107 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ. Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση. Νικηφόρος Βρεττάκος

Transcript

1 107 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση Διδακτικη λογοτεχνιας και εφαρμογες στο σχολειο Νικηφόρος Βρεττάκος

2 Ρόαλντ Νταλ: Ο πιο πολυδιαβασμένος συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα! Γίνετε μέλη δωρεάν στο ή καλώντας χωρίς χρέωση στο και κερδίστε προνόμια και δώρα. 30 χρόνια Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 500 τίτλους στο Σκανάρετε και διαβάστε online! Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ ΗΣ ΛΟΓΟΤ Ε Χ ΝΙ Α Σ ΓΙΑ Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι ΝΕΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ ΤΙΚ Η ΛΟΓΟΤ Ε Χ ΝΙ Α Σ Κ Α Ι ΕΦΑ ΡΜΟΓΕΣ Σ ΤΟ Σ ΧΟΛ ΕΙΟ Iστορίες ζωής Επί μία δεκαετία, ανά δύο χρόνια οργανώνεται από τον ΠΟΦΑ και άλλους φορείς το Φεστιβάλ Αφήγησης Ολύμπου. Εκεί συρρέουν, από όλη την Ελλάδα, κυριολεκτικά κατά εκατοντάδες, μικροί και μεγάλοι, για να απολαύσουν ιστορίες από τους παραμυθάδες, λαϊκούς και έντεχνους. Εκεί τα παιδιά παρακολουθούν «παιχνίδια στο δάσος» και ακούν ειδικούς ομιλητές για την αφήγηση. Φέτος τα δρώμενα επικεντρώθηκαν στο γενικό θέμα «Ιστορίες ζωής». Είναι αυτές που δημιουργούν συνεκτικούς δεσμούς μεταξύ των ατόμων μιας κοινότητας, εκφράζοντας τον πολιτισμό της. Δίνουν ένα βαθύτερο νόημα στη ζωή και συνδέουν όλους τους ανθρώπους, αφού ικανοποιούν κοινές ανάγκες όπως ψυχαγωγία, διδαχή, νίκη του Καλού και τιμωρία του Κακού, αισιοδοξία. Γι αυτό οι αφηγητές και οι παραμυθάδες θεωρούνται με την ευρεία έννοια του όρου παιδαγωγοί του λαού. Οι ιστορίες και τα παραμύθια από τη στιγμή που θα γεννηθούν, ακολουθούν τον δικό τους δρόμο και τη δική τους πολλαπλή ζωή, έχουν το δικό τους άστρο, όπως κάθε άνθρωπος. Γεμίζουν την καρδιά και την ψυχή μας, ενισχύουν τη μνήμη και τη φαντασία και ζυμώνουν το χαρακτήρα των παιδιών. Ο αφηγητής πεθαίνει, οι ιστορίες του όμως μένουν, διατηρούνται, διαφοροποιούνται και διαδίδονται, επιβιώνουν ως παραλλαγές. Οι ιστορίες αλλάζουν ανάλογα με τις κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες μιας κοινότητας και ενός λαού. Δημιουργούνται καινούργιες που εκφράζουν τον σύγχρονο άνθρωπο, τις ανάγκες και τα όνειρά του. Οι ιστορίες προετοιμάζουν το νέο άτομο να ενταχθεί στην κοινότητα και να μυηθεί στις αξίες και τα όνειρά της. Δεν κουραζόμαστε να επαναλαμβάνουμε πόσο σημαντικό είναι για τα παιδιά να ακούν ιστορίες και παραμύθια, να διηγούνται τα ίδια ή να διαβάζουν παιδικά βιβλία με ιστορίες. Ας σημειωθεί μάλιστα εδώ η ιδιαίτερη αξία που έχει να ακούν τα παιδιά ιστορίες από τον παππού και τη γιαγιά ή άλλο συγγενικό πρόσωπο. Οι Διαδρομές στο τεύχος αυτό προσφέρουν, πέραν των άλλων, υλικό που ενδιαφέρει γονείς και εκπαιδευτικούς, εστιάζοντας την προσοχή τους σε έναν μεγάλο ποιητή της σύγχρονης Ελλάδας, τον Νικηφόρο Βρεττάκο. Ο Διευθυντής

3 Περίοδος Γ : Φθινόπωρο 2012 Τεύχος 107 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος - Νοέμβριος 2012 Τριμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β : , τεύχη Περίοδος Α : , τεύχη 1-60) Ιδιοκτησία: Λέσχη Μελέτης και Έρευνας της Παιδικής Λογοτεχνίας ΟΙ Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Ζαλόγγου 7, Αθήνα Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος, vanagno@ece.uth.gr ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ISSN Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Owner: DIADROMES Club for Children s Literature Study and Research, a Greek non-profit union 7, Zalogou str., Αthens, Greece Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos, vanagno@ece.uth.gr Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tasoula Tsilimeni 3rd Period: Autumn 2012 No 107 September - October - November 2012 Quarterly Publication (2nd Period: , No st Period: , No 1-60) ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Επισημάνσεις H εικονογράφος του τεύχους: Σάντρα Ελευθερίου Η θάλασσα στην ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου των Τζίνα Καλογήρου και Βάσω Οικονομοπούλου «Τα πρόσωπα των παιδιών είναι πατρίδες»: το παιδί και το τραύμα της Ιστορίας στο έργο του Ν. Βρεττάκου, Μπροστά στο ίδιο ποτάμι της Μαρίτας Παπαρούση CONTENTS Points This Issue s Illustrator: Sandra Eleftheriou The sea in Nikiforos Vrettakos poetry by Gina Kalogirou and Vasso Economopoulou Children s faces are homelands : the child and the trauma of History in N. Vrettakos work, Before the same river by Marita Paparoussi Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (), Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), Ελένη Ηλία (Ε.Η.), Μαρία Μιράσγεζη (Μ.Μ.), Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), , loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), , tsilimeni@gmail.com Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο: ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ ΕΚΕΒΙ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), Galatia Soureli (G.S.), Eleni Ilia (Ε.I.), Μaria Μirasgezi (Μ.Μ.), Litsa Psarafti (L.Ps.), Loty Petrovits (L.P.), , loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), , tsilimeni@gmail.com Theti Hortiati (Th.H.), Book web sites: GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN S BOOK YOUNG READER KIMENA (TEXTS) JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH OF CHILDREN S AND YA LITERATURE Βιβλιοπαρουσιάσεις (38 τίτλοι) Σημεία αναγνώρισης της λογοτεχνίας για παιδιά και των δημιουργών της της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Νίνα Μπόντεν: ένα αντίο σε μια αγαπημένη συγγραφέα της Δομινίκης Σάνδη Ποιήματα για το Φθινόπωρο Έμμετρη επισήμανση της Θέτιδος Χορτιάτη Book Presentations (38 titles) Identifying children s literature and its creators by Loty Petrovits-Androutsopoulou Nina Bawden: Farewell to a beloved author by Dominique Sandis Poems about the autumn Commentary in verse by Thetis Hortiati Εικόνα Εξωφύλλου: Το σιτάρι, εκδόσεις Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ της εικονογράφου Σάντρας Ελευθερίου Cover Illustration: To Sitari, A. A. Livanis Publications Illustrator: Sandra Eleftheriou Συνέντευξη της Μαρίζας Ντεκάστρο από την Αγγελική Βαρελλά 59 An interview with Mariza Decastro by Angeliki Varella Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Πέγκυ Σκουλίδα, pskoulida@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, Μεταμόρφωση Τηλ.: Marketing, Public Relations and Advertisments: Peggy Skoulida, pskoulida@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str Metamorfossi Τel.: Νέα Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές News Submission Guidelines Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Το περιοδικό εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi DIADROMES is published four times a year in March, June, September and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors. ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ 3727

4 επισημάνσεις 4 επισημάνσεις Μνήμες και οφειλές επισημάνσεις Τα σοφά λόγια είναι πάντα επίκαιρα. Και αφορούν όλους τους τομείς της ζωής άρα και τον τομέα της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας. Διαλέγουμε λοιπόν μία ρήση του Αϊνστάιν για τις οφειλές όλων μας προς τους άλλους: «Κάθε μέρα υπενθυμίζω στον εαυτό μου ότι η εσωτερική και εξωτερική ζωή μου βασίζονται σε κόπους άλλων ανθρώπων, ζωντανών και νεκρών, και θα πρέπει να καταβάλλω δυνάμεις, προκειμένου να δώσω στο ίδιο μέτρο με αυτά που έχω λάβει και συνεχίζω να λαμβάνω». Γιατί διαλέξαμε τούτη τη ρήση ως επισήμανση στο τεύχος μας το φθινοπωρινό; Μας τη θύμισαν οι απώλειες, εν μέσω φθινοπώρου, κάποιων πρωτοπόρων που πάλεψαν πολύ για την ελληνική παιδική λογοτεχνία και δεν επιτρέπεται να λησμονούμε τα όσα τους οφείλουμε. Για παράδειγμα, τα όσα οφείλουμε στην Τατιάνα Σεπτέμβρη του 1990 στη Ρένα Καρθαίου, που έφυγε για πάντα από κοντά μας τον Οκτώβρη του 2005, μα και σε τόσους άλλους που στέριωσαν στον τόπο μας με κόπους και αδιάκοπη δουλειά τον κλάδο που λέγεται «παιδική/νεανική λογοτεχνία». Και οι οφειλές συνεχίζονται. Γιατί πάντα οι νεότεροι θα πρέπει να θυμούνται τους κόπους άλλων, ζωντανών και νεκρών, στους οποίους βασίζονται οι δικές τους τωρινές επιτυχίες. Οφείλουν λοιπόν «να καταβάλλουν δυνάμεις, προκειμένου να δώσουν στο ίδιο μέτρο με αυτά που έχουν λάβει και συνεχίζουν να λαμβάνουν». Λ.Π.-Α. Δουλειά, δουλειά, δουλειά ο μόνος τρόπος Και καθώς πληθαίνουν οι επιτυχίες, οι βραβεύσεις και οι έπαινοι των συγγραφέων παιδικών και νεανικών βιβλίων, ας θυμηθούμε ακόμη μια ρήση του Αϊνστάιν, που ισχύει βέβαια για όλους τους δημιουργούς: «Ο μόνος τρόπος να γλυτώσει κανείς από τη διαφθορά των επαίνων είναι να συνεχίσει να εργάζεται». Λ.Π.-Α. η εικονογράφος του τεύχους ΣΑΝΤΡΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ Η Σάντρα Ελευθερίου ζει και εργάζεται στη Λάρνακα. Είναι παντρεμένη και έχει δύο κόρες. Σπούδασε Γραφικές Τέχνες και από το 2004 εργάζεται ως ελεύθερη επαγγελματίας εικονογράφος παιδικών και νεανικών βιβλίων. Έχει εικονογραφήσει και επιμεληθεί περισσότερα από πενήντα βιβλία και είναι πανευτυχής που είχε την ευκαιρία να συνεργαστεί με γνωστούς και ενδιαφέροντες συγγραφείς και εκδότες. Κέρδισε δύο φορές το Α Βραβείο σε διαγωνισμούς εικονογράφησης του Σταύρου, που έσβησε το Κυπριακού Συνδέσμου Παιδικού-Νεανικού Βιβλίου (2008 & 2009) και έχει λά- 5 βει δύο φορές το Κρατικό Βραβείο Εικονογράφησης του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου (2009 & 2010). Είναι η εικονογράφος που αντιπροσωπεύει την Κύπρο στην Τιμητική Λίστα του ΙΒΒΥ Ταυτόχρονα ασχολείται με τη συγγραφή, όπου έχει επίσης βραβευτεί. Το 2010 δόθηκε Έπαινος στο θεατρικό της έργο Η επιστροφή του χαμένου πρίγκιπα, το οποίο έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις Πήλιο. Το 2011 πήρε το Α Βραβείο από τον Κυπριακό Σύνδεσμο Παιδικού-Νεανικού Βιβλίου για το βιβλίο που συνέγραψε μαζί με τη συγγραφέα Φυτούλα Βακανά, Από την πόλη έρχομαι και έχει εκδοθεί από το Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου.

5 Η ΘΑΛΑΣΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΒΡΕΤΤΑΚΟΥ Τζίνα Καλογήρου Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Βάσω Οικονομοπούλου Δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Σελ ,90 e Σελ ,90 e Σελ ,70 e 6 Συνάντηση με τη θάλασσα και πέρα απ τη θάλασσα ένα νέφος χρυσό, όπου μέσα του γίνονται πράγματα όλα φτιαγμένα απ το φως. (Νικ. Βρεττάκος, «Σαρωνικός», Απογευματινό ηλιοτρόπιο) 1 Η σχέση φύσης και τέχνης είναι μια σχέση απείρως γοητευτική, με τις πολλαπλές μετουσιώσεις και τους ανασχηματισμούς της ίδιας της φύσης να χρησιμεύουν ως πολύτιμο καλλιτεχνικό υλικό για το δημιουργό. Το απεικονιζόμενο τοπίο, ωστόσο, δεν αποτελεί μια απλή αναπαράσταση μιας σκηνής ή μια απλή «θέαση», αλλά αντίθετα αποτελεί αναπαράσταση μιας συγκεκριμένης επίδρασης και σύνδεσης του υποκειμένου με το πραγματικό φυσικό τοπίο της άμεσης εμπειρίας 2. Ο δημιουργός προτείνει μια νέα εκδοχή τού πώς ο ίδιος αντιλαμβάνεται τη φύση, με έναυσμα πάντοτε από την πραγματική ζωή 3. Η πρωταρχική άποψη, επομένως, που διατηρεί το υποκείμενο για τον τόπο, εκπορεύεται από τις ίδιες τις αισθήσεις του: την όραση, την ακοή, την αφή, την όσφρηση και τη γεύση 4. Έτσι, η ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου έρχεται πάντοτε στη συνείδηση του αναγνώστη της δεμένη με τη φύση του γενέθλιου τόπου και ιδιαίτερα με τον ήλιο, το πρώτο και μεγάλο σύμβολό του. Η φύση όμως δεν είναι απλός διάκοσμος, διακοσμητική πλαισίωση του στοχασμού του ποιητή. Αυτό που θα βρούμε συνήθως στην ποίηση του Βρεττάκου δεν είναι η λεπτομερής περιγραφή ενός φυσικού τοπίου, αλλά η απομόνωση ενός στοιχείου της φύσης Σελ ,70 e Όταν ο ήλιος... Οι νικητές Σελ ,50 e Νινέτ ΒΡΑΒΕΙΟ ΚΥΚΛΟΥ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΚΡΑΤΙΚΟ ΒΡΑΒΕΙΟ Ο θησαυρός της Βαγίας Σελ ,50 e Τα χέγια ΖΩΡΖ ΣΑΡΗ ΝΕΕΣ ΑΝΑΜΟΡΦΩΜΕΝΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΑΠΗΜΕΝΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Σοφία!

6 8 όπως ο ήλιος, η θάλασσα, τα λουλούδια, τα ψάρια που θρέφει το στοχασμό του ποιητή και τροφοδοτεί τη φιλοσοφική του ενατένιση. Εξ άλλου, πολύ συχνά, η ματιά του Βρεττάκου διαπερνά τα μικρά, τα ορατά, τα υλικά στοιχεία και προσεγγίζει ενορατικά το άμετρο, το ασύλληπτο και χαοτικό σύμπαν σε μια ολότητα. Το φυσικό τοπίο ενώνεται με το ποιητικό υποκείμενο και μετατρέπεται σε φωνή του ίδιου του ποιητή. Ο Βρεττάκος διατηρεί έναν οντολογικό δεσμό με τη φύση, αισθάνεται μέρος της κι εντέλει ταυτίζεται μαζί της, μέσα από την προοπτική να βρει την αυθεντική φωνή του και τις απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα της ζωής. Η ένωση του ποιητικού εγώ με τον φυσικό κόσμο και της ποιητικής τέχνης του με τη φιλοσοφία δημιουργούν μια παντελώς ευφορική κατά- 9 σταση. [ ] Ακούμπαγα πάνω στο σκοτάδι, όπως πάνω σ έναν τοίχο, όταν άξαφνα άρχισε ο ήλιος να αναδύεται από μέσα μου. Είδα, σε λίγο να πλέουν στο φως σαν ψάρια τα χέρια μου. Κι είδα πως είχα μέσα μου όλα τα ωραία μου πράγματα. Και πήρα μολύβι, χαρτί και πριόνι να ξυλέψω το δάσος των αισθημάτων μου, να βάλω ιστία στα πλοιάρια των στίχων μου, να βγουν στ ανοιχτά, ταξιδεύοντας τάχα μ ένα φρέσκο, στρωτό αεράκι στον κόσμο. 5 Ο φυσικός πανθεϊσμός του Βρεττάκου διαφαίνεται και από την ιδιαίτερη σχέση του με τη θάλασσα 6, η οποία, τουλάχιστον στην ποιητική συλλογή του Συνάντηση με τη θάλασσα 7, ταυτίζεται με τη φύση και ακόμη περισσότερο με το σύμπαν. Η μεγαλειώδης παρουσία της θάλασσας στην ποίηση του Βρεττάκου, καθώς και οι ποικίλοι συμβολισμοί της, που αποκαλύπτουν την ανθρώπινη μοίρα και την Ελλάδα, διαφαίνονται σε όλο το ποιητικό έργο του δημιουργού 8 : Το βλέμμα μου υπήρξε ο καθρέφτης σου, θάλασσα. Μέσα του εφάνη το υδάτινο σώμα σου. Εσύ δεν εγνώριζες τη μορφή, τη βοή, τις πότε λαμπρές και τις πότε ταραγμένες μεταμορφώσεις σου. Καθώς κι ο ωραίος γείτονάς σου ο Ταΰγετος. Ακόμη κι ο ήλιος. Αυτή τη στιγμή μας φωτίζει του σύμπαντος ο μέγας τυφλός. Σε μένα η χάρη και η τιμή και η δόξα. Γιατί όλα υπήρχατε δίχως να γνωρίζετε πως υπάρχετε, θάλασσα. Η βεβαίωση έγινε μέσα στο βλέμμα μου. 9 Η θάλασσα, όμως, εκλαμβάνεται στην ποίηση του Βρεττάκου και ως μια εναυσματική δύναμη, η οποία παρωθεί την ψυχή να βγει από τα όριά της και να ταξιδέψει προς τον εξωτερικό κόσμο 10. Το άπειρο της θάλασσας γίνεται ορατό την ώρα της δημιουργίας καθώς ταυτίζεται με την απεραντοσύνη της ψυχής του ποιητή. Η ψυχή μου στα μέτρα σου, διπλωμένη στα βάθη μου, ξεδιπλώνοταν κάποτε κι απλώνοταν σε όλη την έκταση πάνω σου. Γινόμαστε ένα. Γιομίζαμε όλον το γύρω από μας ουράνιον ορίζοντα. Έτσι που τα βουνά ως να ήταν καράβια μας διαπλέανε ταξιδεύοντας. 11 Η ανήσυχη και πολυδιάστατη θάλασσα δανείζει στον Βρεττάκο τις εικόνες για μια συνάντηση που διαρκεί λίγες στιγμές, όσο δηλαδή διαρκεί η εκφορά της εξομολόγησης που απευθύνει ο ποιητής προς τη θάλασσα, ή μήπως διαρκεί μια αιωνιότητα; Ο χρόνος αιωρείται. Aυτό που παρακολουθούμε δεν είναι μόνο μια εξομολόγηση αλλά και η γέννηση-ανάδυση του ποιητή από τη θάλασσα-μήτρα και η επιστροφή του πάλι σε αυτήν. Το θαλάσσιο υγρό στοιχείο αναδεικνύεται ως

7 10 μια πραγματικότητα πολύμορφη, καθώς συνδέεται άμεσα με παιδικές αναμνήσεις και βιώματα 12, αλλά και με την ίδια την εικόνα της μητέρας 13. Η υδάτινη ύλη αποκτά στην ποίηση του Βρεττάκου αρχετυπικές διαστάσεις και συνδέεται όχι μόνο με το ποιητικό αντικείμενο, τη γυναίκα-μητέρα, αλλά και με την επιστροφή στο χοϊκό στοιχείο, καθώς σηματοδοτεί το θάνατο 14. Ίσως είναι το μητρικό σου αλάτι που σήμερα μ έφερε, θάλασσα, πάλι κοντά σου. Αλλά κι αν ακόμη δεν είσαι μητέρα μου, μοιάζουμε πάντως. Μπορεί και τα λόγια μου να είναι αέρας σαν τα δικά σου. Καιρός είναι άλλωστε ν αφήσουμε τα όνειρα, σαν μια φούχτα άμμο που τη ρίχνουμε πίσω μας. Αρκεί πως αυτός ο παράδοξα όμορφος κόσμος μάς μάγεψε. Μεθύσαμε θάλασσα! Τόσο η ψυχή μου όσο κ εσύ, τον γιομίσαμε κύματα ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΡΙΣ ΟΙ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΓΚΜΟΝΤ ΚΛΑΒΙΕ Eικονογράφηση: Κατερίνα Κρις Εσύ έχεις δει ποτέ ΧΜ, ένα από αυτά τα μικροσκοπικά πλάσματα που ζουν στις σελίδες των βιβλίων και των τετραδίων; Κι όμως, τα ΧΜ είναι εκεί, και χαίρονται κάθε φορά που κάποιος διαβάζει τις σελίδες των βιβλίων ή γράφει στις σελίδες των τετραδίων. Αν θέλεις να μάθεις περισσότερα γι αυτά, διάβασε γρήγορα τη σειρά. Γιατί όσο περισσότερα ξέρεις για τα ΧΜ, τόσο πιθανότερο είναι να τα συναντήσεις! 1. Το πρώτο Χμ που είδα! Έχεις σκεφτεί ποτέ μια φανταστική ιδέα; Ε, τότε είμαι σίγουρος πως όταν τη σκέφτηκες έκανες «Χμ!». Αλλά με τίποτα δεν μπορεί να ξέρεις πώς είναι να βλέπεις Χμ! Θα χρειαστεί να διαβάσεις πολύ προσεκτικά την χμαπίθανη ιστορία μου ώστε να πάρεις μια ιδέα για το πώς είναι να βλέπεις ένα Χμ πάνω στο τετραδιάκι σου και να έχεις τη σιγουριά πως δεν ήταν ιδέα σου! 2. Ο Λεξιδιώτης Χμ! Αν ήξερες πόσο μεγάλος είναι ο κόσμος μας, θα σκεφτόσουν πως είναι αδύνατον να τον γυρίσεις ολόκληρο. Αυτά πίστευα κι εγώ όταν ήμουν στην ηλικία σου, μέχρι που πετάχτηκε μπροστά μου ο Λεξιδιώτης Χμ! Χάρη σ αυτόν έμαθα πως οι λέξεις δεν είναι απλώς λέξεις, αλλά μικρά, καλογραμμένα μέσα μεταφοράς, όπως τα τρένα και τα αεροπλάνα, που σε «λεξιδεύουν» σε τόσα και τόσα μέρη. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, πιστεύω πως τα καλύτερα ταξίδια μετά τα ταξίδια, είναι αυτά που στη γλώσσα των Χμ λέμε λεξίδια! Οι ιστορίες των Χμ, όπως τις κατέγραψε ο ερευνητής του ανήκουστου και ανύπαρκτου Έγκμοντ Κλαβιέ (με τη βοήθεια της αρχιβοηθού του, Κατερίνας Κρις), γράφτηκαν για να κάνουν τα παιδιά να αγαπήσουν το διάβασμα. Γιατί τα βιβλία έχουν πολλές λέξεις, και οι λέξεις αρέσουν πολύ στα Χμ κι έτσι οι πιθανότητες ένα παιδί να συναντήσει τα Χμ αυξάνονται μόλις ανοίξει ένα βιβλίο κι αρχίσει να το βιαβάζει. Οι ιστορίες των Χμ γράφτηκαν και για να κάνουν τα παιδιά να αγαπήσουν το γράψιμο. Γιατί όταν κάποιος γράφει, είναι πολύ πιθανόν να εμφανιστεί στη σελίδα του τετραδίου του ένα Χμ, για να τον βοηθήσει να γράψει ακόμη καλύτερα! Όπως ακριβώς συνέβη και με τον Έγκμοντ!

8 12 Άλλοτε, πάλι, η επιστροφή του ποιητή στη μητρότητα των νερών δεν σημαίνει το τέλος, αλλά ούτε ακόμη την ανάσταση, παρά μια διαρκή αναγέννηση, απαλλαγή από κάθε τι το φθαρμένο, και βάπτισμα στο αρχέγονο φως της ζωής. Αναδυόμουν απ το νερό ντυμένος ζαφείρια. Κ ένιωθα ως νάχα γύρω απ το σώμα διπλωμένα φτερά που σαλεύαν ν ανοίξουνε να με δεις ν ανυψώνομαι και μετά να ζυγίζομαι σαν ένας άγγελος-γλάρος απάνω σου. 16 Ανάμεσα στα δύο αυτά άκρα η ποιητική περιήγηση ορίζεται ως ατέρμονη κίνηση: έξοδος προς την πραγματικότητα του κόσμου και επιστροφή στην αθωότητα του γαλάζιου. Και στις δύο περιπτώσεις, οι εικόνες της θάλασσας δανείζουν τα σύμβολα. κύματα εικονογραφούν τους αλλόκοτους ρυθμούς των ανθρώπινων πράξεων και ο ορίζοντας θαμπώνει από τον ανθρώπινο πόνο. Κι ανάμεσα στις εικόνες της ανθρώπινης δυστυχίας, ο ποιητής προβάλλει το «μόνιμο όνειρο» της παγκόσμιας αδερφοσύνης. Ο Βρεττάκος καταφεύγει στη θάλασσα με την πίστη να ανασυνθέσει τις δυνάμεις του, ώστε να συνεχίσει να αγωνίζεται για το συνάνθρωπο. Ο ποιητής αναζητεί την ένωση με τη θάλασσα και τη φύση γενικότερα, γιατί μέσα από τη δική της ολότητα και την πληρότητα του πνεύματός του θα ανακαλύψει το δρόμο για ένα νέο ανθρωπισμό 17. Πλάι στο θαλάσσιο στοιχείο, η ανάγκη της αγάπης και η πίστη στη μελλοντική της επικράτηση δίνονται με την εικόνα του ανθρώπου-θαλασσοβάτη 18, εικόνα που παραπέμπει βέβαια στον Ιησού Χριστό και στην ιερότητα της παρουσίας του. Ο άνθρωπος, μέτρο αναφοράς και σύ γκρισης κάθε αξίας, καθαγιάζει τα ύδατα και γενικότερα το σύμπαν και δημιουργεί το όραμα της παγκόσμιας συναδέλφωσης. Ο ποιητής συνδυάζει αριστοτεχνικά μέσω της ποιητικής γλώσσας τον Διονύσιο Σολωμό (άβυσσο), τη γλώσσα των Ευαγγελίων (Και πήρανε όλοι την ίδια οδό. Κ η οδός οδηγούσε ) και τον Ηράκλειτο (οι στίχοι παραπέμπουν στο: Οδός άνω κάτω μία και ωυτή): Το μόνιμο όνειρο της ζωής μου το είδα δίπλα σου, θάλασσα: Φωταγωγήθηκε η άβυσσο μέσα στον άνθρωπο. Πώς έσμιξαν κ έγιναν ένα χρώμα τα χρώματα των διαφόρων φυλών. Και πήρανε όλοι την ίδια οδό. Κ η οδός οδηγούσε σε σημείο απ όπου κάτι θ ανάτελλε. Κ είδα τον ένα άνθρωπο έπειτα να πατάει στο νερό και να στέκεται όρθιος. [ ] 19 Η θάλασσα, όμως, είναι ταυτόχρονα απέραντη και μεγαλόπρεπη, όψη του απείρου και καθρέφτης του κοσμικού θαύματος. Αυτή η θάλασσα είναι μητέ- Οι σταγόνες γίνονται δάκρυα, αλλόφρονα 13 ρα, αγκαλιά που ενώνει με το σύμπαν και γίνεται ψίθυρος του θεϊκού λόγου. Ακόμη κι όταν κουβαλά τα μεγάλα, μυθικά ταξίδια, αυτά θα πρέπει να βρίσκονται στην πρώτη τους, μεγάλη αρχή δίχως στυγερά εγκλήματα και θεϊκές αντιδικίες. [ ] Και μου μιλούσες για την Αργώ, το σεληνόφως που χρύσωνε τα μαλλιά του Οδυσσέα, τον μέγιστο στόλο σου (όλων των ειδών τα σκαριά που ελλιμένισες στο βυθό σου) κι ακόμη για το άπειρο όπου ανακύκλωνες το μεγαλείο σου, θάλασσα, κι άλλα πολλά. Ενώ εγώ σου απαντούσα με το ίδιο χαμόγελο που μιλούσα στο γύρω μου πολύμορφο θαύμα, που λέγεται Κόσμος. Λόγον άλλο πληρέστερο να μιλώ με το θείο σύμπαν δεν είχα. 20 Τέτοια ποιήματα ξετυλίγουν τη γέννηση, το γαλούχημα και την πορεία του ποιητικού υποκειμένου μέσα στον κόσμο. Το «εγώ» του ποιητή αναδεικνύεται κυρίαρχο, το απαραίτητο φίλτρο μέσα από το οποίο περνά κάθε ποίημα άλλοτε εισπράττει το θαύμα του κόσμου, συνδιαλέγεται με τη φύση, αντιμε-

9 τωπίζει το σύμπαν ως επτασφράγιστο αίνιγμα ή ως απέραντο χώρο έτοιμο να δεχθεί τον ζείδωρο λόγο της ποίησης. Εξάλλου, συχνά, στο ποιητικό έργο του Βρεττάκου το ποιητικό υποκείμενο απομακρύνεται από τα γεγονότα του εξωτερικού βίου και ασχολείται με τον αντίκτυπο των γεγονότων στην εσώτερη ύπαρξη, καθώς δεν παύει ποτέ να εξερευνά την ενδοχώρα της ψυχής. Ο ποιητής προβάλλει το διάλογο που είχε με τη θάλασσα ήδη από την παιδική του ηλικία σαν μια σχέση άπειρου μαθητή με το σοφό δάσκαλο: Άστριντ Λίντγκρεν Η πολυαγαπημένη συγγραφέας της Πίπης και του Μικέ! 14 Άπλωνα, θάλασσα, τα χέρια παντού, ζητώντας απ όλα βοήθεια κι αγάπη. Όλα μου έδωσαν. Κ εκτός από τον ομιλούντα σου φλοίσβο και τον ρυακίζοντα ουρανό, η ψυχή μου πήρε απ όλα, θησαύρισε πράγματα. Κ έγινε ομοίωση, σώμα μικρό του παντός. Η φωνή του φωνή μου, φως μου το φως του. Η ψυχή μου, ο κόσμος που γίνεται λόγος. Η ψυχή μου, ο λόγος που γίνεται κόσμος. 21 Πάνω από τη θάλασσα όμως, και πέρα από την απεραντοσύνη του ορίζοντα, βρίσκεται η ίδια η ποίηση. Η άποψη αυτή του Βρεττάκου είναι ήδη γνωστή, αφού επανέρχεται με ιδιαίτερη εμμονή σε κάθε ποιητική συλλογή του. Γιατί, μόνο το δώρο της ποίησης του δίνει την ικανότητα να αποκρυπτογραφήσει το θαύμα του κόσμου, να βάλει σε τάξη το φως, να αναδείξει την ομορφιά των στοιχείων. Ακόμη, η ίδια η ποίηση του επιτρέπει να υπερβαίνει την ανθρώπινη θλίψη και να προβάλλει το όραμα της αδελφοσύνης και της αγάπης. Η ποίηση για τον Βρεττάκο είναι πρώτα απ όλα πράξη. Ο λόγος του ποιητή σφυρηλατείται μέσα από τους αγώνες για την ελευθερία, την κοινωνική και ηθική δικαιοσύνη («Εκεί συναντήθηκα και με άλλους / έκπτωτους, θάλασσα. Κι ο Θεός / τυφεκιοφόρος που είχε βίαια / στρατευτεί. [ ]» 22. Στην προσπάθειά του αυτή ο ποιητής καταφεύγει στη φύση και προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει τον θείο ρυθμό, την αρμονία που συνέχει το σύμπαν και Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 500 τίτλους στο Γίνετε μέλη δωρεάν στο ή καλώντας χωρίς χρέωση στο και κερδίστε προνόμια και δώρα.

10 16 να την αποδώσει με τη λυρική φωνή του, η οποία απαιτείται να συμπορεύεται με τη θεία φωνή. Θα περίμενες, θάλασσα, πριν εγκαταλείψω την όχθη σου, ν ακούσεις τις δύο τελευταίες γκρίζες μου λέξεις: «Καληνύχτα. Τετέλεσται.» Όχι, δεν θα τις πω χωριστά στον καθένα σας, αλλά σε όλα μαζί. Στον άνθρωπο, θάλασσα, που βάδιζε πάνω σου, στον ήλιο, σε σένα, στα βουνά, στα λουλούδια, σε όλον εδώ τον φίλο μου Κόσμο. Θ αποχαιρετήσω, αύριο, μεθαύριο, η ποίηση υπήρξατε όλα μαζί. 23 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Σαρωνικός», Το βάθος του κόσμου, Τα ποιήματα, τόμ. Β, Αθήνα: Τρία Φύλλα, , σ Βλ. Jeff Malpas, Place and the Problem of Landscape, στον τόμο The Place of Landscape. Concepts, Contexts, Studies, edited by Jeff Malpas, Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, 2011, σσ Βλ. Stephen Siddall, Landscape and Literature, Cambridge: Cambridge University Press, 2009, σ. 8. Επίσης, βλ. Joseph Leo Koerner, Caspar David Friedrich and the Subject of Landscape, London: Reaktion Books, , σ Βλ. Mieke Bal, Narratology. Introduction to the Theory of Narrative, Toronto/Buffalo/London: University of Toronto Press, , σ. 133 κ.ε. 5. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Διαλογισμός μέσα στο όνειρο», Pietà, Το βάθος του κόσμου, ό.π., σ Η θάλασσα δεν θα αποκτήσει ποτέ στο «μυθολογικό και ιδεολογικό σύμπαν» του Βρεττάκου τη θέση που έχει ο ήλιος και κυρίως ο Ταΰγετος. Βλ. Αθανάσιος Ν. Γκότοβος, Το μυθολογικό και ιδεολογικό σύμπαν της ποίησης του Νικηφόρου Βρεττάκου, Αθήνα: Φιλιππότης, Πρβλ. επίσης, το ποίημα «Αποθερίζοντας», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, Αθήνα: Ποταμός, 2012, σ. 10: «Αποθερίζοντας τον αγρό / της ψυχής μου σταμάτησα / μια στιγμή να σκεφτώ / που χρωστώ και δεν έδωσα. // Καθώς των χαμένων / ναυτικών οι μανάδες / που όρθιες πάνω απ τους βράχους / σου πετάνε λουλούδια / λάβε λοιπόν: Ένα στίχο, / δυο στίχους, τρεις στίχους. // Ανεβαίνοντας στις κορφές / να πλησιάσω τον ουρανό / και μιλώντας διαρκώς / για τα βουνά, σε αδίκησα». 7. Η ποιητική συλλογή Συνάντηση με τη θάλασσα (1991), γραμμένη στη διετία , αποτελεί την τελευταία συλλογή δημοσιευμένη όσο ζούσε ο ποιητής. Για τη συγκεκριμένη ποιητική συλλογή βλ. ενδεικτικά στον τόμο Μνήμη του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου ( ), επιμέλεια Π.Δ. Μαστροδημήτρης, Αθήνα: Δόμος, 1993, τις μελέτες: Γεωργία Καλογήρου, «Συνάντηση με τη θάλασσα», σσ Vincenzo Rotolo, «Η Συνάντηση με τη θάλασσα του Νικηφόρου Βρεττάκου», σσ Γεωργία Κακούρου-Χρόνη, «Συνάντηση με τη θάλασσα. Η θάλασσα, ένα άλλο σύμβολο στην ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου», σσ Βλ. ενδεικτικά «Η κυρά της θάλασσας», Το βιβίο της Μαργαρίτας, Τα ποιήματα, τόμ. Α, Αθήνα: Τρία Φύλλα, , σσ , «Οι τρεις, ο ήλιος κι η θάλασσα», Το βάθος του κόσμου, ό.π., σ Νικηφόρος Βρεττάκος, «Το βλέμμα μου...», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, ό.π., σ Παναγιώτης Φωτέας, «Η θάλασσα στην ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου», Φώτα και Φωτισμοί του Νικηφόρου Βρεττάκου. Τρία χρόνια από την εκδημία του, Τετράδια «Ευθύνης», 33, 1994, σ Νικηφόρος Βρεττάκος, «Η ψυχή μου...», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, ό.π., σ Πρβλ. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Το σχολικό μου», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, ό.π., σ. 25: «Το σχολικό μου βιβλίο / το ξεχνούσα εδώ / ριγμένο στην άμμο σου / και διάβαζα εσένα. / Μου μάθαινες το / μεγαλείο του χρώματος / του φωτός και του ήχου, / μου μόρφωνες, θάλασσα, / την ψυχή. / Όταν θα πήγαινα στον κόσμο / κατόπιν να διδάξω κ εγώ». 13. Η θάλασσα, ως το κατεξοχήν θηλυκό στοιχείο στη θεωρία των αρχετύπων και των συμβόλων, συνδέεται με τη μήτρα και τη γυναίκα. Βλ. ενδεικτικά, J.E. Cirlot, A Dictionary of Symbols, translated from the Spanish by J. Sage, London: Routledge, 1990 (α έκδοση 1962), σ. 281, και J. Chevalier-A. Gheerbrant, Dictionnaire des Symbols, Paris: Robert Laffont, 1982, σ Επίσης, για τη σχέση της θάλασσας με τη θηλύτητα βλ. Gaston Bachelard, Το νερό δεν ξέρω, την Ποίηση μόνο. Γιατί και τα όνειρα. Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης, μετάφραση Έλση Τσούτη, Αθήνα: Χα- 17 τζηνικολής, , σ. 120 κ.ε. 14. Πρβλ. Like a child from the womb, like a ghost from the tomb, I arise and unbuild it again, P. Bysshe Shelley, The Cloud, ενώ η σύναψη womb (μήτρα)-tomb (τάφος) απαντάται και στην ποίηση του J. Keats. 15. Βλ. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Ίσως είναι», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, ό.π., σ Νικηφόρος Βρεττάκος, «Αναδυόμουν...», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, ό.π., σ Ο ίδιος ο ποιητής θα πει: «Στον κόσμο αυτό κι ένα ασήμαντο ζωάκι ακόμη, με μισό μάτι, γαντζωμένο πάνω σε μια πέτρα που ξεβγαίνει από τη θάλασσα και τη λούζει ο ήλιος, πρέπει να νιώθει ευτυχισμένο. Η ομορφιά και το ανθρώπινο πνεύμα που το αποθεώνουν τα έργα του, απαιτούν ένα ανώτερο κοινωνικό ήθος, απαιτούν δικαιοσύνη και γη για όλους τους ανθρώπους. Απαιτούν καθαρμό του ιερού τόπου της ύπαρξης από τα σαπρόφυτα της ζωής, κι η ποίηση, εκτός από το να είναι ένας ύμνος στη δημιουργία, μπορεί να είναι κι ο λόγος αυτού του θείου προγραμματισμού», βλ. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Εξομολόγηση στον αναγνώστη», Η εκλογή μου. Ποιήματα , Αθήνα: Ποταμός, 2008, σ Η ίδια εικόνα της θάλασσας συναντάται και στα Σικελικά ποιήματα του Βρεττάκου: «Ταξίδι στη Σικελία» (1970) και «Piazza Edison 2» (1970). Στα ποιήματα αυτά, που είναι γραμμένα στα χρόνια της αυτοεξορίας του ποιητή, η θάλασσα τον καλεί να τη διασχίσει ως «θαλασσοβάτης» προκειμένου να εκπληρώσει τον πόθο της επιστροφής στην πατρίδα. Βλ. Νικηφόρος Βρεττάκος, Σικελικά ποιήματα, Αθήνα: Αστρολάβος-Ευθύνη, 1990, σ. 10, 16. Πρώτη δίγλωσση έκδοση είναι η μετάφραση στα ιταλικά από τον Vincenzo Rotolo, Παλέρμο, Τα έξι πρώτα ποιήματα είχαν συμπεριληφθεί στον τόμ. Β. Τα ποιήματα («Ημερολόγιο», σσ ), Αθήνα: Τρία Φύλλα, Νικηφόρος Βρεττάκος, «Το μόνιμο όνειρο», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, ό.π., σ Νικηφόρος Βρεττάκος, «Εγώ είμαι», ό.π., σ Νικηφόρος Βρεττάκος, «Άπλωνα, θάλασσα», ό.π., σ Νικηφόρος Βρεττάκος, «Εκεί συναντήθηκα», ό.π., σ Νικηφόρος Βρεττάκος, «Επίλογος», ό.π., σ. 41.

11 αφετέρου της δύναμης του ατόμου να ξεπερνά τραυματικές καταστάσεις ζητήματα που θα διερευνήσω θέτοντάς τα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς που συγκροτείται τόσο από τη θεωρία του τραύματος 1 και του πένθους 2 όσο και από τον σύγχρονο τρόπο θεώρησης της παιδικής ηλικίας 3. Η παιδική ηλικία είναι μια κοινωνική, πολιτική και ιστορική κατασκευή και πρέπει να γίνει κατανοητή σε σχέση με τις ιδέες που οι ενήλικες σε διαφορετικές περιόδους είχαν σχετικά με το τι θα πρέπει να είναι τα παιδιά και τι σήμαιναν γι αυτούς, όπως και σε σχέση με τους λόγους για τους οποίους ιδέες και πεποιθήσεις περί παιδικής ηλικίας αλλάζουν (Gittins, 2004: 27). Αν προσεγγίσουμε την παιδική ηλικία μέσα από τη συγκεκριμένη οπτική, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η αντίληψή της ως χώρου που προστατεύεται από την ευρύτερη κοινωνία των ενηλί- καταστροφή που προκλήθηκε από τον πόλεμο, αξιοποιώντας την εμπεικων έγινε για πρώτη φορά κυρίαρχο κοινωνικό όραμα κατά τη διάρκεια του «ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΕΙΝΑΙ ΠΑΤΡΙΔΕΣ»: ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΤΟ ΤΡΑΥΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Ν. ΒΡΕΤΤΑΚΟΥ, ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΟ ΙΔΙΟ ΠΟΤΑΜΙ Μαρίτα Παπαρούση Επίκουρη Καθηγήτρια ΠΤΔΕ, Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Το παραδοσιακά ειδυλλιακό, ανέμελο σύμπαν της παιδικής ηλικίας είναι εκ διαμέτρου αντίθετο με τη φρίκη του πολέμου. Ωστόσο, οι συγγραφείς συχνά στρέφονται στο παιδί ως πρίσμα μέσω του οποίου εξετάζουν την ρία της παιδικής ηλικίας μια εμπειρία συχνά κατακερματισμένη και χαοτική όσον αφορά τη χρονικότητα ώστε να αντικατοπτρίσουν το χάος του πολέμου. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και στη συλλογή διηγημάτων του Νικηφόρου Βρεττάκου, Μπροστά στο ίδιο ποτάμι (²1984), στην οποία τα κείμενα μας φέρνουν αντιμέτωπους με παιδιά που έχουν βιώσει τη βία και τη θλίψη που συνδέονται με τον πόλεμο. Ειδικότερα, ο αποχωρισμός από τους γονείς και το οικείο περιβάλλον, το ταξίδι, όχι μόνο το ταξίδι στο χώρο αλλά και το εσωτερικό ταξίδι επούλωσης των πληγών, και η αναζήτηση της ταυτότητας σε συνδυασμό με την ανάκτηση του παρελθόντος με την ελπίδα απόκτησης ακριβούς και ειλικρινούς εικόνας του παρόντος, είναι τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα των διηγημάτων όπως άλλωστε συνήθως συμβαίνει στη λογοτεχνία που αποτυπώνει παιδιά που βιώνουν τις συνέπειες πολεμικών καταστάσεων. Με άλλα λόγια, πρόκειται για κείμενα που μιλούν για παιδιά που υποφέρουν από την Ιστορία και από τον παραλογισμό του πολέμου σε μια προσπάθεια αποτύπωσης αφενός του άγχους και της σύγχυσης που συνοδεύουν την ανεξήγητη βία, την απώλεια και το θάνατο, δέκατου ένατου αιώνα, ενώ πολλές από τις λογοτεχνικές αναπαραστάσεις παιδιών που εμφανίστηκαν εκείνη την εποχή συνεχίζουν να επηρεάζουν και να διαμορφώνουν τις αντιλήψεις και τις ευαισθησίες μας ακόμη και σήμερα: το παιδί, δηλαδή, υποδηλώνει την αθωότητα, την αγνότητα, μια προ-λογική, «φυσική» κατάσταση, αλλά και την εξάρτηση, την ευπάθεια, την αδυναμία ανάληψης πρωτοβουλιών και δράσης, την ανάγκη ενήλικης παρέμβασης και καθοδήγησης (Jenkins, 1998 Cannella, 2002 Gittins, 2004: 27), ενώ η παιδική ηλικία αντιμετωπίζεται ως μια περίοδος αθωότητας, μαθητείας και τρωτότητας, η μοναδικότητα της οποίας θα πρέπει να τιμηθεί και να διαφυλαχθεί σε ένα ασφαλές περιβάλλον, απομονωμένο από τους κινδύνους του κόσμου των ενηλίκων, από την ταλαιπωρία και τη δυστυχία (Jenks, 1996 Mills, 2000) 4. Παρόλα αυτά, οι κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου οι οποίες άλλαξαν ριζικά τις ζωές των παιδιών, οδήγησαν σταδιακά και στην αλλαγή των αντιλήψεων για την παιδική ηλικία. Από τη στιγμή που η εμπειρία της παιδικής ηλικίας συνεπάγεται πλέον και μια εμπειρία πολέμου, με τα παιδιά να βιώνουν ή να μαθαίνουν για την καταστροφή και τον όλεθρο γύρω τους και να μετέχουν στις ανησυχίες και ανασφάλειες του κόσμου των ενηλίκων, η πίστη στην παιδική ηλικία σα μια προστατευμένη επικράτεια καταστράφηκε και η φιγούρα του παιδιού που βιώνει και παρατείνει ανέμελα την προστατευμένη παιδικότητά του εξαφανίζεται 5, για να αντικατασταθεί από το παιδί που υποφέρει, που πεθαίνει, ή από το παιδί επιζώντα πολέμου που υφίσταται τις επιπτώσεις βίωσης τραυματικών εμπειριών όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα παιδιά, από όλο τον κόσμο, που παρελαύνουν στις σελίδες των διηγημάτων του Νικηφόρου Βρεττάκου παιδιά που ζουν στην Παιδούπολη «Μικρός Κόσμος» «που είχε φτιαχτεί αμέσως μετά το Δεύ-

12 τερο Παγκόσμιο Πόλεμο, για να περιθάλψει και να βάλει σ ένα δρόμο ζωής μερικά από τα μικρά του θύματα, που οι δικοί τους είχαν χαθεί» (Βρεττάκος, ²1984: 9) 6. Η λογοτεχνία, σε αντίθεση με την παραδοσιακή ιστορία κανονιστικού χαρακτήρα η οποία έχει αποδειχθεί ανεπαρκής στην απόδοση του τραύματος, έχει αναδειχθεί σε ένα από τα κατεξοχήν μέσα αναπαράστασης τραυματικών εμπειριών υπό την έννοια ότι προσφέρεται για την αναδίφηση σε άγνωστες πληγές που άφησε κάποια τραγωδία, ότι επιχειρεί να μιλήσει για το άρρητο και να κάνει το αδιανόητο διανοητό. Για να γίνω πιο σαφής, η λογοτεχνία που αναφέρεται στο τραύμα, κείμενα δηλαδή που αναπαριστούν καταστάσεις που απορρέουν από τραγικές απώλειες ή καταστάσεις που φέρουν τα ίχνη της φρίκης, της βίας, του φόβου σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο, εστιάζει συνήθως στους τρόπους με τους οποίους ένα τραυματικό γεγονός δημιουργεί έναν βουβό τρόμο 7 που διχάζει ή καταστρέφει την ταυτότητα ή διαταράσσει τους δε- σμούς μεταξύ του εαυτού και των άλλων. Αυτό βασανιστήρια των Ναζί δεν είναι σε θέση να ακριβώς συμβαίνει και με τα διηγήματα στο Μπροστά στο ίδιο ποτάμι. Στην προκειμένη περίπτωση, αυτό που έρχεται στην αφηγηματική επιφάνεια είναι το τραύμα της σύγχρονης μεταπολεμικής πραγματικότητας (από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι και τον πόλεμο του Βιετνάμ) έτσι όπως προσεγγίζεται μέσα από το ατομικό τραύμα, μέσα από τις πληγές που έχει αφήσει και την αποτύπωσή τους στη μνήμη. Σε ατομικό επίπεδο, το τραύμα έχει προκληθεί είτε από την «προδοσία» είτε από την απώλεια την προδοσία που υπέστησαν τα παιδιά από τον κόσμο των ενηλίκων που δεν κατάφερε να αποτρέψει τον παραλογισμό του πολέμου και επέτρεψε να χαθεί η έως τότε καθημερινότητά τους. Άλλα από αυτά έχουν γλυτώσει από σφαγές και επαναστάσεις, άλλα έχουν απομακρυνθεί από διαλυμένες χώρες είναι μάρτυρες βιαιοτήτων και καταστροφών. Το πιο τραυματικό γεγονός γι αυτά είναι, όμως, η απώλεια και η απουσία η απώλεια όλων αυτών που θα έπρεπε να είναι μαζί τους αλλά λείπουν, συνιστώντας μια έλλειψη στο παρόν και το μέλλον, αλλά και η απουσία που, στην περίπτωση αυτή, θα είναι μια έλλειψη που δεν θα καταστεί δυνατόν να ικανοποιηθεί 8. Πράγματι, ο θάνατος, η ανέχεια, η γονεϊκή ψυχική κατάρρευση έχει απομακρύνει τους παιδικούς χαρακτήρες από τους γονείς τους και από τη χώρα τους και, συνεπώς, και από την ασφάλεια που προσφέρει ένα σταθερό περιβάλλον άλλοι από αυτούς αποζητούν τη στοργή από τους υπεύθυνους της Παιδούπολης για να αναπληρώσουν το κενό όπως συμβαίνει με τον εφτάχρονο Λουκά, στο διήγημα «Το πήλινο πουλί» άλλοι έχουν ελάχιστες αναμνήσεις από ό,τι συγκροτεί το παρελθόν, συχνά ελλιπείς και χαοτικές, γι αυτό και η Παιδούπολη συνιστά ένα πραγματικό καταφύγιο σωτηρίας τα παιδιά του Νικολά είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα και άλλοι, όπως η Σοπάλ στο «Γεωγραφικό παιχνίδι», ζουν με μια φαντασιακή κατασκευή του παρελθόντος που τους δημιουργεί την αυταπάτη ότι οι ρίζες τους δεν έχουν οριστικά χαθεί. Ακόμη δε και στην περίπτωση που κάποιος από τους γονείς δεν έχει πεθάνει αλλά έχει χαθεί και μετά από προσπάθειες ανακαλύπτεται, μια ουσιαστική επανασύνδεση φαίνεται πως δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί γιατί και ο γονέας είναι ένα ακόμη θύμα των επιπτώσεων του πολέμου χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο πατέρας του Φρανς, στο διήγημα «Το παιδί με το μισό όνομα», ο οποίος διαλυμένος ψυχικά από τα προσφέρει στο γιο του παρά μόνο τη γνώση τού ποιος είναι. Πολλά έχουν γραφεί για τις καταστροφικές συνέπειες των εμπειριών του πολέμου στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών: για νευρική, επιθετική ή καταθλιπτική συμπεριφορά, για την άρνηση, το φόβο, το θυμό, την ενοχή, τη θλίψη και τη σύγχυση που νιώθουν, για διαταραχές του ύπνου και σωματικά προβλήματα ή για την ανάπτυξη πιθανής μετατραυματικής αγχωτικής διαταραχής 9. Επιπλέον, μελέτες που ασχολούνται με τα παιδιά και το τραύμα μιλούν είτε για την ανθεκτικότητα των παιδιών απέναντι σε αυτό είτε για τη φθορά που υφίστανται από αυτό (Elbedour, Bensel & Bastien, 1993) άλλοι πιστεύουν, δηλαδή, ότι τα παιδιά έχουν μια απίστευτη ανθεκτικότητα όταν υπομένουν τραυματικά γεγονότα, η οποία τους επιτρέπει να ενσωματώσουν το τραύμα στη ζωή τους με λιγότερες διαταραχές από όσες θα αναμενόταν, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι η βίωση του τραύματος μπορεί να επηρεάσει την αναπτυξιακή τροχιά του παιδιού με βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες διαταραχές. Τα διηγήματα του Βρεττάκου μιλούν για τις αμφιταλαντεύσεις των παιδιών μεταξύ ανησυχίας και ηρεμίας, μεταξύ επιθυμίας και παραίτησης μιλούν για παιδιά οι άμυνες των οποίων έχουν συντριβεί, αλλά και για παιδιά των οποίων οι έμφυτες προσαρμοστικές ικανότητες μπο-

13 Λίγα Διατροφή Πρώτοι αριθμοί Απώλεια Φιλοζωία Φιλοζωία Φιλαναγνωσία Παιδικές ανασφάλειες Συλλογή παραμυθιών την ημέρα Διασκεδαστικά, πολύχρωμα Φρούτα, μια πρώτη γεύση από το πολύχρωτο γονιό του. Το παιδί θα έτσι την ιασκεδαστικά, πολύχρωμα Φρούτα,με ελκυστική μο περιβόλι της λογοτεχνίας, εικονογράφηση καιέχει αισθητική ευκαιρία να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό μια πρώτηαρτιότητα, γεύση από το πολύχρωμο που «μεγαλώνουν» παρέα με το παιδί! Θέματα προσαρμοσμένα του, καθώς θα ταυτιστεί με κάποιον περιβόλι της στο λογοτεχνίας, με ελκυστική άμεσο περιβάλλον του παιδιού, που εντάσσονται στα ενδιαφέροντα κά-από θα βιώσει τις δυσκολίες εικονογράφηση και αισθητική αρτιότητα, σετους θε ηλικίας κι ανταποκρίνονται όλα ταήρωες, στάδια ψυχικής και πνευματικής και τα προβλήματά του και χαρεί με που «μεγαλώνουν» παρέα με το παιδί! ανάπτυξης. Μια πρωτότυπη σειρά βιβλίων, εναρμονισμένη με τοθα γλωσσιθέματα προσαρμοσμένα στο άμεσο πε- το ευτυχισμένο τέλος. Τα Φρούτα αποτεκό πλούτο του παιδιού, που το βοηθάει να διαχειρίζεται συναισθήματα και ριβάλλον του παιδιού, που εντάσσονται λούν, επίσης, πολύτιμα εργαλεία κάθε εσωτερικές συγκρούσεις, μα πάνω απ όλα να αγαπήσει το διάβασμα. στα ενδιαφέροντα κάθε ηλικίας κι αντα- δασκάλου σε όλες τις τάξεις του σχοτα Φρούτα έχουν σκοπό να βοηθήσουν το παιδί να κατανοήσει σταδιαποκρίνονται σε όλα τα στάδια ψυχικής λείου, αφού μπορούν να χρησιμοποιηκά το γραπτό λόγομια μέσω της ανάγνωσης το γονιό Το παιδί θα έχει θούν μαζί στιςμε ώρες τηςτου. Ευέλικτης Ζώνης και πνευματικής ανάπτυξης. πρωτόέτσι την ευκαιρία να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του, καθώς θα ταυτιστεί με τυπη σειρά βιβλίων, εναρμονισμένη με Φιλαναγνωσίας. κάποιον από τους ήρωες, θα βιώσει τις δυσκολίες και τα προβλήματά του και το γλωσσικό πλούτο του παιδιού, που το Φρούτα επιμελημένα με παιδαγωγικό θα χαρεί με τοσυναισθήματα ευτυχισμένο τέλος. Τα Φρούτα αποτελούν, επίσης, πολύτιμα βοηθάει να διαχειρίζεται προσανατολισμό από αγαπημένους Έλεργαλεία κάθε δασκάλου σε όλες τις τάξεις του σχολείου, αφού μπορούν και εσωτερικές συγκρούσεις, μα πάνω ληνες και ξένους συγγραφείς και εικονονα χρησιμοποιηθούν στις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης Φιλαναγνωσίας. απ όλα να αγαπήσει το διάβασμα. γράφους, που οξύνουν τη φαντασία κι Φρούτα επιμελημένα με παιδαγωγικό προσανατολισμό από αγαπημέτα Φρούτα έχουν σκοπό να βοηθήσουν αποτελούν μια πρωτότυπη μαθησιακή νους Έλληνες και ξένους συγγραφείς και εικονογράφους, οξύνουν τη το παιδί να κατανοήσει σταδιακά το γραεμπειρία για το σπίτι ή που το σχολείο. φαντασία κι αποτελούν μια πρωτότυπη μαθησιακή εμπειρία για το σπίτι ή πτό λόγο μέσω της ανάγνωσης μαζί με το σχολείο. Δ Διατροφή Κοινωνία Φιλία Μπανάνα (2-4 ετών) προσχολική ηλικία Φραουλίτσα (5-6 ετών) Νηπιαγωγείο & Α Δημοτικού Βατόμουρο (7-8 ετών) Α, Β & Γ Δημοτικού Λωτός (9-11 ετών) Δ & Ε Δημοτικού Ξινόμηλο (11+ ετών) Ε & Στ Δημοτικού Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 500 τίτλους στο Γίνετε μέλη δωρεάν στο ή καλώντας χωρίς χρέωση στο και κερδίστε προνόμια και δώρα.

14 ρεί να μετριάσουν τις επιπτώσεις του πολέμου. Όλα, όμως, περιστρέφονται στην ουσία γύρω από ένα ερώτημα: είναι δυνατόν για τα παιδιά να διασχίσουν το χάσμα το ποτάμι, για να καταφύγω στον συμβολικό τίτλο της συλλογής που χωρίζει τους δύο κόσμους, τον κόσμο της ζωής και τον κόσμο του θανάτου; Κάποια από τα πενθούντα παιδιά των διηγημάτων και χρησιμοποιώ τον όρο πενθούντα όχι μόνο επειδή το τραύμα συνδέεται άρρηκτα με τη μελαγχολία και το πένθος, αλλά και γιατί, όπως ακριβώς συμβαίνει και σε καταστάσεις πένθους, τα παιδιά βιώνουν μια κατάσταση συμβολικής μάχης μεταξύ ζωής και θανάτου, μιας επιθυμίας να συνεχίσουν την πορεία τους προς το μέλλον και της αντίθετης που οδηγεί προς τα πίσω, προς το οριστικά απωλεσθέν αντικείμενο της επιθυμίας, αισθάνονται ότι κατακλύζονται από έντονα συναισθήματα και δεν ξέρουν πώς να τα αντιμετωπίσουν. Άλλα εκδηλώνουν οργή και επιθετικότητα για να καταφέρουν να διαπραγματευθούν την απώλεια. Άλλα αναπτύσσουν μια παθητική αντίδραση απέναντι στο πένθος τους, εκδηλώνοντας τάσεις μελαγχολικής απομάκρυνσης από την πραγματικότητα. Αποσύρονται σε έναν ιδιωτικό κόσμο κινούνται προς τα πίσω και στηριζόμενα σε όνειρα και θραύσματα μνήμης αναπλάθουν τον γενέθλιο τόπο, πλάθο- ντας στην ουσία φαντασιακούς χώρους, ένα είδος καταφύγιου στο οποίο τα προβλήματα μοιάζει να μπορούν να αντιμετωπισθούν με ασφάλεια αν και η δραματική κατάληξη παιδιών όπως αυτά (χαρακτηριστικό παράδειγμα η νεαρή Σοπάλ από το Θιβέτ που πεθαίνει γιατί το μυαλό της δε σταμάτησε ποτέ να τριγυρίζει εκεί που υπήρξαν οι ρίζες της) υποδηλώνει ότι για τον αφηγηματικό κώδικα αξιών η μόνη λύση είναι όχι η παθητικότητα αλλά η με θετικούς τρόπους αντιμετώπιση των προβλημάτων τους. Πράγματι, τα περισσότερα από τα παιδιά των διηγημάτων προσπαθούν ενεργά να ξεπεράσουν τις αντιξοότητες, αξιοποιώντας τις κοινωνικές και συναισθηματικές τους αλληλεπιδράσεις με τους υπεύθυνους της Παιδούπολης, οι οποίοι αποτυπώνονται ως μια φυσική μορφή καταφύγιου ως ένα είδος πατρικού ή μητρικού μορφοείδωλου που αναπτύσσει με τα παιδιά μια σχέση προστασίας και φροντίδας ενισχύοντας τις εσωτερικές τους δυνάμεις, έτσι ώστε να επουλωθούν οι πληγές του πολέμου σε ένα μέρος στο οποίο η κοινή αίσθηση της απώλειας και το μοίρασμα της θλίψης γίνονται η συνθήκη δημιουργίας μιας κοινότητας συντροφικότητας, συμφιλίωσης, αλληλεγγύης και υπέρβασης των εθνικών διαφορών. Παιδιά όπως αυτά, μοιάζουν να βιώνουν αυτό που θα ονομάζαμε παραγωγικό πένθος, αποδεικνύοντας ότι διαθέτουν σημαντικούς εσωτερικούς πόρους για να αντιμετωπίσουν τη φρίκη του παρελθόντος. Μέσα από την αλληλεπίδραση με το απολύτως υποβοηθητικό περιβάλλον της Παιδούπολης ξεδιπλώνουν τις ικανότητές τους να φανταστούν και να δημιουργήσουν: ζωγραφίζουν για να αποτυπώσουν, και ταυτόχρονα να ξορκίσουν ό,τι παρελθοντικό τα ταλανίζει, φτιάχνουν χειροτεχνήματα, συνθέτουν μουσική, στήνουν παραστάσεις. Ο,τι χαρακτηρίζει, όμως, τα περισσότερα από αυτά είναι η ανάγκη σύνθεσης της εμπειρίας ούτως ώστε να νοηματοδοτηθεί το χάος. Πρέπει να βρουν τάξη και νόημα στο τραύμα τους και να καταστούν μάρτυρες αυτού του νοήματος για να βρουν έναν αναγνωρίσιμο εαυτό και είναι ακριβώς μέσα σε αυτό το πλαίσιο που πρέπει να προσεγγίσουμε όσα από τα τραυματισμένα παιδιά, που διακατέχονται από εικόνες φρίκης που επιστρέφουν ξανά και ξανά στοιχειώνοντάς τα 10, καταφεύγουν στη ζωγραφική αποτύπωση φρικιαστικών γεγονότων, επαναδιαδραματίζοντας στην ουσία τα όσα έχουν συμβεί στο παρελθόν τους 11.

15 αναμνήσεις στην επιφάνεια, σε μια προσπάθεια «να αποβάλουν «Αυτά που ζωγραφίζω, τα είδα στη Βαρσοβία όπως τα ζωγραφίζω. Όταν πέφτω να κοιμηθώ, ζωντανεύουν, σηκώνονται όρθια μέσα μου και γίνονται το ίδιο αληθινά, όπως ήταν κι όταν τα έβλεπα στη Βαρσοβία. Σηκώνομαι τότε, περπατάω στα δάχτυλα, παίρνω τα μολύβια μου που τα χω σ ένα μεγάλο κουτί, ανοίγω προσεχτικά το παράθυρο, πηδώ κάτω και φεύγω. Αυτό το σκοτεινό πράγμα που έχει σηκωθεί μέσα μου, το ζωγραφίζω στον τοίχο. Το βγάζω δηλαδή από μέσα μου και το αφήνω εκεί. Γυρίζοντας, μπορώ και κοιμάμαι έπειτα» (Βρεττάκος, ²1984: 27). Είναι δε μέσα σε αυτό το πλαίσιο που το μοτίβο του «ταξιδιού» ή της αναζήτησης αναδεικνύεται σε σταθερά των διηγημάτων. Τα παιδιά έχουν ήδη κάνει ένα ταξίδι ως κίνηση από την αθωότητα στην εμπειρία, από την οικογενειακή ζωή στη ζωή στην Παιδούπολη, από τον πόλεμο στην ειρήνη. Αλλά αυτό που επιθυμούν είναι ένα ταξίδι επιστροφής στις ρίζες, ακόμη και αν αυτό σημαίνει επιστροφή στον τόπο του τραύματος, αφού μόνο έτσι θα μπορέσουν να ανακτήσουν το απωλεσθέν αντικείμενο της επιθυμίας. Ταξιδεύουν προσπαθώντας να βρουν το δρόμο τους για το σπίτι, ένα σπίτι που συχνά δεν υπάρχει πια επαναφέρουν ξανά και ξανά τις επώδυνες τα ξένα σώματα από πάνω τους» και να προσεγγίσουν «την αφετηρία των προϋποθέσεων μιας αναγέννησης» (Βρεττάκος, ²1984: 31-32) εξαφανίζονται επειδή «κάποιο συγκεκριμένο ή αόριστο πρόσωπο ή κάποιου περιβάλλοντος, σπιτιού ή τοπίου ή ανάμνηση, τα μαγνήτιζε μέσα στη νύχτα. Το πρόσωπο ή το περιβάλλον αυτό, μπορεί να βρισκόταν σε απόσταση εκατοντάδων χιλιομέτρων κατά το Νότο, ενώ εκείνα τραβούσαν κατά το Βορρά. Κάποτε μάλιστα τύχαινε να εξαφανίζονται και ολόκληρες ομάδες παιδιών, που, όταν τα έβρισκαν και τα γύριζαν πίσω, δεν ήξεραν να ειπούν ούτε γιατί έφυγαν, ούτε για πού πήγαιναν. Παίρνοντας τον πρώτο δρόμο που έβρισκαν μπροστά τους, έκαναν, απλούστατα, μιαν επανάσταση εναντίον αγνώστων» (Βρεττάκος, ²1984: 98). Εντέλει, η εμπειρία της απώλειας και της ωρίμανσης που η εμπειρία αυτή συνεπιφέρει, τους προσδίδει έναν ιδιαίτερα μελαγχολικό χαρακτήρα εμφανίζονται πιο θλιμμένα αλλά, ταυτόχρονα, πιο υπεύθυνα, ώριμα και στοχαστικά ιδιότητες που θα αποκτήσουν μια ιδιαίτερη σημασία στα τελευταία διηγήματα της συλλογής. Στα διηγήματα που έχουν επιλεγεί από το συγγραφέα για να τοποθετηθούν στο τέλος της συλλογής, αυτό που κυριαρχεί είναι η σύνδεση της προσωπικής απώλειας με τις ευρύτερες κοινωνικές δομές και ο μετασχηματισμός της θλίψης σε κοινωνική και πολιτική διαμαρτυρία. Αν θέσουμε στο επίκεντρο του προβληματισμού τον άξονα δραστηριότητα/παθητικότητα, ο οποίος είναι κεντρικής σημασίας όσον αφορά τις σχετικές με την παιδική ηλικία συζητήσεις, στα διηγήματα «Έκθεση Απόλλων 12» και «Η λειτουργία των παιδιών», τα παιδιά αναδεικνύονται σε υποκείμενα που γνωρίζουν πώς πρέπει να δράσουν και δρουν, με την πρωτοβουλία δράσης να σημαίνει, στην περίπτωση

16 αυτή, την ικανότητα να φανταστείς τον κόσμο διαφορετικά και στη συνέχεια να ενεργήσεις διαφορετικά. Τα παιδιά της Παιδούπολης προσφέρουν στους ενήλικες προτάσεις για το πώς επιθυμούν να είναι ο κόσμος μέσα από απλές, ειλικρινείς, ουσιαστικές αξίες όπως η αγάπη, η εμπιστοσύνη, η ελπίδα και είναι αυτές οι αξίες που συνδέουν τα διηγήματα με την ποίηση του Βρεττάκου για να θυμηθούμε τα όσα γράφει για τον ποιητή ο Α. Καραντώνης: «Η τρυφερή του ποίηση, κυματίζει σαν δακτύλιος γύρω από ένα συναίσθημα αγάπης και καλωσύνης προς τα πάντα, με κέντρο τον άνθρωπο» (Καραντώνης, 1990: 286). Το Μπροστά στο ίδιο ποτάμι αν το διαβάσουμε ως λογοτεχνία του τραύματος είναι σαφές ότι στοχεύει στη σύνδεση του ατομικού με το ιστορικό, του ιδιωτικού με το δημόσιο το τραύμα, άλλωστε, ως διανοητική κατηγορία, μας επιτρέπει να σκεφτούμε τους τρόπους με τους οποίους η ατομική και η ιστορική εμπειρία οικοδομούν η μία την άλλη 12. Σε ένα παρόμοιο πλαίσιο ανάγνωσης, τα τελευταία διηγήματα της συλλογής προσδίδουν στη συνολική αφηγηματική δομή τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της: μια κίνηση από τη θλίψη, τη μελαγχολία και το πένθος στη διαμαρτυρία μια κίνηση από το ατομικό στο συλλογικό και μια διαδικασία που επιτρέπει να μιλήσουμε εντέλει για πολιτι- κή της ελπίδας και της αλληλεγγύης. Και αν διατυπώσει κανείς την ένσταση ως προς το πώς είναι δυνατόν να μιλάμε για λογοτεχνία του τραύματος από τη στιγμή που ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του τραύματος δεν εγγράφεται και στη δομή του κειμένου, που δεν απομακρύνεται από τη συμβατική γραμμική ακολουθία 13, θα έλεγα ότι ο Βρεττάκος αποφασίζει συνειδητά να αποδώσει τις αβεβαιότητες του τραύματος στη βάση μιας αφηγηματικής τεχνικής που συμμερίζεται αλλά και εκλογικεύει για να οδηγηθεί με αταλάντευτο τρόπο προς τη συγκεκριμένη κατάληξη. Πρόκειται, άλλωστε, για οδυνηρές ιστορίες έντονης ψυχικής οδύνης, αλλά και ανθεκτικότητας, αποφασιστικότητας και εμπιστοσύνης στην αξία της ανθρωπιάς, της συντροφικότητας και της αγάπης, με τη δυαδική απεικόνιση του παιδιού που βιώνει τραυματικές καταστάσεις (παιδιά εύθραυστα όσο και παιδιά δυνατά) να δρα εντέλει καθησυχαστικά υπό την έννοια ότι, είτε στη μία περίπτωση είτε στην άλλη, η θεωρούμενη ως έμφυτη θετικότητά του και οι θεμελιώδεις αξίες του παραμένουν ασφαλείς και ανέγγιχτες από τη φρίκη του ιστορικού γεγονότος 14. Εντέλει, ο Βρεττάκος στο Μπροστά στο ίδιο ποτάμι επικαλείται τη ρομαντική έννοια των παιδιών που έχουν ανάγκη των ενηλίκων και της προστασίας, προκειμένου να την εκθέσει ως περιοριστική από τη στιγμή που οι περιστάσεις αναγκάζουν τους μικρούς πρωταγωνιστές των διηγημάτων να βιώσουν καταστάσεις ενηλίκων παραμένοντας παιδιά. Η παιδική ηλικία είναι σ αυτό το κείμενο μια περίοδος στην οποία πρέπει να είσαι γενναίος, να αναλάβεις ρόλους τόσο ενηλίκων όσο και παιδιών, να είσαι ανθεκτικός και να αποκτήσεις πρωτοβουλία δράσης χωρίς παρόλα αυτά οι ενήλικες δομές να αποδομηθούν, υπό την έννοια ότι η πραγματικότητα της Παιδούπολης υπενθυμίζει συνεχώς την αναγκαιότητα της ενήλικης φροντίδας και συμπαράστασης. Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Παιδούπολη συγκροτεί, στη βάση όλων όσα τη χαρακτηρίζουν, έναν ιδανικό χώρο για το συγγραφέα ένα χώρο στον οποίο η αγάπη και ο ανθρωπισμός συνθέτουν αυτό που στο Δύο άνθρωποι μιλούν για την ειρήνη του κόσμου ορίζεται ως «θρησκεία του ανθρώπου» (Βρεττάκος, 1989: 46) και τον οποίο τα παιδιά μπορούν συνειδητά να επηρεάσουν, ιδιαίτερα σε περιόδους μεγάλων αντιξοοτήτων. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ως τραύμα, ψυχικό στην προκειμένη περίπτωση, ορίζεται η βίωση μιας συγκλονιστικής εμπειρίας, ενός ξαφνικού ή καταστροφικού γεγονότος που ενώ αφήνει τα ίχνη του στο υποσυνείδητο, αρχικά απωθείται και το άτομο δεν το αντιλαμβάνεται παρά μόνο μέσα από επαναλαμβανόμενες ασυνείδητες ενέργειες (Caruth, 1996: 11). 2. Το πένθος, ως συνέπεια μιας απώλειας είτε φυσικής είτε συμβολικής, συνιστά μια εμπειρία θλίψης και μια διαδικασία εσωτερικών διεργασιών στη διάρκεια των οποίων αυτός που πενθεί συνειδητοποιεί και αποδέχεται την απώλεια για να λυτρωθεί από το τραύμα του (Φρόιντ, 2000). 3. Για την εικόνα του παιδιού στο συγκεκριμένο βιβλίο του Βρεττάκου βλ. και όσα γράφει στο ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο της η Τζίνα Καλογήρου (Καλογήρου, 1990).

17 δεν γίνεται διανοητό τη στιγμή της βίωσής του, αλλά μόνο καθυστερημένα, μέσα από την Πιο συγκεκριμένα, αυτές οι αντιλήψεις για την παιδική ηλικία προέρχονται από τα ρομαντικά κινήματα και τα κινήματα Μεταρρύθμισης στην Ευρώπη και έλαβαν την πιο συγκεκριμένη έκφρασή τους, στον απόηχο της βιομηχανικής επανάστασης, όταν άρχισαν να μετατρέπονται ριζικά η κοινωνική ένταξη και η μεταχείριση των παιδιών (Cunningham, 1995). 5. Όπως επισημαίνει η Anne Scott MacLeod, «η παιδική αθωότητα, το συναίσθημα και η φαντασία έγιναν ιδιότητες που έπρεπε να διαφυλαχθούν και όχι να ξεπεραστούν. Η παραμονή ενός παιδιού στην παιδική ηλικία έπρεπε να προστατευθεί και όχι να επισπευσθεί» (MacLeod, 1994: 156). 6. Να σημειωθεί ότι τον Οκτώβριο του 1967 ο Νικηφόρος Βρεττάκος αυτοεξορίζεται και φιλοξενείται στη Διεθνή Παιδούπολη Πεσταλότσι στο Τρόγκεν της Ελβετίας όπου ζει για τρία χρόνια. 7. Ο φόβος και οι αναμνήσεις δεν προβάλλονται συνήθως άμεσα μέσω του λόγου, αλλά ως επί το πλείστον μέσα από εικόνες και σύμβολα. Αυτό είναι ό,τι η Cathy Caruth καλεί «βουβό τρόμο»: «Όταν οι άνθρωποι εκτίθενται στο τραύμα, δηλαδή σε ένα τρομακτικό συμβάν εκτός των συνηθισμένων ανθρώπινων εμπειριών, βιώνουν μια βουβή εμπειρία τρόμου. Η εμπειρία δεν μπορεί να οργανωθεί σε γλωσσικό επίπεδο, και αυτή η αδυναμία να οργανωθεί η μνήμη μέσα από λέξεις και σύμβολα αφήνει χώρο στην οργάνωσή της σε ένα σωματοαισθητικό ή εικονικό επίπεδο» (Caruth, 1995: 172). 8. Στη σχετική με το τραύμα θεωρία, οι έννοιες της απώλειας και της απουσίας είναι εκ των ων ουκ άνευ. Για το θέμα βλ., ενδεικτικά, LaCapra, Για σχετική με το θέμα βιβλιογραφία βλ. Chandima, Η δομή ή η πρόσληψη μιας τραυματικής εμπειρίας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το γεγονός επαναλαμβανόμενη εμφάνισή του στο μυαλό και την ψυχή του ατόμου που το βιώνει. Γι αυτό και σύμφωνα με την Caruth: «Τραυματισμένος είναι ακριβώς αυτός που διακατέχεται από μια εικόνα ή ένα γεγονός» (Caruth, 1995: 4-5). 11. Η κρατούσα άποψη είναι ότι το τραύμα αντιστέκεται από κάθε άποψη στην αναπαράσταση (Caruth, 1996: 17) λόγω της αδυναμίας του μυαλού να κωδικοποιήσει και να επεξεργαστεί το γεγονός όταν αυτό συμβαίνει. Γι αυτό και η ανάμνηση του τραύματος είναι πάντα μια κατά προσέγγιση απόδοση του παρελθόντος, με τη δημιουργία εικόνων να αποτελεί, για μελετητές του χώρου, την πλέον αποτελεσματική αρχική προσέγγιση των τραυματικών αναμνήσεων (Herman, 1997: 177). 12. Το τραύμα θεωρείται πως δεν συνιστά μόνο ένα απλό σύμπτωμα του ασυνείδητου ξεπερνά το άτομο και έχει άμεση σχέση με τα συστήματα εξουσίας (Felman & Laub, 1992 Caruth, 1996). 13. Η Laurie Vickroy αναφέρει ότι οι αφηγήσεις τραύματος πηγαίνουν πιο πέρα από το να παρουσιάζουν το τραύμα ως θεματικό αντικείμενο ή μέσα από το χαρακτηρισμό των προσώπων, αφού εκτός αυτών, ενσωματώνουν τους ρυθμούς, τις διαδικασίες και τις αβεβαιότητες του τραύματος μέσα στη συνείδηση και τις δομές των έργων (Vickroy, 2002: 3), ενώ η Whitehead, κινούμενη σε παρόμοιο μήκος κύματος, παρατηρεί ότι παρόμοιες αφηγήσεις απαιτούν μια λογοτεχνική μορφή που απομακρύνεται από τη συμβατική γραμμική ακολουθία (Whitehead, 2004: 6). 14. Παρόμοιες απόψεις όσον αφορά τη δυαδική απεικόνιση του παιδιού που βιώνει τραυματικές καταστάσεις διατυπώνει η Katharine Capshaw Smith (Smith, 2005: ). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βρεττάκος, Ν. (²1984), Μπροστά στο ίδιο ποτάμι, Αθήνα: Τρία φύλλα. Βρεττάκος, Ν. (³1989), Δύο άνθρωποι μιλούν για την ειρήνη του κόσμου, Αθήνα: Τρία φύλλα. Καλογήρου Γ. (1990), Τα παιδιά «Μπροστά στο ίδιο ποτάμι» του Νικηφόρου Βρεττάκου, Αθήνα: Φιλιππότης. Καραντώνης, Α. (1990), Α' Εισαγωγή στη νεότερη ποίηση. Β' Γύρω από τη σύγχρονη ελληνική ποίηση, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδήμας. Φρόιντ, Σ. (2000), «Πένθος και μελαγχολία», στο Σ. Φρόιντ, Δοκίμια Μεταψυχολογίας, μτφρ.: Θ. Παραδέλλης (σσ ), Αθήνα: Καστανιώτης. Cannella, G. S. (2002), Deconstructing early childhood education: Social justice and revolution, New York: Peter Lang. Caruth, C. (1995), Trauma: Explorations in Memory, Baltimore: The John Hopkins University Press. Caruth, C. (1996), Unclaimed Experience: Trauma, Narrative, History, Baltimore, Ma: The Johns Hopkins University Press. Chandima, F. (2000), The effects of war on children: an ecological integration, A thesis submitted in conformity with the requirements for the degree of Master of Arts, Department of Hurnan Development and Applied Psychology Ontario Institute for Studies in Education of the University of Toronto. Cunningham, H. (1995), Children and Childhood in Western Society since 1500, London: Longman. Elbedour, S., Bensel, R. T. & Bastien, D. T. (1993), Ecological integrated model of children of war: Individual and social psychology, Child Abuse and Neglect, 17, σσ Felman, S. & Laub, D. (1992), Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis and History, New York: Routledge. Gittins, D. (2004), The historical construction of childhood, στο: M. J. Kehily (επιμ.), An introduction to childhood studies (σσ ), New York: Open University Press.

18 Herman, J. (1997), Trauma and recovery: The Aftermath of Violence From Domestic Abuse to Political Terror, New York: Basic Books. Jenkins, H. (1998), Introduction: Childhood Innocence and Other Modern Myths, στο: H. Jenkins (επιμ.), The Children s Culture Reader (σσ. 1-37), New York & London: New York University Press. Jenks, C. (1996), Childhood, London: Routledge. LaCapra, D. (1999), Trauma, Absence, Loss, Critical Inquiry, 25 (4), σσ MacLeod, Anne Scott (1994), American Childhood: Essays on Children s Literature of the Nineteenth and Twentieth Centuries, Athens: University of Georgia Press. Mills, R. (2000), Perspective of childhood, στο: J. Mills & R. Mills (επιμ.), Childhood studies: A reader in perspectives of childhood (σσ. 1-38), London: Routledge. Smith, Katharine Capshaw (2005), Forum: Trauma and Children s Literature, Children s Literature, 33, σσ Vickroy, L. (2002), Trauma and Survival in Contemporary Fiction, Charlottesville: University of Virginia Press. Whitehead, A. (2004), Trauma Fiction, Edinburgh: Edinburgh University Press. ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ β ι β λ ι ο π α ρ ο υ σ ί α σ η 107 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 32 33/1

19 για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας Σάντρα Βούλγαρη Ο ΚΗΠΟΣ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ Εξώφ.: Βάσω Ψαράκη Πατάκης, Αθήνα 2012, σελ. 30 Τρία παραμύθια που «στάζουν αγάπη» συνθέτουν το περιεχόμενο του Κήπου με τα όνειρα. Τρεις ομορφογραμμένες ιστορίες, «Η Τριανταφυλλένια», «Το κυκλάμινο» και «Ο Κάρλος, ο ρομαντικός ψαράς», μας πείθουν ότι η αγάπη είναι το πιο σπουδαίο πράγμα στη ζωή, κάτι που δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε. Ελένη Δασκαλάκη ΟΤΑΝ Ο ΚΑΣΤΑΝΟΥΛΗΣ ΕΓΙΝΕ ΑΣΤΕΡΑΚΙ Εικ.: Ελίζα Βαβούρη Ψυχογιός, Αθήνα 2012, χ.α.σ. Ο Καστανούλης το σκυλάκι μαζί με τη Λουκία, αποτελούν ένα ακτύπητο δίδυμο. Πάντα μαζί, στις χαρές και στις λύπες, ώσπου μια ανίατη αρρώστια «χτυπά» τον Καστανούλη. Οι γονείς της Λουκίας αποφασίζουν να του κάνουν ευθανασία ώστε να μην υποφέρει. Για να καθησυχάσουν τη Λουκία, οι γονείς της τής λένε ότι ο Καστανούλης την αγαπά πάντα και την παρακολουθεί από τον ουρανό όπου βρίσκεται, σαν αστεράκι. Τρυφερή απόδοση του θέματος της απώλειας ενός αγαπημένου ζώου, που βιώνουν όχι λίγες φορές τα παιδιά. Η Ελίζα Βαβούρη, όπως πάντα, εκπληκτική στην εικαστική απόδοση του κειμένου. Χρυσηίδα Δημουλίδου Μπόινγκ, το θαρραλέο αεροπλανάκι Εικ.: Μαρία Αλεξάνδρου Ψυχογιός, Αθήνα 2012, σελ. 40 Το Μπόινγκ, ένα μικρό αεροπλάνο, βρίσκεται ανάμεσα σε πολλά μεγάλα αεροπλάνα που δεν το αφήνουν να πετάξει. Εκείνο όμως θέλει να γνωρίσει τον κόσμο και ξεκινάει το μεγάλο ταξίδι. Οι περιπέτειές του στον ουρανό είναι πολλές. Θα κινδυνέψει από τις αστραπές, τις βροντές και τους ανέμους, ενώ κάποτε θα σωθούν τα καύσιμά του. Μια φάλαινα θα το κρατήσει στην πλάτη της, αλλά και τα άλλα αεροπλάνα θα τρέξουν κοντά του για να το σώσουν. Το Μπόινγκ θα συνεχίσει τα ταξίδια του μεταφέροντας φάρμακα εκεί που τα χρειάζονται οι άνθρωποι. Βιβλίο με εξαίρετη εικονογράφηση και πολλά διδάγματα. Λ.Ψ. Ζαχαρούλα Καραβά Η ΓΑΤΟΥΛΑ ΜΙΑΜ ΚΑΙ Ο ΤΡΟΧΟΝΟΜΟΣ Εικ.: Λιάνα Δενεζάκη Παρρησία, Αθήνα 2012, χ.α.σ. Η γάτα Μιάμ μαθαίνει στα παιδιά τους κανόνες της κυκλοφορίας σ ένα πάρκο με σήματα. Αρκεί να τα ακολουθείς, όπως σου δείχνουν στη δική τους γλώσσα. Λέξεις και όροι όπως φανάρια, κλήσεις, τροχαία, Σταμάτης και Γρηγόρης, πράσινο και κόκκινο, κώδικας οδικής κυκλοφορίας, γίνονται κτήμα των παιδιών που πρέπει να γνωρίσουν τα «πρέπει» των δρόμων. Η Μιάμ λοιπόν, έξυπνη γάτα και φιλομαθής, έμαθε τόσο πολλά, ώστε με την απλή της αφήγηση της δημιούργησε ένα βιβλίο που το υπογράφει η Ζαχαρούλα Καραβά. Αλλά γιατί όχι και η Μιάμ; Μήπως κι εκείνη δεν το έγραψε; 34/2 Αγαθή Δημητρούκα Ο Χρυσάνεμος Εικ.: Γιώργος Ναζλής Πατάκης, Αθήνα 2012, σελ. 48 Όταν ένας δυνατός άνεμος φύσηξε σε κάποιο νησί, οι άνθρωποι κλειδαμπαρώθηκαν στα σπίτια τους. Όταν σταμάτησε ο αγέρας, οι κάτοικοι είδαν ότι όλα γύρω τους ήταν σκεπασμένα με χρυσάφι. Φαινόμενα απληστίας δεν αργούν να εμφανιστούν ανάμεσα στους κατοίκους και να κάνουν μαρτύριο τη ζωή τους. Η συγγραφέας, γνωστή για το ποιοτικό της έργο, μας χαρίζει ένα απολαυστικό βιβλίο σχετικά με την απληστία, αλλά και την ομαδική προσπάθεια, την αλήθεια και το μέτρο στη ζωή. Λ.Ψ. Βασίλης Κουτσιαρής - Γιάννης Διακομανώλης ΕΝΑ ΑΣΤΕΡΙ ΓΙΑ ΜΕΝΑ Εικ.: Ελίζα Βαβούρη Παρρησία, Αθήνα 2012, χ.α.σ. Μία ακόμη εκδοχή τού πώς μπορούμε να μιλήσουμε στα παιδιά για το θάνατο. Οι δύο συγγραφείς χειρίζονται το θέμα με προσοχή και τρυφερότητα, με τη βοήθεια ενός πεφτάστερου. Το βιβλίο αποτελεί υπόδειγμα ενασχόλησης με ένα τόσο δύσκολο θέμα. Η Ελίζα Βαβούρη με την τρυφερή εικονογράφησή της κάνει ακόμη πιο γοητευτική την ιστορία. Το βιβλίο έχει λάβει Έπαινο από την Πανελλήνια Ένωση Λογοτεχνών. 35/3

20 Φίλιππος Μανδηλαράς ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΒΟΛΙ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΕΠΟΧΩΝ Εικ.: Ντέιβιντ Χιτς Πατάκης, Αθήνα 2012, σελ. 53 Η παροχή γνώσεων μέσω της αφήγησης είναι ένα σύνηθες φαινόμενο που επιλέγουν αρκετοί συγγραφείς προκειμένου να ικανοποιήσουν διττά το παιδί-αναγνώστη, ειδικά της μικρής ηλικίας. Απόλαυση διά της λογοτεχνικής αφήγησης και πληροφόρηση. Όταν δε ο συγγραφέας έχει το ταλέντο να διαχειρίζεται με ισορροπία τη γνώση με την τέρψη, όπως στην περίπτωση του βιβλίου Ιστορίες από το περιβόλι των τεσσάρων εποχών, τότε έχουμε ένα πετυχημένο αποτέλεσμα. Ο Φ. Μανδηλαράς στήνει έναν παραμυθιακό καμβά στον οποίο ξετυλίγονται τέσσερεις αυτόνομες ιστορίες, μία για κάθε εποχή. Χιούμορ, δράση, φιλικές προθέσεις και αισθήματα, συνεργατικότητα, αισιοδοξία και τρυφερότητα είναι κάποια από τα στοιχεία και χαρακτηριστικά των κειμένων που θα εισπράξει ο αναγνώστης του βιβλίου. Ζώα, έντομα, ερπετά, πουλιά, ζιζάνια, αλλά και οι τέσσερεις εποχές προσωποποιημένες, συντροφιά με τους 12 μήνες, παρελαύνουν στις 52 σελίδες του εικονογραφημένου από τον Ντέιβιντ Χιτς βιβλίου. Χαριτωμένο βιβλίο που θα φανεί χρήσιμο και στους εκπαιδευτικούς για να υποστηρίξουν με ευχάριστο τρόπο όχι μόνο θέματα που αφορούν τα χαρακτηριστικά κάθε εποχής, αλλά και την ανάδειξη ζητημάτων οικολογικού περιεχομένου, αφού και η αξία της τροφικής αλυσίδας αναδεικνύεται αβίαστα και η συνύπαρξη των ειδών προβάλλεται. Τ.Τσ. Βούλα Μάστορη ΤΟ ΚΟΥΝΙΣΤΟ ΔΟΝΤΙ ΤΗΣ ΦΡΥΝΗΣ Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια Ψυχογιός, Αθήνα 2012, σελ. 39 Η υπόθεση του δοντιού που κουνιέται, και ο φόβος των παιδιών όταν έρθει εκείνη η ώρα, γίνεται ολόκληρη ιστορία με την επιδέξια πένα της συγγραφέως. Στο «στόρι» παίρνουν μέρος μαμάδες και νεράιδες, με όλους τους καθώς πρέπει κανόνες της εχεμύθειας και ακόμα περισσότερους, πασπαλισμένους με τη χρυσόσκονη των παραμυθιών. Γεγονός είναι ότι η συγγραφέας, με τον τρόπο της, καταφέρνει να συμφιλιώσει το παιδί-αναγνώστη με μια τόσο «πονεμένη» εμπειρία των πρώτων χρόνων της ζωής του. Η εικονογράφηση συμπορεύεται με το κείμενο. Αλεξάνδρα Μητσιάλη Το υπόσχομαι... Εικ.: Ραφαέλλα Τσάτσι Πατάκης, Αθήνα 2012, σελ. 35 Ο Νικόλας πηγαίνει στη Β' Δημοτικού. Έχει μεταναστεύσει με τους γονείς του στον Καναδά. Η Άννυ, η συμμαθήτριά του τον περιφρονεί, γιατί είναι ξένος και δε μιλάει τη γλώσσα της. Το αγόρι γράφει ένα γράμμα όπου υπόσχεται στην Άννυ ότι μέχρι του χρόνου θα έχει μάθει τη γλώσσα της και θα μπορέσει να της μιλήσει για τις ομορφιές της δικής του πατρίδας, της Καρπάθου, αλλά και για την αγάπη του. Ένα τρυφερό βιβλίο που μιλά για τη μετανάστευση και τη φιλία. Λ.Ψ. Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Η ΣΚΥΛΙΤΣΑ ΜΑΣ Ο ΠΛΟΥΤΟ Εικ.: Πωλίνα Παπανικολάου Ψυχογιός, Αθήνα 2011, σελ. 56 Η μαμά αρχικά δε θέλει το σκυλάκι που κουβάλησε ο μπαμπάς στο σπίτι. Τελικά δέχεται τον Πλούτο επειδή είναι αρσενικός, πεπεισμένη από τη μικρή κόρη της που τον ήθελε και είχε ένα σωρό επιχειρήματα. Τι θα γίνει όμως όταν μεγαλώσει ο Πλούτο και αποδειχτεί ότι είναι σκυλίτσα και μάλιστα μείνει έγκυος; Καλογραμμένη και έξυπνη ιστορία, με χιούμορ και ανατροπές, που θα την απολαύσουν τα παιδιά και οι γονείς. Λ.Ψ. Αθηνά Ρεϊζάκη ΜΕΤΡΑΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΖΟΥΓΚΛΑ ΩΣ ΤΗΝ ΚΟΥΖΙΝΑ Εικ.: WEINSTEIN/MARK Ψυχογιός, Αθήνα 2012, χ.α.σ. Με τη «βοήθεια» των άγριων ζώων της ζούγκλας, η συγγραφέας μέσα από ένα μικρό κείμενο κατορθώνει να μάθει τα μικρά παιδιά (2-4 ετών) να μετράνε ως το 10. Την ίδια στιγμή, η κουζίνα θα παίξει κι αυτή το «ρόλο» της στο απλό αυτό «στόρι». Υποδειγματικό κείμενο, όπου ο διασκεδαστικός και παιχνιδιάρικος τρόπος με τον οποίο προσφέρεται η γνώση αφυπνίζει με εντυπωσιακό τρόπο τα παιδιά ώστε να στραφούν προς τη μάθηση. Βιβλίο που θα βοηθήσει δασκάλους και γονείς να διδάξουν τους μικρούς αναγνώστες τα πρώτα βήματα της αριθμητικής. 36/4 37/5