Δεν γίναµε ποτέ µοντέρνοι: το ανέφικτο όραµα του πολεοδοµικού σχεδιασµού και η Θεσσαλονίκη της δεκαετίας του 1960

Transcript

1 Δεν γίναµε ποτέ µοντέρνοι: το ανέφικτο όραµα του πολεοδοµικού σχεδιασµού και η Θεσσαλονίκη της δεκαετίας του 1960 Γρηγόρης Καυκαλάς Η ελληνική πόλη και η πολεοδοµία του µοντέρνου 5η Επιστηµονική Συνάντηση του Ελληνικού DoCoMoMo Θεσσαλονίκη 3-4 Ιουνίου

2 Προοίμιο: που αρχίζει ο μοντερνισμός; l Η εισήγηση οφείλει τον τίτλο της στο βιβλίο του Bruno Latour, Nous n avons jamais été modernes όπου τα διλήμματα του μοντερνισμού ανάγονται αφενός στην αναπόφευκτη αυθαιρεσία που οριοθετεί τη διάρρηξη της χρονικής συνέχειας (ανάμεσα στο παλιό και το νέο) και αφετέρου στη συγκυριακή έκβαση της σύγκρουσης ανάμεσα στο νεωτερικό και το αρχαϊκό. Το πρώτο οδηγεί στον εξοστρακισμό των μυθοποιητικών στοιχείων με στόχο την αποτελεσματική λειτουργία της κοινωνίας ενώ το δεύτερο τα επαναφέρει μέσα από υβριδικές μορφές επανασύνδεσης φύσης και πολιτισμού. 2

3 Προοίμιο: που αρχίζει ο μοντερνισμός; l Εδώ μας ενδιαφέρει το παράδειγμα του πολεοδομικού σχεδιασμού: η πόλη του καθαρού μοντερνισμού είναι μια μηχανή που θα πρέπει να λειτουργεί αποτελεσματικά. Τα σχέδια ακολουθούν σαφείς και σταθερούς κανόνες ενώ οι κοινωνικές συμπεριφορές και δραστηριότητες αντιμετωπίζονται ως τυπολογικές κατηγορίες που απαιτούν λογική διαχείριση. Οι ανάγκες και επιδιώξεις των κατοίκων, οι προτεραιότητες και πρακτικές της διοίκησης ή οι ψευδαισθήσεις των ίδιων των πολεοδόμων θεωρούνται ενοχλητικά υβρίδια που δεν θα πρέπει να αποτελούν οργανικό μέρος της λειτουργικής πόλης. 3

4 Προοίμιο: που αρχίζει ο μοντερνισμός; l Για την ακρίβεια η ίδια η διαδικασία του πολεοδομικού σχεδιασμού είναι ένα τέτοιο υβρίδιο, την ύπαρξη του οποίου πρέπει σήμερα να αναγνωρίσουμε, αν θέλουμε να ελπίζουμε στα όποια θετικά αποτελέσματα των αρχών του μοντερνισμού χωρίς τα αρνητικά που έχει προκαλέσει η δογματική εμμονή στην αποκλειστική κυριαρχία τους. Τελικά, όπως παρατηρεί ο Latour, αυτό που μάλλον αμήχανα ονομάζεται μετα-μοντερνισμός είναι η de facto αποδοχή της συμβίωσης μύθου και λογικής και η εγκατάλειψη της βεβαιότητας ότι επανάσταση σημαίνει τον οριστικό ενταφιασμό των αρχαϊκών στοιχείων. 4

5 Το γοητευτικό (;) όραμα και οι αντιφάσεις του μοντερνισμού l Το μοντέρνο κίνημα στην αρχιτεκτονική και πολεοδομία ανέλαβε το αμφιλεγόμενο έργο να προκαλέσει ρήξη στην ροή του χρόνου και με όπλο τη λογική να απαλλάξει το μέλλον από τους περιορισμούς που οφείλονται στις αρχαϊκές ή παραδοσιακές μορφές και συμπεριφορές του παρελθόντος. Η φαινομενικά γοητευτική αλλά όπως τελικά αποδείχθηκε πρακτικά ανέφικτη αυτή προσπάθεια αναχαιτίστηκε από τις αντιφάσεις ανάμεσα στον ουσιαστικό ορθολογισμό της επιδίωξης ενός καλύτερου μέλλοντος και τον τυπικό ορθολογισμό που υιοθετεί τους απλοποιημένους και άκαμπτους κανόνες του λειτουργισμού προκειμένου να πετύχει αυτόν το στόχο. 5

6 Το γοητευτικό (;) όραμα και οι αντιφάσεις του μοντερνισμού l Στο πλαίσιο αυτό ανάγονται και τα κεντρικά διλήμματα που αναδύονται στην προσπάθεια υλοποίησης του οράματος του μοντερνισμού για καλύτερη κοινωνία και ποιότητα ζωής, όπως συνοψίζονται στη Χάρτα της Αθήνας (1933) η οποία πρότεινε έναν οδηγό για την κατασκευή ορθολογικών και λειτουργικών πόλεων με διαχωρισμό των τεσσάρων βασικών λειτουργιών τους: κατοικία, εργασία, αναψυχή και κυκλοφορία. l Ακολουθούν συνοπτικά μερικά πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτών των αντιλήψεων. 6

7 Frank Lloyd Wright: broadacre city living city ( ) Ο Frank Lloyd Wright ανέπτυξε την ιδέα του broadacre city σε κείμενα, σχέδια και προπλάσματα από το1932 έως το 1958, στα οποία πρότεινε τη διάθεση δημόσιας γης έκτασης 4 στρεμμάτων σε κάθε οικογένεια προκειμένου να δημιουργηθούν κοινότητες κατοίκων συνολικής έκτασης 10 τετραγωνικών χιλιομέτρων με βασικό μέσο επικοινωνίας το αυτοκίνητο. Αυτός ο σχεδιασμός ήταν μια προσπάθεια προσαρμογής της ιδέας της κηπούπολης στις νέες τεχνολογικές δυνατότητες της αυτοκίνησης και τις κοινωνικο-οικονομικές αντιλήψεις της κατάργησης των διαφορετικών τρόπων ζωής πόλης και υπαίθρου.

8 Le Corbusier: ville contemporaine (1922) - ville radieuse (1935) Ο Le Corbusier ξεκίνησε τη διαδρομή του μοντερνισμού με την ιδέα της ville contemporaine (1922) για να την μετεξελίξει στην ville radieuse (1935), το σχέδιο αναφέρεται σε μια πόλη 3 εκατομυρίων κατοίκων η οποία θα απέφευγε το χάος και την αταξία των συμβατικών πόλεων. Βασισμένη σε έναν κεντρικό πυρήνα ουρανοξυστών και σε σύγχρονα τεχνολογικά μέσα μαζικής μεταφοράς θα εξασφάλιζε ελεύθερους χώρους και υγιεινές συνθήκες διαβίωσης. Η ιδέα ήταν η αντικατάσταση της χαοτικής εικόνας των πόλεων με πόλεις καθαρές, που θα λειτουργούσαν αποδοτικά σαν μηχανές διαβίωσης, εμπνευσμένες από τις τεϋλορικές και φορντικές διαδικασίες παραγωγής.

9 Brasilia (1957): Lucio Costa και Oscar Niemayer Όπως συνοψίζει ο ίδιος ο Lucio Costa το σχέδιο της Brasilia χαρακτηρίζεται από απλότητα και σαφήνεια χωρίς να αποκλείει την ποικιλία μέσα από τη συνύπαρξη διαφορετικών συνιστωσών. Κάθε συνιστώσα σχεδιάζεται με βάση της λειτουργία που επιτελεί έχοντας ως τελικό στόχο την εναρμόνιση φαινομενικά αντιθετικών αναγκών μέσα από το διαχωρισμό τους, τις τεράστιες εκτάσεις πρασίνου και το σύστημα των αξόνων κυκλοφορίας. Η πόλη κατά τον Lucio Costa γίνεται έτσι ταυτόχρονα μνημειακή, άνετη, αποδοτική, φιλική και οικεία...

10 Le Corbusier: το σχέδιο της Chandigarh ( ) Η Chandigarh βασίστηκε αρχικά σε σχέδια των Albert Mayer και Matthew Nowicki πριν ανατεθεί το 1950 στον Le Corbusier ο οποίος είχε έτσι την ευκαιρία να τα προσαρμόσει στις αρχές του μοντερνισμού. Η πόλη σχεδιάζεται με καθαρή δομή έτσι ώστε να διαθέτει καλές υποδομές και να έχει πολλούς ανοιχτούς χώρους, άφθονο πράσινο και χαμηλή πυκνότητα. Διαιρείται σε 46 ορθογωνικούς τομείς μεγέθους περίπου 250 εκταρίων που συγκροτούν κυρίως ενότητες γειτονιάς των κατοίκων. Κάθε τομέας ή ενότητα γειτονιάς προβλέπεται να αυτάρκης σε κοινωνικό και τεχνικό εξοπλισμό και διαχωρίζεται από τους άλλους τομείς με ένα σύστημα βασικών αρτηριών. 10

11 Δοξιάδης: Ecumenopolis Dynapolis Islamabad 1960 l Ο Δοξιάδης ανέπτυξε τις απόψεις του συνθέτοντας ουσιαστικά τις ιδέες του μοντέρνου κινήματος και της broadacre city. H πόλη είναι ένα συνεχές που οργανώνεται σε κοινότητες διαφορετικών επιπέδων ή βαθμών που αντιστοιχούν σε παράλληλη αύξηση του πληθυσμού, από το 1ο επίπεδο που αφορά μια γειτονιά κατοίκων εώς τον 10ο βαθμό που είναι η παγκόσμια πόλη ή «Οικουμενόπολη». Οι ιδέες αυτές εφαρμόστηκαν στην Islamabad η οποία σχεδιάστηκε με αυστηρούς κανόνες: πχ. ακολούθησε έναν κάνναβο τετραγωνικών τομέων πλευράς 2 χλμ που διαχωρίζονταν από άξονες κυκλοφορίας και αποδόθηκαν σε διαφορετικές χρήσεις γης (κατοικία, εκπαίδευση, διοίκηση, εμπόριο, κλπ.) ενώ κάθε τέσσερις τέτοιες ενότητες ή τομείς κατοικίας είχαν έναν κεντρικό εμπορικό πυρήνα εξυπηρέτησης.

12 Χωροταξική Μελέτη Θεσσαλονίκης ( ) l Μπορούμε τώρα να στραφούμε στη Χωροταξική Μελέτη της Θεσσαλονίκης (ΧΜΘ) ως προσπάθεια μεταγραφής ορισμένων κεντρικών αντιλήψεων του μοντερνισμού όπως είχαν διαμορφωθεί στα μέσα του 20 ου αιώνα δίνοντας έμφαση στον μακροχρόνιο συνολικό σχεδιασμό της πόλης σε μια χρονική περίοδο έντονης εσωτερικής μετανάστευσης από την ύπαιθρο και τις μικρότερες πόλεις πρός την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από το 1950 έως το 1970 ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης διπλασιάζεται από τις 300 στις 600 χιλιάδες. l Η ΧΜΘ ανατίθεται από το ΥΔΕ προκειμένου να αποτελέσει μια ολοκληρωμένη πρόταση πολεοδομικού σχεδιασμού της ευρύτερης περιοχής Θεσσαλονίκης. Η μελέτη ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε μέσα στη δεκαετία του 1960 με ευθύνη του Γιάννη Τριανταφυλλίδη, Καθηγητή της Αρχιτεκτονικής Σχολής ΑΠΘ. 12

13 ΧΜΘ: χρονικοί ορίζοντες και βασικές αρχές l Οι προτάσεις-προβλέψεις έχουν ένα μεσο-πρόθεσμο ορίζοντα 10-ετίας και δυο μακρο-πρόθεσμους χρονικούς ορίζοντες με προοπτική 25-ετίας (δηλαδή τις αρχές της δεκαετίας του 1990) και 50-ετίας (δηλαδή περίπου το 2015) l Ειδικότερα η ΧΜΘ υιοθετούσε τις χαρακτηριστικές αντιλήψεις του πολεοδομικού μοντερνισμού για την οργάνωση και το σχεδιασμό των πόλεων με βάση τις τυπικές ενότητες γειτονιάς, τον καθορισμό ειδικών ζωνών χρήσεων γης και τον διαχωρισμό και επικοινωνία των ζωνών μέσω ενός συστήματος αξόνων κυκλοφορίας. 13

14 ΧΜΘ: Βασικά Μεγέθη και Προβλέψεις ΜΕΓΕΘΟΣ/ΕΤΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ατ ΕΚΤΑΣΗ Ha ΜΕΣΗ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ ατ/ha

15 ΧΜΘ ΤΑΣΕΙΣ l l l l l Αποκλείεται η επέκταση ανατολικά λόγω Ασβεστοχωρίου-Χορτιάτη Τάσεις επέκτασης ΒΔ (Σίνδος) και ΝΑ (Βασιλικά) Όριο 25-ετίας (1991): Γαλλικός Όριο 50-ετίας (2016): Αξιός Οδικοί άξονες: τομή ΠΑΘΕ/Εγνατίας 15

16 ΧΜΘ: Συνθετική διαδικασία l Η σύνθεση εστιάζει σε δυο κεντρικά συνθετικά προβλήματα: l Συνθετικό πρόβλημα 1: ενιαία ή δορυφορική οργάνωση l Απόρριψη δορυφορικής οργάνωσης λόγω αγροτικού χαρακτήρα των μικρών οικισμών l Επιλογή ενιαίου χαρακτήρα με δημιουργία περιφερειακού οδικού δικτύου l Συνθετικό πρόβλημα 2: οργάνωση λειτουργιών (κατοικία, εργασία, αναψυχή) σε σχέση με δίκτυο μεταφορών και φυσικό περιβάλλον l Εναλλακτικές δυνατότητες Α, Β και Γ με κριτήριο τη σχέση ζωνών κατοικίας και εργασίας ως προς τη θάλασσα και το υπερτοπικό δίκτυο μεταφορών. 16

17 ΧΜΘ Δυνατότητες οικιστικής οργάνωσης l Α. Δορυφορική οργάνωση Β. Ενίαιο οικιστικό σύνολο 17

18 ΧΜΘ: Οργάνωση βασικών λειτουργιών l Εναλλακτική δυνατότητα Α: l επέκταση κατοικίας ΒΔ l επέκταση εργασίας μεταξύ κατοικίας και θάλασσας l Επέκταση αναψυχής ΝΑ παράκτια l (μειονεκτήματα: αποκοπή κατοικίας από την ακτή και της βιομηχανίας από το υπερτοπικό δίκτυο 18 μεταφορών)

19 ΧΜΘ: Οργάνωση βασικών λειτουργιών l Εναλλακτική δυνατότητα Β: l l l l επέκταση κατοικίας ΒΔ διάσπαση εργασίας μεταξύ κατοικίας και θάλασσας και κατοικίας και δικτύου μεταφορών επέκταση αναψυχής ΝΑ παράκτια (μειονεκτήματα: εγλωβισμός κατοικίας μεταξύ εργασίας και ορεινών όγκων) 19

20 ΧΜΘ: Οργάνωση βασικών λειτουργιών l Εναλλακτική δυνατότητα Γ: l Επέκταση αναψυχής σε επαφή με τη θάλασσα, εν συνεχεία επέκταση κατοικίας και τέλος, επέκταση εργασίας μεταξύ κατοικίας και δικτύου μεταφορών l (μειονεκτήματα: δεν υπάρχουν και επιλέγεται αυτή η λύση) 20

21 Τα 5 Διαμερίσματα της πόλης l Κάθε διαμέρισμα έχει 200 έως 400 χιλιάδες κατ. l Περιβάλλεται από αρτηρίες και έχει έξοδο σε βουνό και θάλασσα l Περιλαμβάνει έναν τουλάχιστον υπερτοπικό πόλο για να εξασφαλίζεται η ενιαία ζωή της πόλης 21

22 ΧΜΘ Διευθύνον Σχέδιο 10ετίας l l l l Είχε στόχο την κατανομή των επεκτάσεων Προβλέπει επέκταση την α 5ετία από 6515 Ha το 1966 σε 8710 Ha το 1971 Τη β 5ετία φτάνει στις Ha Στο σχέδιο 25ετίας(1991) ολοκληρώνονται τα 4 διαμερίσματα (18000 Ha, κατ.) Στο σχέδιο 50ετίας (2016) φτάνει στα Ha ( κατ.) 22

23 23

24 ΧΜΘ Κρίσιμα Ζητήματα: ΔΕΘ l Όπως επισημαίνεται σε πρόσφατο άρθρο (Τεχνογράφημα, Τεύχος 13/381, 2009) η ΧΜΘ έθεσε πολλά κρίσιμα ζητήματα για την ανάπτυξη και τις προοπτικές της πόλης. Πιο αναλυτικά: l Πρότεινε τη μετεγκατάσταση της Δ.Ε.Θ., αναγνωρίζοντας την αναγκαι ότητα απελευθέρωσης του χώρου που κατέχει έως σήμερα, τα προβλήματα κυκλοφορίας που δημιουργούνταν κατά τη λειτουργία της (ήδη από τότε) και την αδυναμία μελλοντικής επέκτασης στη συγκεκριμένη θέση. Σε ένα πλαίσιο διατήρησης των ισορροπιών στη χωρική οργάνωση του αστικού σχηματισμού πρότεινε τη δημιουργία τριών πόλων: του πυρήνα της διοίκησης σε τμήμα της υπάρχουσας θ έσης στο κέντρο, τη μεταφορά της Βιομηχανικής Έκθεσης (του κυρί ως τμήματος) δυτικά στο Καλοχώρι και τη χωροθέτηση ενός τρίτου π όλου στη Μίκρα. 24

25 ΧΜΘ Κρίσιμα Ζητήματα: πράσινο συγκοινωνιακό δίκτυο l Οι επιφάνειες πρασίνου στην πόλη κρίνονταν «τελείως ανεπαρκείς» και προτείνονταν ο εξηκονταπλασιασμός τους, ώστε ως το 2016 οι εκτάσεις αμιγούς πρασίνου να ανέλθουν στο 1/5 της έκτασης της πό λης, πρόταση η οποία απέχει μακράν από τη σημερινή πραγματικό τητα. l Επισημαίνονταν ο ταχύς ρυθμός αύξησης των οχημάτων και προτεί νονταν η δημιουργία κλειστού περιφερειακού αυτοκινητόδρομου κυκλικής μορφής, που θα ένωνε υποθαλάσσια τα δύο άκρα Μεγάλου Εμβόλου και εκβολών Αξιού, μακριά από το ιστορικό κέντρο και το παραθαλάσσιο μέτωπο. Παράλληλα, προτείνονταν η δημιουργία μετρ ό, επίσης σε κυκλική μορφή, που θα διέρχονταν και από την προαναφερθείσα υποθαλάσσια σήραγγα. 25

26 ΧΜΘ Κρίσιμα Ζητήματα: Λιμάνι l Προτείνονταν η μεταφορά της κύριας κίνησης του αεροδρομίου και των εμπορικών πτήσεων σε νέα θέση δυτικά του Αξιού και η διατή ρηση του αεροδρομίου της Μίκρας μόνο για την εξυπηρέτηση των ιδιωτικών αεροσκαφών και του αεραθλητισμού. l Επισημαίνονταν ως προοπτική η δημιουργία νέου λιμένα (Ευρωλιμέ να) στην περιοχή μεταξύ Αξιού και Αλιάκμονα, καθώς θεωρούνταν εφικτή η σύνδεση μέσω του Λουδία και του Αξιού με την Κεντρική Ευρώπη, καθιστώντας τη Θεσσαλονίκη το σημαντικότερο σταθμό του συντομότερου δρόμου μεταξύ Κεντρικής Ευρώπης και Αφρικής Ινδικού Ωκεανού. Ο υφιστάμενος λιμένας θα εξακολουθούσε να εξυπηρετεί την επιβατική και τμήμα της εμπορικής κίνησης, ενώ ο νέ ος λιμένας θα ικανοποιούσε εμπορευματικές και ναυπηγικές ανάγκες. 26

27 Χωροταξική Μελέτη Θεσσαλονίκης ( ) l Τελικά, όπως διαπιστώνεται από πολλές πλευρές, αν και το σχέδιο δεν απέκτησε ποτέ δεσμευτικό χαρακτήρα και οι προβλέψεις του αποδείχτηκαν σε πολλές περιπτώσεις εξωπραγματικές είχε ουσιαστική θετική συμβολή καθώς ανέδειξε την ανάγκη για στρατηγικό σχεδιασμό ενώ παράλληλα δημιούργησε ένα πλαίσιο ιδεών και πληροφορίας για πολλά ζητήματα σχεδιασμού της ευρύτερης περιοχής Θεσσαλονίκης. Σε κάθε περίπτωση η ΧΜΘ λήφθηκε άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο σοβαρά υπόψη από όλες τις μεταγενέστερες προσπάθειες για το σχεδιασμό της Θεσσαλονίκης. 27

28 Επιλεγόμενα: ο μοντερνισμός σε απόγνωση l Η πίστη (ή η ελπίδα) του μοντερνισμού στην ικανότητα της επιστήμης να οδηγήσει στην πλήρη χειραφέτηση από τους κοινωνικούς καταναγκασμούς προϋποθέτει ότι η φύση και τα ανθρώπινα δημιουργήματα (όπως οι πόλεις) μπορούν να απομονωθούν, να κατανοηθούν και να κατασκευαστούν ως ορθολογικά λειτουργικά συστήματα ανεξάρτητα από την μεταβαλλόμενη ανθρώπινη κοινωνία. l Η ηρωϊκή προσπάθεια και το δράμα του πολεοδομικού μοντερνισμού αντανακλάται στην προσπάθεια να αγνοήσουμε το παρελθόν και να υποτάξουμε τη φύση για να φτιάξουμε πόλεις που θα φιλοξενήσουν τις σύγχρονες ανθρώπινες κοινωνίες. Το αντιφατικό μήνυμα του μοντερνισμού κρύβεται στην έννοια της διπλής δημιουργικής καταστροφής της φύσης και της ιστορίας ως προϋπόθεση της προόδου. 28

29 Επιλεγόμενα: ο μοντερνισμός σε απόγνωση l Με τους όρους του Max Weber ο μοντερνισμός αναπτύχθηκε στη βάση ενός τυπικού ή διαδικαστικού ορθολογισμού σε αντιπαράθεση με έναν ουσιαστικό ή αξιακό ορθολογισμό. Ο ουσιαστικός ορθολογισμός και οι ατομικές αξίες εγκλωβίστηκαν και ακυρώθηκαν μέσα στην υποτιθέμενη ανωτερότητα και κολοσιαία δύναμη της γραφειοκρατικής και τεχνοκρατικής τυποποίησης. Ο κόσμος απομυθοποίησε τις αρχαϊκές αντιλήψεις υιοθετόντας τον μύθο της παντοδύναμης και αλάνθαστης επιστήμης. Αυτή η μυθοποίηση μέσω της απομυθοποίησης οδήγησε σε έναν τυπικό μοντερνισμό της μορφής χωρίς ουσιαστικό εκσυγχρονισμό του περιεχομένου. 29

30 Επιλεγόμενα: ο μοντερνισμός σε απόγνωση l Ο πολεοδομικός σχεδιασμός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της διαδικασίας προσφέροντας οράματα και επιβάλοντας κανόνες χωρίς εγγύηση για τα αποτελέσματα τους. Οι υποσχέσεις αυτές που είχαν αρχικά με το μέρος τους τη μυθοποιητική δύναμη της επιστήμης απορρίφθηκαν όταν φάνηκε πως δεν μπορούν να υλοποιηθούν. Όμως η απόσυρση της εμπιστοσύνης στον μοντερνισμό δεν σημαίνει αναγκαστικά και απόρριψη των αξιών που υποσχέθηκε ότι θα ακολουθήσει. Είμαστε φορείς του μύθου για μια καλύτερη κοινωνία και καλύτερες πόλεις έστω και αν δεν γίνουμε ποτέ μοντέρνοι. 30