Γνωσιακή Επιστήµη: Η Νέα Επιστήµη του Νου. Επιµέλεια Στέλλα Βοσνιάδου

Transcript

1 Γνωσιακή Επιστήµη: Η Νέα Επιστήµη του Νου Επιµέλεια Στέλλα Βοσνιάδου 1

2 Πρόλογος ΜΕΡΟΣ Α ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Κεφάλαιο 1 Τι Είναι Λοιπόν η Γνωσιακή Επιστήµη; Μία Ιστορική Προσέγγιση. Στέλλα Βοσνιάδου Κεφάλαιο 2 Τεχνητή Νοηµοσύνη Ιωάννης Κόντος Κεφάλαιο 3 Νευροεπιστήµη και Ψυχολογία: Από τα Απλά Αντανακλαστικά Μοντέλα και τα Ένστικτα στις Σύνθετες Γνωστικές Λειτουργίες Ευάγγελος Καφετζόπουλος Κεφάλαιο 4 Κληρονοµικές Βάσεις της Συµπεριφοράς και της Νόησης Κωνσταντίνος Κριµπάς Κεφάλαιο 5 Φιλοσοφία του Νου ρακούλης Νικολινάκος ΜΕΡΟΣ Β Κεφάλαιο 6 Συµβολικές Αρχιτεκτονικές για τη Νόηση Allen Newell, Paul. S. Rosenbloom, John E. Laird Κεφάλαιο 7 Συµβολικές Αρχιτεκτονικές του Νου: Μία Συνδετιστική Προσέγγιση David E. Rumelhart Κεφάλαιο 8 Εγκέφαλος και Γνωστική Λειτουργία Terrence J. Sejnowski, Patricia S. Churchland Κεφάλαιο 9 Η Εξέλιξη του Νου Henry Plotkin Κεφάλαιο 10 Πως λειτουργεί ο Νους; Βασικός Εξοπλισµός Steven Pinker 2

3 Κεφάλαιο 11 Φιλοσοφικά Ζητήµατα της Γνωσιακής Επιστήµης: τα Qualia, η Προθετικότητα και το Πρόβληµα Νους-Σώµατος Gilbert Harman 3

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η γνωσιακή επιστήµη ξεκίνησε πριν από περίπου 30 χρόνια σαν µια συναρπαστική νέα ιδέα για το πώς θα µπορούσαµε να µελετήσουµε επιστηµονικά τα νοητικά φαινόµενα και έχει εξελιχθεί σε µια κοινότητα επιστηµόνων µε ευρεία δραστηριότητα στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη, µε επιστηµονικά περιοδικά, επιστηµονικές ενώσεις, µεταπτυχιακά και προπτυχιακά προγράµµατα σπουδών και ερευνητικά κέντρα. Το βιβλίο «Γνωσιακή Επιστήµη: Η Νέα Επιστήµη του Νου» προσφέρει µια εισαγωγή στη θεµατική και τον προβληµατισµό αυτής της νέας επιστήµης κυρίως για τους φοιτητές του µεταπτυχιακού διαπανεπιστηµιακού-διατµηµατικού Προγράµαµτος Μεταπτυχιακών Σπουδών στη Γνωσιακή Επιστήµη στα Παν/µια Αθηνών και Οικονοµικό Παν/µιο, αλλά και για όλους τους άλλους φοιτητές ή η που ενδιαφέρονται να καταλάβουν καλύτερα τι είναι και τι κάνει η γνωσιακή επιστήµη. Γνωσιακή Επιστήµη είναι µετάφραση του Αγγλικού όρου Cognitive Science. Έχουµε µεταφράσει το Cognitive ως «γνωσιακή» και όχι «γνωστική» (όπως είναι η καθιερωµένη µετάφραση του Cognitive Psychology) διότι η γνωσιακή επιστήµη δεν ασχολείται µόνο µε την περιγραφή των γνωστικών διαδικασιών της αντίληψης, µνήµης, σκέψης, κλπ., αλλά αναφέρεται σε θέµατα που αφορούν στο ίδιο το αντικείµενο της γνώσης. Όπως εξηγεί ο Howard Gardner (1987), η γνωσιακή επιστήµη είναι η «σύγχρονη εµπειρικά βασιζόµενη προσπάθεια να απαντηθούν µακροχρόνια επιστηµολογικά ερωτήµατα ιδιαίτερα εκείνα τα οποία αφορούν τη φύση της γνώσης, τα συστατικά της, τις πηγές της, την ανάπτυξή της και τη χρήση της (Gardner, 1987, σελ. 6). Για τους λόγους αυτούς προτείνουµε τη µετάφραση του Cognitive Science ως Γνωσιακή Επιστήµη. Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο µέρη. Το πρώτο µέρος αποτελείται από κεφάλαια γραµµένα από έλληνες ερευνητές που περιγράφουν κυρίως τα προβλήµατα των επιµέρους επιστηµών που απαρτίζουν τη γνωσιακή επιστήµη, όπως της γνωστικής ψυχολογίας, της βιολογίας, της τεχνητής νοηµοσύνης, των νευροεπιστηµών και της φιλοσοφίας του νου. Το δεύτερο µέρος αποτελείται από µεταφράσεις ορισµένων βασικών άρθρων και κεφαλαίων γνωστών βιβλίων στο χώρο τα γνωσιακής επιστήµης. Πιο συγκεκριµένα, το πρώτο µέρος αρχίζει µε το κεφάλαιο της Στ. Βοσνιάδου «Η Γνωσιακή Επιστήµη από τη σκοπιά µιας Ψυχολόγου: Θέµατα Ορισµού και Ιστορίας». Το κεφάλαιο 4

5 αυτό σκιαγραφεί το γενικό θεωρητικό πλαίσιο το οποίο καθοδηγεί την έρευνα στη γνωσιακή επιστήµη, µέσα από µια ιστορική αναδροµή, εξηγώντας τις συνθήκες µέσα από τις οποίες αναδύθηκε η γνωσιακή επιστήµη και περιγράφοντας τα προβλήµατα που προσπαθεί να λύσει. Στο Κεφάλαιο 2 που έχει τίτλο «Τεχνητή Νοηµοσύνη» και είναι γραµµένο από τον Γιάννη Κόντο γίνεται µια λεπτοµερής περιγραφή του σηµερινού ψηφιακού υπολογιστή και της Επιστήµης της Τεχνητής Νοηµοσύνης, ενώ στο Κεφάλαιο 3 ο Ευάγγελος Καφετζόπουλος περιγράφει τη σχέση ανάµεσα στις νευροεπιστήµες και την ψυχολογία και τη γνωσιακή επιστήµη. Ο Καφετζόπουλος επιχειρεί να διασαφηνίσει τη διάκριση ανάµεσα στη δοµή του εγκεφάλου και στις λειτουργίες της σκέψης και της νόησης που παράγει ο εγκέφαλος και να περιγράψει τους τρόπους µε τους οποίους η σύλληψη αυτής της αλληλεπίδρασης από τους νευροεπιστήµονες άλλαξε ιστορικά. Ο Κώστας Κριµπάς στο 4 ο Κεφάλαιο του βιβλίου πραγµατεύεται το πρόβληµα της προέλευσης των φαινοτυπικών χαρακτηριστικών της συµπεριφοράς και της νόησης, αν δηλαδή, είναι γενετικά καταγραµµένα ή έχουν µια περιβαλλοντική προέλευση. Μετά από µια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ιστορική περιγραφή των συνεχώς εναλλασσόµενων απόψεων σχετικά µε την σπουδαιότητα του εγγενούς έναντι του περιβαλλοντικού παράγοντα, ο συγγραφέας συγκεντρώνεται στην ανάπτυξη του προβλήµατος αυτού στα πλαίσια της σηµερινής εξελικτικής ψυχολογίας και της γνωσιακής επιστήµης. Τέλος, στο Κεφάλαιο 5, ο ρακούλης Νικολινάκος δίνει µια περίληψη των κεντρικών προβληµάτων της φιλοσοφίας του νου. Ασχολείται ιδιαίτερα µε το οντολογικό πρόβληµα της σχέσης ανάµεσα στα νοητικά και στα φυσικά φαινόµενα, το γνωστό ως το πρόβληµα της σχέσης νου-σώµατος. Αφού κάνει µια περιγραφή των βασικότερων µεταφυσικών θεωριών σχετικά µε τη σχέση νου-σώµατος, καταλήγει σε µια πιο λεπτοµερή περιγραφή της θεωρίας του Λειτουργισµού γύρω από την οποία έχει αναπτυχθεί η σύγχρονη Γνωσιακή Επιστήµη. Το Β Μέρος του βιβλίου αρχίζει µε το κλασικό άρθρο των Allen Newell, Paul S. Rosenbloom και John L. Laird «Συµβολικές Αρχιτεκτονικές για τη Νόηση» στο οποίο αναπτύσσεται λεπτοµερειακά η φύση και ο ρόλος των συµβολικών αρχιτεκτονικών του νου στη γνωσιακή επιστήµη. Στο Κεφάλαιο 7 συνεχίζουµε µε µια περιγραφή από τον David E. Rumelhart της συνδετιστικής προσέγγισης του προβλήµατος της αρχιτεκτονικής του νου. 5

6 Στο επόµενο Κεφάλαιο (Κεφάλαιο 8, «Εγκέφαλος και Γνωσιακές Λειτουργίες», οι Terrence Sejnowski και την Patricia Smith Churcland διατυπώνουν την άποψη ότι είναι αναγκαία η «συγχώνευση» του βιολογικού και του γνωσιακού επιπέδου ανάλυσης για να κατανοήσουµε τη φύση της νόησης. Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι δεν είναι δυνατό ούτε να επαναπαφθούµε µόνο σε µια λειτουργική/ υπολογιστική προσέγγιση του νου ούτε όµως να βασιστούµε στην ελπίδα ότι ακόµη και αν κατανοήσουµε λεπτοµερώς πως λειτουργεί κάθε νευρώνας αυτό θα ισοδυναµούσε µε κατανόηση της λειτουργίας του γνωστικού συστήµατος. Οι συγγραφείς πιστεύουν ότι είναι απαραίτητη η διεπιστηµονική συνεργασία ανάµεσα σε ψυχολόγους και νευροεπιστήµονες για τη δηµιουργία θεωριών της γνώσης και της νόησης που υπακούουν και σε νευροβιολογικούς αλλά και ψυχολογικούς περιορισµούς. Συνεχίζουµε µε τη µετάφραση του πρώτου κεφαλαίου του βιβλίου του Steven Pinker «Πως Λειτουργεί ο Νους» που έχει τον τίτλο «Βασικός Εξοπλισµός». Ο Pinker αρχίζει δείχνοντάς µας τις δυσκολίες που υπάρχουν στην κατασκευή ενός ανθρωπόµορφου ροµπότ το οποίο βλέπει, κινείται, σκέφτεται λογικά και έχει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Η άσκηση αυτή, σύµφωνα µε τον Pinker «αποτελεί ένα είδος συνειδησιακής αφύπνισης» γιατί µας υποδεικνύει ότι πίσω από την απατηλή απλότητα και ευκολία των νοητικών δραστηριοτήτων της καθηµερινής ζωής κρύβεται ένας αφάνταστα σύνθετος µηχανισµός. Ο συγγραφέας συνεχίζει µε µια περιγραφή των βασικών αρχών της Γνωσιακής Επιστήµης, δηλαδή ότι ο νους είναι «ένα σύστηµα οργάνων υπολογισµού, σχεδιασµένος από τη φυσική επιλογή για να επιλύει τα είδη των προβληµάτων που αντιµετώπιζαν οι τροφοσυλλέκτες πρόγονοί µας και πιο συγκεκριµένα το πώς να καταλαβαίνουν και να ξεγελούν τα ζώα, τα φυτά και τους άλλους ανθρώπους» (Κεφάλαιο 9, σελ. χ). Το Κεφάλαιο 10 αποτελεί µετάφραση του πρώτου κεφαλαίου του βιβλίου του Henry Plotkin Evolution in Mind. Στο κεφάλαιο αυτό ο Plotkin υποστηρίζει ότι η ψυχολογία είναι µια επιστήµη µε ένα πολύ ευρύ πεδίο θεµατικής ύλης, το οποίο εν µέρει ανήκει στο χώρο των κοινωνικών επιστηµών και εν µέρει στο χώρο της νευρολογίας. Αυτό ισχύει κατά τον Plotkin διότι πολλά από τα φαινόµενα που οι ψυχολόγοι µελετούν δεν είναι αποκλειστικά και µόνο ανθρώπινα, αλλά αποτελούν στοιχεία κοινά σε πολλά είδη ζώων (όπως π.χ. τα φαινόµενα της µάθησης και της µνήµης, το φαινόµενο της προσκόλλησης, κ.ο.κ.). Στη συνέχεια προσπαθεί να δείξει πως η ψυχολογία απαιτεί όχι µόνο αιτιακές εξηγήσεις που ισχύουν για πάντα (όπως η χηµεία και η φυσική) αλλά και από αιτίες ιστορικές που έχουν να κάνουν µε την ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπου οργανισµού ως είδος εις το διηνεκές του χρόνου (φυλογένεση) καθώς και µε την ιστορία της ανάπτυξης του ατόµου (οντογένεση). 6

7 Στο τελευταίο Κεφάλαιο (Κεφάλαιο 11) ο Gilbert Harman εξηγεί µερικά από τα φιλοσοφικά ζητήµατα που θέτει η γνωσιακή επιστήµη, όπως το πρόβληµα της προθετικότητας και το πρόβληµα των «qualia» ή αλλιώς του ποιοτικού χαρακτήρα της εµπειρίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους µεταπτυχιακούς φοιτητές του ΠΜΣ «Βασική και Εφαρµοσµένη Γνωσιακή Επιστήµη» Μαρία εληγιάννη, Όλγα Μαργαρίτη και ηµήτρη Χρυσοµάλλη για τη µετάφραση των ιδιαίτερα απαιτητικών άρθρων αυτού του βιβλίου. Επίσης τους διδάσκοντες στο ΠΜΣ, Γιάννη Κόντο, Μαρία Γρηγοριάδου, Γιώργο Μαγουλά, Ευάγγελο Καφετζόπουλο, Νίκο Σµυρνή για τη βοήθειά τους στη δύσκολη µετάφραση ορισµένων τεχνικών όρων. Ιδιαίτερα σηµαντική ήταν και η βοήθεια της Έφης Παπαδηµητρίου σε όλες τις φάσεις ετοιµασίας αυτού του βιβλίου, καθώς και του Χρήστου Σταυρόπουλου και της Μάγδας Κλαυδιανού των εκδόσεων Gutenberg και φυσικά του ίδιου του εκδότη, του Γιώργου αρδανού, που υποστήριξε αυτό το φιλόδοξο εγχείρηµα. Στ. Βοσνιάδου Αθήνα, Σεπτέµβριος

8 Κεφάλαιο 1 Η Γνωσιακή Επιστήµη από τη Σκοπιά µιας Ψυχολόγου: Θέµατα Ορισµού και Ιστορίας Στέλλα Βοσνιάδου Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών Τµήµα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήµης 8

9 Εισαγωγή Η γνωσιακή επιστήµη σύµφωνα µε τον Gardner (1987) είναι η σύγχρονη "εµπειρικά βασιζόµενη προσπάθεια να απαντήσει σε µακροχρόνια επιστηµολογικά ερωτήµατα - ιδιαίτερα εκείνα τα οποία αφορούν τη φύση της γνώσης, τα συστατικά της, τις πηγές της, την ανάπτυξή της και τη χρήση της. Αν και µερικές φορές ο όρος γνωσιακή επιστήµη είναι διευρυµένος ώστε να περιλαµβάνει όλους τους τύπους της γνώσης, έµψυχη όπως και άψυχη, ανθρώπινη όπως και µη ανθρώπινη - ωστόσο εφαρµόζω τον όρο κυρίως σε προσπάθειες εξήγησης της ανθρώπινης γνώσης (Gardner, 1987, σελ. 6). Ο Gardner στο βιβλίο του τονίζει την συνέχεια που υπάρχει στα βασικά ερωτήµατα που θέτει η γνωσιακή επιστήµη µε αυτά που για πρώτη φορά έθεσαν οι Έλληνες φιλόσοφοι από τους προσωκρατικούς µέχρι τον Αριστοτέλη. Ερωτήµατα όπως, ποιά είναι η φύση της γνώσης, από που πηγάζει, πώς αναπαρίσταται στον ανθρώπινο νου, είναι η γνώση αποτέλεσµα µάθησης ή είναι έµφυτη. Τα κλασικά αυτά φιλοσοφικά ερωτήµατα έχουν απαντηθεί κατά καιρούς µε διαφορετικούς τρόπους. Η γνωσιακή επιστήµη επιχειρεί να τα απαντήσει µε ένα καινούριο, ιδιαίτερα πρωτότυπο, τρόπο που έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον της επιστηµονικής κοινότητας και που εξηγεί τη ραγδαία ανάπτυξή της τα τελευταία χρόνια. Παρόλη τη ραγδαία ανάπτυξη της γνωσιακής επιστήµης, ιδίως τα τελευταία δέκα χρόνια, ορισµένοι ερευνητές αµφισβητούν το κατά πόσο η επιστήµη αυτή αποτελεί ένα εσωτερικά συνεπές επιστηµονικό εγχείρηµα. Στο βιβλίο του «The Mind s New Science: A History of the Cognitive Revolution ο Gardner (1987) αναφέρει ότι στη γνωσιακή επιστήµη «δεν υπάρχει ακόµη κάποιο καλά αποδεκτό παράδειγµα µια συµφωνία σχετικά µε τις προϋποθέσεις και τις µεθόδους» (σελ. 37). εν υπάρχει αµφιβολία ότι η γνωσιακή επιστήµη είναι µια νέα επιστήµη που βρίσκεται ακόµη υπό διαµόρφωση και ότι χαρακτηρίζεται από διαµάχες και διαφωνίες. Είναι όµως και αρκετοί οι επιστήµονες που υποστηρίζουν ότι υπάρχει ένα κοινό πλαίσιο και µια βασική συµφωνία ως προς τους σκοπούς και τις θεµελιακές προυποθέσεις της γνωσιακής επιστήµης (Von Eckardt, 1993). Στην καρδιά της γνωσιακής επιστήµης είναι η Αναπαραστασιακή-Υπολογιστική Θεωρία του Νου (ΑΥΘΝ). Σύµφωνα µε την ΑΥΘΝ η σκέψη και η γνώση είναι υπολογιστικοί χειρισµοί νοητικών αναπαραστάσεων. Στην αναπαραστασιακή υπολογιστική θεώρηση του νου κεντρικό ρόλο παίζει η αναλογία ανάµεσα στον ανθρώπινο νου και στον υπολογιστή. Όπως 9

10 ένας υπολογιστής αποτελείται από µια υλική βάση και ένα πρόγραµµα συµβολικών εντολών που καθοδηγεί τη λειτουργία του, έτσι και ο νους µπορεί να θεωρηθεί ως ένα πρόγραµµα συµβολικών εντολών που «λέει στον εγκέφαλο» (υλικό υπόστρωµα) τι να κάνει. Εκτός του ότι παρέχει µια παραγωγική αναλογία για το νου ο υπολογιστής και πιο συγκεκριµένα η µαθηµατική υπολογιστική θεωρία που κρύβεται πίσω από τους υπολογιστές, προσέφερε ένα νέο τρόπο εξήγησης των ψυχολογικών φαινοµένων. Όπως αναφέρει ο Johnson-Laird (1988) στο βιβλίο του The Computer and the Mind, οι ψυχολογικές εξηγήσεις συνήθως διατυπώνονται λεκτικά, χρησιµοποιώντας ορισµένες βασικές έννοιες για να περιγραφεί αυτό που δεν είναι άµεσα προφανές. Μια τέτοιου είδους εξήγηση προϋποθέτει ότι υπάρχουν κάποιες θεµελιακές έννοιες οι οποίες είναι καλά κατανοητές. Π.χ. όταν ένας ψυχολόγος εξηγεί την ζήλια του φίλου µου προς το αφεντικό του ως αποτέλεσµα κάποιου άλυτου Οιδιπόδειου συµπλέγµατος, θα µπορούσαµε δικαιολογηµένα να ρωτήσουµε τι ακριβώς σηµαίνει όταν λέµε ότι «ο φίλος µου έχει ασυνείδητα απωθηµένα αισθήµατα ζήλιας προς τον πατέρα του διότι στην παιδική του ηλικία είχε ερωτικά αισθήµατα προς τη µητέρα του». Είναι η βασική έννοια του Οιδιπόδειου συµπλέγµατος, ή έστω και του ασυνείδητου καλά κατανοητή; Πολλές φορές οι ψυχολογικές θεωρίες βασίζονται στη διαίσθηση, µε αποτέλεσµα να έχουν µικρή επεξηγητική και προβλεπτική αξία. Η ΑΥΘΝ προσφέρει ένα είδος µηχανισµού πολύ πιο ικανού από ό,τι είχε φανταστεί ποτέ ο Freud ή ακόµη και ο Descartes. Από την εποχή που ο Descartes φαντάστηκε ένα σώµα- µηχανή, γεννήθηκε και η ιδέα µιας µηχανιστικής εξήγησης του νου. Μια µηχανιστική εξήγηση δεν χρειάζεται αναφορά σε βασικές έννοιες. Από τη στιγµή που έχω κατασκευάσει ένα µοντέλο, µια µηχανή, αυτό σηµαίνει ότι καταλαβαίνω τη λειτουργία του αντικειµένου που έχω προσοµοιώσει. Επιπλέον, οι µηχανιστικές εξηγήσεις που προσφέρει η σηµερινή µαθηµατική υπολογιστική θεωρία δεν είναι οι συνηθισµένες µηχανιστικές εξηγήσεις. Η υπολογιστική θεωρία δείχνει πως από ένα βασικό σύνολο αρχικών στοιχείων µπορεί να προκύψει ένας απεριόριστος αριθµός πολύπλοκων συµβολικών εντολών. Αυτές οι υπολογιστικές διαδικασίες έχουν χρησιµοποιηθεί για να εξηγηθεί ο καιρός, το χρηµατιστήριο και οι αλληλεπιδράσεις των βασικών σωµατιδίων. Στη γνωσιακή επιστήµη χρησιµοποιούνται για να προσοµοιώσουν τις ανθρώπινες νοητικές διεργασίες, τις διεργασίες της σκέψης. Η προσοµοίωση των λειτουργιών του εγκεφάλου µε αυτών ενός προγράµµατος του υπολογιστή δε σηµαίνει ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ένας υπολογιστής. Όπως αναφέρει 10

11 ο Steven Pinker 1 στο Κεφάλαιο 6, για να εξηγήσουµε πως πετούν τα πουλιά χρησιµοποιούµε τις αρχές της µηχανικής των ρευστών. Αυτό δεν σηµαίνει ότι τα πουλιά είναι αεροπλάνα. Το επιχείρηµα δεν είναι ότι ο ανθρώπινος νους είναι ένας υπολογιστής αλλά ότι και οι υπολογιστές και ο εγκέφαλος είναι ικανοί να επεξεργάζονται πληροφορίες για µερικούς από τους ίδιους λόγους. Όπως αναφέραµε παραπάνω, η γνωσιακή επιστήµη είναι µία νέα επιστήµη που βρίσκεται ακόµη υπό διαµόρφωση. Υπάρχει µία πληθώρα ευρηµάτων και θεωριών που θέτουν ερωτήµατα ακόµα και για τις θεµελιώδεις προϋποθέσεις και έννοιες της Γνωσιακής Επιστήµης, όπως την έννοια της νοητικής αναπαράστασης, το ρόλο της προσοµοίωσης, τη φύση της διεπιστηµονικότητας και την θέση των νευροεπιστηµών. εν είναι δυνατόν στην παρούσα εργασία να ασχοληθούµε µε όλα αυτά τα ζητήµατα. Σκοπός µας εδώ είναι να σκιαγραφήσουµε το γενικό θεωρητικό πλαίσιο το οποίο καθοδηγεί την έρευνα στη γνωσιακή επιστήµη, βλέποντας το κυρίως από τη σκοπιά µιας ψυχολόγου, εξηγώντας τις συνθήκες µέσα από τις οποίες αναδύθηκε και τα προβλήµατα που προσπαθεί να λύσει. Πιο συγκεκριµένα θα σταθούµε σε τρεις µεγάλες περιόδους οι οποίες σηµατοδοτούν ποιοτικά διαφορετικές προσεγγίσεις στις προσπάθειες εξήγησης των νοητικών φαινοµένων. Πρώτα στη φιλοσοφική θεώρηση της νόησης που αρχίζει τουλάχιστον από την εποχή των Αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων έως το τέλος του 19ου αιώνα, όταν γεννιέται η πειραµατική ψυχολογία. Μετά θα περιγράψουµε µερικές από τις πιο σηµαντικές εµπειρικές προσπάθειες προσέγγισης των νοητικών φαινοµένων στο χώρο της ψυχολογίας. Τέλος, θα αναφερθούµε στη σηµερινή γνωσιακή επιστήµη, µε σκοπό όπως είπαµε παραπάνω, να σκιαγραφήσουµε το γενικό θεωρητικό πλαίσιο. Φιλοσοφικές Προσεγγίσεις των Νοητικών Φαινοµένων Οι Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι παρουσιάζουν τις πρώτες ορθολογικές αναλύσεις των νοητικών φαινοµένων που βασίζονται στη λογική ανάλυση και συστηµατική παρατήρηση. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι από τα π.χ. αναπτύσσουν διάφορες εξηγήσεις των νοητικών φαινοµένων που προκύπτουν από ένα µείγµα µεταφυσικών θεωριών και εµπειρικών 1 Βλέπε Steven Pinker (2000) How the Mind Works, καθώς επίσης και P. Johnson-Laird Computers and the Mind, Harvard University Press. 11

12 παρατηρήσεων. Μέχρι την εποχή αυτή τα νοητικά φαινόµενα θεωρούνται ως εκδηλώσεις κάποιου πνεύµατος, ορισµένες φορές θεϊκής προέλευσης, το οποίο είχε την κατοικία του στο σώµα. Η έννοια µιας ψυχής άυλης και ανεξάρτητης µέσα στο σώµα, η οποία ευθύνεται για τα νοητικά φαινόµενα, αποτελεί την πρώτη προσπάθεια εξήγησης των νοητικών φαινοµένων. Ο Πλάτωνας ( π.χ.) διατυπώνει µία δυϊστική ψυχολογία η οποία είναι απόλυτα συµβατή µε τη φιλοσοφική θεωρία των ιδεών. Σύµφωνα µε τη θεωρία των ιδεών, οι ιδέες παριστάνουν την ουσία των πραγµάτων, το πραγµατικό. Είναι και αποτελούν ένα αιώνιο και αµετάβλητο κόσµο πέραν του κόσµου της γένεσης και της φθοράς. Αντίστοιχα η ψυχή, και ιδιαίτερα η νόηση, είναι αιώνια και άφθαρτη και ικανή να κατανοήσει τον κόσµο των ιδεών, ενώ το σώµα είναι φθαρτό και χρησιµεύει µόνο ως όχηµα της ψυχής. Μέσω του σώµατος µπορούµε να κατανοήσουµε µόνο τον ορατό κόσµο των αισθήσεων που δεν είναι παρά το θολό είδωλο του αιώνιου κόσµου των ιδεών 2. Ο Αριστοτέλης ( π.χ.) προσπαθεί να γεφυρώσει το χάσµα σώµατος/ψυχής που άνοιξε ο Πλάτωνας. Θεωρεί το σώµα ως µία ύλη η οποία έχει την ικανότητα να κινείται από µόνη της, µια ικανότητα που της δίνει η ψυχή. Η ψυχή δεν µπορεί να υπάρχει χωρίς το σώµα αλλά και το σώµα δεν είναι παρά το όργανο της ψυχής. Στο έργο του Περί Ψυχής προσπαθεί να παρουσιάσει µια ολοκληρωµένη θεωρία για τις νοητικές λειτουργίες η οποία µάλιστα είναι εξελικτική. Σχηµατίζει την έννοια του οργανικού για να ξεχωρίσει τα έµψυχα από τα άψυχα και θεωρεί ότι υπάρχουν τρία είδη ψυχής: τα φυτά έχουν θρεπτική ψυχή που τους εξασφαλίζει τροφή για επιβίωση ενώ τα ζώα έχουν αισθητική ψυχή η οποία τους δίδει πληροφορίες για το περιβάλλον. Τέλος, ο άνθρωπος έχει εκτός της θρεπτικής και αισθητικής ψυχής και ψυχή νοητική που του παρέχει γνώσεις λογικές και ορθολογικές. Από τον Αριστοτέλη έως την εποχή της Αναγέννησης δεν υπάρχει ουσιαστικός επιστηµονικός προβληµατισµός γύρω από τα θέµατα της νόησης και γνώσης. Οι χριστιανοί συγγραφείς συγκεντρώνονται στην αναζήτηση της ουσίας της ψυχής, η οποία θεωρείται άυλη, ανεξάρτητη και αιώνια. Κατά τη Αναγέννηση (15ος-16ος αιώνας) εισάγεται ξανά η επιστηµονική αναζήτηση στα προβλήµατα της φύσης. Οι επιστηµονικές ανακαλύψεις των Κοπέρνικου, Γαλιλαίου, Νεύτωνα, και οι συµβολές τους στην ανάπτυξη της αστρονοµίας και 2 Βλέπε στην Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας των Ε. Τσίλλερ και Β. Νέστλε, µετάφραση Χ. Θεοδωρίδη. 12

13 της φυσικής δηµιουργούν νέες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της µελέτης του ανθρώπου φαινοµένων που φαίνονται στο έργο του René Descartes ( ). Επηρεασµένος από τη νέα επιστήµη, τη Μηχανική, ο René Descartes υποστηρίζει ότι µπορεί να περιγράψει την συµπεριφορά των ζώων και ένα µεγάλο µέρος της συµπεριφοράς των ανθρώπων ως το αποτέλεσµα µηχανιστικών διαδικασιών. Στο βιβλίο του L Homme περιγράφει µε λεπτοµέρεια τις εσωτερικές λειτουργίες του ανθρώπου-µηχανή, µία επαναστατική προσέγγιση για την εποχή του. Αν όµως το σώµα είναι υλικό και λειτουργεί ως ένα αυτόµατο, µια µηχανή, που προσδιορίζεται από τις ιδιότητες των υλικών όντων, τι είναι τότε η ψυχή; Ως Χριστιανός ο Descartes δεν µπορούσε να δώσει µία µηχανιστική εξήγηση της ψυχής. O Descartes επανεξετάζει τις σχέσεις σώµατος και ψυχής διατυπώνοντας ένα ακραίο δυϊσµό. Αρχίζοντας από τη διατύπωση ότι δεν µπορεί να εµπιστεύεται τις αισθήσεις του και ότι το µόνο για το οποίο µπορεί να είναι σίγουρος είναι το ότι σκέφτεται, ο Descartes καταλήγει στο συµπέρασµα ότι η σκέψη δεν έχει ανάγκη υλικής υπόστασης. Για τον Descartes υπάρχουν δύο κόσµοι: ο αντικειµενικός, µηχανιστικός, υλικός κόσµος και ο υποκειµενικός κόσµος της ανθρώπινης σκέψης και συνείδησης που µπορεί να γίνει γνωστός µόνο µέσω της εσωτερικής εξέτασης. Ο Daniel Dennett 3 ονοµάζει το µοντέλο του νου του Descartes Καρτεσιακό Θέατρο διότι ο Descartes θεωρούσε ότι η ενσυνείδητη εµπειρία είναι σαν ένα θέατρο, µια φωτογραφία του κόσµου, την οποία ο εαυτός µπορεί να εξετάσει µέσω της ενδοσκόπησης. Εσωτερικεύοντας την εµπειρία και µετατρέποντάς την σε ένα αντικείµενο που µπορεί να παρατηρηθεί, ο Descartes βάζει τις βάσεις για µια ψυχολογία της συνείδησης (βλ. Leahley, 2000). Ο ακραίος δυϊσµός του Descartes, η διατύπωση µίας µηχανιστικής θεώρησης του σώµατος και η άποψη ότι η ψυχή είναι κάτι µη-υλικό, που δεν καταλαµβάνει χώρο, βάζουν τις βάσεις του προβλήµατος της σχέσης σώµατος/νου-εγκεφάλου/ψυχής µε το οποίο έχει ασχοληθεί η φιλοσοφία του νου από τότε. Σε αντίθεση µε τον Descartes οι βρετανοί εµπειριστές του 17 ου και 18 ου αιώνα (ανάµεσά τους οι John Locke, George Berkeley και David Hume) τονίζουν τη σηµασία της εµπειρίας που 3 D. Dennet (1993). Consciousness Explained. Boston: Little Brown. 13

14 έρχεται µέσω των αισθήσεων ως πηγή γνώσεων. Οι πληροφορίες που έρχονται µέσα από τις αισθήσεις είναι τα βασικά δεδοµένα όλης της γνώσης. Οι ψυχολογικές ιδέες του Locke διατυπώνονται στο βιβλίο του An Essay Concerning Human Understanding (1690). Ο Locke θεωρεί ότι ο άνθρωπος κατά τη γέννησή του είναι ένας άγραφος χάρτης. Οι ιδέες αποτυπώνονται στον ανθρώπινο εγκέφαλο µέσω των αισθητηρίων οργάνων και δίνουν περιεχόµενο στην ψυχή. Τα νοητικά φαινόµενα έχουν υλική βάση και άρα µπορούν να αποτελέσουν το αντικείµενο επιστηµονικής διερεύνησης. Κεντρικό ρόλο στη φιλοσοφία του Locke παίζει η έννοια της ιδέας που δεν είναι τίποτα άλλο από µία µορφή νοητικής αναπαράστασης, των αντικειµένων. Παρόλο που ο Locke τονίζει τη σηµασία της εµπειρίας στη γένεση των ιδεών, είναι σύµφωνος µε τον Descartes στη θεώρηση των ιδεών ως ένα είδος εσωτερικής εµπειρίας ή αναπαράστασης η οποία µπορεί να γίνει αντικείµενο εξέτασης και αναστοχασµού 4. Η έµφαση που δίνουν οι βρετανοί εµπειριστές στη σηµασία των αισθήσεων και στη µελέτη της λειτουργίας τους, βάζουν τις βάσεις µιας εµπειρικά βασιζόµενης ψυχολογίας ανεξάρτητη από τη φιλοσοφία. Από τους πιο σηµαντικούς υποστηρικτές της ιδέας ότι η ψυχολογία µπορεί να γίνει µια ανεξάρτητη, εµπειρική επιστήµη ήταν ο John Stuart Mill ( ), γιος του πολιτικού και φιλοσόφου James Mill. O J. S. Mill θεωρούσε ότι οι σκέψεις, τα αισθήµατα και οι πράξεις έχουν αίτια και ακολουθούν νόµους, οι οποίοι είναι δυνατόν να ανακαλυφθούν και εποµένως µπορούν να αποτελέσουν αντικείµενο επιστηµονικής µελέτης. Ο J.S.Mill υποστηρίζει πως οι κύριοι νόµοι του νου είναι οι νόµοι του συνειρµού των ιδεών όπως τους είχε περιγράψει ο David Hume. Σύµφωνα µε τους νόµους αυτούς, ο νους λειτουργεί µε τέτοιο τρόπο ώστε να παράγει ιδέες που αναπαριστούν τα αντικείµενα της αντίληψης. Οι ιδέες λειτουργούν µε βάση το νόµο της σύνδεσης (σύµφωνα µε τον οποίο η ταυτόχρονη παρουσίαση δυο ερεθισµάτων µας οδηγεί να σκεπτόµαστε το ένα από αυτά, κάθε φορά που παρουσιάζεται το άλλο), και το νόµο της ισχύος ενός ερεθίσµατος (η ισχύς ενός ερεθίσµατος είναι σχετική µε τη συχνότητα της παρουσίασής του). Ο J.S.Mill ήταν ο πρώτος που πρότεινε την αναλογία της ψυχολογίας µε την χηµεία, δηλαδή την ιδέα ότι η ψυχολογία είναι η επιστήµη που πρέπει να ανακαλύψει τους νόµους της νοητικής χηµείας, της νοητικής σύνδεσης ατοµικών στοιχείων σε σύνολα, µια ιδέα που είχε µεγάλη επίδραση τόσο στον Wilhem Wundt όσο και στους ψυχολόγους της µορφής (Leahley, 2000). 4 Βλέπε, τη σχετική συζήτηση στο βιβλίο του Thomas Hardy Leahley (2000), A History of Psychology. 14

15 Ο John Stuart Mill µαζί µε τους Alexander Bain 5 και Herbert Spencer, πίστευαν ότι η ψυχολογία έχει τη θέση της ανάµεσα στις πειραµατικές επιστήµες και όχι στη στοχαστική φιλοσοφία. εν θεωρούνται ως ιδρυτές της ψυχολογίας γιατί δεν ασχολήθηκαν οι ίδιοι µε ψυχολογικές έρευνες, ούτε φρόντισαν να ιδρύσουν εργαστήρια ψυχολογίας όπως έκανε ο Wilhem Wundt. Εν τω µεταξύ έχουµε σηµαντικές ανακαλύψεις στο χώρο της φυσιολογίας οι οποίες προωθούν την ανάπτυξη του ψυχολογικού υλισµού και µονισµού. Κατά το τέλος του 18 ου και τις αρχές του 19 ου αιώνα, φυσιολόγοι όπως ο Luigi Galvagni, ο Joannes Muller, ο Herman van Helmholtz και ο Gustav Fechner, ανακαλύπτουν, ανάµεσα σ άλλα, ότι η νευρική µεταβίβαση πληροφοριών έχει τη µορφή ενός ηλεκτρικού σήµατος, µιας ηλεκτρικής ώσης. Η ανακάλυψη της ηλεκτρικής φύσης των αλληλεπιδράσεων ανάµεσα στους νευρώνες, αφαιρεί το µυστήριο από το σύστηµα του Descartes και την αναγκαιότητα των πνευµάτων της ψυχής για την ενοποίηση των αισθητικών ερεθισµάτων και την κίνηση των µυών, και δείχνει ότι µπορεί να είναι δυνατή µια αντικειµενική περιγραφή των περιεχοµένων του ανθρώπινου νου. Οι φυσιολόγοι αναπτύσσουν πειράµατα για να µελετήσουν καλύτερα τις λειτουργίες του νευρικού συστήµατος. Μερικά από τα πειράµατα αυτά αφορούν στη λειτουργία των αισθητηρίων οργάνων. Σηµαντικές είναι οι ανακαλύψεις των Weber, Muller, Helmholtz και Fechner οι οποίοι διατυπώνουν θεωρίες για τις λειτουργίες των αισθήσεων όπως αυτές της µόλις αντιληπτής διαφοράς (Weber) και της τριχρωµατικής θεωρίας της αντίληψης των χρωµάτων (Helmholtz). Ο Helmholtz χρησιµοποιεί το µέτρο της χρονικής αντίδρασης για να µετρήσει την ταχύτητα των νευρικών ώσεων, δείχνοντας ότι αισθητήριες λειτουργίες όπως αυτές της ακοής και όρασης µπορούν να µελετηθούν µε πειραµατικές µεθόδους και να εκφραστούν ποσοτικά (βλ. Gardner, 1987). Τα Νοητικά Φαινόµενα στα Πλαίσια της Αναδυόµενης Επιστήµης της Ψυχολογίας Ο Wilhem Wundt ( ) θεωρείται ιδρυτής της ψυχολογίας διότι έκανε δυνατή την αναγνώριση της ψυχολογίας ως µίας ανεξάρτητης επιστήµης και διότι ίδρυσε το πρώτο εργαστήριο Ψυχολογίας στο Παν/µιο της Λειψίας το 1879 καθιερώνοντας µε τον τρόπο αυτό 5 Ιδρυτής το 1874 του περιοδικού MIND, το οποίο συνεχίζει να εκδίδεται και αντιπροσωπεύει το χώρο της φιλοσοφικής ψυχολογίας. 15

16 την ψυχολογία ως µια πειραµατική επιστήµη της νόησης. Ο Wundt σπούδασε Ιατρική και έλαβε το διδακτορικό του στην πειραµατική φυσιολογία στο Πανεπιστήµιο της Χαϊδελβέργης. Αργότερα έγινε βοηθός του νευροφυσιολόγου Herman von Helmoltz, ο οποίος όπως αναφέραµε παραπάνω, είχε καταφέρει να µετρήσει την ταχύτητα των νευρικών ώσεων, καταρρίπτοντας την πεποίθηση ότι νοητικά φαινόµενα δεν µπορούν να γίνουν αντικείµενο επιστηµονικής µελέτης. Ο Wundt όµως πίστευε ότι πέρα από το επίπεδο της νευροφυσιολογίας υπάρχει ένα άλλο επίπεδο, αυτό της συνειδητής ψυχολογικής εµπειρίας το οποίο αποτελεί το αντικείµενο µελέτης της ανεξάρτητης επιστήµης της ψυχολογίας. Επιχειρηµατολόγησε έναντι του αναγωγικού υλισµού διότι πίστευε ότι τα νοητικά φαινόµενα έχουν τα αίτια τους όχι µόνο στις φυσιολογικές λειτουργίες του εγκεφάλου, αλλά και σε κίνητρα και επιθυµίες που δεν πρέπει να συγχέονται µε τα βιολογικά ένστικτα και τις αντανακλαστικές αντιδράσεις (Gardner, 1987). Στο βιβλίο του Principles of Physiological Psychology (1973) ο Wundt προσπάθησε να ορίσει στο χώρο µελέτης της νέας επιστήµης της φυσιολογικής ή πειραµατικής ψυχολογίας ως εξής: "Πρώτον για να διερευνήσουµε αυτές τις διαδικασίες της ζωής (συνείδηση) που στέκονται στο µέσο ανάµεσα στην εξωτερική και την εσωτερική εµπειρία, και δεύτερον για να ρίξουµε φως πάνω στην ολότητα των διαδικασιών της ζωής απαιτείται η ταυτόχρονη εφαρµογή και των δύο µεθόδων παρατήρησης, η εξωτερική και εσωτερική. Με αυτό τον τρόπο ίσως να έχουµε µια συνολική κατανόηση της ανθρώπινης ύπαρξης. [Αυτή η νέα επιστήµη] αρχίζει µε τις φυσιολογικές διαδικασίες και προσπαθεί να δείξει πως αυτές επηρεάζουν τον τοµέα της εσωτερικής παρατήρησης... Ο όρος φυσιολογική ψυχολογία υποδεικνύει την ψυχολογία ως το πραγµατικό υποκείµενο της επιστήµης µας Εάν κάποιος θέλει να δώσει έµφαση στα µεθοδολογικά χαρακτηριστικά, τότε η επιστήµη µας µπορεί να ονοµαστεί πειραµατική ψυχολογία για να διακριθεί από τη συνηθισµένη επιστήµη του νου που βασίζεται απολύτως στην ενδοσκόπηση". (σελ., , Αναφορά από τον Leahley, 2000, σελ., ). O T.H. Leahley στο βιβλίο του History of Psychology υποστηρίζει ότι µε τα παραπάνω ο Wundt µετέτρεψε το φιλοσοφικό πρόγραµµα των Descartes και Locke σε µια εµπειρική επιστήµη. Ο Wundt λοιπόν πίστευε πως η συνειδητή εµπειρία, που είναι το αντικείµενο µελέτης της ψυχολογίας, είναι η άµεση και όχι έµµεση εµπειρία του κόσµου. Π.χ η ψυχολογική εµπειρία ενός λουλουδιού είναι αυτή του χρώµατός του, της οσµής του, της αφής του, του µεγέθους 16

17 του και του σχήµατός του. Έµµεσες πληροφορίες για το λουλούδι και τα άλλα φυσικά αντικείµενα µπορούν να µας τις δώσουν η φυσική και η χηµεία αλλά όχι η ψυχολογία. Η ψυχολογία είναι η επιστήµη που µελετά τη συνειδητή εµπειρία, προσπαθεί να την αναλύσει στα επιµέρους στοιχεία της και να βρει τους νόµους που καθορίζουν τη δηµιουργία σύνθετων νοητικών καταστάσεων όπως η φυσική και η χηµεία αναλύουν τον φυσικό κόσµο στα επιµέρους στοιχεία του και προσπαθούν να κατανοήσουν τους νόµους της σύνθεσή του. Το όλο πειραµατικό πρόγραµµα που ανέπτυξε σκοπό είχε να δηµιουργήσει σε υποκείµενα ειδικές ενσυνείδητες καταστάσεις τις οποίες καλούνταν να αναλύσουν σε επιµέρους εξειδικευµένα αισθήµατα χρησιµοποιώντας τη µέθοδο της ενδοσκόπησης. Η ενδοσκόπηση έπρεπε να γίνεται σύµφωνα µε ορισµένους αυστηρούς κανόνες όπως π.χ. σε πειραµατικές συνθήκες οι οποίες να επιτρέπουν τις ελεγχόµενες µεταβολές ερεθισµάτων, έτσι ώστε να µπορεί να διαπιστωθεί αν αυτές προκαλούν αντίστοιχες συστηµατικές µεταβολές της εµπειρίας του ατόµου. Η θέση του Wundt ότι η συνείδηση είναι κάτι σαν µια πολύπλοκη ουσία που µπορεί να αναλυθεί σε επιµέρους απλές ενότητες δεν έµεινε χωρίς κριτική. Ο Αµερικανός ψυχολόγος William James στο βιβλίο του Principles of Psychology λέει ότι η δοµιστική προσέγγιση του Wundt είναι ανάλογη του να προσπαθούµε να κατανοήσουµε την κατασκευή ενός σπιτιού εξετάζοντας τα τούβλα από τα οποία κτίστηκε. Ο William James ήθελε να προσεγγίσει τη συνείδηση ως µια λειτουργία του γνωστικού συστήµατος, µια προσέγγιση που είναι πιο συµβατή και µε τις σηµερινές απόψεις της γνωστικής ψυχολογίας και της γνωσιακής επιστήµης. Μια άλλη, επίσης διαφορετική προσέγγιση των θεµάτων που αφορούν στη συνείδηση ήταν αυτή του Sigmud Freud. O Freud ανακάλυψε ότι ορισµένες φορές οι άνθρωποι δεν έχουν συνειδητή πρόσβαση σε ορισµένες µνήµες και επιθυµίες οι οποίες όµως συνεχίζουν να επηρεάζουν τις πράξεις τους. Ο Freud πίστευε ότι οι ασυνείδητες επιθυµίες είναι ένα βασικό αίτιο της ψυχικής ασθένειας και ανέπτυξε την ψυχανάλυση που σκοπό έχει να κάνει τις ασυνείδητες επιθυµίες και µνήµες συνειδητές. Το πρόγραµµα του Wundt όµως απέτυχε για δύο διαφορετικούς λόγους. Κατ' αρχήν η ενδοσκόπηση δεν µπόρεσε να παραγάγει αξιόπιστα αποτελέσµατα. Ο αριθµός των υποτιθέµενων αισθήσεων που αποτελούν µέρος µιας συνειδητής εµπειρίας µπορούσε να 17

18 αλλάζει από άτοµο σε άτοµο και από εργαστήριο σε εργαστήριο. Ο Boring αναφέρει ότι το εργαστήριο του Tichener ανακάλυψε 44,435 ειδικές αισθήσεις ενώ το εργαστήριο του Kulpe είχε ανακαλύψει 12,000 ειδικές αισθήσεις! 6 Αυτές οι διαφορές φαίνεται ότι οφείλονταν στους διαφορετικούς τρόπους µε τους οποίους τα υποκείµενα είχαν διδαχθεί να χρησιµοποιούν τη µέθοδο της ενδοσκόπησης. Είναι, όµως, ενδεικτικά της δυσκολίας που υπάρχει στην αξιόπιστη χρήση µιας µεθοδολογίας που βασίζεται στην ανάλυση της ιδιωτικής, υποκειµενικής εµπειρίας. Η µεθοδολογία αυτή κατέστη ιδιαίτερα προβληµατική καθώς άρχισε να αναπτύσσεται ο θετικισµός απαντώντας στην ολοένα αυξανόµενη επιθυµία των ψυχολόγων να προσεγγίσουν τα ψυχολογικά φαινόµενα µε τρόπους που να βασίζονται σε αντικειµενικά και µετρήσιµα δεδοµένα. Η επιθυµία αυτή οδήγησε τελικά στον συµπεριφορισµό ο οποίος απέκλεισε τη µελέτη της συνείδησης από την ψυχολογία. Συµπεριφορισµός (Behaviorism) είναι το θεωρητικό/επεξηγηµατικό πλαίσιο το οποίο αναπτύχθηκε στην Ψυχολογία από τον John Watson ( ) και το οποίο έχει τις βάσεις του στο πειραµατικό έργο του Αµερικανού ψυχολόγου Edward Lee Thorndike ( ) και του Ρώσου φυσιολόγου Ivan Pavlov ( ). Ο συµπεριφορισµός έφτασε στο αποκορύφωµά του στο έργο των Clark Hull ( ) και B.F. Skinner ( ). Η βασική θέση του συµπεριφορισµού είναι ότι η ψυχολογία πρέπει να ασχοληθεί µόνο µε τη µελέτη της παρατηρήσιµης συµπεριφοράς και όχι της συνειδητής εµπειρίας, όπως υποστήριζε ο Wundt, ή των νοητικών καταστάσεων γενικότερα. Μέσα στο κλίµα του θετικισµού που επικρατούσε στις αρχές του 20ου αιώνα φαινόταν ξεκάθαρο για τους ψυχολόγους που επιθυµούσαν να αναπτύξουν µια αντικειµενική επιστήµη της ψυχολογίας ότι οι υποκειµενικές µέθοδοι της ενδοσκόπησης δεν είχαν θέση και ότι αντικείµενο της ψυχολογίας έπρεπε να είναι η µελέτη και εξήγηση της παρατηρήσιµης συµπεριφοράς. Ο συµπεριφορισµός αλλάζει τον ορισµό της ψυχολογίας, και το αντικείµενο µελέτης της από τα νοητικά φαινόµενα και τη συνειδητή εµπειρία στην παρατηρήσιµη συµπεριφορά. Για το συµπεριφοριστή, η συµπεριφορά είναι αντιδράσεις (Α) σε ερεθίσµατα (Ε). Η ιδέα αυτή έχει τις βάσεις της στην θεωρία του συνειρµού των ιδεών σύµφωνα µε την οποία η µάθηση είναι αποτέλεσµα της σύνδεσης ανάµεσα σε ερεθίσµατα και σε ιδέες ή ανάµεσα σε ιδέες µε άλλες 6 Boring (1950). A History of Experimental Psychology. 18

19 ιδέες. Η θεωρία του συνειρµού των ιδεών άρχισε µε τον Αριστοτέλη και αναπτύχθηκε στο έργο των βρετανών εµπειριστών. Η θεωρία υποστηρίζει πως ο νους είναι ένας άγραφος χάρτης πάνω στον οποίο σχηµατίζονται ιδέες µέσω της αισθητηριακής εµπειρίας. Οι ιδέες είναι αρχικά απλές, γίνονται όµως πιο πολύπλοκες µέσω της συνειρµικής διαδικασίας. Στο συµπεριφορισµό δεν θεωρείται ότι συνδέονται ιδέες µε άλλες ιδέες αλλά µυϊκές αντιδράσεις µε εξωτερικά ερεθίσµατα. Ένας σηµαντικός µηχανισµός σύνδεσης των αντιδράσεων µε τα ερεθίσµατα είναι ο νόµος του αποτελέσµατος ή της ενίσχυσης. Ο νόµος της ενίσχυσης υποστηρίζει ότι η συµπεριφορά η οποία ενισχύεται αυξάνεται. Ο συµπεριφορισµός ήταν το κυρίαρχο πλαίσιο στην ψυχολογία έως τα µέσα περίπου του Σταδιακά όµως όλο και περισσότεροι ψυχολόγοι άρχισαν να αµφισβητούν τον αποκλεισµό των νοητικών διαδικασιών από την µελέτη της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Η αµφισβήτηση αυξήθηκε καθώς άρχισε να γίνεται φανερό πως ο νόµος του αποτελέσµατος και η αρχή της ενίσχυσης δεν µπορούσαν να εξηγήσουν σηµαντικές πτυχές της συµπεριφοράς των ζώων, πόσο µάλιστα της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Για παράδειγµα, ήδη από το 1930 πειράµατα του Tolman και των συνεργατών του είχαν δείξει πως ποντίκια που είχαν εξερευνήσει ένα λαβύρινθο χωρίς να ενισχυθούν, µάθαιναν ωστόσο να βρίσκουν την τροφή που αργότερα τοποθετούσε ο πειραµατιστής στο λαβύρινθο πιο γρήγορα από ό,τι µια οµάδα ελέγχου που δεν είχε αυτή την προηγούµενη εµπειρία. Όχι µόνο τα ποντίκια µπορούσαν να µάθουν δίχως ενίσχυση, αλλά µπορούσαν επίσης να µάθουν και χωρίς να παραγάγουν την απαιτούµενη αντίδραση. Πιο συγκεκριµένα, ποντίκια που εξερευνούσαν ένα λαβύρινθο όχι µε το να τρέχουν µέσα σε αυτόν αλλά χρησιµοποιώντας κάποιο µεταφορικό µέσο, όπως ένα καροτσάκι, µάθαιναν εντούτοις να βρίσκουν την τροφή που ο πειραµατιστής αργότερα τοποθετούσε µέσα στο λαβύρινθο πιο γρήγορα από µια οµάδα ελέγχου. Αργότερα άλλα πειράµατα από τον γνωστό ψυχολόγο Harlow, έδειξαν πως χιµπατζήδες µπορούσαν να µάθουν να λύνουν πολύπλοκα προβλήµατα (π.χ. να ανοίγουν κλειδαριές) χωρίς καµία ιδιαίτερη ενίσχυση εκτός της ευχαρίστησης που έβρισκαν στις δραστηριότητες αυτές (Harlow, 1950). ιάφοροι συµπεριφοριστές και ιδίως ο Clark Hull προσπάθησαν να εξηγήσουν µερικά από τα παραπάνω ευρήµατα µέσα στα πλαίσια της συµπεριφοριστικής θεωρίας αλλά οι εξηγήσεις τους έγιναν όλο και πιο πολύπλοκες και ανεπαρκείς. Ο Rey (1997) στο βιβλίο του Contemporary Philosophy of Mind λέει: "Πράγµατι οι προσπάθειες των µπηχαβιοριστών να εξηγήσουν τις εξαιρέσεις στο νόµο του αποτελέσµατος άρχιζαν να µοιάζουν µε τις προσπάθειες 19

20 των Πτολεµαικών να εξηγήσουν την κίνηση των ουρανίων σωµάτων, µια προσπάθεια που τελικά απέβη µάταιη καθώς µια πιο κοµψή ηλιοκεντρική θεωρία - και στην περίπτωση του νου, µια αναπαραστασιακή θεωρία - εµφανίστηκε" (σελ. 105). Τέλος, ο µηχανισµός της ενίσχυσης κατάντησε να χρησιµοποιείται χωρίς επεξηγηµατική αξία, για να καλύψει τη χρήση όρων όπως "θέλω", "µ' αρέσει", "επιθυµώ" κλπ. Ο Chomsky παρατήρησε σε σχέση µε το έργο του Skinner, ότι σε πολλές περιπτώσεις ο όρος ενίσχυση (reinforcement) χρησιµοποιούνταν χωρίς ουσιαστική σηµασία, όπως π.χ. στην πρόταση "Ο Γιάννης βρίσκει ενισχυτικό να διαβάζει βιβλία", αντί της πρότασης "Του Γιάννη του αρέσει να διαβάζει βιβλία" (1959, σελ. 558). Ιδιαίτερα σηµαντική στη γένεση της γνωσιακής επιστήµης ήταν η συµβολή του γλωσσολόγου Noam Chomsky, όχι µόνο για την κριτική που άσκησε στον συµπεριφορισµό και ιδιαίτερα την κριτική του βιβλίου του Skinner Verbal Behavior 7, αλλά γιατί το είδος των επιχειρηµάτων που προέβαλε έθεσαν σηµαντικά προβλήµατα για οποιαδήποτε θεωρία της ανθρώπινης συµπεριφοράς που δεν συµπεριελάµβανε στο επεξηγηµατικό της πλαίσιο τον ανθρώπινο νου. Ο Chomsky (1957, 1965, 1972) τόνισε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν σαφή γνώση της ορθότητας του συντακτικού των προτάσεων της µητρικής τους γλώσσας. Για παράδειγµα, οι περισσότεροι οµιλητές της Αγγλικής γλώσσας καταλαβαίνουν ότι οι προτάσεις (1), (2) και (3) είναι συντακτικά σωστές αλλά η (4) όχι. (1) I asked what time it is (2) I asked the time (3) I wondered what time it is (4) *I wondered the time Η εκµάθηση του συντακτικού και της γραµµατικής της µητρικής γλώσσας λαµβάνει χώρα δίχως ιδιαίτερη διδασκαλία και δίχως ιδιαίτερη ενίσχυση. Μάλιστα, διάφορες έρευνες έχουν δείξει πως οι γονείς συνήθως δεν δίνουν σηµασία στο αν τα µικρά παιδιά τους χρησιµοποιούν 7 Noam Chomsky (1959). A Review of B.F. Skinner s «Verbal Behavior» Language, 35, pp , το οποίο επίσης έχει δηµοσιευθεί στο βιβλίο των J.A. Fodor & J.J. Katz (Eds). The Structure of Language: Readings in the Philosophy of Language, pp , Enlewood Clifts, N.J. Prentice-Hall. 20

21 γραµµατικά και συντακτικά σωστές προτάσεις, παρόλο που τα διορθώνουν στις περιπτώσεις που δεν εκφράζουν το σωστό νόηµα. Άλλες έρευνες έχουν δείξει πως παιδιά ηλικίας 4-5 ετών µπορούν µε ευκολία να σχηµατίσουν τον πληθυντικό αριθµό ή τον αόριστο ψευδολέξεων που ακούν για πρώτη φορά, αποδεικνύοντας µε τον τρόπο αυτό την αδυναµία των συµπεριφοριστικών θεωριών να εξηγήσουν την εκµάθηση της γλώσσας µέσα από µηχανισµούς όπως η ενίσχυση και η µίµηση (Berko, 1958). Αντίθετα µε τους συµπεριφοριστές που έδιναν σηµασία στην πρόβλεψη και τον έλεγχο της γλωσσικής συµπεριφοράς ο Chomsky τόνισε τη σηµασία της γλωσσικής ικανότητας. Υποστήριξε ότι η ανθρώπινη γλωσσική ικανότητα, δεν εκφράζεται πάντα µέσω της γλωσσικής συµπεριφοράς λόγω περιορισµών του ανθρώπινου γνωστικού συστήµατος. Οι άνθρωποι πολλές φορές κάνουν γραµµατικά λάθη στον προφορικό λόγο που δεν θα έκαναν όταν έγραφαν. Επίσης, ενώ είναι δυνατό οι συντακτικοί κανόνες της γλώσσας να εκφράσουν ένα απεριόριστο αριθµό προτάσεων, αυτό δεν είναι δυνατόν να γίνει στην πραγµατικότητα λόγω των περιορισµών της ανθρώπινης µνηµονικής ικανότητας. Για τον Chomsky µια θεωρία για τη γλώσσα πρέπει να λαµβάνει υπόψη της το γεγονός ότι η γλώσσα βασίζεται σε κανόνες. Αν η γλώσσα είναι ένα σύστηµα που κυβερνάται από κανόνες, τότε η γλωσσολογία δεν µπορεί να είναι απλώς περιγραφική αλλά θα πρέπει να ανακαλύψει τους γενικούς κανόνες που έχει εσωτερικεύσει ο οµιλητής και που χρησιµοποιεί για να παραγάγει συντακτικά σωστές προτάσεις. Επιπλέον, ο Chomsky τόνισε ότι οι συντακτικοί κανόνες της γλώσσας (όπως και οι φωνολογικοί) είναι παραγωγικοί, δηλαδή αποτελούνται από ένα περιορισµένο αριθµό κανόνων που όµως είναι ικανοί να σχηµατίσουν ένα απεριόριστο αριθµό καινούργιων προτάσεων. Όπως αναφέραµε και παραπάνω, δεν είναι οι συντακτικοί κανόνες που βάζουν όρια στο µέγεθος µιας πρότασης αλλά η περιορισµένη µνήµη και ικανότητα του ανθρώπου να επεξεργάζεται ταυτόχρονα µόνο ένα ορισµένο αριθµό από πληροφορίες. Γι αυτό ο Chomsky κατέληξε στο συµπέρασµα πως η γραµµατική µιας γλώσσας πρέπει να είναι παραγωγική, όπως µια µαθηµατική θεωρία είναι παραγωγική. ηλαδή να περιέχει ένα περιορισµένο αριθµό κανόνων που όµως είναι ικανός να παραγάγει ένα απεριόριστο αριθµό προτάσεων. Ο Chomsky (1957, 1965) προχώρησε στο να προτείνει µια τέτοια µετασχηµατιστική γραµµατική. 21

22 Η δουλειά του Chomsky στην γλωσσολογία είχε µεγάλη επίδραση στην ψυχολογία, στην οποία µεταφέρθηκε µέσω του Αµερικανού ψυχολόγου George Miller. Ο George Miller επιχείρησε να διερευνήσει την ψυχολογική πραγµατικότητα της µετασχηµατιστικής γραµµατικής του Chomsky (βλ. Βοσνιάδου, 2001), βάζοντας έτσι τις βάσεις για τη δηµιουργία του κλάδου της ψυχογλωσσολογίας. Από τότε η ψυχογλωσσολογία έγινε ένας σηµαντικός τοµέας έρευνας στην ψυχολογία που οδήγησε σε σηµαντικές ανακαλύψεις σχετικά µε την παραγωγή, την κατανόηση, και την ανάπτυξη του λόγου. Ο Chomsky είχε τέλος µια αρκετά µεγάλη επίδραση στην φιλοσοφία µέσω της σχέσης του µε τους φιλόσοφους Jerrold Katz και ιδίως τον Jerry Fodor, ο οποίος είναι ένας από τους θεµελιωτές της γνωσιακής επιστήµης. Στην Κεντρική Ευρώπη, ο συµπεριφορισµός δεν είχε βρει πολλούς οπαδούς και εκτός της ψυχανάλυσης αναπτύχθηκαν και άλλες θεωρίες για την εξήγηση των νοητικών λειτουργιών. Οι πιο γνωστές από αυτές είναι η ψυχολογία της µορφής (Gestalt), και η αναπτυξιακή ψυχολογία των Jean Piaget και L.S. Vygotsky. Οι θεωρητικές αυτές προσεγγίσεις έχουν τις βάσεις τους στις φιλοσοφικές απόψεις του Emannuel Kant ο οποίος υποστήριξε ότι οι έννοιες του χώρου και του χρόνου, της ποσότητας, της ποιότητας και των σχέσεων έχουν τις ρίζες τους στη φύση του ανθρώπινου νου και δεν µπορούν να αποσυντεθούν σε απλούστερα στοιχεία, όπως υποστήριζαν και ο Wundt και οι συµπεριφοριστές βασιζόµενοι στις απόψεις των βρετανών εµπειριστών. Η ψυχολογία της µορφής, ή µορφολογική ψυχολογία, έχει τις βάσεις της στις απόψεις των Max Wertheimer ( ), Wolfgang Kohler ( ) και του Kurt Koffka ( ). Ιδιαίτερα σηµαντικός ήταν ο ιδρυτής της κίνησης για µια ψυχολογία της µορφής, ο Max Wertheimer, ο οποίος διετέλεσε διευθυντής του Ινστιτούτου της Ψυχολογίας του Βερολίνου. Ο Wertheimer υποστήριξε πως οι ανώτερες νοητικές διεργασίες αποτελούνται κυρίως από Gestalten δηλ. σχηµατοποιηµένα σύνολα, και όχι από ακολουθίες απλών αισθητηριακών αντιλήψεων ή αντιδράσεων και διασυνδέσεις ανάµεσά τους όπως υποστήριζαν και ο Wundt και οι συµπεριφοριστές. Αντίθετα η διαδικασία απόκτησης γνώσεων συντελείται µέσω της σχηµατοποίησης των ερεθισµάτων σε σύνολα και αργότερα την αναδόµησή τους από ένα σύνολο σε άλλο. Οι ψυχολόγοι της µορφής είναι γνωστοί για τις προσπάθειες τους να ανακαλύψουν τις αντιληπτικές αρχές που διέπουν τον τρόπο µε τον οποίο τα αισθητηριακά ερεθίσµατα σχηµατοποιούνται σε αναγνωρίσιµα αντικείµενα. Ενδιαφέρον δείχνουν επίσης για τη λύση προβληµάτων, ιδιαίτερα σε χιµπατζήδες (W. Kohler, 22

23 The Mentality of Apes, 1921). Τα πειράµατα του Kohler µε χιµπατζήδες έδειξαν, σε αντίθεση µε αυτά των συµπεριφοριστών, ότι η λύση ενός προβλήµατος µπορεί να είναι το αποτέλεσµα µιας ξαφνικής έµπνευσης και όχι µιας µακράς πορείας δοκιµών και λαθών ή το αποτέλεσµα ενισχύσεων. Ένα από τα σηµαντικά ευρήµατα του Kohler ήταν ότι η µάθηση δεν εξαρτάται αποκλειστικά από τις ενισχύσεις που ακολουθούν τις αντιδράσεις. Οι χιµπατζήδες έπρεπε να λύσουν τα προβλήµατα που τους έδινε πριν να πάρουν την αµοιβή τους. Μια άλλη θεωρία για τις ανώτερες ψυχολογικές λειτουργίες αναπτύχθηκε από τον Ελβετό βιολόγο-ψυχολόγο Jean Piaget ( ). Το ερευνητικό πρόγραµµα που ξεκίνησε ο Piaget έχει πολλές οµοιότητες µε το ερευνητικό πρόγραµµα της γνωσιακής επιστήµης που αναπτύχθηκε αργότερα. Ο Piaget είχε φιλοσοφικούς προβληµατισµούς και ιδιαίτερο ενδιαφέρον για επιστηµολογικές ερωτήσεις σχετικά µε τη φύση της γνώσης και τους τρόπους απόκτησής της. Πίστευε ότι ο καλύτερος τρόπος να απαντηθούν τα ερωτήµατα αυτά ήταν µε ένα δυναµικό και αναπτυξιακό τρόπο µέσα από µια "γενετική επιστηµολογία". "Πράγµατι εάν όλη η γνώση είναι πάντα σε µια κατάσταση ανάπτυξης και αποτελείται από µια διαδικασία µετάβασης από τη µια κατάσταση σε µια άλλη πιο πλήρη και επαρκή τότε το πρόβληµα συνίσταται στο να γνωρίσει κανείς αυτή την ανάπτυξη και να την αναλύσει µε τη µεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια" (βλέπε "Ψυχολογία και Επιστηµολογία", Piaget). Ο Piaget έδωσε µεγάλη σηµασία στη διεπιστηµονική συνεργασία και υποστήριξε, ότι είναι αναγκαίο να υποθέσουµε ένα ψυχολογικό επίπεδο ανάλυσης διαφορετικό από αυτό της νευροφυσιολογίας, το επίπεδο της ψυχολογικής δοµής, για να εξηγήσουµε την ανθρώπινη συµπεριφορά. Ο Piaget επίσης πίστευε πως η ψυχολογία πρέπει να χρησιµοποιήσει την τυπική γλώσσα των µαθηµατικών και ασχολήθηκε ιδιαίτερα µε την ανάπτυξη ενός λογικο- µαθηµατικού µοντέλου για την περιγραφή της αναπτυσσόµενης σκέψης του ανθρώπου. Ο Piaget προσπάθησε να ανακαλύψει τις βασικές ψυχολογικές δοµές της σκέψης του ανθρώπου σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης. Στη διαδικασία αυτή επινόησε ευφυή πειράµατα και ανακάλυψε πτυχές της σκέψης των παιδιών που ήταν τελείως άγνωστες. εν µπόρεσε όµως να αναπτύξει µια µεθοδολογία που να µπορεί να οδηγήσει σε αξιόπιστα συµπεράσµατα για υποκείµενες δοµές από την παρατήρηση της εξωτερικής συµπεριφοράς. Τουναντίον, υποθέσεις σχετικά µε τις υποκείµενες δοµές αντλήθηκαν αρχικά από την ιστορία της ανάπτυξης των µαθηµατικών. Ο Piaget υποστήριξε ότι οι γνωστικές δοµές που αναπτύσσονται στον άνθρωπο αντιστοιχούν στους βασικούς τοµείς των µαθηµατικών: πρώτα 23

24 στην τοπολογία, µετά στην άλγεβρα των σχέσεων και µετά στην τυπική λογική. Υπάρχει µεγάλος κίνδυνος όµως οι υποτιθέµενες νοητικές δοµές να µην αντιστοιχούν σε τίποτα στο νου των παιδιών. Η θεωρία του Piaget έγινε αντικείµενο σοβαρής κριτικής µε κύριο θέµα την ερµηνεία των ερευνητικών του αποτελεσµάτων σε σχέση µε τις υποτιθέµενες υποκείµενες ψυχολογικές δοµές που ο Piaget υποστήριζε ότι είναι υπεύθυνες για την αποτυχία ή επιτυχία τους σε ορισµένα έργα. Πολλοί ερευνητές υποστήριζαν ότι τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας αποτυγχάνουν στα έργα του Piaget όχι διότι δεν έχουν ακόµα αποκτήσει τις δοµές των συγκεκριµένων λογικών ενεργειών που χαρακτηρίζουν τη σκέψη του παιδιού της σχολικής ηλικίας αλλά διότι δεν καταλαβαίνουν τη γλώσσα που χρησιµοποιούσε ο Piaget, ότι ερµήνευαν τις λανθάνουσες απαιτήσεις των έργων µε τρόπους διαφορετικούς από αυτούς που έχει κατά νου ο πειραµατιστής, ότι δεν θυµόντουσαν όλες τις απαιτούµενες πληροφορίες κ.ο.κ. Τέλος, σηµαντική είναι η προσφορά στην εξήγηση των νοητικών διεργασιών οι θεωρητικές απόψεις του Ρώσου ψυχολόγου L.S. Vygotsky 8, οι οποίες εξακολουθούν να έχουν πολλούς οπαδούς και σήµερα, διότι συνεισφέρουν στα ερωτήµατα της σύγχρονης ψυχολογίας. Ο Vygotsky συµφώνησε µε τους Ψυχολόγους της Μορφής ότι είναι λάθος να αναγάγουµε όλα τα νοητικά φαινόµενα στη σύνθεση απλών ιδεών ή αντιδράσεων, αλλά πίστευε ότι οι ψυχολόγοι της µορφής δεν είχαν καταφέρει να δώσουν επαρκείς εξηγήσεις των σύνθετων φαινοµένων που οι ίδιοι είχαν περιγράψει. Ο Vygotsky υποστήριζε ότι µια εξήγηση των ανώτερων ψυχολογικών λειτουργιών πρέπει να περιλαµβάνει α) τον προσδιορισµό των νευροφυσιολογικών µηχανισµών που είναι υπεύθυνοι για την κάθε λειτουργία, β) τη λεπτοµερή εξήγηση της αναπτυξιακής τους ιστορίας και γ) τους τρόπους µε τους οποίους ο πολιτισµός και το κοινωνικό πλαίσιο διαµορφώνει την ανθρώπινη συµπεριφορά και νόηση. εν τα κατάφερε φυσικά όλα αυτά, κατάφερε όµως να προσφέρει µια οξυδερκή ανάλυση των διαφόρων προβληµάτων που πρέπει να αντιµετωπιστούν από µια ψυχολογική θεωρία της νόησης. Η µεγαλύτερή του συνεισφορά βρίσκεται στην έµφαση που έδωσε στην κοινωνική προέλευση της γλώσσας, της σκέψης και της συνείδησης, και στις προτάσεις του ως προς τους πιθανούς µηχανισµούς µέσω των οποίων ο πολιτισµός µπορεί να γίνει µέρος της φύσης του κάθε ανθρώπου. 8 L.S. Vygotsky, Νους στην Κοινωνία, Gutenberg (1999). 24

25 Η Γνωσιακή Επιστήµη Η γνωσιακή επανάσταση και η γνωσιακή επιστήµη ήταν το επιστέγασµα µιας σειράς σηµαντικών αλλαγών σε έναν αριθµό συσχετιζόµενων επιστηµών. Στην ψυχολογία αυτές οι αλλαγές σηµατοδοτούνται από την εµφάνιση της θεωρίας της επεξεργασίας πληροφοριών από τους Colin Cherry και Donald Broadbent στη Μεγάλη Βρετανία καθώς και από τους George Miller και Jerome Bruner στις Ηνωµένες Πολιτείες. Επηρεασµένοι από τις έννοιες της θεωρίας της πληροφορίας που ανέπτυξαν οι Claude Shannon και Warren Weaver, οι Άγγλοι ψυχολόγοι Collin Cherry και Donald Broadbent κατασκεύασαν ένα µοντέλο της ανθρώπινης σκέψης ως µία διαδικασία επεξεργασίας πληροφοριών. Η διαδικασία αρχίζει µε εξωτερικές πληροφορίες οι οποίες µεταφέρονται µέσω των αισθητηρίων οργάνων στο γνωστικό σύστηµα το οποίο έχει καλά καθορισµένες ικανότητες επεξεργασίας πληροφοριών. Η θεωρία επεξεργασίας πληροφοριών βοήθησε τους Άγγλους ψυχολόγους να µελετήσουν τις διαδικασίες της αντίληψης, της µνήµης και της λύσης ορισµένων πρακτικών προβληµάτων, µε τα οποία είχαν ασχοληθεί κατά τη διάρκεια του εύτερου Παγκοσµίου Πολέµου, όπως π.χ. το πρόβληµα της αναγνώρισης των εχθρικών αεροπλάνων και της ερµηνείας εχθρικού κώδικα επικοινωνίας. Σύµφωνα µε το µοντέλο που ανέπτυξε ο Broadbent, οι πληροφορίες που έρχονται στο γνωστικό σύστηµα από µέσα από τα αισθητήρια όργανα περνούν σε µια βραχύχρονη αποθήκευση όπου φιλτράρονται επιλεκτικά πριν ενταχθούν σε ένα περιορισµένης χωρητικότητας αντιληπτικό σύστηµα (Broadbent, 1958). Το θέµα της περιορισµένης ικανότητας πρόσληψης και αποθήκευσης πληροφοριών έγινε αντικείµενο έρευνας από τον Αµερικανό ψυχολόγο George Miller. O Miller (1956) έδειξε ότι η ικανότητά µας να ανακαλούµε πληροφορίες, όπως και άλλες ικανότητες, π.χ. η ικανότητα να διακρίνουµε φωνήµατα και να υπολογίζουµε αριθµούς, είναι περιορισµένη στο επίπεδο περίπου των 7+2 στοιχείων. Όπως ο ίδιος αναφέρει: Φαίνεται να υπάρχει κάποιος περιορισµός που έχει χτιστεί µέσα µας είτε µέσω της µάθησης είτε από το σχεδιασµό του νευρικού µας συστήµατος, ένα όριο που διατηρεί τις ικανότητές µας µεταφοράς πληροφορίας, σε αυτό το µέγεθος. Επί τη βάσει των τρεχουσών ενδείξεων φαίνεται ασφαλές να πούµε ότι έχουµε µια περιορισµένη και µάλλον µικρή ικανότητα να εκτελούµε τα παραπάνω έργα, και ότι αυτή η ικανότητα δεν ποικίλλει σε µεγάλο βαθµό από το ένα αισθητηριακό σύστηµα στο άλλο. (Αναφορά από τον Gardner, 1987, σελ. 90). 25