Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΗΠΕΙΡΟΣ, ΑΛΒΑΝΙΑ, ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, ΚΡΗΤΗ

Transcript

1 Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΗΠΕΙΡΟΣ, ΑΛΒΑΝΙΑ, ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, ΚΡΗΤΗ Η φασιστική Ιταλία στον πόλεµο Ο Β Παγκόσµιος πόλεµος έφθασε στη Μεσόγειο µε καθυστέρηση εννέα µηνών. Ήταν ακόµη ένας ευρωπαϊκός ουσιαστικά πόλεµος και, στους λίγους µήνες που διαρκούσε, είχε ήδη αλλάξει σηµαντικά τον πολιτικό χάρτη της ηπείρου. Μετά την Πολωνία, τη Νορβηγία, τη Δανία, την Ολλανδία, το Βέλγιο, το Λουξεµβούργο, η Γαλλία προστέθηκε στον ήδη µακρύ κατάλογο των χωρών που είχαν ηττηθεί από τις δυνάµεις του Άξονα, την ναζιστική Γερµανία δηλαδή, και είχαν υποταχθεί στη Νέα Τάξη πραγµάτων. Σε αυτήν την καταιγιστική πρώτη φάση του πολέµου, οι επιχειρήσεις δεν έφθασαν στη Μεσόγειο καθώς ο βασικός «ταραξίας» της περιοχής, η φασιστική Ιταλία, παρουσιάστηκε ιδιαίτερα προσεκτική απέναντι σε µία σύγκρουση που προφανώς ξεπερνούσε τις δυνατότητές της. Η ισχυρή βρετανική παρουσία στη µεσογειακή λεκάνη γινόταν ακαταµάχητη µε τη γαλλική συνδροµή ενώ οι πολεµικές περιπέτειες του πρόσφατου παρελθόντος (η Αιθιοπία, ο Ισπανικός Εµφύλιος) είχαν σοβαρά εξασθενήσει τα πολε- µικά και οικονοµικά µέσα της Ιταλίας. Η αλλαγή των συσχετισµών στην Ευρώπη δεν µπορούσε πλέον, το καλοκαίρι του 1940, να αφήσει αδιάφορη την ιταλική ηγεσία. Ο φασισµός είχε οικοδοµήσει την εξουσία του πάνω σε έναν υπερφίαλο, επιθετικό πολιτικό λόγο που, σε περιόδους κρίσης ή περιόδους «ευκαιριών» ελάχιστα περιθώρια άφηνε στη νηφάλια σκέψη και στην προσεκτική παρατήρηση των γεγονότων. Η κυβέρνηση του Ντούτσε έσπευσε να µετάσχει λοιπόν σε έναν πόλεµο ο οποίος, για τον προσεκτικό παρατηρητή, είχε ακόµη πολύ δρόµο µπροστά του. Η Γερµανία ήταν ανύπαρκτη στις θάλασσες και ο βασικός τότε εχθρός της, η Βρετανία, βρισκόταν ακριβώς, πέρα απ αυτές. Αφίσα που κυκλοφόρησε τον χειµώνα του και

2 Η ιταλική συµµετοχή ήταν αρχικά υπέρµετρα συντηρητική, αποβλέποντας στο να εκµεταλλευτεί τις τελειωµένες καταστάσεις και όχι στο να ανοίξει νέα µέτωπα πολέ- µου. Ο ιταλικός στρατός προσπάθησε να επιτεθεί στα σύνορα µε τη Γαλλία, στις Άλπεις, στοχεύοντας την κοιλάδα του Ροδανού την ίδια στιγµή που στα σύνορα Λιβύης-Τυνησίας, στα όρια της ευάλωτης µετά την πτώση της µητρόπολης αποικιακής Γαλλίας επικρατούσε πλήρης ησυχία. Λίγο αργότερα η ιταλική ηγεσία αποφάσισε την αποστολή των πλέον αξιόλογων υποβρυχίων της στον Ατλαντικό και τη µεταστάθ- µευση των καλύτερων µονάδων της ιταλικής αεροπορίας στο Βέλγιο για να πάρουν µέρος στη µάχη της Αγγλίας. Η σχεδόν ανυπεράσπιστη τότε Μάλτα και η ευάλωτη Αίγυπτος δεν ενοχλήθηκαν. Θα έλεγε κανείς ότι η ιταλική ηγεσία µπήκε στον πόλεµο µε µία και µόνη σκέψη: να µεταφέρει τις επιχειρήσεις όσο πιο µακριά γινόταν από τον µεσογειακό χώρο. Οι παραπάνω επιλογές της φασιστικής ηγεσίας φάνηκαν τότε και ίσως φαίνονται σήµερα ανερµάτιστες και µεγάλο µέρος της µετέπειτα ιστοριογραφίας στάθηκε σε αυτές για να υποστηρίξει την ανεπάρκεια ή και τη σχιζοφρένεια των Ιταλών ηγετών και πιο ειδικά του Μουσολίνι. Αν και φανφαρονισµοί του τελευταίου σε συνδυασµό µε την έµφυτη ρητορική διάθεση της φασιστικής προπαγάνδας δίνουν κάποια πρόσθετα επιχειρήµατα για τις παραπάνω θέσεις, πολύ δύσκολα θα µπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι οι ιδιορρυθµίες ενός στενού κύκλου ανθρώπων µπορούν να εξηγήσουν επιλογές, πολιτικές και γεγονότα. Η Ιταλία του 1940 ίσως να µην µπορούσε να κάνει τίποτε το διαφορετικό. Η µεσογειακή αυτή δύναµη εγκατέλειψε την προσεκτική διεθνή πολιτική της πολύ πριν αρχίσει ο Β Παγκόσµιος πόλεµος, στα µέσα της δεκαετίας του 30. Η οικονοµική κρίση, το τέλος της ασφαλιστικής δικλείδας στις κοινωνικές εντάσεις που αποτελούσε η µετανάστευση στις ΗΠΑ, η συσσώρευση πλεονάζοντος ανθρώπινου δυναµικού, ώθησαν τη χώρα σε αναζήτηση αποικιών. Επρόκειτο για την αιθιοπική περιπέτεια που τελείωσε γρήγορα και εύκολα κληροδοτώντας όµως την υποχρέωση συντήρησης ενός εκστρατευτικού σώµατος ανδρών στην ανατολική Αφρική. Σχεδόν αµέσως µετά ήρθε ο πόλεµος στην Ισπανία. Η Ιταλία έβλεπε σηµαντικές ευκαιρίες σε αυτόν καθώς προσδοκούσε την διάσπαση του βρετανικού κλοιού που έλεγχε την έξοδο της χώρας στους ωκεανούς, τον Ατλαντικό στην προκειµένη περίπτωση. Στη βάση αυτών Γερµανοί στρατιώτες µαζί µε υπαλλήλους της στρατιωτικής Ο Μπενίτο Μουσολίνι σε φωτογραφία της εποχής.

3 των προσδοκιών, δεκάδες χιλιάδες Ιταλοί «εθελοντές» βρέθηκαν να πολεµούν στο πλευρό του Φράνκο, και η χώρα έγινε ο κυριότερος τροφοδότης των φασιστικών στρατευµάτων σε πολεµικό υλικό και οικονοµική βοήθεια. Ταυτόχρονα ο ιταλικός στόλος επωµίσθηκε το πολυέξοδο έργο του αποκλεισµού των ισπανικών παραλίων και της αναχαίτησης της σοβιετικής βοήθειας που έφθανε στους Δηµοκρατικούς. Τα πυροβόλα που απορρόφησε ο ισπανικός πόλεµος δεν έγινε ποτέ δυνατό να αντικατασταθούν από την παραγωγή της ιταλικής πολεµικής βιοµηχανίας που µετά βίας παρέδιδε 70 πυροβόλα τον µήνα, τον Ιούνιο του Για να καλύψει τα κενά ο ιταλικός στρατός προώθησε τον εξοπλισµό του µε τους πολύ πιο φθηνούς όλµους που όµως δεν έκαναν την ίδια δουλειά. Η κατάληψη της Αλβανίας, τον Απρίλιο του 1939 και τα µεγάλα λιµενικά και οδικά έργα που την ακολούθησαν έτσι ώστε να γίνει αξιοποιήσιµο το «αλβανικό προγεφύρωµα» στη βαλκανική πολιτική της Ιταλίας, ολοκλήρωσαν την εξάντληση των στρατιωτικών και στρατηγικών αποθεµάτων της χώρας. Στο ξεκίνηµα του Β Παγκοσµίου πολέµου η χώρα βρέθηκε φτωχή σε πολεµικό υλικό, σε πρώτες ύλες, καύσιµα κυρίως, όπως επίσης και σε σκληρό συνάλλαγµα που θα της επέτρεπε ίσως να καλύψει τα κενά. Υιοθετήθηκε µπροστά στο αδιέξοδο µία λύση απελπισίας. Η χώρα εξήγαγε τα πολεµικά όπλα που κατασκεύαζαν τα εργοστάσιά της ώστε να προµηθευτεί τις αναγκαίες πρώτες ύλες. Στη διάρκεια των εννέα µηνών που ακολούθησαν η Ιταλία έγινε ο µεγαλύτερος εξαγωγέας όπλων στην ταραγµένη Ευρώπη, σε βάρος φυσικά των δικών της εξοπλιστικών προγραµµάτων. Το καλοκαίρι του 1940, την βρήκε σε αυτή τη δύσκολη θέση. Παρ όλα αυτά η έξοδος στον πόλεµο ήταν, στις περιστάσεις που είχαν διαµορφωθεί, µονόδροµος σχεδόν για την ιταλική ηγεσία. Πραγµατικά θα ήταν πολύ δύσκολο γι αυτή να παραµείνει περισσότερο παρατηρητής των εξελίξεων. Αρχικά για λόγους εσωτερικούς όπως ότι: η προσφερόµενη ευκαιρία για την αποκατάσταση των «παλαιών αδικιών» δεν µπορούσε να αγνοηθεί από ένα καθεστώς που νοµιµοποίησε τον εαυτό του µέσα απ αυτόν τον στόχο αλλά και εξωτερικούς όπως ότι: σε περίπτωση που η Αγγλία εγκατέλειπε τον αγώνα η Ιταλία θα έπρεπε να είναι παρούσα για να αποκοµίσει κέρδη από την καταρρέουσα αυτοκρατορία. Στην άλλη περίπτωση ο πόλεµος θα της επιβαλλόταν σε δυσκολότερες ίσως συγκυρίες. Καθώς η κυρίαρχος των ανοικτών θαλασσών Αγγλία δεν µπορούσε πλέον να συνεχίσει σε ευρωπαϊκό έδαφος τον αγώνα, ήταν σίγουρο ότι θα

4 τον µετέφερε εκεί όπου ήταν ακόµη ισχυρή, στην περιφέρεια. Σε αυτή την περίπτωση η Ιταλία θα ήταν το πρώτο θύµα καθώς παρουσιαζόταν ευάλωτη και στην ανατολική Αφρική και στη Λιβύη. Η περίπτωση δε αλλαγής στρατοπέδου ήταν αδύνατη υπό το βλέµµα του συµµάχου-θριαµβευτή των πρόσφατων συγκρούσεων, της Γερµανίας. Στη Μεσόγειο πάντως ο πόλεµος εκδηλώθηκε µε εξαιρετικά βίαιο και απρόσµενο τρόπο: µε µία επίδειξη της βρετανικής αποφασιστικότητας. Η τελευταία εκδηλώθηκε σκληρά και συµβολικά, λίγες µόλις ηµέρες µετά την απόφαση της Ιταλίας να εγκαταλείψει την ουδετερότητά της. Το πρώτο θύµα πάντως δεν ήταν οι Ιταλοί. Ισχυρές βρετανικές ναυτικές µονάδες επιτέθηκαν στις βάσεις του γαλλικού στόλου στη βόρεια Αφρική και κατέστρεψαν ανελέητα σηµαντικό τµήµα του µε τρόπο ώστε να µην πέσει στα χέρια του Άξονα µέσα από τις διαπραγµατεύσεις της συνθηκολόγησης της Γαλλίας. Η επιχείρηση κόστισε τη ζωή σε χιλιάδες Γάλλους στρατιωτικούς και στην ουσία προανήγγειλε τις βρετανικές προθέσεις για τη Μεσόγειο. Η περίκλειστη θάλασσα θα γινόταν πεδίο µάχης και η Ιταλία έπρεπε πλέον να βρει τρόπους να ανταπεξέλθει σ αυτό. Για τη Ρώµη, η χάραξη στόχων και στρατηγικής αποδείχθηκε εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση. Η νότια πλευρά της Μεσογείου, ήταν ζώνη «ακριβού» µηχανοκίνητου πολέµου και ως εκ τούτου απαγορευµένη για τον ιταλικό στρατό. Ο τελευταίος διέθετε µόλις το ένα δέκατο των αναγκαίων οχηµάτων, δεν είχε άρµατα µάχης, δεν του περίσσευαν τα καύσιµα, οι µεραρχίες του είχαν µειωµένη σύνθεση και το πυροβολικό ήταν ανεπαρκές ποσοτικά και ποιοτικά. Τα ιταλικά καταδιωκτικά αεροπλάνα είχαν 20-25% µικρότερη ιπποδύναµη από τα αντίστοιχα βρετανικά και οπλισµό ίδιο µε εκείνο των καταδιωκτικών του Α Παγκοσµίου πολέµου. Ακόµη ο στόλος, που θα επωµιζόταν το βάρος της στήριξης της αναµέτρησης στις αντίπερα όχθες, είχε θορυβώδη και δυσκίνητα υποβρύχια, ελάχιστα ανθυποβρυχιακά µέσα, ενώ τα βαριά του πλοία, χωρίς ραντάρ, έµοιαζαν ηµιτελή Η επίκληση του «ηρωισµού» και της «αξίας» των στρατευµένων προσπαθούσε να εξορκίσει τις αδυναµίες αποκαλύπτοντας όµως ταυτόχρονα ότι ο µόνος δυνατός πόλεµος ήταν για την Ιταλία εκείνος της σπατάλης του αίµατος, της υποκατάστασης των ανεπαρκών µέσων από την εύκολη θυσία των ανθρώπων. Τον Σεπτέµβριο του 1940 έγινε η µόνη ιταλική προσπάθεια µεταφοράς του πολέµου στη βόρεια Αφρική. Μια πολυάνθρωπη ιταλική στρατιά ανθρώπων εισέβαλε Σκίτσο που σατιρίζει την ιµπεριαλιστική πολιτική της Ιταλίας του

5 στην Αίγυπτο ελπίζοντας να προκαλέσει κάποια κίνηση στους χώρους του αραβικού εθνικισµού. Η επιχείρηση δεν έφερε κανένα αποτέλεσµα καθώς ο ιταλικός στρατός ηττήθηκε από τις φυσικές δυνάµεις πριν συναντήσει οποιονδήποτε αντίπαλο. Η δίψα σταµάτησε τα πεζοπόρα αυτά πλήθη που καθηλώθηκαν στην έρηµο περιµένοντας την άδοξη καταστροφή τους τον Δεκέµβριο του 1940 από τις πολύ µικρότερες αλλά µηχανοκίνητες αγγλικές δυνάµεις. Επρόκειτο για την απόλυτη πανωλεθρία: τον Φεβρουάριο του 1941 στη µάχη της Κυρηναϊκής, Ιταλοί στρατιώτες αιχµαλωτίστηκαν µαζί µε 400 άρµατα και πυροβόλα έναντι βρετανικών απωλειών που δεν ξεπερνούσαν τους 500 άνδρες. Το µήνυµα πάντως είχε ληφθεί πολύ νωρίτερα. Η Ιταλία θα µπορούσε να πολεµήσει µε κάποιες ελπίδες επιτυχίας µόνο στις βόρειες ακτές της Μεσογείου. Οι ανησυχίες των Γερµανών για τυχόν επάνοδο των Άγγλων στην ευρωπαϊκή ήπειρο απέτρεψαν τον πόλεµο στα Βαλκάνια για λίγο ακόµη καιρό. Όταν όµως, στις αρχές του Οκτωβρίου οι Γερµανοί «έθεσαν υπό την προστασία τους» τη Ρουµανία και τα πετρέλαιά της, η ασφυξία που ένιωσε η ιταλική ηγεσία την οδήγησε στο αποφασιστικό βήµα. Έτσι, άρχισε ο πόλεµος της Αλβανίας. Η ιταλική επίθεση ενάντια στην Ελλάδα Η αλλοπρόσαλλη πολιτική της ιταλικής ηγεσίας, όπως την υπαγόρευαν οι καταστάσεις, εκδηλώθηκε και στην περίπτωση της επίθεσης ενάντια στην Ελλάδα. Στην πραγµατικότητα, οι ιταλικές αδυναµίες επέβαλαν ένα σχέδιο ριψοκίνδυνο, περίπου τυχοδιωκτικό, που σήµερα δηµιουργεί εύλογα ερωτήµατα ως προς την ικανότητα ανάλυσης και εκτίµησης της πραγµατικότητας από την τότε ιταλική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία. Πραγµατικά, τα ξηµερώµατα της 28ης Οκτωβρίου του 1940, ο ιταλικός στρατός εισέβαλε στο ελληνικό έδαφος µε δυνάµεις ελάχιστα και κυρίως πρόσκαιρα µόνο ανώτερες από τις αντίστοιχες του αντιπάλου. Καθώς δε οι ιταλικές προσδοκίες για «εξέγερση» ή έστω αναταραχή της µειονότητας των Τσάµηδων στη Θεσπρωτία ήταν προφανώς χιµαιρικές, η ερµηνεία των ιταλικών επιλογών της περιόδου απαιτεί προσεκτική προσέγγιση. Τον Οκτώβριο του 1940, η κατάσταση της εµπόλεµης Ιταλίας είχε σαφώς επιδεινωθεί σε σχέση µε τον προηγούµενο Ιούνιο. Στα ήδη υπάρχοντα προβλήµατα είχε προστεθεί και ο κλονισµός της παραγωγικής δυνατότητας της χώρας, στον αγροτικό ειδικά

6 τοµέα, αποτέλεσµα της επιστράτευσης ανδρών και της µαζικής επίταξης αυτοκινήτων, µηχανηµάτων, καυσίµων και υποζυγίων. Στα 1940 η ιταλική γεωργία ήταν υπόθεση εντατικής εργασίας ανθρώπων και ζώων και η έλλειψη καυσίµων έκανε ακόµη πιο έντονη από το σύνηθες τη ζήτηση εργατικών χεριών. Η ιταλική κυβέρνηση, µπροστά στην απειλή σιτοδείας για τον επόµενο χρόνο αποφάσισε σπασµωδικά, τον Σεπτέµβριο, την αποστράτευση εφέδρων και την επιστροφή τους στις φθινοπωρινές αγροτικές εργασίες. Τον Οκτώβριο η διαδικασία της αποστράτευσης ήταν σε πλήρη εξέλιξη πράγµα που είχε σηµαντικές επιπτώσεις και στα στρατεύµατα της Αλβανίας και ερχόταν σε πλήρη αντίφαση µε τη σχεδιαζόµενη βαλκανική εκστρατεία. Τα πράγµατα δύσκολα εξηγούνται αν παραγνωρίσει κανείς τον δραµατικό αντίκτυπο που είχε για την Ιταλία η κατάληψη της Ρουµανίας από τους Γερµανούς. Συχνά ο αντίκτυπος αυτός συνοψίζεται στον ερεθισµό της υπερηφάνειας του Μουσολίνι και στην απόφασή του να «πληρώσει µε το ίδιο νόµισµα» τον Χίτλερ. Αν αφήσουµε τα προσωπικά αισθήµατα του δικτάτορα κατά µέρος, µπορούµε ίσως να υποπτευθούµε τη σηµασία της κίνησης αυτής για τις ισορροπίες ανάµεσα στους δύο «συµµάχους». Η Ρουµανία ήταν ο µοναδικός τροφοδότης των δυνάµεων του Άξονα µε υγρά καύσιµα. Η «ουδετερότητά» της ανάµεσα στους δύο πρωταγωνιστές του είχε πληρωθεί µε πολύ σκληρό τίµηµα (στις 26 Αυγούστου του 1940 η Ρουµανία, µετά από Γερµανο-ιταλική διαιτησία υποχρεώθηκε στην παραχώρηση της Τρανσυλβανίας στην Ουγγαρία τετρ. χλµ. µε κατοίκους και της Ντοβρουτζάς στη Βουλγαρία), ήταν δε κρίσιµα απαραίτητη στην Ιταλία που επιπλέον δεν διέθετε τις δυνατότητες της γερµανικής χηµικής βιοµηχανίας για την παραγωγή συνθετικής βενζίνης. Η στρατιωτική κατάληψη της χώρας από τους Γερµανούς σήµαινε πλήρη ανατροπή των ισορροπιών µέσα στον Άξονα καθώς εξαρτούσε ολοκληρωτικά την Ιταλία από τις καλές διαθέσεις του «συµµάχου» και νυν «κηδεµόνα» της. Η απάντηση όχι τόσο για τη διασφάλιση της ιταλικής υπερηφάνειας αλλά για τη διατήρηση της Ιταλίας ως περίπου ισότιµου εταίρου στο αξονικό στρατόπεδο µπορούσε να είναι µόνο η διεξαγωγή ενός αυτόνοµου, µακριά από τις γερµανικές ντιρεκτίβες, πολέµου. Η Ελλάδα ήταν το µόνο προσφερόµενο από τις συνθήκες θύµα σε αυτή την απελπισµένη πρωτοβουλία. Εναντίον της η ιταλική ηγεσία θα έπαιζε τη θέση της στον Άξονα, την ισοτιµία της µε την ισχυρή σύµµαχο, τη θέση της στον κόσµο µε άλλα λόγια. Η άλλη Σατιρική αφίσα που κυκλοφόρησε τον χειµώνα του 1940-

7 λύση ήταν η πλήρης υποταγή, η µετατροπή αυτής της «µεσογειακής υπερδύναµης» σε γερµανικό προτεκτοράτο. Καθώς ο πόλεµος ενάντια στην Ελλάδα αποφασίστηκε σε δυσµενείς συγκυρίες, υπό την πίεση των γεγονότων και, συνεπακόλουθα, του χρόνου, ο σχεδιασµός του πήρε ανορθόδοξες µορφές. Στρατιωτικά οι ιταλικοί στόχοι ήταν περιορισµένοι, στα µέτρα των φτωχών δυνατοτήτων της χώρας. Προς τη Μακεδονία, όπου οι Έλληνες θα συγκέντρωναν γρήγορα υπέρτερες δυνάµεις ο ιταλικός στρατός θα παρατασσόταν αµυντικά. Η αµυντική αυτή διάταξη θα ενισχυόταν από την κατάληψη της διάβασης του Μετσόβου µε µία τολµηρή διείσδυση µιας µεραρχίας αλπινιστών. Στην Ήπειρο αντίθετα οι Ιταλοί σκόπευαν να προελάσουν έως την Πρέβεζα τουλάχιστον και να εγκαταστήσουν εκεί προγεφύρωµα ενόψει γενικότερων επιχειρήσεων στο µέλλον. Η κατάληψη των ακτών της Ηπείρου και του λιµανιού της Πρέβεζας πίστευαν ότι θα έλυνε το πιο σηµαντικό πρόβληµά τους: την αδυναµία των µεταφορικών τους µέσων. Η Αφρική και οι εσωτερικές ανάγκες της χώρας είχαν απορροφήσει το µεγαλύτερο µέρος των αυτοκινήτων ενώ η «αγροτική» αποστράτευση των αρχών του φθινοπώρου είχε φυσικά συµπεριλάβει και πολλά µεταγωγικά ζώα. Ενδεικτικά για το πρόβληµα, τον Ιανουάριο του 1941, παρά τις προσπάθειες, ο ιταλικός στρατός στην Αλβανία διέθετε αυτοκίνητα και µόνο µεταγωγικά ζώα για στρατό. Αναλογικά ο ελληνικός στρατός είχε επιστρατεύσει έως τότε κτήνη από τα οποία «Εµπρός της Ελλάδος παιδιά» τιτλοφορείται η αφίσα που Το ιταλικό σχέδιο Πρακτικά της συνεδρίασης του Ανώτατου Πολεµικού Συµβουλίου της Ιταλίας στο Παλάτσο Βενέτσια στη Ρώµη στις 15 Οκτωβρίου 1940: Τζακοµόνι (Ιταλός «Αντιβασιλέας της Αλβανίας» και ανώτατος διοικητής των ιταλικών δυνάµεων στην Αλβανία): (...) Ποια είναι όµως η κατάστασις εις την Ελλάδα; (...) Μουσολίνι: Αυτό ακριβώς µας ενδιαφέρει. Τζακοµόνι: Είναι αρκετά δύσκολον να το καθορίσωµεν. Δεν ηµπορούµεν να γνωρίζωµεν σαφώς τι φρονεί η δηµοσία γνώµη. (...) Πληροφορίαι κατασκόπων µας ληφθείσαι προ

8 διµήνου φέρουν τους Έλληνας ως µη δυναµένους να προβάλλουν αξιόλογον αντίστασιν. Σήµερον όµως είναι αποφασισµένοι να αντιταχθούν εις την ενέργειάν µας (...) Φρονώ ότι η ελληνική αντίστασις θα υποστή ποικίλας επιρροάς και εξελίξεις εάν η επίθεσίς µας θα είναι ταχεία και αποφασιστική ή σώφρων και περιορισµένη (...) Μουσολίνι: Πώς είναι τα πνεύµατα εις την Ελλάδα. Τζακοµόνι: Φαίνεται πως οι Έλληνες έχουν χάσει το ηθικόν των. Πράσκα (στρατηγός, επικεφαλής των ιταλικών δυνάµεων στο ελληνικό µέτωπο) : Προητοιµάσαµεν µίαν επιχείρησιν κατά της Ηπείρου. Θα είµεθα έτοιµοι την 26ην τρέχοντος. Η εκστρατεία αυτή εµφανίζεται προ ηµών υπό τους καλύτερους οιωνούς. Η γεωγραφική θέσις και µορφή της Ηπείρου δεν ευνοεί την δυνατότητα επεµβάσεως εις τον αγώνα µεγάλων ελληνικών δυνάµεων. Διότι από την µίαν πλευράν υπάρχει θάλασσα και από την άλλην απροσπέλαστοι οροσειραί. Η διασπορά αυτή των ελληνικών δυνάµεων - που υπολογίζεται ότι δεν υπερβαίνουν τους άνδρας - θα µας επιτρέψη να καταλάβω- µεν συντόµως την Ήπειρον εις χρονικόν διάστηµα ηµερών. Η επιχείρησις αυτή, η οποία θα έχη επί πλέον ως επακόλουθον την εξουθένωσιν των ελληνικών δυνάµεων (...) η δε επιτυχία της θα βελτιώση τας θέσεις µας και θα δηµιουργήση τας προϋποθέσεις ασφαλεστέρων ιταλικών συνόρων δια της καταλήψεως του λιµένος της Πρεβέζης. (...) Μουσολίνι: Πόσας δυνάµεις διαθέτετε; Πράσκα: Περίπου άνδρας εκτός των ταγµάτων ειδικοτήτων. Έχοµεν να αντιµετωπίσωµεν άνδρας. Έχοµεν δηλαδή υπεροχήν 2 προς 1. (...) Πράσκα: Δια να αρχίση η πορεία προς τας Αθήνας, είναι βασικόν να καταληφθή η Ήπειρος και ο λιµήν της Πρεβέζης. Μουσολίνι: Είναι απαραίτητος η κατάληψις των νήσων Ζακύνθου, Κεφαλληνίας και Κερκύρας. Πράσκα: Βεβαιότατα. Μουσολίνι: Όλαι αυταί αι επιχειρήσεις πρέπει ν αναπτυχθούν ταυτοχρόνως. Γνωρίζετε ποίον είναι το ηθικόν των Ελλήνων στρατιωτών; Πράσκα: Δεν θα πολεµήσουν µε ευχαρίστησιν. (µεταφορά από το βιβλίο του Δ. Κόκκινου, «Οι δύο πόλεµοι», , Αθήνα, χ. χ. (1946), τ. Β, σσ ).

9 βρίσκονταν στην Αλβανία. Η ιταλική πλευρά θεωρούσε ότι η παράκαµψη των ορεινών όγκων των συνόρων και η δια θαλάσσης µεταφορά των εφοδίων στην Πρέβεζα θα έλυνε το αδιέξοδο αυτό. Η εξέλιξη των γεγονότων είναι λίγο-πολύ γνωστή. Το ριψοκίνδυνο σχέδιο πνίγηκε στα λασπωµένα µονοπάτια της Ηπείρου και της Πίνδου. Οι πεζοπορίες των φαντάρων δεν πρόλαβαν την ελληνική επιστράτευση που ο ενθουσιασµός συντόµευσε. Ακόµη και εκεί που δηµιουργήθηκαν ρήγµατα στην ελληνική διάταξη π.χ. στον Καλαµά δεν υπήρξαν εφεδρείες για να τα εκµεταλλευτούν. Τέλος, οι αµυντικές γραµµές στα ανατολικά δεν άντεξαν και η εκστρατεία µεταβλήθηκε σε πικρή υποχώρηση και συµφορά. Ο σχετικά µικρός για συνθήκες αποσύνθεσης και υποχώρησης αριθµός αιχµαλώτων διαψεύδει τη φήµη ότι στα οι Ιταλοί δεν πολεµούσαν. Άλλοι παράγοντες έκριναν την επιτυχία ή την ήττα. Σε τελευταία ανάλυση οι απώλειες των εµπολέµων ήταν χονδρικά οι ίδιες µε το ίδιο περίπου ποσοστό παγόπληκτων, ασθενών, αναπήρων και νεκρών µε διαφοροποίηση µόνο στον αριθµό των αιχµαλώτων. Στην εισβολή στην Ελλάδα η Ιταλία έπαιξε το τελευταίο της χαρτί, ξεδίπλωσε τις τελευταίες της προσπάθειες για να κρατηθεί µέσα στην οµάδα των ισχυρών του πολέµου, σε µια θέση αντάξια στα του πληθυσµού της αλλά και στις επιθετικές, φιλοπόλεµες, ρητορικές εξάρσεις της ηγεσίας της. Είναι ενδεικτικό το ότι η αποτυχία της πραγµατοποιήθηκε σ ένα πολεµικό θέατρο µεσογειακό, στην αναµέτρησή της µε ένα µικρότερο κράτος της βόρειας µεσογειακής ζώνης. Προήλθε από την αδυναµία ενός εύθραυστου συστήµατος ισχύος να επιβληθεί σ ένα παρόµοιό του, µικρότερης έστω εµβέλειας και δυνατοτήτων. Η Μεσόγειος ακόµα και στη µεγαλοϊδεατίστικη εκδοχή της ήταν πολύ δύσκολο να επιβληθεί στον εαυτό της. Έχει συχνά τονιστεί η σηµασία της ελληνικής επιτυχίας στο αλβανικό µέτωπο για την έκβαση του Β Παγκοσµίου πολέµου. Θα ήµασταν πιο κοντά στην πραγµατικότητα αν περιορίζαµε το κεφάλαιο αυτό στις πραγµατικές µεσογειακές του διαστάσεις. Επρόκειτο για δευτερεύουσα σε τελευταία ανάλυση σύγκρουση ως προς τις γενικότερες εξελίξεις του πολέµου σε µία περιοχή µε ιδιαίτερα περιορισµένη εκείνο τον καιρό στρατηγική σηµασία. Η αναζήτηση της υπερβολής κρύβει συχνά τη µεγάλη σηµασία της σύγκρουσης για τους ίδιους τους εµπολέµους. Η Ιταλία έπαψε να είναι µεγάλη στρατιωτική δύναµη µετά την ελληνική της περιπέτεια. Η εναλλαγή της απο- Αφίσα µε Έλληνα φαντάρο και το σύνθηµα «έλα να τα πάρεις» Ελαιογραφία του Αλέξανδρου Αλεξανδράκη για τον πόλεµο

10 στράτευσης µε την αγωνιώδη επιστράτευση, ο κατακερµατισµός των µεγάλων µονάδων για την επείγουσα προώθηση ενισχύσεων στην Αλβανία, ο χωρισµός πεζικού και βαρέων όπλων λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών της µεταφοράς, και όλο αυτό το χάος σε κλίµακα 35 µεραρχιών, εξάρθρωσαν αυτό που κάποτε ήταν ο ιταλικός στρατός. Μετά την Αλβανία η Ιταλία µπόρεσε να παρατάξει περιορισµένα εκστρατευτικά σώµατα (µόνο σε µέτωπα όπου κυριαρχούσε η γερµανική παρουσία και κάτω από γερµανική διοίκηση) ή, συνήθως, στατικές δυνάµεις δηµόσιας τάξης, χωρίς ευρύτερη συνοχή και πολεµική αξία. Στη βόρεια Αφρική και στη Ρωσία η Ιταλία έστειλε σώµατα ανδρών µε γερµανική πλαισίωση και ενίσχυση. Οι µάζες ανθρώπων που χρησίµευσαν για στρατεύµατα κατοχής στα Βαλκάνια ήταν παροιµιώδους αναποτελεσµατικότητας. Το καλοκαίρι του 1943, όταν τα συµµαχικά στρατεύµατα παραβίασαν τις πόρτες της Ιταλίας πιστοποιήθηκε αυτό που όλοι υποψιάζονταν: ότι ιταλικός στρατός ουσιαστικά δεν υπήρχε. Η αυτοδύναµη συµµετοχή της Ιταλίας στον πόλεµο τελείωσε στην Αλβανία. Η Ελλάδα σε πόλεµο Νωρίς τα ξηµερώµατα της 28ης Οκτωβρίου 1940 ο Ιταλός πρεσβευτής στην Αθήνα, Η «αφορµή» Πρακτικά της συνεδρίασης του Ανώτατου Πολεµικού Συµβουλίου της Ιταλίας στο Παλάτσο Βενέτσια στη Ρώµη στις 15 Οκτωβρίου 1940: (...) Μουσολίνι: Και τώρα ένα άλλο θέµα. Ορισθείσης της ηµεροµηνίας των εχθροπραξιών αποµένει να εξεύρωµεν ποίαν δικαιολογίαν θα δώσωµεν εις την πολεµικήν µας ταύτην ενέργειαν. Μία δικαιολογία γενικού χαρακτήρος είναι ότι η Ελλάς είναι σύµµαχος των εχθρών µας, οι οποίοι χρησιµοποιούν βάσεις εν Ελλάδι. Επίσης µας χρειάζεται ένα πρόσχηµα. Δια να ισχυρισθώµεν ότι εισερχόµεθα εις την Ελλάδα δια να επιβάλωµεν την τάξιν. Εάν τώρα ευρήτε κάτι σχετικόν, έχει καλώς. Εάν όχι, τόσον το χειρότερον. Τζακοµόνι: Θα ηδυνάµην να δηµιουργήσω «κάτι» εις τα σύνορα µεταξύ των µειονοτή-

11 των και των ελληνικών αρχών. Πράσκα: Επρονοήσαµεν δια γαλλικάς βόµβας και γαλλικά όπλα δια µίαν σκηνοθεσίαν. Μουσολίνι: Δι εµέ προσωπικώς όλ αυτά δεν έχουν µεγάλην σηµασίαν. Απλώς θα έπρεπε να συσκοτίσωµεν τα πράγµατα. Τσιάνο: Πότε θα θέλατε να δηµιουργηθή η «αφορµή»; Μουσολίνι: Την 24ην Οκτωβρίου. Τσιάνο: Εις τας 24 θα δηµιουργηθή. (µεταφορά από το βιβλίο του Δ. Κόκκινου, «Οι δύο πόλεµοι», , Αθήνα, χ. χ. (1946), τ. Β, σσ ). Γκράτσι, επισκέφθηκε τον πρωθυπουργό Μεταξά στο σπίτι του στην Κηφισιά και του επέδωσε ιταλικό τελεσίγραφο. Σύµφωνα µε αυτό η Ελλάδα διευκόλυνε ενεργά τους εχθρούς της Ιταλίας, τους Βρετανούς, και ως εκ τούτου δρούσε εχθρικά απέναντι στην Ιταλία. Σε αντιστάθµισα της κακής αυτής συµπεριφοράς η ελληνική κυβέρνηση θα έπρεπε να επιτρέψει την είσοδο ιταλικών στρατευµάτων στο έδαφός της µε τρόπο ώστε τα τελευταία να καταλάβουν στρατηγικά σηµεία της χώρας σηµεία δικής τους επιλογής και να εµποδίσουν έτσι τη χρήση τους από τους Βρετανούς. Στην ουσία το αίτηµα συνοψιζόταν στην ελεύθερη προέλαση και εγκατάσταση ιταλικών δυνάµεων στη χώρα και στην ουσιαστική κατάληψή της απ αυτές. Για τα µέτρα του καιρού δεν ήταν παράλογο ή αφύσικο αίτηµα. Αρκετές ήσαν ήδη οι χώρες που είχαν ενδώσει σε παρόµοιες κρούσεις µε αποστολέα τη Γερµανία συνήθως. Σε τελευταία ανάλυση η απάντηση της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας δεν θεωρούνταν απαραίτητη για την εξέλιξη των γεγονότων. Την ώρα που ο Ιταλός πρεσβευτής χτυπούσε την πόρτα της οικίας του Μεταξά, στις τρεις τα ξηµερώµατα, στα ελληνοαλβανικά σύνορα οι κινήσεις των εισβολέων είχαν ήδη αρχίσει. Η απάντηση του Μεταξά, που µεταγράφηκε στο περίφηµο «Όχι» ήταν σχεδόν αναµενόµενη µε βάση τους τότε διπλωµατικούς προσανατολισµούς της χώρας. Πριν ακόµη τελειώσει η επίσκεψη του Γκράτσι, η χώρα βρισκόταν σε πόλεµο, µετείχε του µεγάλου Ο Ιωάννης Μεταξάς έξω από το πολιτικό του γραφείο το πρωί

12 Παγκόσµιου πολέµου που ελάχιστες χώρες και λαούς θα άφηνε έξω από τον χορό του στα επόµενα χρόνια. Όλα εξελίχθηκαν φυσιολογικά. Στα σύνορα οι προφυλακές αµύνθηκαν είτε είχαν πάρει το µήνυµα του πολέµου, είτε όχι. Τα επιτελεία εξέδωσαν διαταγές και άρχιζαν να εφαρµόζουν τα σχέδια της γενικής επιστράτευσης. Οι µονάδες του στρατού άρχισαν να κινούνται προς τα σύνορα και οι σειρήνες σκόρπισαν το µήνυµα σε όλη τη χώρα. Και όµως κάτι δεν ήταν φυσιολογικό σε όλη αυτή την κινητοποίηση. Καθώς ξηµέρωνε, οι αντιδράσεις του κόσµου παρουσιάστηκαν αναντίστοιχες µε το πνεύµα αυτού του πολέµου και την κρισιµότητα των καιρών. Οι Έλληνες ήσαν ίσως ο µόνος λαός στον τότε κόσµο που υποδέχθηκε τον πόλεµο αυτόν, τον Β Παγκόσµιο πόλεµο, µε χαµόγελο. Από τον Σεπτέµβριο του 1939, ο πόλεµος που θα ονοµαζόταν αργότερα Β Παγκόσµιος, χτύπησε, τη µία µετά την άλλη πολλές θύρες ευρωπαϊκών κρατών, προτού, λίγο αργότερα, µεταφέρει τη σκιά του στις τέσσερις γωνιές του κόσµου. Η Βαρσοβία, το Παρίσι, το Λονδίνο, το Βερολίνο, το Ελσίνκι, το Όσλο, η Κοπεγχάγη, η Χάγη, οι Βρυξέλλες, η Ρώµη, γνώρισαν τους ήχους του πολέµου πριν ο τελευταίος φτάσει στην Αθήνα. Μερικοί από τους ήχους ήταν κοινοί σε κάθε περίπτωση. Οι σειρήνες της αντιαεροπορικής άµυνας, οι φωνές των εφηµεριδοπωλών, τα µεγάφωνα της πολιτικής προστασίας ή των υπηρεσιών επιστράτευσης. Όπως και το φευγαλέο, ψιθυριστό, µουντό υπόστρωµα των συζητήσεων µεταξύ εκείνων που ανήσυχοι συνωστίζονταν µπροστά στους πίνακες ανακοινώσεων, στα µαγαζιά των τροφίµων, στο δρόµο. Αλλού το σκηνικό ήταν πιο φαντασµαγορικό και θανατηφόρο. Πριν ακόµη σωπάσουν οι σειρήνες έφθανε ο απόηχος των πρώτων αεροπορικών βοµβαρδισµών, ενώ τα θραύσµατα από τις ασυντόνιστες ακόµη βολές των ξαφνιασµένων αντιαεροπορικών, άρχισαν να πέφτουν στις πόλεις υποχρεώνοντάς τις στη σιωπή της αγωνίας και του τρόµου. Στην Ευρώπη του 1939, στην Ευρώπη του 1940, κανείς δεν χαµογελούσε στο άγγελµα του πολέµου. Ένας απόµακρος παρατηρητής των ευρωπαϊκών πραγµάτων θα έλεγε ότι οι περί τον πόλεµο ενθουσιασµοί είχαν τελεσίδικα πεθάνει τις φωτεινές µέρες του Ιουλίου του 1914, όταν τα µαινόµενα πλήθη, σε όλες σχεδόν τις µητροπόλεις της ηπείρου ζητούσαν, απαιτούσαν τον πόλεµο, προσβλέποντας σ αυτόν για την υπέρβαση µιας καθηµερινής ζωής που τους απατούσε, νόµιζαν, τους έκρυβε τις καλύτερες µέρες που αυτοί και το έθνος τους δικαιούνταν. Δεν ήταν το ίδιο µε το χαµόγελο. Το Πρωτοσέλιδο της εφηµερίδας «Ασύρµατος» της 28ης Οκτω-

13 καλοκαίρι του 1914 υπήρχε φανατισµός στην ατµόσφαιρα, τυφλά πάθη έσχιζαν τον αέρα. Τα καταστήµατα που ανήκαν σε πολίτες χωρών µόλις τώρα εχθρικών, καταστρέ- Η ώρα του «Όχι» (από το βιβλίο του Δ. Κόκκινου, «Οι δύο πόλεµοι 40-41», Αθήνα, χ. χ. (1946), τ. Β, σσ ). Κατά την 3ην πρωϊνήν της 28ης Οκτωβρίου ο Μεταξάς ευρισκόµενος εις την εν Κηφισσιά θερινήν διαµονήν του αφυπνίσθη από τον ακόλουθόν του Τραυλόν µε την πληροφορίαν ότι είχε φθάσει προ της θύρας επ αυτοκινήτου ο πρεσβευτής της Γαλλίας και εζητούσε να τον επισκεφθή. Ο Μεταξάς ηπόρησε. Το ήτο δυνατόν να ζητούσε αυτήν την ώραν εις το σπίτι του ο Γάλλος πρεσβευτής; Εφόρεσε την πυτζάµαν του και κατήλθε προς την µικράν θύραν της υπηρεσίας από την οποίαν είδε τον επισκέπτην και διέταξε να τον αφήσουν να περάση. Ήτο ο Γκράτσι. Ο ακόλουθος δεν είχε διακρίνει καλά λόγω του σκότους τα χρώµατα της σηµαίας του αυτοκινήτου και την είχε εκλάβει ως γαλλικήν. (...) Ο Μεταξάς αντελήφθη αµέσως δια ποίον λόγον είχε φθάσει µέχρι του σπιτιού του εις την ώρα του βαθύτατου ύπνου ο Γκράτσι και πριν ακόµη συνοµιλήση µαζί του, έδωσεν εντολήν εις τον αξιωµατικόν της υπηρεσίας ασφαλείας της οικίας του, να ειδοποιήση αµέσως όλους τους υπουργούς και τους αρχηγούς των γενικών επιτελείων στρατού και ναυτικού να προσέλθουν επειγόντως εις το υπουργείον των εξωτερικών όπου θα µετέβαινε ταχέως και αυτός. Εδέχθη τον Γκράτσι εις το µικρό σαλόνι του εξοχικού σπιτιού. Μόλις εκάθησεν ο Ιταλός πρεσβευτής είπεν εις τον πρωθυπουργόν ότι η κυβέρνησίς του τον επεφόρτισε να του κάµη µίαν επείγουσαν ανακοίνωσιν. Και χωρίς να προσθέση τίποτε άλλο του επέδωσε ένα έγγραφον. Ήτο το τελεσίγραφον. (...) Όταν ο Μεταξάς ετελείωσε την ανάγνωσιν του κυνικού εκείνου τελεσιγράφου, δια του οποίου εζητείτο η παράδοσις της Ελλάδος άνευ πολέµου, ύψωσε τα µάτια προς τον Γκράτσι, τον εκοίταξε παρατεταµένως και του είπε: Alors, c est la guerre! «Ώστε πόλεµος».

14 φονταν, πολλοί έσπευδαν να αποκρύψουν τον ήχο ή την κατάληξη του επιθέτου τους σλαβικού ή γερµανικού ανάλογα µε την περίσταση. Όλοι ζητούσαν την ταπείνωση του εχθρού πριν τα Χριστούγεννα, περίπου σαν δώρο για τις γιορτές, στον βωµό της εθνικής τους ιδέας. Στα 1940, το χαµόγελο µε το οποίο υποδέχθηκαν τον πόλεµο οι έφεδροι της Αθήνας δεν εξέφραζε µήτε πάθος, µήτε µίσος, µήτε φανατισµό. Φυσικά, τα γραφεία κάποιων ιταλικών εταιρειών ή τα ανάλογα καταστήµατα, προκάλεσαν µπροστά τους µικρές εχθρικές συγκεντρώσεις. Φυσικά, όλες οι επιγραφές που θύµιζαν κάτι το ιταλικό εξαφανίστηκαν, τίποτε όµως δεν πήρε διαστάσεις. Άλλες ήταν οι προτεραιότητες και η µέριµνα των ανθρώπων. Η αστυνοµία ήταν εξάλλου εκεί, η κρατική µηχανή λειτουργούσε και συντόνιζε µε τρόπους ιδιαίτερα επαρκείς για την εδώ, βαλκανική διάσταση των πραγµάτων. Το συγκεντρωµένο εχθρικά πλήθος, δεν έδωσε σε καµία περίπτωση συνέχεια. Τίποτα δεν είχε το κοινό µε το πάθος του Ήταν όµως ενθουσιασµός. Δεν ήταν η βουβή περίσκεψη που κυρίευσε το Βερολίνο στο άγγελµα του νέου πολέµου ενάντια στους νικητές του προηγούµενου. Δεν ήταν ο φόβος, η ανήσυχη αµηχανία και η υπόγεια άρνηση, που διέτρεξαν το Παρίσι, την ίδια εκείνη εποχή. Δεν ήταν ούτε ο ψεύτικος, καρναβαλίστικος και θορυβώδης ενθουσιασµός των λίγων στη Ρώµη, όπου το φασιστικό κόµµα µάταια προσπαθούσε τεχνικά να ξυπνήσει την πολεµική αρετή των πολλών. Δεν ήταν υπερφίαλος καγχασµός όπως αυτός που τάραξε κάπως τη Βαρσοβία την 1η Σεπτεµβρίου του Εκεί όπου οι φανατικοί εθνικιστές άφρονες όπως ταιριάζει στην ιδεολογία τους βγήκαν στους δρόµους για να γιορτάσουν την επικείµενη είσοδό τους στο Βερολίνο, λίγο πριν εµφανιστούν τα αεροπλάνα. Τίποτε απ όλα αυτά δεν συνέβη στην Αθήνα. Εδώ κυριαρχούσε το απλό, συνετό χαµόγελο. Δεν υπήρχε παρεξήγηση πίσω από τη συµπεριφορά των Ελλήνων. Πολλοί, πάρα πολλοί ήσαν εκείνοι που είχαν γνωρίσει από κοντά τους προηγούµενους πολέµους, εκείνους που είχαν τελειώσει µόλις δεκαοκτώ χρόνια πριν. Πόλεµοι αδυσώπητοι µε πολλά θύµατα και βαριά κληρονοµιά που βασανιστικά είχαν αλλάξει τη µορφή της χώρας και τη ζωή των κατοίκων της. Η λέξη πόλεµος έφερνε στον νου εικόνες φρικιαστικές. Η πολεµική περιπέτεια στη Μικρά Ασία και σκληρότατη ήταν και τελείωσε µέσα στη γενική συµφορά. Δεν ήσαν αµύητοι οι Έλληνες στις συµφορές. Οι πληγές εξάλλου των προηγούµενων πολεµικών περιόδων, ελάχιστα είχαν επουλωθεί και οπωσδήποτε Έλληνες στρατιώτες αναχωρούν χαµογελαστοί για το µέτωπο. Ο τορπιλισµός της «Έλλης» από το ιταλικό υποβρύχιο «Delfino»

15 δεν συνηγορούσαν στην ενθουσιώδη υποδοχή ενός νέου πολέµου. Δεν υπήρχε εδώ το άλλοθι των Ευρωπαίων του 1914 που δεν είχαν γνωρίσει µεγάλη πολεµική αναµέτρηση για εκατό ολόκληρα χρόνια. Μα και ο πόλεµος που σάρωνε την Ευρώπη, ήταν πολύ γνωστός στους Έλληνες. Γνώριζαν τις εικόνες του, ήξεραν τις συνέπειές του. Πριν λίγους µήνες ακόµη, στα , οι ακτές του Αιγαίου λερώνονταν από την πίσσα που έβγαινε από τα τορπιλισµένα από τα ιταλικά υποβρύχια σοβιετικά πλοία που προσπαθούσαν να φθάσουν στη δηµοκρατική Ισπανία. Πριν προλάβουν να καθαρίσουν οι ακτές νέα κύµατα πίσσας έφθασαν σ αυτές, από τα βυθισµένα, αυτή τη φορά, ιταλικά πολεµικά πού προσπαθούσαν να εφοδιάσουν τα Δωδεκάνησα περνώντας δίπλα στις ελληνικές ακτές, στην προσπάθειά τους συχνά ανεπιτυχή να αποφύγουν τον βρετανικό στόλο. Ο πόλεµος ήταν κοντά, χειροπιαστός σχεδόν, µε ορατές τις συνέπειές του. Ο τορπιλισµός της Έλλης στην Τήνο, τον Δεκαπενταύγουστο, απλά υπενθύµιζε κάτι που όλοι γνώριζαν. Η ώρα της κρίσης πλησίαζε χωρίς κανείς να µπορεί να την αποφύγει. Κανείς και πουθενά. Υποβρύχια, αεροπλάνα, ίσως αέρια και εµπρηστικά υλικά, έφερναν την αναµέτρηση βαθιά στα µετόπισθεν, οδηγούσαν τον καθένα στην πρώτη γραµµή και καθιστούσαν την καταστροφή και τον θάνατο ισχυρή πιθανότητα όπου κι αν κάποιος βρισκόταν. Όλοι θα έπαιρναν µέρος στον νέο, σύγχρονο πόλεµο, κανείς δεν είχε ψευδαισθήσεις γι αυτό. Ο πόλεµος δε που µόλις έφθανε στη χώρα δεν τους ήταν άγνωστος. Εικόνες από τη Βαρσοβία και το Ρότερνταµ, συµπλήρωσαν τις παλαιότερες της Ισπανίας. Οι εφηµερίδες κατέγραφαν τη φρίκη µε τη µεθοδικότητα των τότε ανταποκριτών ενώ τα επίκαιρα στον κινηµατογράφο πρόσθεταν πιο ρεαλιστική αντίληψη για το πόσο σκληρά και απάνθρωπα ήταν τα µέσα αυτού του νέου πολέµου. Ο αντίκτυπος από την αεροπορική µάχη για την Αγγλία, ήταν νωπός. Οι επιβλητικοί στόλοι των αεροπλάνων, το Λονδίνο πρωτεύουσα του κόσµου τότε ακόµη να φλέγεται. Όλοι τους έβλεπαν ιστορικές αυτοκρατορίες να καταρρέουν ως τραπουλόχαρτα, και τα στούκας του Άξονα να κονιορτοποιούν τον µεγαλύτερο έως τότε στρατό της Ευρώπης. Οι µεγάλοι συντρίβονταν ανελέητα σε τούτη τη σύγκρουση. Ποια µοίρα περίµενε άραγε τους µικρούς που θα τολµούσαν να εναντιωθούν στους ισχυρότερους και να εµπλακούν στα γρανάζια του αδυσώπητου πολέµου; Όλα αυτά ήταν γνωστά και ο τρόµος που είχε ήδη διατρέξει Πρωτοσέλιδο της εφηµερίδας «Ασύρµατος» της 16ης Αυγού-

16 την Ευρώπη ελάχιστα προσφερόταν για χαµόγελα, µια τέτοια µέρα. Κι όµως οι στρατεύσιµοι χαµογελούσαν στους δρόµους, χαµογελούσαν στα παράθυρα των τραίνων και των λεωφορείων, χαµογελούσαν σκαρφαλωµένοι επικίνδυνα στους µαρσπιέδες των φορτηγών. Η διάθεσή τους ερχόταν σε αντίθεση µε το βροχερό περιβάλλον εκείνων των ηµερών. Τους ενοχλούσε η βροχή που προανήγγελλε τις δυσκολίες του επερχόµενου χειµώνα. Δεν µπορούσαν τότε να ξέρουν ότι αυτή η βροχή ήταν ο πρώτος και ο µόνος σύµµαχός τους στον αγώνα που ξεκινούσαν. Η βροχή που πληµµύρισε τον Καλαµά έτσι που χρειάστηκαν οι Ιταλοί µέρες πολλές για να περάσουν αντίκρυ. Η βροχή που έκανε γλιστερά τα µονοπάτια της Πίνδου και κράτησε τα µεταγωγικά της Μεραρχίας Tζούλια πίσω µακριά στην Κόνιτσα. Η βροχή που έκανε τον κάµπο στο Καλπάκι βάλτο πηκτό και µέσα του βούλιαξαν τα ιταλικά θωρακισµένα των Κενταύρων. Δεν τα γνώριζαν αυτά οι πολίτες φαντάροι την ηµέρα του ενθουσιασµού, όταν ξεκίνησαν για το µέτωπο. Δεν γνώριζαν φυσικά ακόµη τί θα συναντούσαν στο µέτωπο. Τους ήταν ολότελα άγνωστη η δύσκολη κατάσταση της Ιταλίας, οι παλινωδίες του φασιστικού επιτελείου ανά- µεσα στην αποστράτευση των αναγκαίων στη σπορά αγροτών και στην έναρξη µιας νέας εκστρατείας. Δεν µπορούσαν να φανταστούν ότι θα εύρισκαν απέναντί τους στα βουνά µόνο εκατό χιλιάδες Ιταλούς που, σχεδόν µε αφέλεια υπό πιεστικές για τη χώρα τους και το καθεστώς της διπλωµατικές και πολιτικές συγκυρίες ξεκίνησαν να κατακτήσουν µία χώρα την οποία, ο ενθουσιασµός των πολιτών της, εξόπλισε µέσα σε δέκα µέρες µε τριακόσιες χιλιάδες στρατό στο µέτωπο της Ηπείρου αρχικά, της Αλβανίας στη συνέχεια. Δεν µπορούσαν να µαντέψουν ότι στις πρώτες τουλάχιστον εβδοµάδες ο πόλεµος θα ήταν εύκολος, νικηφόρος. Ότι το χαµόγελο θα πλάταινε µέχρι που να γίνει µέθη χαράς και ενθουσιασµού καθώς ο εχθρός ταπεινωµένος και περίτροµος υποχωρούσε βαθιά µέσα στα εδάφη της Αλβανίας. Στις 28 Οκτωβρίου, δεν µπορούσαν να τα γνωρίζουν όλα αυτά, όπως και δεν µπορούσαν να διακρίνουν τη συνέχεια: το βυθισµένο στα χιόνια µέτωπο, τα κρυοπαγήµατα, τις απελπισµένες, αιµατηρές πλην όµως άκαρπες επιθέσεις στην Κλεισούρα και το Τεπελένι, όταν οι Ιταλοί, ενισχυµένοι, είχαν επιτέλους κλείσει τα κενά. Στις 28 Οκτωβρίου όλα αυτά τα µελλούµενα ελάχιστα τους απασχολούσαν. Αυτοί έφευγαν για τον πόλεµο, για το άγνωστο, µε το χαµόγελο στα χείλη.

17 Η 28η Οκτωβρίου Εκείνη τη µέρα οι δρόµοι ήταν γεµάτοι από εφέδρους. Αυτοί, οι κλάσεις του 1929 και πέρα, ξεχύθηκαν στις πόλεις ψάχνοντας να βρουν τις ανακοινώσεις της επιστράτευσης στα αστυνοµικά τµήµατα. Μετά, αφού µάθαιναν τον προορισµό τους και το χρονικό περιθώριο που είχαν για να παρουσιαστούν, έτρεχαν προς τους σταθµούς των τραίνων, πολιορκούσαν τους συρµούς που έφευγαν αδιάκοπα, ασφυκτικά γεµάτοι από το ανθρώπινο φορτίο τους, προς τη Λάρισα ή προς την Πάτρα. Ήταν παράξενο πράγµα οι έφεδροι. Πολίτες ακόµα, εργάτες, λογιστές, δάσκαλοι, σερβιτόροι, βαστάζοι, δηµόσιοι υπάλληλοι, καλλιτέχνες, ό,τι τέλος πάντων, µια κοινωνία του εικοστού αιώνα, αποδίδει στους ανθρώπους ως παραγωγική και κοινωνική ιδιότητα. Ήταν όµως ταυτόχρονα και πολεµιστές. Κινούνταν στο µεταίχµιο του πολέµου και της ειρήνης, ζούσαν ανάµεσα στις µέρες της ειρήνης που γρήγορα ξεθώριαζαν και σε εκείνες του πολέµου πού έρχονταν να τις διαδεχθούν. Ήταν κανονικοί άνθρωποι και εν δυνάµει σκληροί πολεµιστές. Δεν είχαν σκοτώσει ποτέ στη ζωή τους, στη συντριπτική τους πλειοψηφία δεν τους είχε περάσει ποτέ από τον νου ο θάνατος του άλλου από το δικό τους χέρι. Έφευγαν όµως βιαστικά από τον κόσµο που έως τότε γνώριζαν για να προλάβουν έναν άλλον στον οποίο η κύρια φροντίδα τους θα ήταν να σκοτώσουν, αντάµα και η πιθανότητα να σκοτωθούν. Αυτούς συνήθως, τους αυριανούς πολεµιστές που, ως πολίτες ακόµη, έδιναν τον γοργό ρυθµό του πολέµου στους δρόµους της Αθήνας, αιφνιδίαζαν οι φωτογράφοι. Σε αυτούς ανακάλυπταν αποτυπωµένο το χαµόγελο. Στο κάτω -κάτω επρόκειτο για τους αληθινούς ήρωες της ηµέρας. Η εικόνα του αύριο, η πορεία του πολέµου, τα σχέδια των καθεστώτων και των επιτελείων, τη µέρα αυτή της κρίσης, είχαν ταπεινά εναποτεθεί στη δική τους κρίση και διάθεση. Τα πάντα εξαρτιόνταν από την προθυµία τους. Την πρώτη µέρα του πολέµου, οι µηχανισµοί είναι εύθραυστοι και ευαίσθητοι, ελάχιστα µπορούν να αποκαταστήσουν τις όποιες δυσλειτουργίες παρουσιαστούν. Δεν έχουν νόηµα, τη µέρα αυτή τα στρατοδικεία, οι απειλές, οι κανονισµοί, η πειθαρχηµένη ιεραρχία του στρατεύµατος. Οι εν δυνάµει πολεµιστές και νυν πολίτες παίρνουν στα χέρια τους, τη µέρα αυτή, τις τύχες του πολέµου. Και πρόκειται για τύχες ευµετάβλητες. Ήταν θέµα λίγων ηµερών ή

18 και ωρών ακόµα η επιτυχία των σχεδίων του εχθρού. Αν έφθανε στο Μέτσοβο, πάνω στα βουνά, αν πρόφταινε να πάρει το λιµάνι της Πρέβεζας, οι τύχες του πολέµου σίγουρα θα ήταν διαφορετικές. Από την προθυµία των απλών ανθρώπων εξαρτιόταν αυτό. Από την ταχύτητα µε την οποία θα άλλαζαν την ιδιότητα του πολίτη µε την ιδιότητα του πολεµιστή. Τη µέρα αυτή οι τύχες της χώρας εναποτέθηκαν ολοκληρωτικά στα χέρια των πολιτών της. Ήταν η πιο απόλυτη εκδοχή της δηµοκρατίας. Στο ερώτηµα αυτό απάντησε το χαµόγελο και, στην περίσταση, από αόριστη εικόνα, µεταβλήθηκε σε µετρήσιµη κοινωνική κίνηση και πολιτική επιλογή. Οι προθεσµίες ήταν πράγµατι πιεστικές. Εικοσιτέσσερις ώρες είχε συνήθως ο κάθε υποψήφιος φαντάρος για να παρουσιαστεί στη µονάδα του ή στα κέντρα επιστράτευσης, σε κάποια από τις πόλεις όπου συγκροτούνταν ο ελληνικός στρατός. Ο χρόνος που του έµενε ήταν ασφυκτικός καθώς µάλιστα τα τραίνα και τα αυτοκίνητα δεν επαρκούσαν και πολλοί, παρά τη βιασύνη και την ταλαιπωρία τους έµεναν έξω απ αυτά. Όχι, δεν δηµιουργήθηκε κανένα πρόβληµα στην επιστράτευση. Το αντίθετο µάλιστα. Η ταχύτητα µε την οποία οι έφεδροι έφταναν στα στρατόπεδα και στις αποθήκες του στρατού, ξεπερνούσε τις δυνατότητες των τελευταίων. Πολλοί δεν κατάφεραν να ντυθούν και να εξοπλιστούν, όπως ο πόλεµος απαιτούσε, τις πρώτες µέρες. Άλλοι, αναγκάστηκαν να κοιµηθούν στο ύπαιθρο, κάτω από τ αστέρια τις πρώτες µέρες, σε καιρό ψυχρό ήδη και οπωσδήποτε βροχερό. Οι αργοπορηµένοι πέρασαν απαρατήρητοι καθώς όλοι γνώριζαν ότι έκαναν κάθε τι το δυνατό για να είναι συνεπείς στο ραντεβού τους µε την ώρα του πολέµου. Στον αµέσως προηγούµενο πόλεµο, στη µικρασιατική εκστρατεία, η Ελλάδα µετρούσε περισσότερους από εκατό χιλιάδες ανυπότακτους και αρκετές χιλιάδες λιποτάκτες. Περισσότερο από το ένα τρίτο δηλαδή της τότε στρατολογικής δυνατότητας της χώρας. Τον Οκτώβριο του 1940, αυτές οι έννοιες ήταν άγνωστες. Στον τοµέα αυτό, το αόριστο χαµόγελο των φωτογραφιών, αποκτούσε ένα κάποιο συγκεκριµένο µέτρο αποτίµησης. Δεν βρισκόταν µόνο στη µεριά των εφέδρων η εύθυµη αντιµετώπιση του πολέµου. Οι πολίτες, όσους δεν περιέλαβε ο σχεδιασµός της γενικής επιστράτευσης, οι γέροντες, οι γυναίκες, τα παιδιά, συµπεριφέρονταν µε τον δικό τους αισιόδοξο τρόπο. Οι πρώτοι αεροπορικοί συναγερµοί, έδωσαν, στις περισσότερες των περιπτώσεων την ευκαιρία για µία ευχάριστη σύναξη ανθρώπων. Στα κέντρα των πόλεων, εκεί όπου δούλευαν

19 υπηρεσίες, γραφεία, επιχειρήσεις και επιτελεία, τα πράγµατα ήσαν πιο σοβαρά. Εκεί τα καταφύγια ήσαν υπόγεια, σχεδόν σκοτεινά και περίκλειστα. Λίγο πιο έξω όµως τα πράγµατα άλλαζαν. Στις συνοικίες η πολιτική άµυνα είχε προβλέψει για την προστασία των πολλών ορύγµατα ή απλά κάποιες θεωρητικά ασφαλέστερες ζώνες. Σε αυτά συναθροιζόταν η γειτονιά, µε ιδιόµορφη συχνά µεταµφίεση µε κάποια κατσαρόλα στο κεφάλι, φτωχό υποκατάστατο κράνους συνηθέστερα γεγονός που συνέβαλε στη γενική ευθυµία. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι υποτιθέµενοι κίνδυνοι ήσαν φανταστικοί καθώς οι ιταλικές αεροπορικές επιδροµές ήσαν υποτονικές και τίποτα δεν διέκοπτε την ιδιόµορφη γιορτή που προκαλούσε η υποχρεωτική κοινωνική σύναξη. Οι λίγες εξαιρέσεις, στην Πάτρα, τη Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα, εκεί όπου οι βοµβαρδισµοί προκάλεσαν θύµατα δικαίων και αδίκων, ελάχιστα περιόρισαν τη γενική αψηφισιά. Αποχαιρετισµός στρατιωτών που αναχωρούν για το µέτωπο Ενάντια στην Ιταλία του Μουσολίνι, υπήρχαν λόγοι για να ξεχειλίσει η οργή των Ελλήνων. Τα υπόδουλα Δωδεκάνησα βρίσκονταν στη µέση των διαφορών όπως και η προκλητική παρουσία των ιταλικών πολεµικών στο Αιγαίο και το Ιόνιο. Ήταν οι παλιές µνήµες εχθρότητας από τα µικρασιατικά και από τον βοµβαρδισµό των προσφύγων στο φρούριο της Κέρκυρας από τα ιταλικά θωρηκτά στα Ήταν η κατάληψη της Αλβανίας, τον Απρίλιο του 1939 και οι φωτιές που από εκεί, συνδαύλιζαν οι φασίστες του Τζιακοµόνι σε όλα τα Βαλκάνια. Ήταν οι υπερφίαλες εκφράσεις ενός καθεστώτος που έκρυβε κάτω από τόνους ρητορείας τις χτυπητές αδυναµίες του. Οι φανφάρες για οκτώ εκατοµµύρια λόγχες σε ένα κράτος που δεν κατάφερε να οπλίσει όπως ο σύγχρονος πόλεµος απαιτούσε ούτε το ένα όγδοο απ αυτούς. Υπήρχε µια προτίµηση αν θέλετε στην Ιταλία, µία διάχυτη αίσθηση ότι ο αντίπαλος ήταν στα µέτρα των ελληνικών όπλων και ότι η αναµέτρηση µαζί του θα µπορούσε να είναι νικηφόρα. Η Γερµανία τρόµαζε, η υπερφίαλη Ιταλία µάλλον το γέλιο προκαλούσε. Δεν ήταν µόνο ο τρόπος της ύαινας µε τον οποίο το φασιστικό καθεστώς έτρεξε να προλάβει τον πόλεµο στην Γαλλία, όταν πλέον βεβαιώθηκε ότι αυτός είχε τελεσίδικα κριθεί. Οι νίκες των ιταλικών όπλων στα χρόνια του 30, ελάχιστους έπειθαν. Στην Αβυσσηνία χρειάστηκε να χρησιµοποιήσουν δηλητηριώδη αέρια, χλώριο,

20 για να νικήσουν έναν στρατό ιθαγενών. Στην Ισπανία, οι «εθελοντές» του φασισµού πέτυχαν, παρά τους αριθµούς τους, πολύ λιγότερα απ ό,τι, λόγου χάρη, οι Μαροκινοί µισθοφόροι του Φράνκο. Ο Χίτλερ τους αντιµετώπιζε µε συγκατάβαση, δύσκολα κρυβόταν αυτό στους λόγους και στις εικόνες, οι δε θεωρητικοί του ναζισµού, ελάχιστα αναβάθµιζαν την εικόνα των Ιταλών και της Ιταλίας. Τους ταξινοµούσαν στη ράθυµη, παρηκµασµένη Μεσόγειο, και µετά βίας τους έδιναν θέση ανθρώπων στη ρατσιστική ταξινόµηση του κόσµου. Την έννοια αυτή είχε και το χαµόγελο της 28ης Οκτωβρίου. Στον πόλεµο η Ελλάδα είχε κληρωθεί µε τον αντίπαλο που προτιµούσε. Δεν εξηγούσε η κλήρωση όµως αυτή τη διάχυτη στις µορφές των ανθρώπων έκφραση. Δεκαπέντε χρόνια νωρίτερα, στα 1925 χονδρικά, όταν ολοκληρώθηκε πλέον η ανταλλαγή των πληθυσµών, τελείωσαν τα πήγαινε - έλα των ανθρώπων και άρχισε η προσπάθεια να ριζώσουν οι πρόσφυγες στις νέες τους πατρίδες, να επιβιώσουν αντάµα, παλαιοί και νέοι κάτοικοι, να προσδιορίσουν µαζί την ποιότητα µιας χώρας που έβλεπε πλέον τον εαυτό της µονάχα και δεν πρόσµενε να κληρονοµήσει πλούτη και δύναµη από τον έξω από τα σύνορά της κόσµο, η ιστορία της χώρας µπήκε σε µια ολότελα νέα περίοδο. το ελληνικό κράτος άρχιζε τη συγκρότησή του, σε νέες βάσεις, πάλι από την αρχή. Για πρώτη φορά οι Έλληνες αυτοί που σήµερα γνωρίζουµε ως Έλληνες ζούσαν µαζί, προσέφεραν στον ίδιο οικονοµικό χώρο, ένωναν τις προσδοκίες και τις ανησυχίες τους. Για πρώτη φορά Ελλάδα και Έλληνες ταυτίστηκαν. Χωρίς υποσηµειώσεις και µπερδέµατα, συγκροτήθηκε το Έθνος κράτος. Σε δεκαπέντε χρόνια η µορφή της χώρας άλλαξε, οι πολίτες της συνήθισαν να ζουν και να προοδεύουν σε αυτή, τη συνήθισαν, την αγάπησαν. Χώρα που ανήκε στη µικρή κλίµακα του κόσµου και όπου για λόγους επιβίωσης, αυτό που περίσσευε, αυτό που υπήρχε είχε µοιραστεί µε όσο το δυνατό πιο εξισωτικά µέτρα, ανάµεσα στους πολίτες της. Σε σύγκριση µε την κοινωνική διάρθρωση του υπόλοιπου κόσµου, ευρωπαϊκού ή µη, η Ελλάδα θα µπορούσε να χαρακτηριστεί χώρα ίσων. Η πίτα ήταν µικρή και ακατέργαστη και οι άνθρωποι πολλοί και πεινασµένοι. Η ενοποίησή τους, η απόκτηση κοινής πλέον ταυτότητας, η ιεράρχηση των αξιών και της κοινωνίας τους περνούσε µέσα από το µόχθο και τη συλλογικότητα. Τα στοιχεία που διαµόρφωναν την νέα αφετηρία του ελληνικού κράτους χτίστηκαν µεθοδικά στα δεκαπέντε αυτά χρόνια. Μαζί τους χτίστηκαν και οι Έλληνες στη νέα τους εκδοχή. Εργατικοί, δηµιουργικοί και, Διαδήλωση στην Αθήνα το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1940

21 προπαντός αισιόδοξοι. Είχαν φτιάξει τη χώρα, ήταν φυσικό να αισθάνονται υπεύθυνοι γι αυτή. Παρά τις περιπέτειες στην κορυφή, στο επίπεδο των κυβερνήσεων που έρχονταν και παρέρχονταν, στο περιθώριο του Διχασµού και της διαµάχης βενιζελικών - βασιλικών, η Ελλάδα, ήταν µία βαθύτατα δηµοκρατική χώρα. Παραγωγικά και άρα κοινωνικά δηµοκρατική, κάτι πολύ βαθύτερο από τις αστειότητες του εκάστοτε κοινοβουλευτικού βίου µε τα µέτρα του οποίου συνηθίζουµε αµήχανα να προσµετρούµε τη δηµοκρατία. Όλα αυτά, υπήρχαν, λειτουργούσαν, πίεζαν. Απέµενε µία µόνο εκκρεµότητα. Έπρεπε να σφραγιστούν, να εκφραστούν δηλαδή σε κάθε επίπεδο, ακόµα και στην κορυφή της πολιτικής. Στο βήµα αυτό οι διεργασίες ήταν δύσκολες, η συγκυρία µόνο µπορούσε να δώσει το έναυσµα και τη µέθοδο για την πραγµάτωση αυτής της έσχατης στην ολοκλήρωση της νέας χώρας προοπτικής. Η συγκυρία ήταν ο πόλεµος. Η από τα πράγµατα ανάθεση στους εφέδρους της τύχης της χώρας. Επρόκειτο για νέο συµβόλαιο µεταξύ της εξουσίας και των πολιτών της. Δια του πολέµου όπως πολύ συχνά συνέβη στην ιστορία του κόσµου άλλαζαν Αφίσα που κυκλοφόρησε τον χειµώνα του Επιστολή του Νίκου Ζαχαριάδη, γενικού γραµµατέα του ΚΚΕ, φυλακισµένου τότε στην Κέρκυρα, όπως δηµοσιεύθηκε στον ελληνικό Τύπο στις 31 Οκτωβρίου Προς τον ελληνικό λαό Ο φασισµός του Μουσολίνι χτύπησε την Ελλάδα πισόπλατα, δολοφονικά και ξετσίπωτα µε σκοπό να την υποδουλώσει και να την εξανδραποδίσει. Σήµερα όλοι οι Έλληνες παλεύουµε για τη λευτεριά, την τιµή, την εθνική µας ανεξαρτησία. Η πάλη θα είναι πολύ δύσκολη και πολύ σκληρή. Μα ένα έθνος που θέλει να ζήσει πρέπει να παλεύει, αψηφώντας τους κινδύνους και τις θυσίες. Ο λαός της Ελλάδας διεξάγει σήµερα έναν πόλεµο εθνικο-απελευθερωτικό, ενάντια στον φασισµό του Μουσολίνι. Δίπλα στο κύριο µέτωπο και ο κάθε βράχος, η κάθε ρεµατιά, το κάθε χωριό, καλύβα µε καλύβα, η κάθε πόλη, σπίτι µε σπίτι, πρέπει να γίνει

22 φρούριο του εθνικο-απελευθερωτικού αγώνα. Κάθε πράκτορας του φασισµού πρέπει να εξοντωθεί αλύπητα. Στον πόλεµο αυτόν που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι µας πρέπει να δώσουµε όλες µας τις δυνάµεις, δίχως επιφύλαξη. Έπαθλο για τον εργαζόµενο λαό και επιστέγασµα για τον σηµερινό αγώνα πρέπει να είναι και θα είναι µια καινούρια Ελλάδα της δουλειάς, της λευτεριάς, λυτρωµένη από κάθε ιµπεριαλιστική εξάρτηση, µε ένα πραγµατικά παλλαϊκό πολιτισµό. Όλοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θα ναι νίκη της Ελλάδας και του λαού της. Οι εργαζόµενοι όλου του κόσµου στέκουν στο πλευρό µας. Αθήνα 31 του Οκτώβρη 1940 Νίκος Ζαχαριάδης Γραµµατέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ Ο Νίκος Ζαχαριάδης, γενικός γραµµατέας του ΚΚΕ από το άρδην οι όροι της πολιτικής. Οι έφεδροι ανέλαβαν τη µοίρα της χώρας. Έπρεπε να την προασπίσουν, να προασπίσουν το δικό τους έργο, τον ιδρώτα τους των προηγού- µενων χρόνων. Έπρεπε να σώσουν όλα αυτά τα λαµπρά που, στα χρόνια πού πέρασαν, είχαν αποδείξει ότι µπορούν να πετύχουν. Η ιταλική προσβολή δεν στράφηκε κατά της χώρας, του καθεστώτος και της ηγεσίας της, γενικά και αόριστα. Η στιγµή της επιστράτευσης ήταν κορυφαία στιγµή δηµοκρατίας. Υπ αυτή την έννοια η ιταλική επίθεση στράφηκε, άθελά της ενάντια σε όλους και σε όλα και ενάντια στον καθένα στον κάθε Έλληνα ξεχωριστά. Ξεκίνησε ένας πόλεµος ολοκληρωτικός µε την πιο απόλυτη σηµασία του όρου. Ολοκληρωτικός, καθώς το πολιτικό και κοινωνικό του διακύβευµα, ξεπερνούσε κατά πολύ τις όποιες στρατιωτικές και διπλωµατικές ισορροπίες και ζητούµενα. Το χαµόγελο της αξιοπρέπειας, το χαµόγελο της αυτοπεποίθησης, το χαµόγελο των νικητών της πρώτης ηµέρας ενός πολέµου που είχε ήδη πολιτικά και κοινωνικά κερδηθεί, απάντησε στην ιταλική πρόκληση. Δεν µπορούσε να ήταν αλλιώς, δεν ήταν αλλιώς. Οι Έλληνες συναντήθηκαν µε τον πιο απόλυτο τρόπο, τον δηµοκρατικό τρόπο,

23 στις 28 Οκτωβρίου του 1940, µε τη νέα τους πατρίδα. Η συνέχεια ήταν το ίδιο απόλυτη µε το ξεκίνηµα. Με το χαµόγελο της πίστης και της σιγουριάς µπήκαν οι Έλληνες στον πόλεµο και στη δεκαετία του Με τον ίδιο τρόπο συνέχισαν. Όπως και στον καιρό της ειρήνης, µε τα θαύµατα της αποκατάστασης των πληγών της µικρασιατικής συµφοράς, έτσι συνέχισαν και στους ταραγµένους καιρούς του Λίγους µήνες µετά την ήττα, τεράστια ποσοστά του ελληνικού πληθυσµού βρέθηκαν οργανωµένα και αισιόδοξα, έτοιµα να πάρουν και πάλι τις τύχες της χώρας στα δικά τους αποκλειστικά χέρια. Επρόκειτο για µία επανάσταση πλέον. Τέτοιας µορφής και έκτασης επανάσταση που, οι µεγάλοι του κόσµου τούτου δεν µπορούσαν να αφήσουν ανενόχλητη. Η Ελλάδα βρέθηκε να πολεµά, στα χρόνια του 40, µε τους εχθρούς και τους φίλους της, µε τον εαυτό της τον ίδιο. Είχε βαθιές ρίζες το συµβόλαιο που σφραγίστηκε, ανάµεσα στους πολίτες και στη χώρα τους στις 28 Οκτωβρίου του Η ακύρωσή του απαιτούσε τεράστιες προσπάθειες, καταστροφικές προσπάθειες, βασισµένες στο µίσος και στο αίµα. Για τούτο και ο πόλεµος που άρχισε στις 28 Οκτωβρίου του 1940, κράτησε χρόνια πολλά, έως τα 1949 ή έως τα Στην Πίνδο Το ιταλικό σχέδιο εισβολής προέβλεπε δύο βαθιές διεισδύσεις. Η πρώτη θα γινόταν κατά µήκος της οροσειράς της Πίνδου, στα ανατολικά, µε στόχο το Μέτσοβο και την οµώνυµη οδική διάβαση, της οποίας η κατάληψη θα απέκλειε τη ζώνη επιχειρήσεων της Ηπείρου από τη δυτική Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Ο δεύτερος άξονας θα προχωρούσε στα δυτικά, κατά µήκος της «εύθραυστης» λόγω της παρουσίας των Τσάµηδων Θεσπρωτίας, µε τελικό στόχο το λιµάνι της Πρέβεζας, όπου και θα µπορούσαν να αποβιβαστούν εφόδια και ενισχύσεις για τη συνέχιση της εκστρατείας. Η κίνηση αυτή αναµενόταν να επιλύσει το τεράστιο πρόβληµα εφοδιασµού των ιταλικών δυνά- µεων που προκαλούσε η άθλια κατάσταση των λιµανιών και των δρόµων της Αλβανίας καθώς και η έλλειψη αυτοκινήτων και καυσίµων στον ιταλικό στρατό. Ταυτόχρονα µε τις δύο αυτές λαβίδες, µία ισχυρή οµάδα κρούσης, την οποία θα οδηγούσε η «τεθωρακισµένη» Μεραρχία Κένταυροι θα προσέβαλε µετωπικά τον δρόµο προς τα Γιάννενα, ανατρέποντας ή καθηλώνοντας τις εκεί ελληνικές δυνάµεις, τον βασικό όγκο της 8ης Μεραρχίας δηλαδή που προάσπιζε την Ήπειρο. Από την πλευρά της Καστοριάς και της Έµβληµα της Μεραρχίας «Julia».