Snowden ΠΟΛΤΠΛΟΚΟ ΦΑΟΣΙΚΟ ΠΕΡΙΠΛΟΚΟ ΑΠΛΟ ΛΕΖΑΝΣΑ ΣΑΞΙΝΟΜΗΗ ΤΣΗΜΑΣΩΝ Απλό: Η σχέση αιτίας-αποτελέσματος είναι προφανής σε όλους. ταθεροί κανόνες αναπαραγωγής συστήματος. Περίπλοκο: Η περιγραφή της σχέσης αιτίας-αποτελέσματος προϋποθέτει ανάλυση και εμπειρογνωμοσύνη. Προκαθορισμένοι στόχοι-σχεδιασμός βάσει σεναρίων. Προσαυξητικές αλλαγές και βελτιώσεις. Πολύπλοκο: Η σχέση αιτίας-αποτελέσματος γίνεται μόνο εκ των υστέρων αντιληπτή. Απαραίτητη η απλή γνώση και ο διάλογος για τη δημιουργία συναντίληψης. Φαοτικό: Δεν υπάρχει σχέση αίτιου-αιτιατού στο επίπεδο του συστήματος. Όλα είναι δυνατά και πιθανά. Αταξία: Η γκρίζα ζώνη στο κέντρο, δηλώνει την κατάσταση όπου δεν γνωρίζουμε τι είδους αιτιότητα υφίσταται και όπου τα άτομα θα προτιμήσουν τη δικής του «άνετη ζώνη» για να λάβουν αποφάσεις. Θέματα που δεν είμαστε ακόμα έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε. Σο Cynefin, αρχικά σχεδιάστηκε ως πλαίσιο Διαχείρισης της Οργανωσιακής Γνώσης, σταδιακά προσάρμοσε αρχές της θεωρίας των πολύπλοκων συστημάτων και σήμερα χρησιμεύει ως εργαλείο ταξινόμησης διαφορετικών μοτίβων ερμηνείας (patterns of meaning) της πραγματικότητας. Βοηθά στη δημιουργία συναντίληψης μεταξύ φορέων με διαφορετικές οπτικές και είναι από τη φύση του πολυσυμμετοχικό. υμβάλλει στη συνειδητοποίηση των κυρίαρχων προτύπων σκέψης και δράσης μιας συλλογικότητας, και στο σχεδιασμό των καταλληλότερων, γι αυτήν, προσεγγίσεων κατά περίπτωση. Πέραν αυτής της δυνατότητας, το πλαίσιο χρησιμεύει και ως εργαλείο ερμηνείας της εξελικτικής πορείας των πολύπλοκων συστημάτων. Αξιοποιώντας αυτή τη δυνατότητα, 20 H λέξη Cynefin είναι ουαλικής καταγωγής και σημαίνει ενδιαίτημα, υπόβαθρο, κληρονομιά. Επιλέχθηκε από τον Snowden για να δείξει την εξελικτική φύση των πολύπλοκων συστημάτων και την αβεβαιότητα που τα χαρακτηρίζει. Η αρθρογραφία του David Snowden είναι διαθέσιμη στο

8 αξίζει να αναφερθεί εδώ η τάση των ανθρώπων, να διατηρούν το επίπεδο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, στα δυο δεξιά πεδία του χήματος 2. Η ρητορική γύρω από την ασφάλεια, την τάξη και την σταθερότητα, κυριαρχεί, παρόλο που οι πραγματικές συνθήκες περιγράφονται μάλλον καλύτερα από τα δυο υψηλότερα επίπεδα πολυπλοκότητας. Περισσότερο ριζοσπαστικές προσεγγίσεις της οργανωσιακής αλλαγής, προτείνουν την εσκεμμένη και ελεγχόμενη δεξιόστροφη μετακίνηση «από την απλότητα στο χάος», ως ιδανική διεργασία για το συστημικό μετασχηματισμό, την παραγωγή καινοτομιών 21 και σταδιακά την εδραίωση μιας νέας κατάστασης ασφάλειας που όμως ανταποκρίνεται στις ανάγκες ενός πολυπλοκότερου περιβάλλοντος. Πίνακας 1. Σαξινόμηση Θεμάτων με τη χρήση του Cynefin ΘΕΜΑΣΑ ΑΠΛΟ ΠΕΡΙΠΛΟΚΟ ΠΟΛΤΠΛΟΚΟ ΦΑΟΣΙΚΟ Σύπος Γνώσης Σύπος Ηγεσίας Τπάρχει μια αλήθεια, κοινά αποδεκτή Θεοκρατική αυθεντία Τπάρχει μια αλήθεια την οποία μπορούμε να μάθουμε με τη βοήθεια των ειδικών Αριστοκρατία, επιστημονική ελίτ Τπάρχουν πολλές αλήθειες, τις οποίες μαθαίνουμε μέσα από δημόσιο διάλογο Δημοκρατία, υμμετοχή Δεν υπάρχει καμιά αλήθεια. Δυνητικά, όλα είναι αληθινά Φαρισματική ή Συραννική Ηγεσία Πρακτική Βέλτιστη Πρακτική Καλή Πρακτική Αναδυόμενη πρακτική Καινοτόμες πρακτικές χέση μέρους-όλου Πρακτική Σο όλον είναι το άθροισμα των μερών και προσδιορίζει τα μέρη Αίσθηση- Κατηγοριοποίηση -Αντίδραση Σο όλον είναι περισσότερο από το άθροισμα των μερών και πιο σημαντικό από τα επιμέρους Αίσθηση-Ανάλυση- Ανταπόκριση Αλλαγή Καμιά αλλαγή Προσαυξητική αλλαγή Μέρη και όλον συνεξελίσσονται. Εξίσου σημαντικά Πειραματισμός- Αίσθηση-Αντίδραση υν-εξέλιξη Σο μέρος είναι ικανό να διαμορφώσει το όλον Δράση-Αίσθηση- Αντίδραση Καινοτομία, Ριζικός μετασχηματισμός Διοικητική Πρακτική Πολιτικές Αναδιοργάνωση διαδικασιών Νομοθεσία, σταθεροί κανόνες υστημική κέψη, Μάνατζμεντ Οικονομικά εργαλεία πολιτικής Θεωρίες και Εργαλεία Νέας Διοικητικής Επιστήμης Ενίσχυση εκπαίδευσης και επικοινωνίας Διαχείριση κρίσεων, αυτό-οργάνωση Εθελοντικές συμφωνίες 3.3. Καταρρίπτοντας τις αρχικές εικασίες: εφαρμογή των εργαλείων κατά περίπτωση Για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας, έγιναν επισκέψεις στην κοινότητα Ανάβρας και στο υκούριο (εκεί που διενεργούνται τα εργαστήρια φυσικής δόμησης), όπου συλλέχθηκαν αφηγήσεις από τους βασικούς συντελεστές των εγχειρημάτων. την πορεία της έρευνας, αφενός, έγινε αντιληπτό ότι δεν ήταν εφικτή η εφαρμογή ενός συστημικού πλαισίου θεώρησης της καινοτομίας στην περίπτωση της Αγιάς, όπου ένα νέο πρότυπο (pattern) αναδύεται, και αφετέρου, στην περίπτωση της Ανάβρας, δεν υπήρξε κατάλληλο έδαφος 22 για τη χρήση του Cynefin. Σελικά, στην πρώτη περίπτωση, οργανώθηκε ένα εργαστήρι δημόσιου διαλόγου, όπου τα μέλη της ομάδας είχαν την ευκαιρία να συνοργανώσουν το υλικό των αφηγήσεων στο πλαίσιο Cynefin, ενώ στη δεύτερη, οργάνωσα η ίδια το υλικό στη βάση της μεθοδολογίας των Hammad κ.α.(2002). Σα εσωτερικά και εξωτερικά χαρακτηριστικά που κινητοποίησαν και συνεχίζουν να οδηγούν την καινοτομία στις δυο περιπτώσεις, παρουσιάζονται στην επόμενη ενότητα. 21 David P., Gentle Action: Surviving Chaos and Change ( 22 Έλλειψη χρόνου και επιφυλακτικότητα εκ μέρους των βασικών πρωταγωνιστών.

9 4. Πραγματικές ιστορίες τοπικής καινοτομίας 4.1. Η τοπική καινοτομία, ως οχυρό στην οικονομική κρίση: η περίπτωση της τοπικής κοινότητας Ανάβρας Μαγνησίας Ιστορικά στοιχεία-επιτεύγματα Η ορεινή Ανάβρα Μαγνησίας ή Γούρα, παρά τη φαινομενικά δυσμενή γεωμορφολογική της θέση 23 και τις καταγεγραμμένες στο πρόσφατο συλλογικό της υποσυνείδητο καταστροφές 24, κατόρθωσε να αξιοποιήσει τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα, ώστε σήμερα να θεωρείται πιλότος βιώσιμης ενδογενούς ορεινής ανάπτυξης, στην Ελλάδα και το Μεσογειακό νότο 25. Η μεταμόρφωση της Ανάβρας τη τελευταία εικοσαετία, συνιστά μια καινοτομία για τα δεδομένα της ελληνικής υπαίθρου και είναι συνυφασμένη με την ιστορία ενός κυρίως προσώπου, του τέως της Κοινοτάρχη, Δημήτρη Σσουκαλά. Με βασική κινητήρια δύναμη τη χαρισματική ηγεσία του Προέδρου του χωριού 26, η Ανάβρα βελτίωσε τις βασικές της υποδομές, οργάνωσε την κτηνοτροφική της παραγωγή, προώθησε τη βιολογική κτηνοτροφία, εκμηδένισε τα ποσοστά ανεργίας, εκμεταλλεύτηκε προγράμματα επιδοτήσεων, αυξάνοντας σημαντικά το κατά κεφαλήν τοπικό εισόδημα, και προχώρησε σε έργα πράσινης ανάπτυξης, καινοτόμα για τα ελληνικά δεδομένα Το Τοπικό Σύστημα Καινοτομιών της Ανάβρας α) Υυσικό Κεφάλαιο και Σοπική Κουλτούρα Οι πρωτεύοντες περιορισμοί ενός Σοπικού υστήματος Καινοτομιών, είναι τα μοναδικά του φυσικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Ο φυσικός πλούτος της Ανάβρας, και πιο συγκεκριμένα το ζωικό κεφάλαιο, το φυσικό περιβάλλον, τα νερά και ο αέρας, θεωρήθηκαν ως τα συγκριτικά πλεονεκτήματα στα οποία έπρεπε να εστιάσουν οι αναπτυξιακές προσπάθειες. Σις αρχικές αντιστάσεις των κατοίκων στην αλλαγή, χρειάστηκε να κάμψει ο κ. Σσουκαλάς, επιστρέφοντας το 1990 ως Πρόεδρος πλέον του χωριού. Όπλο του στο χτίσιμο σχέσεων εμπιστοσύνης, ήταν η αποφασιστικότητά και η επιμονή του να πράξει όσα είχε διακηρύξει, κατοχυρώνοντας με τον τρόπο αυτό την αξιοπιστία του. β) Διοικητικό Πλαίσιο Σο σύνθετο πλέγμα των δομών, των διαδικασιών λήψης αποφάσεων και των πολιτικών που διαρθρώνονται σε πολλαπλά επίπεδα και ευνοούν ή καθυστερούν την τοπική καινοτομία, συνιστούν το διοικητικό πλαίσιο ενός συστήματος καινοτομιών. Οι περιοχές που περισσότερο επηρεάζουν την καινοτομία, συνδέονται με α) τις διοικητικές διαδικασίες, β) το σύστημα των οικονομικών κινήτρων και αντικινήτρων, γ) την εφαρμογή συστημάτων ποιότητας και δ) τους κανόνες προστασίας της καινοτομίας (Hammad κ.α. 2002). Αναλυτικότερα, στην περίπτωση της Ανάβρας, α) Η αποφασιστική αρμοδιότητα του Κοινοτικού υμβουλίου για θέματα τοπικής ανάπτυξης, δημιούργησε ένα ευνοϊκό περιβάλλον για την ταχύτερη υλοποίηση των αναπτυξιακών στόχων. ε ό,τι αφορά στη σχέση της τοπικής διοίκησης με τα ανώτερα επίπεδα της κρατικής γραφειοκρατίας, η καλή γνώση του θεσμικού πλαισίου και των 23 Ορεινή και σε μεγάλη απόσταση από τις γειτονικές πόλεις και κωμοπόλεις. 24 Καταστράφηκε τρεις φορές από τον πόλεμο και τους σεισμούς την τελευταία εκατονταετία. 25 ύμφωνα με το Γάλλο καθηγητή γεωγραφίας, Michel Sivignon (Σσουκαλάς Δ. 2004) 26 Ο Δημήτρης Σσουκαλάς, διετέλεσε κοινοτάρχης του χωριού από το με μια τετραετή διακοπή.

10 ορίων νομιμότητας, και η προηγούμενη διοικητική εμπειρία του Προέδρου 27, βοήθησαν στην κάμψη των γραφειοκρατικών αγκυλώσεων για την υλοποίηση των έργων. β) Η συμμετοχή στα προγράμματα επιδοτήσεων του Τπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, για την ορεινή κτηνοτροφία, απλή και βιολογική, και σε μερικές περιπτώσεις για τη διατήρηση σπάνιων φυλών ζώων, σχεδόν δεκαπλασίασε το ετήσιο κτηνοτροφικό εισόδημα. Επιπλέον, η αξιοποίηση εθνικών 28 και ευρωπαϊκών προγραμμάτων 29 περιφερειακής ανάπτυξης, βοήθησε στο χτίσιμο βασικών υποδομών 30 και δικτύων 31. Σέλος, το εθνικό σύστημα κινήτρων για την ηλεκτροπαραγωγή από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, το οποίο προβλέπει την καταβολή τέλους ΑΠΕ στην τοπική αρχή στην επικράτεια της οποίας λειτουργεί η εγκατάσταση, απέφερε ένα επιπλέον εισόδημα στην κοινότητα της τάξεως των γ) Η Ανάβρα είναι εδώ και 8 χρόνια, πιλότος βιολογικής κτηνοτροφίας. Παράλληλα με τη βιολογική πιστοποίηση της κτηνοτροφίας, επιχειρήθηκε μια πρώτη καθετοποίηση της παραγωγής, με τη δημιουργία του πρώτου δημόσιου σφαγείου βιολογικής γραμμής, το οποίο λειτουργεί βάσει ειδικών προδιαγραφών και προτύπων πιστοποίησης. δ) Η κατοχύρωση της σφραγίδας ονομασίας προέλευσης των κτηνοτροφικών προϊόντων της Ανάβρας, είναι σε εκκρεμότητα. Μια πρόκληση που παραμένει ανοιχτή για τους κτηνοτρόφους του χωριού, είναι η σύσταση ενός συνεταιριστικού τυποποιητηρίου, που θα πιστοποιεί και θα κατοχυρώνει προϊόντα, έτοιμα για τις λιανικές αγορές. γ) Παραγωγικό Πεδίο Σο σημείο εστίασης ενός συστήματος καινοτομιών είναι το παραγωγικό πεδίο, διότι εκεί υλοποιείται η γνώση. την περίπτωση της Ανάβρας, ενεργό ρόλο στην κινητοποίηση του ιδιωτικού τομέα, διαδραμάτισε η κοινοτική αρχή 32. Γενικότερα, το παραγωγικό σύστημα αποτελείται από ένα μίγμα οργανώσεων (κτηνοτρόφοι, τοπικές αρχές και επιχειρήσεις), τους μεταξύ τους δεσμούς (τυπική και άτυπη επικοινωνία) και την εσωτερική οργάνωση που τις διέπει (Wolfe 1997). Η αξιοποίηση της γειτνίασης των επιχειρήσεων, βοήθησε στην καλύτερη οργάνωση της κτηνοτροφικής παραγωγής, μέσα από την εκμετάλλευση οικονομιών κλίμακας. Η συνεργασία, αν και απαραίτητο στοιχείo της συστημικής καινοτομίας, απουσιάζει από τη νοοτροπία των ντόπιων παραγωγών. Σο ρόλο του συντονισμού των επιχειρηματικών δράσεων είχε αναλάβει η αρχή του χωριού, και επομένως, άλλη μια πρόκληση που αναδύεται για την Ανάβρα στο μέλλον, είναι το χτίσιμο σχέσεων συνεργασίας και η ανάληψη επιχειρηματικών πρωτοβουλιών από αυτή τη βάση. Οι προοπτικές ανάπτυξης του χωριού, σχετίζονται με την περεταίρω αξιοποίηση των περιβαλλοντικών και πολιτιστικών του αγαθών, μέσω της δρομολογημένης ανάπτυξης έργων ΑΠΕ και της προώθησης ήπιας αγροτουριστικής δραστηριότητας. δ) Φρηματοπιστωτική Τποδομή Σα επιμέρους συστατικά του Σοπικού υστήματος Καινοτομιών, πρέπει να υποστηρίζονται από την ανάπτυξη των κατάλληλων χρηματοπιστωτικών υποδομών (Cooke κ.α. 1997). Σα έργα υποδομής που έδωσαν την αρχική ώθηση, εδραιώνοντας τις απαραίτητες σχέσεις εμπιστοσύνης ανάμεσα στον Πρόεδρο και τους δημότες, έγιναν με 27 Ο κ. Σσουκαλάς εργαζόταν ως επιθεωρητής της ΔΕΗ στην Αθήνα. 28 Οριζόντιες δράσεις Θησέα κ.α. 29 Κυρίως από το Γ Κοινοτικό Πλαίσιο τήριξης και ιδιαίτερα το ΠΕΠ Θεσσαλίας. 30 Σρία κτηνοτροφικά πάρκα, κοινοτικό σφαγείο, το Περιβαλλοντικό και Πολιτισμικό Πάρκο της Γούρας, κοινοτικό πάρκινγκ, πολιτιστικό κέντρο, δύο βιβλιοθήκες, νηπιαγωγείο και δημοτικό σχολείο, κοινοτικό ιατρείο υψηλών προδιαγραφών, υποδομές στέγασης εκπαιδευτικών και ιατρικού προσωπικού. 31 Εσωτερικό και εξωτερικό οδικό δίκτυο, δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης,-προσεχώς- τηλεθέρμανσης και ευρυζωνικό δίκτυο τηλεπικοινωνιών. 32 υνειδητοποιούμε στο σημείο αυτό, ότι η χάραξη σαφών ορίων μεταξύ των υποσυστημάτων ενός συστήματος, μολονότι συνιστά προϋπόθεση για την περεταίρω ανάλυση των μεταξύ τους σχέσεων αλληλεπίδρασης, δεν είναι ρεαλιστική, ούτε πάντα εφικτή.

11 εθνική και ευρωπαϊκή χρηματοδότηση. Επίσης, οι χρηματορροές από τις αγροτικές επιδοτήσεις, δημιούργησαν χρηματοπιστωτικό πλεόνασμα, διαθέσιμο για επιπλέον ιδιωτικές επενδύσεις. ε) Τποδομές Παραγωγής, Μεταφοράς και Αποθήκευσης Γνώσης Όπως ήδη επισημάνθηκε στη δεύτερη ενότητα, η καινοτομία που λαμβάνει χώρα στο αγροτικό τοπίο, δεν είναι απαραίτητα εντάσεως τεχνολογίας, αλλά αντίθετα πηγάζει από το εμπνευσμένο πάντρεμα της παράδοσης με τις σύγχρονες ανάγκες. Όσο κι αν φανεί παράδοξο, το ρόλο των υποδομών γνώσης εδώ, έπαιξαν η Διοικητική Αρχή και η Σοπική Κυβέρνηση του χωριού. Ο Πρόεδρος και η σύζυγός του, μετέφεραν τις γνώσεις και την εμπειρογνωμοσύνη τους, στους Κοινοτικούς υμβούλους, οι οποίοι με τη σειρά τους συζητούσαν με τους κατοίκους του χωριού. Σακτικές δημόσιες συνελεύσεις διενεργούνταν προκειμένου να συζητούνται τα κοινά θέματα με δημοκρατικό τρόπο και να ενημερώνονται οι πολίτες για τις πρωτοβουλίες και τις αποφάσεις της τοπικής αρχής. Σο ρόλο των υποδομών αποθήκευσης γνώσης, έπαιζαν τα ίδια τα έργα που υλοποιούνταν. ήμερα, που το παράδειγμα της Ανάβρας έχει αποκτήσει ευρεία δημοσιότητα, η αποκτημένη γνώση και εμπειρία γεννά ένα νέο συγκριτικό πλεονέκτημα προς αξιοποίηση. Ωστόσο, αβέβαιη παραμένει η δυνατότητα αναπαραγωγής αυτού του αναπτυξιακού άθλου από άλλες περιοχές, δεδομένου ότι κυρίως στηρίχτηκε στα εσωτερικά χαρίσματα του εμπνευστή του και τις οργανωτικές ικανότητες τριών κυρίως ανθρώπων. Σα χαρακτηριστικά αυτά, που διαφεύγουν της συστημικής ανάλυσης, συζητώνται στην επόμενη ενότητα Η Ηγεσία που Μεταμορφώνει Η επιτυχία της Ανάβρας οφείλεται κυρίως στην εργατικότητα και το πάθος τριών ανθρώπων, του Προέδρου, της συζύγου του και της γραμματέως της Κοινότητας. Πέραν της γνώσης, που είναι η λογική αφετηρία στη διαδικασία μεταμορφωτικής αλλαγής, τα κίνητρα της δράσης των ανθρώπων αυτών, καθόρισαν και τη φύση του αποτελέσματος της προσπάθειάς τους. Η αγάπη και το ενδιαφέρον για τον τόπο του, οδήγησαν τον Κοινοτάρχη στην ενασχόληση με τα κοινά. Η πίστη στις ικανότητές του και στο τελικό αποτέλεσμα σφράγισαν με επιτυχία το εγχείρημά του. ύμφωνα με τον ίδιο, «όταν κάποιος έχει όραμα, κέφι, μεράκι και δεν στοχεύει σε προσωπικό όφελος, ούτε υπηρετεί κομματικά συμφέροντα, μπορεί να κάνει θαύματα» 33. Πρόσθετες ικανότητες του χαρισματικού ηγέτη, είναι να ακούει αλλά και να έχει θέληση, και να γνωρίζει πότε πρέπει να αποφασίζει. Σο ερώτημα, αν ο χαρισματικός ηγέτης γεννιέται ή κατασκευάζεται, παραμένει ανοιχτό. Σο σίγουρο είναι ότι ο Δημήτρης Σσουκαλάς λειτούργησε σαν «παράξενος ελκυστής», δημιουργώντας γύρω του δυνάμεις αλλαγής που πλέον ξεπερνούν τα όρια της Ανάβρας Διοικητική κρίση-«ναι» Οικονομική-«όχι» Η οικονομική κρίση και ο κίνδυνος χρεωκοπίας της χώρας, που περιγράφουν τη γενικότερη οικονομική συγκυρία σήμερα, ελάχιστα αγγίζουν τους κατοίκους του χωριού, οι οποίοι συνεχίζουν να δράττουν τους καρπούς των επιτυχημένων επιλογών τους. Η σοβαρότερη πρόκληση για την Ανάβρα σήμερα, (δημοτική κοινότητα Αλμυρού μετά την πρόσφατη διοικητική μεταρρύθμιση) είναι να δημιουργήσει μηχανισμούς αυτόοργάνωσης, προκειμένου να αντισταθμίσει τα διοικητικά εμπόδια και τις καθυστερήσεις που προκύπτουν από τη μεταφορά της αποφασιστικής αρμοδιότητας για θέματα ανάπτυξης, στο δήμο Αλμυρού. Αντιστρόφως, πρόκληση συνιστά για το δεύτερο, να αγκαλιάσει το παράδειγμα της Ανάβρας, να συνεχίσει τα έργα που διακόπηκαν λόγω Καλλικράτη και γενικότερης οικονομικής δυστοκίας, και να αφομοιώσει το δημιουργικό δυναμικό του χωριού, επεκτείνοντας το εύρος της αναπτυξιακής σπείρας. 33 Οι φράσεις εντός μεταφέρονται αυτούσια από τις αφηγήσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα.

12 4.2. Η οικονομική κρίση, ως προωθητικός παράγοντας τοπικής καινοτομίας: η περίπτωση της δημοτικής κοινότητας Μελιβοίας Ιστορικά στοιχεία-όραμα Μια διαφορετική εκδήλωση κοινωνικής, θεσμικής, τεχνολογικής και άρα πολυδιάστατης τοπικής καινοτομίας μικρότερης κλίμακας, παρουσιάζεται σε αυτή την ενότητα. Πριν 2 χρόνια, μια μικρή ομάδα ανθρώπων, μεταξύ αυτών και ο -τέως δήμαρχος Μελιβοίας, νυν δήμαρχος Αγιάς- Αντώνης Γκουνταράς, συναντήθηκαν στην Κουτσουμπιά, σε ένα από τα πρώτα εργαστήρια φυσικής δόμησης που διοργάνωνε ο Κώστας Κοντομάνος. Οι προσωπικές τους ιστορίες, σχεδόν «μαγικά» έδεσαν και συσπειρώθηκαν γύρω από το κοινό όραμα για μια εναλλακτική, «απλή και ουσιώδη» ζωή, «κοντά στη φύση», μαζί με ανθρώπους που συν-εργάζονται για «σκοπούς που ξεφεύγουν από τα στενά όρια του κέρδους» και τη διαβίωση σε μια οικολογική κοινότητα. Οι συμμετέχοντες στην πρωτοβουλία, βλέπουν τη ζωή σε αυτή, ως μια «πορεία στο να γίνουν φυσιολογικοί άνθρωποι ελεύθεροι, υγιείς και ευτυχισμένοι», με σεβασμό στη φύση και το συνάνθρωπο Όραμα της ΖΩΗς 34, είναι η δημιουργία μιας κοινότητας χαμηλού οικολογικού αποτυπώματος, με υψηλό βαθμό ενεργειακής και διατροφικής αυτάρκειας, βιοκλιματική δόμηση, μόνιμη-φυσική καλλιέργεια και εναρμονισμένη με το φυσικό περιβάλλον καθημερινή διαβίωση. Δραστηριότητες που θα λειτουργούν σαν γέφυρες της κοινότητας με το εξωτερικό περιβάλλον αφορούν τη διοργάνωση εργαστηρίων φυσικής δόμησης και πολυήμερων εκδηλώσεων τουρισμού χαμηλού οικολογικού αποτυπώματος. Οι βασικές υποδομές για την ανάπτυξη και βιωσιμότητα του χωριού, αφορούν τις γνώσεις των ίδιων της των ανθρώπων, τις οποίες διαδίδουν μέσω βιωματικών εργαστηρίων. Η τοπική αυτοδιοίκηση, αφού αναγνώρισε τα οφέλη του εγχειρήματος για τον τόπο 35, παραχώρησε-με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου- στα μέλη της ΖΩΗς μια έκταση 120 στρεμμάτων στους πρόποδες του Κισσάβου, προκειμένου να υλοποιήσουν το έργο. Ωστόσο, αυτό δεν έχει καταστεί εφικτό έως σήμερα, καθώς εκκρεμεί η έγκριση του αντίστοιχου χεδίου Φωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοιχτής Πόλης (ΦΟΟΑΠ) 36. Οι διοικητικές διαδικασίες, σαφώς πιο αργές από τη δημιουργική ροπή που σιωπηλά ωθεί το εγχείρημα, δημιούργησαν ένα περιοριστικό περιβάλλον, στο οποίο τα μέλη της ομάδας έπρεπε να προσαρμοστούν. Αυτή τη στιγμή, προωθείται ένα οικιστικό πείραμα μικρότερης κλίμακας, στην περιοχή του Νέσσωνα, το οποίο θα λειτουργήσει σαν ένα βιωματικό εργαστήρι μάθησης και κοινωνικο-τεχνολογικού πειραματισμού, που θα προετοιμάσει την ομάδα για τη μελλοντική της επέκταση Η οικονομική κρίση ως μέσο χειραγώγησης, ευκαιρία συνειδητοποίησης και αλλαγής Για τα μέλη της ΖΩΗς, η οικονομική κρίση που γενικότερα γίνεται αντιληπτή ως μέσο αποπροσανατολισμού, εκφοβισμού και χειραγώγησης, δεν επηρέασε την ειλημμένη τους απόφαση να οργανώσουν την οικοκοινότητα. Αντιθέτως, επιβεβαίωσε τις υποψίες τους για την τρωτότητα του σύγχρονου μοντέλου ανάπτυξης και ενίσχυσε το όραμά τους για ένα διαφοροποιημένο κοινωνικο-οικονομικό πρότυπο ζωής. Πρακτικά, η στενότητα των χρηματικών ροών, αιτία και συνέπεια της οικονομικής κρίσης, δύναται να καμφθεί μέσα από καινοτόμες θεσμικές διευθετήσεις, όπως είναι ο αντιπραγματισμός, τα εναλλακτικά νομίσματα, τα ταμεία αλληλεγγύης και η δικτύωση με άλλες κοινότητες (Mulgan, 2006) Για τη νομική της κατοχύρωση, η ομάδα προχώρησε στη σύσταση ΜΚΟ, με το όνομα ΖΩΗ. 35 Από την ανάπτυξη οικοτουριστικών δραστηριοτήτων και την τουριστική προβολή της ευρύτερης περιοχής και τη ανάδυση ενός θύλακα πράσινης ανάπτυξης, κοινωνικής καινοτομίας και φυσικής δόμησης. 36 Άρθρο 5 του Ν.2508/97(ΥΕΚ124Α ) 37 Η έκταση και η ένταση των οποίων, έχει αυξηθεί την περίοδο που διανύουμε και στη χώρα μας.

13 Η πραγματική πρόκληση, για τους σύγχρονους ανθρώπους, είναι να συνειδητοποιήσουν τις θέσεις που προκαλούν τις μεταξύ τους αντιθέσεις, και να επινοήσουν μια νέα σύνθεση, που να εμπεριέχει ηθική, αγάπη, αλληλεγγύη, δικαιοσύνη, ισόρροπη ανάπτυξη (υλική, πνευματική και συναισθηματική), μέσα από την αρμονική συμβίωση με τη φύση. Πράγματι, οι κρίσιμες καταστάσεις, μας βγάζουν από την «άνετη ζώνη» και μας εξαναγκάζουν στη λήψη νέων αποφάσεων και την υλοποίηση αλλαγών. Σα μέλη της ομάδας συνειδητοποιούν ότι το πραγματικό πρόβλημα πηγάζει από τις φοβίες μας να αντιμετωπίσουμε το άγνωστο, καθώς έχουμε «μάθει να θεωρούμε ότι τα πάντα πρέπει να είναι εκ των προτέρων εξασφαλισμένα και σίγουρα». Ενδεχομένως λοιπόν, εκείνο που χρειάζεται να «διαχειριστούμε» δεν είναι η πολυπλοκότητα και το άγνωστο, αλλά η ανασφάλεια που νιώθουμε γι αυτό Νοηματοδοτώντας τη «ΖΩΗ» με τη χρήση του Cynefin Η «χαρτογράφηση» των αφηγήσεων, από τα μέλη της ΖΩΗς, με τη βοήθεια του Cynefin, έγινε σε έναν όμορφο, και οικείο για την ομάδα, ανοιχτό χώρο, μέσα από μια διαδικασία που αποδείχτηκε ευχάριστη και συνάμα αποκαλυπτική από ερευνητικής σκοπιάς. Ακολουθούν τα σημαντικότερα ευρήματα: Η γενικότερη κατανομή των επιλεγμένων φράσεων στο χάρτη, έδειξε μια σαφή υπεροχή των θεμάτων που τοποθετήθηκαν στο πεδίο των απλών συστημάτων. Από την άλλη, ελάχιστα ήταν τα θέματα που ταξινομήθηκαν ως περίπλοκα, (π.χ. καινοτομία και οικονομική βιωσιμότητα κοινότητας) ενώ εξίσου κατανεμημένα ήταν πλήθος θεμάτων, στα πεδία των πολύπλοκων και χαοτικών συστημάτων. Πώς ωστόσο ερμηνεύεται αυτό; Ο πυρήνας των μελών της ΖΩΗς, έχει διανύσει περίπου μια διετία, όπου μέσω ουσιαστικών επαφών και δυνατών εμπειριών και συζητήσεων, έχει κατορθώσει ένα υψηλό βαθμό ομοφωνίας, σε βασικά ζητήματα. Για το λόγο αυτό θέματα φιλοσοφίας και αξιών(π.χ. ηθική-αγάπη-αλληλεγγύη, φυσικός τρόπος διαβίωσης, εργασία για κοινό σκοπό, εργαστήρια φυσικής δόμησης, υγεία, χαμηλό οικολογικό αποτύπωμα, οικονομική κρίση, περιβαλλοντική κρίση) και κρίσεις για το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο και σύστημα (νομικά εμπόδια, εύθραυστο μοντέλο ανάπτυξης), θεωρήθηκαν από τα μέλη ως «μια αλήθεια δεδομένη και αποδεκτή από όλους». Ωστόσο, τα θέματα που δήλωναν πορεία προς αυτές τις κατακτήσεις των συλλογικών οραμάτων και υπέρβασης των εμποδίων, τοποθετήθηκαν αριστερά, στα πεδία των πολύπλοκων και χαοτικών συστημάτων. Η ομάδα, ανέδειξε τις ανθρώπινες σχέσεις, ως το σημαντικότερο παράγοντα για την εξέλιξη και την επιτυχία μιας τέτοιας συλλογικής προσπάθειας, χαρακτηρίζοντας ωστόσο τα θέματα αυτά, ως εξαιρετικά πολύπλοκα για να τα διαχειριστεί στην παρούσα στιγμή και επέλεξε να τα τοποθετήσει στη γκρίζα ζώνη. Ζητήματα εμπιστοσύνης, καθώς και θεσμικές διευθετήσεις όπως η λειτουργία της ομάδας μέσα από ένα κοινό ταμείο, τοποθετήθηκαν επίσης στην ίδια περιοχή. Αναφορικά με τα θέματα που τοποθετήθηκαν σε περισσότερα του ενός πεδία, τα περισσότερα ήταν στο όριο ανάμεσα στην πολυπλοκότητα και το χάος, καταδεικνύοντας τη δυσκολία διάκρισης μεταξύ των δύο αλλά και τη δυναμική ανάμεσά τους δημιουργική σχέση. Ο τρόπος ανάδυσης και η μέχρι σήμερα εξελικτική πορεία της ΖΩΗς, είναι συμβατός με εκείνον που υποδεικνύουν οι θεωρίες του χάους (δεξιόστροφη κίνηση από το χάος προς το απλό σύστημα). Ξεκάθαρο κίνητρο, πίσω από την καινοτόμο πρωτοβουλία της ομάδας, ήταν η εξασφάλιση μιας απλούστερης ζωής, ένα πρότυπο που επιβεβαίωσε και το Cynefin. Η ωρίμανση των εσωτερικών παραγόντων που κινητοποιούν την προσπάθεια και ιδιαίτερα η μεθόδευση χειροπιαστών δράσεων για την υλοποίηση της οικοκοινότητας έχουν οδηγήσει την ομάδα λίγο πριν την κατάκτηση ενός «άπιαστου» για τα ελληνικά δεδομένα ονείρου.

14 6. υμπεράσματα και ερευνητικές προτάσεις την εργασία αυτή, συζητήθηκε η σχέση συνέργιας που δυνητικά μπορεί να αναπτυχθεί, ανάμεσα στην οικονομική κρίση και την τοπική καινοτομία, εάν αυτή θεωρηθεί υπό το πρίσμα των θεωριών της πολυπλοκότητας. Μια πρώτη τομή που γεννιέται μέσα σε αυτό το πλαίσιο σκέψης είναι η ανάδειξη του τοπικού και του επιμέρους, σε πρωταγωνιστές των ευρύτερων μεταμορφωτικών αλλαγών. Με αφορμή τα παραδείγματα της κοινότητας Ανάβρας, στο νομό Μαγνησίας και της ΖΩΗς στο νομό Λαρίσης, συζητήθηκαν οι παράγοντες που τροφοδοτούν την καινοτομία, με τη βοήθεια ενός συστημικού πλαισίου στην πρώτη περίπτωση κι ενός εργαλείου από το πεδίο των πολυπλοκότητας, στη δεύτερη. Σα βασικότερα μεθοδολογικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την εμπειρική μελέτη, συνοψίζονται στα εξής σημεία: Η περιγραφή αναδυόμενων φαινομένων, μέσω της συστημικής θεώρησης δεν είναι εφικτή, εξαιτίας της ρευστότητας και της ασάφειάς τους. Αντίθετα, η διερεύνηση πολύπλοκων φαινομένων, απαιτεί τη χρήση εργαλείων ικανών να αποτυπώσουν τη δυναμική των εξελισσόμενων προτύπων και παραγόντων του συστήματος. Η χρήση μεθοδολογικών εργαλείων, όπως το Cynefin είναι δύσκολο να εφαρμοστεί σε πλαίσια όπου δεν υπάρχει ανάλογη συμμετοχική εμπειρία. Αναφορικά με τους παράγοντες που κινητοποιούν την τοπική καινοτομία, μπορούμε να συμπεράνουμε τα εξής: Οι θεσμικοί παράγοντες, (επίσημοι κανόνες δικαίου και διοικητικές διαδικασίες), ενώ οργανώνουν και ενισχύουν το πλαίσιο δράσης των δομών της τοπικής αυτοδιοίκησης, στην περίπτωση των οργανώσεων του τρίτου τομέα, όπου αναπτύσσονται διαφορετικές λογικές, μάλλον λειτουργούν περιοριστικά. Η οικονομική κρίση, μόνο ενισχυτικά μέχρι τώρα έχει επηρεάσει την τοπική καινοτομία. Αντιθέτως, η διοικητική μεταρρύθμιση, έχοντας αφαιρέσει μέρος της αυτονομίας λήψεως αποφάσεων από τις τοπικές κοινωνίες, έχει επιδράσει περισσότερο επιβαρυντικά. Οι εξωτερικοί παράγοντες διαμορφώνουν το πλαίσιο της καινοτομίας, μα μόνο μερικώς την ερμηνεύουν. Επιπρόσθετα, ο καθοριστικός για την καινοτομία παράγοντας της γνώσης, πρακτικά δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μια ενιαία ποιότητα. Οι τύποι της γνώσης που καλείται να διαχειριστεί μια συλλογικότητα κατά την εξελικτική της πορεία, εμπίπτουν και στα τέσσερα (συν ένα) πεδία συστημάτων. υμπληρωματικά,, φαίνεται ότι η δύναμη των εσωτερικών χαρακτηριστικών των πρωταγωνιστών (χαρισματική ηγεσία) και της ενεργοποίησης κοινών νοημάτων όπως η αγάπη, η κοινή γνώση, η εμπιστοσύνη, η θέληση, η πρόθεση για δράση και η πίστη στο αποτέλεσμα, είναι περισσότερο ικανές να επιφέρουν ευρύτερους συστημικούς μετασχηματισμούς. Όπως χαρακτηριστικά έγραψε η Margaret Wheatley, Every Change, every burst of creativity, begins with the identification of a problem or opportunity that somebody finds meaningful. Γενικότερα, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι σε εξαιρετικά πολύπλοκες και αβέβαιες συνθήκες, τα παλαιότερα συστήματα σκέψης, οφείλουν να μετασχηματιστούν, αφήνοντας χώρο σε νέες πηγές και τύπους γνώσης, που θα βελτιώσουν την ικανότητα προσαρμογής και καινοτομίας του ευρύτερου συστήματος. Για την απελευθέρωση του δημιουργικού δυναμικού των τοπικών κοινωνιών, απαραίτητες κρίνοντα η αύξηση της τοπικής αυτονομίας, η ενίσχυση της τοπικής συμμετοχής και η ενθάρρυνση του τοπικού πειραματισμού, με νέες τεχνολογίες και καινοτόμους θεσμούς. Προς αυτήν την κατεύθυνση μπορεί να συμβάλει και η επιστημονική κοινότητα, μελετώντας και διαδίδοντας, επιτυχημένες και αναδυόμενες τοπικές ιστορίες, στο ευρύτερο κοινό.

15 Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Baldock D., Dwyer J., Lowe P., Petersen J-E. και Ward N. (2001) The Nature of Rural Development: Towards A Sustainable Integrated Rural policy in Europe, Institute for European Environmental Policy (IEEP) Cooke P., Uranga-Gomez M. και Extebarria G. (1997) Regional Innovation Systems: institutional and organisatonal dimensions, Research Policy, 26: Dimitrov V. (2003) A new kind of social science: study of self organization of human dynamics, Morrisville: Lulu press: Dutfield G. (2006) Promoting Local Innovation as a Development Strategy, Innovations, (summer):67-77 Freeman C. (1995) The National System of Innovation in historical perspective, Cambridge Journal of Economics,19:5-24 Granovetter M. (1985) Economic Action and Social Structure: the problem of embeddedness, American Journal of Sociology, 91: Hammad R., Inglis V., Leung P., Park C., Yadav A., Babos D., Economou V., Fillas N., Flevaris S., Hondrou S., Lambrou D. και Tsipos M. (2002) Regional System of Innovation Influencing the Olive Grove on Lesvos, Working Paper, Strategic Environmental Development of Lesvos, Aegean University Helpman E. (2004) The Mystery of Economic Growth, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press Hodgson G. (1994) Economic Evolution and Natural Selection. In The Elgar Companion to Institutional and Evolutionary Economics, vol.2, edited by Geoffrey M. Hodgson, Warren J. Samuels and Marc Tool, Aldershot: Edward Elgar Holland J. (1998) Emergence: from Chaos to Order, Oxford: Addison Wesley, Oxford University Press Kemp R. και Rotmans J. (2001) The Management of Co-evolution of Technical, Environmental and Social Systems, Paper for the Conference Towards Environmental Innovation Systems, Garmisch-Partenkirchen, September Kemp R. (1997) Environmental Policy and Technical Change: A comparison of the Technological Impact of Policy Instruments: Edward Elgar Leiserowitz A. και Fernandez L. (2008) Toward a New Consciousness: Values to Sustain Human and Natural Communities, A Synthesis of Insights and Recommendations from the 2007 Yale F&ES Conference Lipietz A. (1992) Towards a New Economic Order, Oxford: Oxford University Press Lundwall B-A.(2007) National Innovation Systems-analytical concept and development tool, Industry &Innovation, 14(1): Mandelbrot, B. (1982) The fractal geometry of nature, NY: Freeman and Co Matutinovic I. ( 2001) The aspects and the role of diversity in socioeconomic systems: an evolutionary perspective, Ecological Economics, 39, pp Michiotis S. (2010) Public dialogue and strategic planning using methods based on complexity and archetypes, International Journal of Decisions, Risk and Management, 11(1/2):1-13 Mulgan G. (2006) The Process of Social Innovation, Innovations,1(2): Myrdal G. (1957) Economic Theory and Underdevelopment Regions, Londress: General Duckworthy Co Nelson R. (1994) The co-evolution of the technological, industrial structure and supporting institutions, Industrial and Corporate Change, 3:47-63

16 Nelson R. και Winter S. (1982) An evolutionary theory of economic change, Cambridge: Harvard University Press Porter M. (1990) The Competitiveness of Nations, Harvard Business Review Saviotti P. (1996) Technological Evolution, Variety and the Economy, Cheltenham: Edward Elgar Scharmer C. O. (2008) Theory U: Learning from the future as it emerges, the social technology of Presencing, Berrett-Koehler Publishers Scharmer C. O. (2009) Seven Acupuncture Points for Shifting Capitalism to Create a Regenerative Ecosystem Economy, Paper presented at the Roundtable on Transforming Capitalism to Create a Regenerative Economy, MIT, June 8 9 Scharmer C. O. (2010) The Blind Spot of Institutional Leadership: How to create deep innovation through moving from egosystem to ecosystem awareness, Paper presented at the World Economic Forum Annual Meeting of the New Champions 2010, China, September 2010 Senge P., Scharmer O.C., Jaworski J. και Flowers B.S. (2005) Presence: An Exploration of Profound Change in People, Organizations, and Society, New York: Currency- Doubleday Talbot M. (1991) The Holographic Universe, Harper Perennial: Harper Collins Waldrop M.D. (1992) Complexity: The emerging Science at the Edge of Order and Chaos, New York: Simon& Schuster Walker B. C., Holling S., Carpenter S. R. και Kinzig A. (2004) Resilience, adaptability and transformability in social ecological systems, Ecology and Society, 9(2): 5. Walker N. (2005) The Legal Dimension of New Modes of Governance: Background Information, paper presented at NEWGOV Consortium Conference, 30 May-31 May 2005, Florence Wolfe D.A. (1999) "Innovation Systems for Healthy & Sustainable Communities", Paper presented at the Symposium on Innovative, Healthy, Sustainable Communities: Regional Strategies for Community Economic Development in South-Eastern Ontario, Kingston, Ontario, March 9-11, 1999 Ελληνόγλωσση Barquero Α. (1991) Τοπική Ανάπτυξη. Μια Στρατηγική για τη Δημιουργία Απασχόλησης, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση Friedman J. (1986) Περιφερειακή Ανάπτυξη σε Ανεπτυγμένες Φώρες: Ενδογενής ή Αυτάρκης; το Περιφερειακή Ανάπτυξη και Πολιτική, επιμέλεια του Κώστα Φατζημιχάλη, Αθήνα: Εξάντας, σελ Κομηνός Ν. (2009) «Περιφερειακοί Πόλοι Καινοτομίας στην Ελλάδα : χεδιασμός εστιασμένων συστημάτων καινοτομίας», Αειχώρος, 6 (2):10-33 Παπαδάκη-Σζεδάκη τ. (1999) Ενδογενής Τουριστική Ανάπτυξη: Διαρθρωμένη ή Αποδιαρθρωμένη Τοπική Ανάπτυξη; Αθήνα: Παπαζήση Φόνδρου. (2002) «Ένα Πολυκριτηριακό Πλαίσιο Αξιολόγησης Πολιτικών Προώθησης Ριζικών Μετασχηματισμών στο Ενεργειακό Καθεστώς: η Περίπτωση της Αιολικής Ενέργειας στη Λέσβο», Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Μυτιλήνη Φόνδρου. (2010) «Θεσμική Καινοτομία και Βιώσιμη Σοπική Ανάπτυξη: μια συγκριτική μελέτη περιπτώσεων», Σελική Εργασία, ΕΔΔ, Κ Εκπαιδευτική ειρά Διαθέσιμη στο: Φριστοφάκης Μ.(2001) Τοπική Ανάπτυξη και Περιφερειακή Πολιτική, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση