ΑΞΙΟΛΟΓΗΗ ΣΟΤ ΥΟΛΙΚΟΤ ΔΓΥΔΙΡΙΓΙΟΤ ΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΣΗ Γ ΣΑΞΗ ΓΤΜΝΑΙΟΤ

Transcript

1 ΓΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΡΙΑΚΟ ΠΑΝΓΠΙΣΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΜΓΣΑΠΣΤΥΙΑΚΟ ΔΙΠΛΩΜΑ ΓΙΔΙΚΓΤΗ ΤΓΥΡΟΝΓ ΣΑΓΙ ΣΗ ΔΙΔΑΚΣΙΚΗ ΣΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΣΩΝ ΚΑΙ ΝΓΓ ΣΓΥΝΟΛΟΓΙΓ ΓΗΞΙΥΚΑΡΗΘΖ ΔΟΓΑΠΗΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΗ ΣΟΤ ΥΟΛΙΚΟΤ ΔΓΥΔΙΡΙΓΙΟΤ ΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΣΗ Γ ΣΑΞΗ ΓΤΜΝΑΙΟΤ Γξίδνπ Γέζπνηλα Δπηβιέπσλ θαζεγεηήο: Θπξηάθνο Αζαλαζίνπ Θαζεγεηήο ΡΔΑΞΖ ΔΘΞΑ Ηνχληνο 2011

2 ΓΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΡΙΑΚΟ ΠΑΝΓΠΙΣΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΜΓΣΑΠΣΤΥΙΑΚΟ ΔΙΠΛΩΜΑ ΓΙΔΙΚΓΤΗ ΤΓΥΡΟΝΓ ΣΑΓΙ ΣΗ ΔΙΔΑΚΣΙΚΗ ΣΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΣΩΝ ΚΑΙ ΝΓΓ ΣΓΥΝΟΛΟΓΙΓ ΓΗΞΙΥΚΑΡΗΘΖ ΔΟΓΑΠΗΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΗ ΣΟΤ ΥΟΛΙΚΟΤ ΔΓΥΔΙΡΙΓΙΟΤ ΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΣΗ Γ ΣΑΞΗ ΓΤΜΝΑΙΟΤ Γξίδνπ Γέζπνηλα Βηνιφγνο Α.Κ ΡΟΗΚΔΙΖΠ ΔΞΗΡΟΝΞΖ Κ. Αζαλαζίνπ, Θαζεγεηήο, ΡΔΑΞΖ ΔΘΞΑ (Δπηβιέπσλ) Ι. Παπαζηδέξε, Αλαπι. Θαζεγήηξηα, Ρνκέαο Βηνινγίαο Θπηηάξνπ & Βηνθπζηθήο, Ρκήκα Βηνινγίαο ΔΘΞΑ, Δ. Μαπξηθάθε, Ιέθηνξαο, Ξαηδαγσγηθφ Ρκήκα Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο, ΔΘΞΑ Ρνκέαο Βηνινγίαο Θπηηάξνπ & Βηνθπζηθήο, Ρκήκα Βηνινγίαο Ξαλ/κίνπ Αζελψλ

3 ΠΙΝΑΚΑ ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΧΝ ΔΤΥΑΡΙΣΙΔ... V ΠΔΡΙΛΗΦΗ... 1 ΔΙΑΓΧΓΗ... 2 ΚΟΠΟ ΣΗ ΔΡΔΤΝΑ... 3 ΜΔΡΟ ΠΡΧΣΟ: ΣΟ ΘΔΧΡΗΣΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ... 5 Κεθάιαην 1: ΣΟ ΥΟΛΙΚΟ ΔΓΥΔΙΡΙΓΙΟ Γεληθά Ν ξφινο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ Ιεηηνπξγίεο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ Ξαξνπζίαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζην καζεηή Θαζνδήγεζε ηεο δηδαζθαιίαο Γξαζηεξηνπνίεζε ησλ θηλήηξσλ κάζεζεο Γηαθνξνπνίεζε ηεο ζρνιηθήο εξγαζίαο Δκπέδσζε θαη αμηνιφγεζε Θνηλσληθνπνίεζε Ζ έξεπλα ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ Ζ έξεπλα ζε επξσπατθά θξάηε Ζ έξεπλα ζηελ Διιάδα Αμηνιφγεζε ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ Γεληθά Θξηηήξηα αμηνιφγεζεο ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ Επιςτημονική εγκυρότητα Κοινωνική εγκυρότητα Διαφάνεια αφετηρίασ και προθζςεων Παιδαγωγική και διδακτική εγκυρότητα Συμφωνία με το Αναλυτικό Πρόγραμμα Αυτενζργεια των μαθητϊν Καλαίςθητη εμφάνιςη Κατάλληλη εικονογράφηςη Οριςμζνα τεχνικά χαρακτηριςτικά των ςχολικϊν εγχειριδίων Κεθάιαην 2: ΔΠΙΚΟΠΗΗ ΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Δηζαγσγή Άμνλεο αμηνιφγεζεο ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ Ξεξηγξαθή αλάιπζε ησλ θξηηεξίσλ Γνκή θαη νξγάλσζε Κνξθή-θφξκα Γιψζζα-βαζκφο αλαγλσζηκφηεηαο ii

4 2.3.4 Ξεξηερφκελν Συνάφεια με το αναλυτικό πρόγραμμα Επιςτημονική πληρότητα και εγκυρότητα Πλήθοσ των πληροφοριϊν Σφνδεςη με τισ καθημερινζσ εμπειρίεσ Ανάπτυξη ςτάςεων και δεξιοτήτων Ανάπτυξη επιςτημονικήσ ςκζψησ Κεζνδνινγία Η ςυνεργατική μάθηςη Πρότυπα διδαςκαλίασ για τισ Φυςικζσ Επιςτήμεσ Αξιολόγηςη του μαθητή Βαζκφο θαηαλφεζεο ΜΔΡΟ ΓΔΤΣΔΡΟ: Η ΔΜΠΔΙΡΙΚΗ ΔΡΔΤΝΑ Κεθάιαην 3: ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ Δηζαγσγή Ζ επηινγή ηνπ εξεπλεηηθνχ εξγαιείνπ Ρα εξσηήκαηα ηεο ζπλέληεπμεο Νη πιεξνθνξεηέο ηεο έξεπλαο Ζ δηαδηθαζία ηεο έξεπλαο Αμηνπηζηία θαη εγθπξφηεηα ηεο έξεπλαο Αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ Κεηαγξαθή ησλ ζπλεληεχμεσλ Θεσξεηηθφ πιαίζην ηεο αλάιπζεο Ζ δηαδηθαζία ηεο αλάιπζεο Κεθάιαην 4: ΠΑΡΟΤΙΑΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΤΗ ΣΧΝ ΓΔΓΟΜΔΝΧΝ ΣΗ ΔΡΔΤΝΑ Δηζαγσγή ΘΘΔ 1: Γνκή-Νξγάλσζε ΘΘΔ 2: Κνξθή-Φφξκα ΘΘΔ 3: Γιψζζα-Αλαγλσζηκφηεηα ΘΘΔ 4: Ξεξηερφκελν ΘΘΔ 5: Κεζνδνινγία ΘΘΔ 6: Θαηαλφεζε-Δηδηθέο δπζθνιίεο θαηαλφεζεο ΘΘΔ 7: Γεληθά ζρφιηα γηα ην βηβιίν Κεθάιαην 5: ΠΔΡΙΛΗΦΗ ΣΗ ΔΡΔΤΝΑ, ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΔΙ Ππδήηεζε-ζπκπεξάζκαηα Ξεξηνξηζκνί θαη πξννπηηθέο ηεο έξεπλαο-γηδαθηηθέο ζπλέπεηεο iii

5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ Ι Γεκνγξαθηθά ζηνηρεία ησλ εξσηψκελσλ ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ ΙΙ Δξσηήζεηο ηεο ζπλέληεπμεο ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ ΙΙΙ Νη θαλφλεο απνκαγλεηνθψλεζεο θαη κεηαγξαθήο ησλ ζπλεληεχμεσλ ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ ΙV Νη απνκαγλεηνθσλήζεηο ησλ ζπλεληεχμεσλ ΚΑΣΑΛΟΓΟ ΠΙΝΑΚΧΝ Ξίλαθαο 1: Γεκνγξαθηθά Πηνηρεία Ξίλαθαο 2: Γνκή θαη Νξγάλσζε Ξίλαθαο 3: Κνξθή-Φφξκα Ξίλαθαο 4: Γιψζζα-Αλαγλσζηκφηεηα Ξίλαθαο 5: Ξεξηερφκελν Ξίλαθαο 6: Κεζνδνινγία Ξίλαθαο 7: Θαηαλφεζε - Δηδηθέο δπζθνιίεο θαηαλφεζεο Ξίλαθαο 8: Γεληθέο παξαηεξήζεηο iv

6 Δπραξηζηίεο Ζ παξνχζα δηπισκαηηθή γξάθηεθε ζηα πιαίζηα ηεο νινθιήξσζεο ησλ ζπνπδψλ κνπ ζην κεηαπηπρηαθφ πξφγξακκα εηδίθεπζεο κε ηίηιν «Πχγρξνλεο Ράζεηο ζηε Γηδαθηηθή ησλ Βηνινγηθψλ Καζεκάησλ θαη Λέεο Ρερλνινγίεο». Θα ήζεια λα επραξηζηήζσ ζεξκά ηνλ επηβιέπνληα θαζεγεηή κνπ, θαζεγεηή ηνπ ΡΔΑΞΖ ΔΘΞΑ ηνλ θ. Θπξηάθν Αζαλαζίνπ, γηα ηελ θαζνδήγεζε θαη ηελ πνιχηηκε βνήζεηά ηνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εθπφλεζεο απηήο ηεο εξγαζίαο. Δπραξηζηψ ζεξκά επίζεο ηελ θαζεγήηξηα θ. Ηζηδψξα Ξαπαζηδέξε γηα ηελ πξνζθνξά ηεο θαη ηε ζπκβνιή ηεο ζηελ νινθιήξσζε ηνπ κεηαπηπρηαθνχ πξνγξάκκαηνο, θαη ηελ θ. Δπαγγειία Καπξηθάθε γηα ηηο ζπκβνπιέο, ηηο παξαηεξήζεηο ηεο θαη ηελ νπζηαζηηθή βνήζεηά ηεο ζηελ παξνχζα εξγαζία. Δπηπιένλ ληψζσ ηελ αλάγθε λα επραξηζηήζσ απφ θαξδηάο ηνπο/ηηο ζπλαδέιθνπο εθπαηδεπηηθνχο, γηα ηελ επγεληθή παξαρψξεζε ησλ ζπλεληεχμεσλ. Σσξίο ηελ πξφζπκε ζπκκεηνρή θαη ηελ πνιχηηκε βνήζεηά ηνπο, δελ ζα ήηαλ δπλαηή ε πξαγκαηνπνίεζε απηήο ηεο κειέηεο. Ρέινο, επραξηζηψ ηδηαίηεξα ηνλ ζχδπγν κνπ Γηψξγν γηα ηελ ακέξηζηε ζπκπαξάζηαζε θαη ηελ πνιχηηκε βνήζεηά ηνπ θαζ φιε ηε δηάξθεηα ησλ ζπνπδψλ κνπ ζην κεηαπηπρηαθφ πξφγξακκα. Π απηφλ θαη ζηηο δχν θφξεο κνπ Ησάλλα θαη Οάληα, αθηεξψλσ κε πνιχ αγάπε απηή ηελ εξγαζία. v

7 Πεξίιεςε Ζ παξνχζα κειέηε έρεη ζθνπφ λα αμηνινγήζεη ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην ηεο Γ ηάμεο Γπκλαζίνπ, ηέζζεξα ρξφληα έπεηηα απφ ηελ εθαξκνγή ηνπ ζηα ζρνιεία ηεο Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο (Πρνιηθή ρξνληά ). Ξην ζπγθεθξηκέλα επίθεληξν ηεο έξεπλαο απνηειεί ην βηβιίν «Βηνινγία Γ Γπκλαζίνπ» ησλ Καπξηθάθε Δ., Γθνχβξα Κ. θαη Θακπνχξε Α., ηνπ Νξγαληζκνχ Δθδφζεσλ Γηδαθηηθψλ Βηβιίσλ, πνπ δηδάζθεηαη ζην κάζεκα ηεο Βηνινγίαο ηεο Γ Γπκλαζίνπ. Γηα λα επηηεπρζεί απηφο ν ζθνπφο πξαγκαηνπνηήζεθε πνηνηηθή έξεπλα, κε αηνκηθέο ζπλεληεχμεηο νθηψ εθπαηδεπηηθψλ, θπξίσο Βηνιφγσλ πνπ δίδαμαλ ή θαη εμαθνινπζνχλ λα δηδάζθνπλ ην κάζεκα. Πηελ εξγαζία απηή δηεξεπλήζεθαλ ε δνκή-νξγάλσζε ηνπ βηβιίνπ, ε κνξθή-θφξκα ηνπ, ε γιψζζα-αλαγλσζηκφηεηα, ην πεξηερφκελν, ε κεζνδνινγία θαη ν βαζκφο θαηαλφεζήο ηνπ. Γεληθά αμηνινγήζεθε σο ηθαλνπνηεηηθή ε δνκή θαη ε νξγάλσζε κε εμαηξέζεηο, ειιείςεηο θαη επηζεκάλζεηο. Ρα εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ζεσξήζεθαλ αξθεηά θαιά, ελψ ε αηζζεηηθή ηνπ βηβιίνπ θαιή, κε εμαίξεζε θάπνησλ αξλεηηθψλ ζρνιίσλ γηα ην εμψθπιιν. ζνλ αθνξά ζηελ αλαγλσζηκφηεηα ηνπ θεηκέλνπ, απηή δελ ηθαλνπνίεζε ηνπο πεξηζζφηεξνπο. Θαη ελψ ε γιψζζα ηνπ βηβιίνπ θαη ε εξκελεία ησλ λέσλ ελλνηψλ ζεσξήζεθε θαιή, απηή δελ θξίζεθε ζπλαθήο κε ην επίπεδν ησλ καζεηψλ. Γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο εθπαηδεπηηθνχο ην βηβιίν κεηαθέξεη έγθπξε επηζηεκνληθή γλψζε, εληνχηνηο πεξηέρεη κεγάιν πιήζνο πιεξνθνξηψλ κε κηθξφ βάζνο αλάιπζεο. Δπηπιένλ ε ζχλδεζε κε ηηο θαζεκεξηλέο εκπεηξίεο ησλ καζεηψλ, ε αλάπηπμε θξηηηθήο θαη επηζηεκνληθήο ζθέςεο δελ ηθαλνπνίεζε ηελ πιεηνςεθία ησλ εξσηψκελσλ. Δπηπξφζζεηα επηζεκάλζεθε φηη ην βηβιίν δελ ρξεζηκνπνηεί ην επνηθνδνκεηηθφ κνληέιν ζηελ παξνπζίαζε ηεο λέαο γλψζεο θαη δελ δίλεη επθαηξίεο γηα ζπλεξγαηηθή κάζεζε. Υζηφζν ηα ζρφιηα γηα ηηο αζθήζεηο ηνπ βηβιίνπ ήηαλ ηδηαίηεξα ζεηηθά σο πξνο ηελ πνηθηιία, ην πεξηερφκελν θαη ηελ δηαβάζκηζε ζην επίπεδν δπζθνιίαο ηνπο.

8 Δηζαγσγή Ζ κειέηε ησλ πξνβιεκάησλ ηεο εθπαίδεπζεο, ε ζχληαμε ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ θαη ε ζπγγξαθή θαηάιιεισλ δηδαθηηθψλ βηβιίσλ, πνπ απνηεινχλ ηε γλσζηηθή θαη αμηαθή δηάζηαζε ησλ πξνγξακκάησλ ζπνπδψλ, είλαη απφ ηνπο πην θαζνξηζηηθνχο παξάγνληεο επηηπρίαο ηεο δηδαθηηθήο δηαδηθαζίαο (Γθιαβάο, 2005). Γη απηφ απαηηείηαη ζπζηεκαηηθφο ζρεδηαζκφο σο πξνο ηελ παξερφκελε γλψζε θαη αγσγή. Ν ζρεδηαζκφο απηφο πξέπεη λα είλαη πξνζαλαηνιηζκέλνο ζηελ αλάπηπμε θξηηηθήο θαη δεκηνπξγηθήο ζθέςεο θαη εδξαησκέλνο ζε ιεηηνπξγηθά, επηζηεκνληθά θαη παηδαγσγηθά άξηηα ζρνιηθά βηβιία. Νη ζεκαληηθέο αιιαγέο πνπ επηηεινχληαη ζήκεξα ζηνλ ηνκέα ηεο εθπαίδεπζεο, κε θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηελ ζεκαληηθή αχμεζε ησλ γλψζεσλ θαη ηνπ αξηζκνχ ησλ καζεηψλ, θαζηζηνχλ ζήκεξα επηηαθηηθή αλαγθαηφηεηα ηελ αλακφξθσζε ησλ Αλαιπηηθψλ Ξξνγξακκάησλ θαη ηελ βειηίσζε ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ. ινη νη εκπιεθφκελνη ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία (καζεηέο, γνλείο, εθπαηδεπηηθνί, ζπγγξαθείο θαη θπβεξλεηηθνί θνξείο) ελδηαθέξνληαη γηα ην θαιφ ζρνιηθφ βηβιίν θαη απνδέρνληαη φηη ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα πξέπεη λα είλαη ζρεδηαζκέλα ψζηε λα αληαπνθξίλνληαη ζηηο απαηηήζεηο ηεο ζχγρξνλεο δηδαθηηθήο πξνζέγγηζεο ζηελ ηάμε. Ρα ζρνιηθά εγρεηξίδηα πξέπεη λα δηαζέηνπλ επηζηεκνληθή θαη παηδαγσγηθή αξηηφηεηα, λα είλαη επίθαηξα σο πξνο ηελ πξνζθεξφκελε γλψζε αιιά θαη λα κεηαθέξνπλ ζηνπο καζεηέο ζηάζεηο θαη αμίεο κε ζθνπφ ηελ θνηλσληθνπνίεζή ηνπο. Δίλαη γλσζηφ φηη ε δηδαζθαιία θαη ε κάζεζε ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε θπξηαξρείηαη απφ πξνζεγγίζεηο πνπ ζηεξίδνληαη ζηα ζρνιηθά βηβιία θαη απηφ ηζρχεη φρη κφλν ζηα καζήκαηα ησλ Θεσξεηηθψλ επηζηεκψλ, αιιά θαη απηά ησλ Θεηηθψλ επηζηεκψλ (Tobin, 1990). Ξαξφιν πνπ ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα απνηεινχλ αθφκε θαη ζήκεξα ην θχξην δηδαθηηθφ πιηθφ κέζα απφ ην νπνίν δηελεξγείηαη ε κάζεζε, ζε πεξηπηψζεηο πνπ έγηλε ζπζηεκαηηθή αμηνιφγεζή ηνπο θάλεθε φηη δελ θαηαθέξλνπλ λα θάλνπλ ηηο ζεκαληηθέο ηδέεο θαηαλνήζηκεο ζηνπο καζεηέο. «Πηελ θαιχηεξε εθδνρή ηνπο, ηα ζρνιηθά βηβιία είλαη κηα ζπιινγή ρακέλσλ επθαηξηψλ» (Ellen Roseman, sited in AAAS, 2000, Section 7). Γη απηφ είλαη ζεκαληηθφ λα εμεηάδεηαη πξνζεθηηθά θαη ζπζηεκαηηθά ην πεξηερφκελφ ηνπο, ψζηε λα είκαζηε βέβαηνη φηη ηα 2

9 ζρνιηθά εγρεηξίδηα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ ηάμε πιεξνχλ ηνπο ζθνπνχο θαη ηνπο ζηφρνπο ηνπ καζήκαηνο πνπ πξέπεη ζε θάζε ηάμε ηνπ ζρνιείνπ. Θαηά ζπλέπεηα ε αμηνιφγεζε ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ ζεσξείηαη αλαγθαία θαη ηθαλή πξνυπφζεζε αλαβάζκηζεο ηεο παξερφκελεο πνηφηεηαο ζπνπδψλ. Ζ αμηνιφγεζε ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ ζα έπξεπε λα απνηειεί ζπζηαηηθφ κέξνο ηεο δηαδηθαζίαο παξαγσγήο θαη ζπλερνχο βειηίσζήο ηνπ. Θαζψο ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα κπαίλνπλ ζε ρξήζε ρσξίο λα έρεη πξνεγεζεί ζηάδην δνθηκήο ζηελ πξάμε θαη ειέγρνπ ηεο θαηαιιειφηεηαο θαη απνηειεζκαηηθφηεηαο ηνπο ζηελ ηάμε, ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην πξέπεη λα δεκηνπξγεί θαη λα αμηνπνηεί δπλαηφηεηεο επαλαηξνθνδφηεζεο απφ εθπαηδεπηηθνχο θαη καζεηέο θαζψο θαη απφ νπνηνλδήπνηε πνπ ζα κπνξνχζε λα ζπκβάιιεη ζηε ζπλερή βειηίσζή ηνπ (Θαςάιεο & Σαξαιάκπνπο, 1995,ζει. 231). Υο εθ ηνχηνπ, νη εθπαηδεπηηθνί πνπ δηδάζθνπλ ην κάζεκα είλαη ζε ζέζε λα αμηνινγήζνπλ ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην, θαζψο γλσξίδνπλ ηα πξνβιήκαηα ηεο ζρνιηθήο ηάμεο θαη ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο. θνπόο ηεο Έξεπλαο Πην πιαίζην πνπ κφιηο ζθηαγξαθήζεθε, ε παξνχζα έξεπλα επηρεηξεί λα αμηνινγήζεη ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην ηεο Βηνινγίαο ηεο Γ ηάμεο Γπκλαζίνπ απφ ηελ πιεπξά ησλ εθπαηδεπηηθψλ πνπ δηδάζθνπλ ην ζπγθεθξηκέλν εγρεηξίδην θαη γλσξίδνπλ ηα πιενλεθηήκαηα, ηηο αδπλακίεο ή ηηο ηδηαηηεξφηεηέο ηνπ. Ζ ζπλνιηθή πνηφηεηα ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ είλαη δπλαηφλ λα θξηζεί ζε δηάθνξεο δηαζηάζεηο θαη κε θξηηήξηα πνπ αληηζηνηρνχλ ζηηο ιεηηνπξγίεο πνπ αλακέλεηαη λα επηηειέζνπλ. Αμηνινγνχληαη δειαδή κε βάζε νξηζκέλα θξηηήξηα κνινλφηη ηα ζηνηρεία πνπ απαξηίδνπλ έλα ζρνιηθφ εγρεηξίδην δχζθνια δηαρσξίδνληαη. Γηα ηελ αμηνιφγεζε ηνπ ελ ιφγσ εγρεηξηδίνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ νη παξαθάησ άμνλεο αμηνιφγεζεο αθνχ απηνί θξίζεθαλ θαηάιιεινη έπεηηα απφ αλαζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο: α) δνκή-νξγάλσζε β) κνξθή-θφξκα γ) γιψζζα-αλαγλσζηκφηεηα δ) πεξηερφκελν ε) κεζνδνινγία ζη) βαζκφο θαηαλφεζεο 3

10 Ξξέπεη λα ηνληζηεί φηη ε έξεπλα επηθεληξψλεηαη ζην θπξίσο ζρνιηθφ εγρεηξίδην ηεο Βηνινγίαο ηεο Γ ηάμεο Γπκλαζίνπ, θαζψο απηφ θαζνξίδεη ην ξπζκφ θαη ηε κνξθή ηεο δηδαζθαιίαο ζηελ ηάμε. Πηα θεθάιαηα πνπ αθνινπζνχλ γίλεηαη κηα ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε ησλ δηαζηάζεσλ ηεο αμηνιφγεζεο ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ, επηζθνπείηαη ε δηεζλήο εξεπλεηηθή δξαζηεξηφηεηα, πεξηγξάθεηαη ε κεζνδνινγία πνπ αθνινπζήζεθε θαζψο θαη ε αλάιπζε θαη επεμεξγαζία ησλ απνηειεζκάησλ. 4

11 ΜΔΡΟ ΠΡΧΣΟ ΣΟ ΘΔΧΡΗΣΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ Δηζαγσγή Πην πξψην κέξνο παξνπζηάδεηαη ην ζεσξεηηθφ πιαίζην πνπ πεξηιακβάλεη γεληθά γηα ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην, ηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ, ηελ έξεπλα ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα, ηα θξηηήξηα αμηνιφγεζεο ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ, θαη ηνπο άμνλεο αμηνιφγεζεο ζε αληηζηνηρία κε ηελ βηβιηνγξαθηθή αλαζθφπεζε. Κεθάιαην 1: ΣΟ ΥΟΛΙΚΟ ΔΓΥΔΙΡΙΓΙΟ 1.1 Γεληθά Αλ θαη ν φξνο «ζρνιηθφ εγρεηξίδην» παξαπέκπεη ζε έλα νηθείν άθνπζκα ζε φινπο καο είηε απφ ηα καζεηηθά καο ρξφληα είηε απφ ηελ ηδηφηεηα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ, ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην είλαη δχζθνιν λα νξηζηεί. Θαη απηφ γηαηί νη δηαζηάζεηο ηνπ είλαη πνηθίιεο, νη ιεηηνπξγίεο ηνπ πνιιαπιέο θαη ν ραξαθηήξαο ηνπ ζχλζεηνο. «Πηε κνξθή ηνπ ν εθπαηδεπηηθφο βιέπεη έλαλ παηδαγσγηθφ κέζν, ν πνιηηηθφο έλαλ ηδενινγηθφ θνξέα, ν καζεηήο κηα πεγή γλψζεσλ, ν θνηλσληνιφγνο έλαλ εθθξαζηή ηεο θνηλσληθήο δνκήο, νη γνλείο ησλ καζεηψλ έλα θξηηήξην αμηνιφγεζεο ηεο δηδαθηηθήο δηαδηθαζίαο» (Φνπληνπνχινπ, 1995). Πηε ζχγρξνλε δηεζλή βηβιηνγξαθία θαίλεηαη λα ππεξηζρχεη ν φξνο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ σο δηδαθηηθφ ζχγγξακκα πνπ παξνπζηάδεη, κέζσ κηαο εχρξεζηεο κνξθήο, ηηο θχξηεο αξρέο θαη ηηο βαζηθέο γλψζεηο κηαο επηζηήκεο ή θπξίσο ηηο γλψζεηο πνπ νξίδνληαη απφ ηα αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα (Φνπληνπνχινπ, 1995). Πχκθσλα κε ηνπο Θαςάιε θαη Σαξαιάκπνπο (1995) Πην ζχλνιφ ηνπο ηα Αλαιπηηθά Ξξνγξάκκαηα θαη ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα απνηεινχλ ην ζχλνιν ησλ κνξθσηηθψλ αγαζψλ κε βάζε ηα νπνία ην ζρνιείν επηδηψθεη ηελ επίηεπμε ησλ επίζεκσλ ζθνπψλ ηεο αγσγήο. Κε άιια 5

12 ιφγηα Αλαιπηηθά Ξξνγξάκκαηα θαη ζρνιηθά εγρεηξίδηα εκπεξηέρνπλ ην ζχλνιν ηεο ζρνιηθήο κφξθσζεο θαη απνηεινχλ ηνλ θαζξέπηε ηνπ επηπέδνπ ηεο παηδείαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ ελφο ιανχ (ζει. 173). Ρα ζρνιηθά εγρεηξίδηα απνηεινχλ ηα θπξηφηεξα κέζα κε ηα νπνία ηα Αλαιπηηθά Ξξνγξάκκαηα κεηαθξάδνληαη ζε εθπαηδεπηηθή πξάμε, είλαη ηα παιαηφηεξα θαη ζεκαληηθφηεξα κέζα δηδαζθαιίαο θαη κάζεζεο αθφκε θαη ζήκεξα. Θαη απηφ γηαηί ην εγρεηξίδην θαηεπζχλεη ηελ πνξεία δηδαζθαιίαο θαη κάζεζεο, ελψ εθπαηδεπηηθφο θαη καζεηήο εξγάδνληαη πεξηζζφηεξν κε απηφ. Ρν ζρνιηθφ εγρεηξίδην είλαη έλα κέζν δηδαζθαιίαο κε κνξθή βηβιίνπ -αλάκεζα ζε δηάθνξα άιια πνπ ζπλήζσο έρνπλ άιιε κνξθή-, πνπ ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνπο καζεηέο θαη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο, αθνχ έρεη πξψηα επηηπρψο εγθξηζεί απφ ην πνπξγείν Ξαηδείαο. Ζ ηδηαηηεξφηεηα ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ ζε ζρέζε κε νπνηνδήπνηε άιιν βηβιίν έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη αληαπνθξίλεηαη ζηηο απαηηήζεηο ηνπ Αλαιπηηθνχ Ξξνγξάκκαηνο φζνλ αθνξά ηε δηδαθηέα χιε ελφο καζήκαηνο, δηδάζθεηαη ζε κηα ηάμε, ζπγθεθξηκέλεο εθπαηδεπηηθήο βαζκίδαο θαη είλαη γξακκέλν κε ηξφπν πνπ λα ζπλεπηθνπξεί ηνλ καζεηή ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ γηα κάζεζε. Γηεζλψο άιια θαη ζηελ Διιάδα ηα ηειεπηαία ρξφληα έρεη επηθξαηήζεη κε ην φξν ζρνιηθφ εγρεηξίδην λα πεξηγξάθεηαη νπζηαζηηθά έλα παθέην βηβιίσλ πνπ πεξηιακβάλεη δχν ή πεξηζζφηεξα βηβιία: (α) ην θπξίσο ζρνιηθφ εγρεηξίδην, πνπ ρξεζηκνπνηείηαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δηδαζθαιίαο θαη γηα κειέηε απφ ηνπο εθπαηδεπφκελνπο, (β) ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, ην μερσξηζηφ εγρεηξίδην κε αζθήζεηο (ην ηεηξάδην εξγαζηψλ) πνπ πεξηέρεη δηάθνξεο εξγαζίεο θαη αζθήζεηο γηα απηελεξγφ επεμεξγαζία ζην ζρνιείν ή ζην ζπίηη θαη (γ) ην βηβιίν ηνπ θαζεγεηή, ην νπνίν δίλεη ζπλήζσο ηηο βαζηθέο κεζνδνινγηθέο αξρέο ηνπ παθέηνπ θαη πεξηέρεη ρξήζηκεο ππνδείμεηο, επηκέξνπο νδεγίεο αιιά θαη ζπκπιεξσκαηηθφ πιηθφ, (φπσο επηπιένλ πεγέο, επηζηεκνληθά θείκελα θαη αλαιπηηθφηεξε βηβιηνγξαθία), ψζηε λα εκπινπηίζεη θαη λα πινπνηήζεη απνηειεζκαηηθφηεξα ηε δηδαζθαιία ηνπ. Ρν θπξηφηεξν είλαη ην πξψην απφ ηα παξαπάλσ θαη θαζψο απηφ απνηειεί ην αξρέηππν ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ θαη θαζνξίδεη ην ξπζκφ θαη ηε κνξθή ηεο ζρνιηθήο εξγαζίαο, ζε απηφ επηθεληξψλνληαη θπξίσο νη πεξηζζφηεξεο κειέηεο θαη 6

13 έξεπλεο θαη ζπαληφηεξα ζηα άιια βνεζεηηθά βηβιία. Π απηφ εζηηάδεη θαη ε παξνχζα έξεπλα γηα ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην ηεο Βηνινγίαο. 1.2 Ο ξόινο ηνπ ζρνιηθνύ εγρεηξηδίνπ Ν ξφινο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ, πεξηγξάθεηαη ραξαθηεξηζηηθά ζηνλ ηφκν πξνδηαγξαθψλ εθπαηδεπηηθψλ βνεζεηηθψλ κέζσλ πνπ έρεη εθδνζεί απφ ην Ξαηδαγσγηθφ Ηλζηηηνχην (1999): «Ρν ζρνιηθφ εγρεηξίδην δελ θαηαζθεπάδεη απιψο ην κήλπκα, δειαδή ηε ζρνιηθή εθδνρή ηεο επηζηεκνληθήο γλψζεο, αιιά δηακνξθψλεη θαη ην δέθηε, δειαδή ηνλ αλαγλψζηε καζεηή, κέζσ ηεο ζχλζεζεο ηεο εηθνλνγξάθεζεο θαη ηνπ θεηκέλνπ. Νη ζειίδεο ηνπ πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη σο έλα κήλπκα κε θψδηθα θαη πεξηερφκελν θαη φρη απιψο σο έλα πεξηερφκελν πνπ πεξηγξάθεηαη κε έλα θψδηθα». Ν ξφινο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ θαηά ηε δηδαζθαιία είλαη θεληξηθφο αθνχ απηφ παίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ εμαζθάιηζε ηεο επηθνηλσλίαο θαη ζηελ αλάπηπμε δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ αλάκεζα ζηνλ εθπαηδεπηηθφ θαη ζηνπο καζεηέο πνπ απαηηνχληαη γηα κηα επηηπρή δηδαζθαιία. Θαη ελψ θαη άιια κέζα ζπκβάιινπλ ζ απηφ (πίλαθαο, ράξηεο, δηαθάλεηεο, βίληεν θ.ά.) θαλέλα δελ έρεη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ. Ν θεληξηθφο ξφινο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ ζηελ δηδαζθαιία εμεγείηαη κε βάζε ηνπο εμήο ιφγνπο (Θαςάιεο θαη Σαξαιάκπνπο, 1995, ζει. 114): α) ηζηνξηθά ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην είλαη ην παιηφηεξν κέζν δηδαζθαιίαο θαη ε ρξήζε ηνπ ζεσξείηαη εληειψο απηνλφεηε β) ε απζεληία πνπ αζθεί γεληθά ζηνλ πνιχ θφζκν ν γξαπηφο ιφγνο επαπμάλεηαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ θαζψο απηφ παξνπζηάδεη ηε γλψζε κηαο ζπγθεθξηκέλεο επηζηεκνληθήο πεξηνρήο κε ζχζηεκα θαη νξγάλσζε γ) δεκηνπξγείηαη ζπλεηξκφο αλάκεζα ζηηο έλλνηεο «ζρνιηθφ εγρεηξίδην» θαη «κφξθσζε» θαη έρεη εκπεδσζεί ζηνλ πνιχ θφζκν 7

14 δ) γηα πνιινχο ε ρξήζε ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ ζην ζρνιείν ζεκαίλεη ηελ πξψηε θαη ηειεπηαία επαθή κε ην βηβιίν θαη ζε πνιιά ζπίηηα ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα είλαη ηα κφλα βηβιία πνπ έρεη ζηε δηάζεζή ηεο ε νηθνγέλεηα θαη ε) ζην ζρνιείν, εθπαηδεπηηθφο θαη καζεηέο είλαη ππνρξεσκέλνη λα εξγάδνληαη κε ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην πνιχ πεξηζζφηεξν απφ φηη κε άιια κέζα δηδαζθαιίαο. Ρν ζρνιηθφ βηβιίν ζπληζηά πεγή πιεξνθφξεζεο θαη ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο δξαζηεξηνπνηεί θίλεηξα ζηνπο απνδέθηεο ηνπ, παξαθηλψληαο ηνλ καζεηή ζηελ απηελέξγεηα. Δίλαη άκεζα πξνζεγγίζηκν θαη νη καζεηέο κπνξνχλ λα αλαηξέμνπλ ζε απηφ γηα λα ειέγμνπλ, λα επαλαιάβνπλ ή λα ζπκπιεξψζνπλ κηα γλψζε. Δίλαη ε θχξηα πεγή άληιεζεο ηεο πιεξνθνξίαο εληφο θαη εθηφο ηνπ ζρνιείνπ, θπξίσο γηα ηνπο καζεηέο, νη νπνίνη δελ λα θαληαζηνχλ ηε δηδαζθαιία ρσξίο απηφ. O εθπαηδεπηηθφο θάπνηεο θνξέο ζρεδηάδεη ηε δηδαζθαιία ζηεξηδφκελνο απνθιεηζηηθά ζην ζρνιηθφ βηβιίν θαη ζηηο εγθπθιίνπο πνπ ζηέιλνληαη ζηα ζρνιεία κε νδεγίεο γηα ην πνηεο ελφηεηεο ζα δηδαρζνχλ, πνηεο ζα παξαιεηθζνχλ θιπ. (Κπνλίδεο, 2004). Πε έξεπλα ηνπ ν Hanisch 1 (1995), αλέδεημε ηελ θπξίαξρε ζέζε ηνπ βηβιίνπ ηφζν θαηά ηελ πξνεηνηκαζία φζν θαη θαηά ηε δηεμαγσγή ηεο δηδαθηηθήο δηαδηθαζίαο. Ζ δηδαζθαιία δηεμάγεηαη βάζεη απηνχ θαη ηα πεξηερφκελα κάζεζεο ηνπ αληηθεηκέλνπ ή ηεο επηζηήκεο πνπ δηδάζθεηαη αληινχληαη απνθιεηζηηθά απφ απηφ. Πε έξεπλά ηνπ ν Hodgkinson 2 (1974), αλαθέξεη φηη 95% ηνπ ρξφλνπ κέζα ζηελ ηάμε θαιχπηεηαη απφ ηε ρξήζε ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ. Δπηπιένλ φπσο αλαθέξνπλ νη Θαςάιεο & Σαξαιάκπνπο (1995, ζει. 114) «ν ξφινο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ θαηά ηε δηδαζθαιία είλαη θεληξηθφο» θαη απηφ πξνθχπηεη απφ εξεπλεηηθά δεδνκέλα φπνπ «ν ρξφλνο ηεο ελαζρφιεζεο ησλ καζεηψλ κε ην δηδαθηηθφ πιηθφ είλαη θαζαπηφο κεγαιχηεξνο απφ ην ρξφλν ησλ δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ ησλ καζεηψλ κε ηνλ εθπαηδεπηηθφ». Δπίζεο, ην 70% ησλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ πινπνηνχληαη θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ δηδαθηηθνχ ρξφλνπ θαζνξίδνληαη απφ ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην, ελψ ην 1 Hanisch, G. (1995) «Die Verwendung des Schulbuchs zur Volbereitung und im Unterricht-eine empirische Untersuchung» ζην Olechowski, R., Shulbuchforschung, Frankfurt am Main: Peter Lang, , φπσο παξαηίζεηαη απφ ηνλ Κπνλίδε, Θ. (2004). Ρν πεξηερφκελν ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ σο αληηθείκελν έξεπλαο, Αζήλα, εθδφζεηο Κεηαίρκην. 2 Hodgkinson L. H (1974), NIE S Role in Curriculum Development: Findings, Policy Options and Recommendations, Natural Council of Education Research φπσο παξαηίζεηαη απφ ηελ Θισλάξε, Α. (1997). Ρν κάζεκα ηεο Γεσγξαθίαο ζηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε, κέζα απφ ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα (1913-έσο ζήκεξα): ε πεξίπησζε ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ Γεσγξαθίαο ηεο ΠΡ. Γηδαθηνξηθή δηαηξηβή, Αζήλα: Ξαηδαγσγηθφ Ρκήκα Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ΔΘΞΑ. 8

15 80% ηεο φιεο δηδαθηηθήο δηαδηθαζίαο αθηεξψλεηαη ζε ζέκαηα πνπ ζίγνληαη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα (Johnsen, 1993). 1.3 Λεηηνπξγίεο ηνπ ζρνιηθνύ εγρεηξηδίνπ Ρν ζρνιηθφ εγρεηξίδην ζηα πιαίζηα ηεο δηδαζθαιίαο πξέπεη λα αζθεί ζπγθεθξηκέλεο ιεηηνπξγίεο θαη λα ζηνρεχεη ζε ζπγθεθξηκέλεο επηδηψμεηο. Ν φξνο ιεηηνπξγίεο αλαθέξεηαη ζε πξνγξακκαηηζκέλεο κνξθέο ρξεζηκνπνίεζεο ησλ δπλαηνηήησλ πνπ πξνζθέξεη ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην θαηά ηε δηδαζθαιία θαη δελ απνηεινχλ ζηαζεξά ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ. Νη ιεηηνπξγίεο κεηαβάιινληαη αλάινγα κε ηηο θνηλσληθέο θαη εθπαηδεπηηθέο ζπλζήθεο, ηνπο ζθνπνχο ηεο εθπαίδεπζεο, ηηο κεζφδνπο δηδαζθαιίαο θαη κάζεζεο, ην αληηθείκελν δηδαζθαιίαο, ηνπο καζεηέο ζηνπο νπνίνπο απεπζχλνληαη θιπ. (Θαςάιεο & Σαξαιάκπνπο, 1995, ζει.127). Θχξηα ιεηηνπξγία ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ σο κέζσλ δηδαζθαιίαο είλαη ε ζηήξημε ηεο κεζνδνινγίαο ηεο δηδαζθαιίαο γηα ηελ πην απνηειεζκαηηθή κάζεζε. Δπηπιένλ ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα αζθνχλ φιεο ηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ ζρνιείνπ αθνχ ζ απηά βαζίδεηαη φιε ε δηδαζθαιία θαη κάιηζηα επσκίδνληαη ζπρλά πνιιέο απφ ηηο ιεηηνπξγίεο πνπ θαλνληθά αλήθνπλ ζηελ επζχλε ησλ εθπαηδεπηηθψλ. Ραπηφρξνλα δηακεζνιαβνχλ θαη παξνπζηάδνπλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα ζην καζεηή, έηζη ψζηε παξάιιεια πξνο ην ξφιν ηνπο σο κέζσλ δηδαζθαιίαο λα πξνβάιιεη θαη ν ξφινο ηνπο σο θνξέσλ ζθνπψλ θαη πεξηερνκέλσλ. Νη θπξηφηεξεο ιεηηνπξγίεο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ απ απηή ηε ζθνπηά είλαη νη ιεηηνπξγίεο ηεο ελεκέξσζεο θαη παξνπζίαζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζην καζεηή, ηεο θαζνδήγεζεο ηεο δηδαζθαιίαο, ηεο δξαζηεξηνπνίεζεο ησλ θηλήηξσλ κάζεζεο, ηεο εκπέδσζεο θαη αμηνιφγεζεο θαη ηεο θνηλσληθνπνίεζεο (Θαςάιεο & Σαξαιάκπνπο, 1995). Νη ιεηηνπξγίεο απηέο δελ είλαη αλεμάξηεηεο ε κηα απφ ηελ άιιε, αιιά παξνπζηάδνπλ ζηελέο ζρέζεηο κεηαμχ ηνπο, ζπκπιέθνληαη θαη αιιεινεμαξηψληαη. Δίλαη δε απηνλφεην φηη νη δηάθνξεο ιεηηνπξγίεο απνθηνχλ δηαθνξεηηθή έκθαζε αλάινγα κε ηνλ ηχπν ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ, ηελ ηάμε ζηελ νπνία ρξεζηκνπνηείηαη, ην αληηθείκελν δηδαζθαιίαο, ηνπο καζεηέο ζηνπο νπνίνπο απεπζχλεηαη θιπ. Πηελ ζπλέρεηα παξνπζηάδνληαη νη ιεηηνπξγίεο απηέο αλαιπηηθά: 9

16 1.3.1 Ξαξνπζίαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζην καζεηή Θάζε ζρνιηθφ εγρεηξίδην είλαη ν θαηεμνρήλ θνξέαο ηεο δηδαθηέαο χιεο θαη έρεη ζαλ ζθνπφ λα παξνπζηάζεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα ζην καζεηή, λα κεηαδψζεη ζην καζεηή πιεξνθνξίεο θαη γλψζεηο. Ζ χιε κπνξεί λα είλαη πεξηγξαθή, δηήγεζε, κεηάδνζε γεγνλφησλ, εξκελεία ελλνηψλ, θ.α. Ζ ακεζφηεηα απηήο ηεο παξνπζίαζεο εμαξηάηαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηε ρξήζε θαηάιιεισλ επνπηηθψλ κέζσλ θαη θαηάιιεισλ παξαδεηγκάησλ απφ ηνλ εθπαηδεπηηθφ. Υο παξαδείγκαηα ιεηηνπξγνχλ κεξηθέο επηιεγκέλεο ελφηεηεο πνπ ε επεμεξγαζία ηνπο θαη ε θαηαλφεζή ηνπο βνεζά ζην πξφβιεκα ηεο κεηαθνξάο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, δειαδή ηεο πιεζψξαο ηεο δηδαθηέαο χιεο ζην καζεηή. Ζ παξνπζίαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζην καζεηή, ζχκθσλα κε ηνλ κπνξεί λα επηηεπρζεί κε: Brunner, ελέξγεηεο, δξαζηεξηφηεηεο θαη πξάμεηο (πξαθηηθή παξνπζίαζε) εηθφλεο, ζρεδηαγξάκκαηα, γξαθηθέο παξαζηάζεηο θ.ά. (εηθνληθή παξνπζίαζε) κηα ζεηξά απφ ζπκβνιηθέο θαη ινγηθέο πξνηάζεηο πνπ δηαηππψλνληαη κε ην γισζζηθφ ή άιιν ζπκβνιηθφ ζχζηεκα (ζπκβνιηθή παξνπζίαζε) Νη κνξθέο απηέο παξνπζίαζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζρεηίδνληαη αζθαιψο κε ην επίπεδν γλσζηηθήο αλάπηπμεο ησλ καζεηψλ θαη αλάινγα πξέπεη λα δηακνξθψλνληαη θαη ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα. Πηηο θαηψηεξεο βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο πξέπεη λα πξνυπνζέηνπλ ηηο άκεζεο εκπεηξίεο ησλ καζεηψλ, αξγφηεξα λα ζηεξίδνληαη ζηελ παξαηήξεζε θαη ζηηο αλψηεξεο βαζκίδεο λα ρξεζηκνπνηνχλ ηε γιψζζα θαη ηα άιια ζπκβνιηθά ζπζηήκαηα. Έηζη βαζηθφ θξηηήξην ελφο θαινχ ζρνιηθνχ βηβιίνπ, ζχκθσλα κε ηε ιεηηνπξγία απηή, είλαη ε κεηαθνξά ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ε εμαζθάιηζε δπλαηνηήησλ εξκελείαο ηεο αλάινγα κε ην επίπεδν αλάπηπμεο ησλ καζεηψλ. Ρν ζρνιηθφ εγρεηξίδην ζα πξέπεη λα πξνζθέξεη ζηνπο καζεηέο επθαηξίεο γηα επαθή κε ηελ θαζεκεξηλφηεηα θαη λα βνεζά ζηελ εξκελεία ηεο κε έλα ζπλδπαζκφ θεηκέλνπ, εηθφλαο θαη δηαγξακκάησλ παξά κε ηελ άκεζε επαθή καδί ηεο. 10

17 Αμίδεη δε λα ζεκεησζεί φηη ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην είλαη έλα κέζν κε ην νπνίν παξνπζηάδεηαη ζην καζεηή κηα επηζηεκνληθή πεξηνρή. Ζ ζηάζε πνπ ζα πηνζεηήζεη ν καζεηήο ζην κέιινλ απέλαληη ζε απηή ηελ επηζηεκνληθή πεξηνρή εμαξηάηαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν απηή παξνπζηάδεηαη ζην ζρνιηθφ εγρεηξίδην. (Θαςάιεο θαη Σαξαιάκπνπο, 1995, ζει. 132) Θαζνδήγεζε ηεο δηδαζθαιίαο Ρν ζρνιηθφ εγρεηξίδην απνηειεί γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο εθπαηδεπηηθνχο, ηελ αθεηεξία ηεο πξνεηνηκαζίαο θαη ηνπ ζρεδηαζκνχ ηεο δηδαζθαιίαο ηεο θάζε δηδαθηηθήο ελφηεηαο. Ξξνζθέξεη ζεκαληηθή βνήζεηα ζηνλ εθπαηδεπηηθφ- θαη ηδηαίηεξα ζηνλ αξράξην εθπαηδεπηηθφ- γηα ηελ θαζεκεξηλή πξνεηνηκαζία ηεο δηδαζθαιίαο. Θαη απηφ γηαηί ζηηο ζειίδεο ηνπ εγρεηξηδίνπ πνπ απνηεινχλ ζπλήζσο κηα ελφηεηα δηδαζθαιίαο, ν εθπαηδεπηηθφο έρεη ηε ζεηξά ηελ νπνία ζα αθνινπζήζεη, ρσξίο λα έρεη ηε θξνληίδα γηα ηελ επηινγή θαη ηε δηάηαμε ησλ πεξηερνκέλσλ δηδαζθαιίαο θαη ρσξίο λα θαηαβάιεη ηδηαίηεξν θφπν θαη ρξφλν. Δπηπιένλ ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην κπνξεί λα βνεζήζεη ζηελ πεξίπησζε πνπ ζπκβεί θάηη έθηαθην θαη ε δηδαζθαιία μεθχγεη απφ ηελ αξρηθά πξνεηνηκαζκέλε πνξεία ηεο, αθνχ ν εθπαηδεπηηθφο κπνξεί λα θαηαθχγεη ζ απηφ, φηαλ δελ επαξθνχλ ή δελ ιεηηνπξγνχλ ηα κέηξα θαη νη κεραληζκνί πνπ έρεη πηζαλψο ζρεδηάζεη. Δπηπξφζζεηα εθηφο απφ ηε θαζεκεξηλή πξνεηνηκαζία ηεο δηδαζθαιίαο ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην βνεζά ηνλ εθπαηδεπηηθφ θαη ζην κεζνπξφζεζκν θαη καθξνπξφζεζκν πξνγξακκαηηζκφ ησλ δηδαθηηθψλ θαη παηδαγσγηθψλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπ. Πηα πιαίζηα ηνπ πξνγξακκαηηζκνχ απηνχ ν εθπαηδεπηηθφο βάδεη ζε κηα θάπσο επξχηεξε πξννπηηθή απηά πνπ πξέπεη λα δηδάμεη ν ίδηνο θαη πξέπεη λα κάζνπλ νη καζεηέο. Ζ πξννπηηθή απηή θαζνξίδεηαη απφ γεληθφηεξνπο ζθνπνχο ηεο αγσγήο θαη κε κηα ινγηθή ζεηξά, πνπ ππαγνξεχεηαη απφ δηάθνξνπο παξάγνληεο (δηδαθηέα χιε, καζεηέο, θιπ.), Ν καθξνπξφζεζκνο απηφο πξνγξακκαηηζκφο, ζχκθσλα κε ηνλ J. Brunner (1960), γίλεηαη αθ ελφο γηα λα κπνπλ ζε κηα ινγηθή ζεηξά ηα αληηθείκελα δηδαζθαιίαο θαη αθεηέξνπ γηα λα βνεζήζνπλ ζηνλ εληνπηζκφ βαζηθψλ δνκψλ κηαο επηζηεκνληθήο πεξηνρήο. Θαη απηφ ηνλ ηξφπν εμαζθαιίδεηαη θαηαλφεζε θαη 11

18 εξκελεία ησλ θαηλνκέλσλ θαη ε κεγαιχηεξε δπλαηή κεηαβίβαζε ηεο κάζεζεο. Ξαξαδείγκαηα ππάξρνπλ απφ δηάθνξεο επηζηήκεο φπσο ηε Βηνινγία, ηα Καζεκαηηθά, ηε Γιψζζα θιπ Γξαζηεξηνπνίεζε ησλ θηλήηξσλ κάζεζεο Κνινλφηη ε δξαζηεξηνπνίεζε ησλ θηλήηξσλ κάζεζεο δελ είλαη επζχλε κφλν ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ είλαη απηνλφεην φηη έλα θαιά γξακκέλν, θαιαίζζεηα εηθνλνγξαθεκέλν θαη απφ ηερληθή άπνςε πξνζεγκέλν εγρεηξίδην κπνξεί λα βνεζήζεη ζηελ θαηεχζπλζε απηή. Ρα βαζηθφηεξα εκπφδηα ζηελ πξνζπάζεηα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ θαη ηνπ ζρνιείνπ λα δξαζηεξηνπνηήζεη ηα θίλεηξα κάζεζεο είλαη ε παζεηηθφηεηα ηεο κάζεζεο θαη ε απφζηαζε απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα. Π απηά ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην κπνξεί λα βνεζήζεη παξαθηλψληαο ην καζεηή ζηελ απηελέξγεηα θαη εμνηθεηψλνληάο ηνλ κε ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα. Ξνιιά ζηνηρεία ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ κπνξεί λα ιεηηνπξγήζνπλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε απηή. Κεξηθά απφ απηά είλαη (Baumann, 1984) 3 : Ν ηνληζκφο ηεο ζεκαζίαο ηνπ αληηθεηκέλνπ δηδαζθαιίαο γηα ηελ πξάμε θαη ηε δσή. Ν ηνληζκφο πξνζσπηθψλ πξννπηηθψλ θαη ζρέζεσλ. Ν ζπζρεηηζκφο ησλ πεξηερνκέλσλ κε θαζεκεξηλέο εκπεηξίεο ησλ καζεηψλ. Ζ αλαθνξά θαη ηθαλνπνίεζε αλαγθψλ θαη ελδηαθεξφλησλ ηεο ειηθίαο ησλ καζεηψλ. Ν ηνληζκφο νξηζκέλσλ γλψζεσλ σο ζεκαληηθψλ, λέσλ, πξσηφηππσλ θιπ. Ν ηνληζκφο εμαηξεηηθψλ επηζηεκνληθψλ επηδφζεσλ. Ζ ζπζρέηηζε ησλ πεξηερνκέλσλ κε πξνζσπηθφηεηεο ηεο επηζηήκεο, ηεο ηερλνινγίαο, ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο πνιηηηθήο. Ζ ζεκαληηθφηεξε φκσο ζρεηηθή πξνζθνξά ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ ζπλίζηαηαη ίζσο ζην γεγνλφο φηη ζπκβάιιεη ζε κηα γεληθφηεξε θαη κνληκφηεξε αγάπε γηα ην βηβιίν, 3 Baumann, M., et al (1984) :Schulbuchgestaltung in der DDR, Berlin, Volk und Wissen, φπσο παξαηίζεηαη απφ ηνπο Θαςάιεο, Α., Σαξαιάκπνπο Γ. (1995) Πρνιηθά Δγρεηξίδηα θαη Πχγρξνλε Ξξνβιεκαηηθή, Αζήλα, εθδφζεηο Έθθξαζε, ζει

19 πξάγκα πνιχ ζεκαληηθφ γηα ηελ εθπαηδεπηηθή ζηαδηνδξνκία θαη γεληθφηεξα ηελ πλεπκαηηθή δσή ηνπ παηδηνχ. Δμίζνπ ζεκαληηθή κε ηε ιεηηνπξγία δξαζηεξηνπνίεζεο ησλ θηλήηξσλ κάζεζεο είλαη ε δπλαηφηεηα θαζνδήγεζεο γηα απηφλνκε κάζεζε, πνπ κπνξεί ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην λα παξέρεη ζην καζεηή. Ρε δπλαηφηεηα απηή ηελ εμαζθαιίδεη ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην θπξίσο κε εξγαζίεο θαη αζθήζεηο πνπ δίλεη ζηνπο καζεηέο θαη νη νπνίεο κπνξνχλ λα πάξνπλ δηάθνξεο κνξθέο (κεηαβνιή ησλ πιεξνθνξηψλ απφ κηα κνξθή παξνπζίαζεο ζε κηα άιιε, αλαδήηεζε ζπζρεηίζεσλ, επηρεηξεκάησλ γηα ηελ απάληεζε ελφο εξσηήκαηνο, δηάθξηζε ηνπ νπζηαζηηθνχ απφ ην κε νπζηαζηηθφ ζε έλα ζχλνιν πιεξνθνξηψλ θιπ.) (Baumann, 1984). Ζ εηθνλνγξάθεζε είλαη επίζεο έλαο παξάγνληαο πνπ επεξεάδεη ηελ θηλεηνπνίεζε ησλ θηλήηξσλ κάζεζεο θαη νη ζπγγξαθείο ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ δίλνπλ φιν θαη πεξηζζφηεξε βαξχηεηα ζηηο εηθφλεο, θσηνγξαθίεο, ζρέδηα θιπ. έηζη ψζηε ηα βηβιία απηά λα γίλνληαη πεξηζζφηεξν ειθπζηηθά θαη νη καζεηέο λα ηα δηαβάδνπλ κε επραξίζηεζε. Ξέξα απφ ηηο εηθφλεο θαη ην επνπηηθφ πιηθφ, ε ελζσκάησζε πεγψλ θαη ηα θείκελα ησλ εηζαγσγψλ κπνξεί λα ιεηηνπξγήζνπλ ζεηηθά γηα ηα θίλεηξα κάζεζεο. Νη εηζαγσγέο ζηηο δηάθνξεο ελφηεηεο ιεηηνπξγνχλ θαη απηφλ ηνλ ηξφπν, γηαηί δίλνπλ πιεξνθνξίεο γηα ηε ζεκαζία ηεο λέαο χιεο. Θα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε ελεξγνπνίεζε ησλ θηλήηξσλ κάζεζεο αλήθεη ζηελ πεξηνρή επζχλεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ θαη απνηειεί θχξην ζηνηρείν ηνπ επαγγεικαηηθνχ ηνπ ξφινπ. Υο εθ ηνχηνπ δελ ζα πξέπεη λα έρνπκε κεγάιεο πξνζδνθίεο ζ απηφλ ηνλ ηνκέα απφ ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην. Απηφ πνπ κπνξεί ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην λα επηηχρεη ζηελ θαηεχζπλζε απηή είλαη λα ππνβνεζήζεη ηνλ εθπαηδεπηηθφ ζηελ θάζε ζρεηηθή πξνζπάζεηά ηνπ Γηαθνξνπνίεζε ηεο ζρνιηθήο εξγαζίαο Ζ δηαθνξνπνίεζε ηεο ζρνιηθήο εξγαζίαο είλαη έλα εμαηξεηηθά ζεκαληηθά ζηνηρείν, απαξαίηεην γηα ηελ επηηπρία ηεο δηδαζθαιίαο. Ξξνυπφζεζε απνηειεί κηα ζπλερήο 13

20 νκαδνπνίεζε ησλ καζεηψλ πνπ αιιάδεη δηαξθψο αλάινγα κε ηελ πεξίζηαζε ηεο δηδαζθαιίαο. Ζ ζπλερήο απηή ελαιιαγή φρη κφλνλ επηηξέπεη αιιά θαη επηβάιιεη ηελ ελαζρφιεζε κηαο ή πεξηζζφηεξσλ νκάδσλ ή θαη κεκνλσκέλσλ καζεηψλ κε δηάθνξα δηδαθηηθά κέζα θαη θπζηθά κε ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα. Δθφζνλ δε ν εθπαηδεπηηθφο δελ κπνξεί λα αζρνιεζεί κε φιεο ηηο νκάδεο θαη κε θάζε καζεηή μερσξηζηά, έλα κέξνο ηεο επζχλεο απηήο αλαιακβάλεη ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην -καδί κε ηα ππφινηπα κέζα δηδαζθαιίαο- εάλ βέβαηα απηφ είλαη γξακκέλν γηα λα αληαπνθξηζεί ζ απηή ηε ιεηηνπξγία. Θαη εδψ φκσο ε επηηπρία απηήο ηεο πξνζπάζεηαο εμαξηάηαη απφ ηελ νξγάλσζε θαη ηνλ πξνγξακκαηηζκφ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ Δκπέδσζε θαη αμηνιφγεζε Έρεη θαζηεξσζεί πιένλ ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα λα πεξηέρνπλ ζην ηέινο θάζε ελφηεηαο εξσηήζεηο γηα ηνλ έιεγρν ηεο επίηεπμεο ησλ ζηφρσλ δηδαζθαιίαο θαη κάζεζεο. Έλα ζρνιηθφ εγρεηξίδην ζεσξείηαη εκηηειέο εάλ δελ πεξηέρεη αζθήζεηο εκπέδσζεο θαη επαλαιεπηηθέο εξγαζίεο θαη αλ δελ πεξηιακβάλεη εξσηήζεηο γηα ηελ αμηνιφγεζε ηνπ βαζκνχ πξφζθηεζεο ησλ ζρεηηθψλ γλψζεσλ, δεμηνηήησλ θαη ζηάζεσλ απφ ηνπο καζεηέο. (Θαςάιεο θαη Σαξαιάκπνπο, 1995, ζει. 142). Ζ ζεκαζία απηήο ηεο ιεηηνπξγίαο νδεγεί φιν θαη πην ζπρλά ηα ηειεπηαία ρξφληα ζε απηνλφκεζε απηνχ ηνπ κέξνπο ηνπ εγρεηξηδίνπ ζε μερσξηζηφ ηεχρνο εξγαζηψλ θαη αζθήζεσλ γηα ην καζεηή. Νη εξσηήζεηο αμηνιφγεζεο, νη αζθήζεηο εκπέδσζεο θαη νη επαλαιεπηηθέο εξγαζίεο ζπλήζσο πξαγκαηνπνηνχληαη ζηελ ηειεπηαία θάζε ηεο δηδαζθαιίαο πνπ είλαη θαη ε πην δχζθνιε γηαηί ηφηε αξρίδεη ε θπζηνινγηθή θφπσζε θαη φπσο είλαη θπζηθφ παξαηεξείηαη ειάηησζε ηεο πξνζνρήο θαη ηνπ ελδηαθέξνληνο ησλ καζεηψλ. Ζ αλία θαη ε αδηαθνξία ησλ καζεηψλ κπνξεί λα αληηκεησπηζηεί κε πνηθηιία ζην θνκκάηη απηφ ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ: α) κεζνδνινγηθή, φπνπ νη εξγαζίεο ζα επηδέρνληαη ιχζεηο κε δηάθνξεο κεζφδνπο β) ηερλνινγηθή, λα πξνυπνζέηεη δειαδή ηε δπλαηφηεηα ρξήζεο δηαθνξεηηθνχ πιηθνχ θαη κέζσλ γ) πνηθηιία ζηηο κνξθέο εξγαζηψλ (νκαδηθέο ή αηνκηθέο, απιέο ή ζχλζεηεο θιπ) θαη δ) πνηθηιία ζε αζθήζεηο 14

21 θαη εξγαζίεο δηαθνξεηηθψλ δνκψλ θαη δηαθνξεηηθψλ γλσζηηθψλ επηπέδσλ (Θαςάιεο θαη Σαξαιάκπνπο, 1995) Θνηλσληθνπνίεζε Ρν ζρνιηθφ εγρεηξίδην απνηειεί αλακθηζβήηεηα βαζηθφ εξγαιείν ηεο ζρνιηθήο θνηλσληθνπνίεζεο, θαζψο επηρεηξείηαη κέζσ απηνχ ε εμνηθείσζε ησλ καζεηψλ κε ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα θαη ηηο θνηλσληθέο αμίεο. Δίλαη ζα έιεγε θαλείο φηη είλαη θνξέαο ηδενινγίαο κε βάζε ηνλ νπνίν επηδηψθεηαη ε κεηαβίβαζε ηεο επίζεκεο γλψζεο ζηνπο καζεηέο. 1.4 Η έξεπλα ησλ ζρνιηθώλ βηβιίσλ Αθεηεξία ηεο έξεπλαο απνηέιεζε ε δηαπίζησζε φηη ην ζρνιηθφ βηβιίν ζπληζηά έλα απφ ηα κέζα κεηάδνζεο γλψζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη απφ ηνπο καζεηέο θαη εθπαηδεπηηθνχο εληφο θαη εθηφο ηνπ ζρνιείνπ, ε πεπνίζεζε φηη απηφ επηδξά ζηνπο απνδέθηεο ηνπ κέζσ ησλ ιεηηνπξγηψλ πνπ αζθεί ζε γλσζηηθφ, ζπλαηζζεκαηηθφ επίπεδν (Κπνλίδεο, 2004). Ζ έξεπλα γηα ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα είλαη ζεκαληηθή δηφηη είλαη δπλαηφ λα: πιεξνθνξεί ηηο νκάδεο απνδνρήο γηα ηελ πνηφηεηα ησλ βηβιίσλ απνηειεί ηε βάζε γηα ηελ αλαζεψξεζε θαη βειηίσζε ησλ ππαξρφλησλ βηβιίσλ δίλεη ηδέεο θαη πξνηάζεηο γηα ηε κειινληηθή κνξθή ηνπο θαη γηα ην πεξηερφκελφ ηνπο απνθαιχπηεη ην κέγεζνο ηεο επίδξαζεο πνπ αζθνχλ. Ζ ελαζρφιεζε κε ηα ζρνιηθά βηβιία μεθίλεζε ζην ηέινο ηνπ 19 νπ αηψλα θαη ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ ζην πιαίζην ηεο Αγσγήο γηα ηελ Δηξήλε. Ζ εξεπλεηηθή απηή θαηεχζπλζε ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ θαηά ηελ πξψηε θιαζηθή ηεο πεξίνδν έσο θαη ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, εζηηάζηεθε ζηελ επηζήκαλζε ησλ πξνθαηαιήςεσλ, ησλ ζηεξενηχπσλ θαη ησλ εηθφλσλ ερζξνχ αλαθνξηθά κε άιινπο ιανχο θαη είρε σο 15

22 ζηφρν ηε δηαηχπσζε πξφηαζεο γηα ηελ αλαζεψξεζή ηνπο, ψζηε λα ζπκβάιινπλ ζηελ αιιεινθαηαλφεζε θαη ζπλεξγαζία ησλ ιαψλ. Απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 «ζεκεηψζεθε κεηάβαζε ηεο ελ ιφγσ έξεπλαο απφ ην πξαθηηθφ (αλαζεψξεζε ή βειηίσζε) πξνζαλαηνιηζκφ ηεο θαηά ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν ζηελ πξνζπάζεηα γηα ζεσξεηηθή ζεκειίσζή ηεο θαη γηα ζπγθξφηεζε θαηάιιεισλ εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ θαη κεζφδσλ» (Frietzsche 1992). Ραπηφρξνλα πξνζδηνξίζηεθαλ νη παξάκεηξνη πνπ ζρεηίδνληαη κε ην βηβιίν (παξαγσγή, δηδαθηηθή κεζνδνινγία, αλαγλσζηκφηεηα θιπ.) θαη ηα ζπκθξαδφκελα πνπ ην πιαηζηψλνπλ (ζρνιείν, θνηλσλία, επηζηήκε, θιπ.), ηα νπνία ζηαδηαθά άξρηζαλ λα απνηεινχλ αληηθείκελν ηδηαίηεξεο έξεπλαο ή λα αμηνπνηνχληαη εξκελεπηηθά ζηελ πξνζπάζεηα θαηαλφεζεο ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ. Νη εμειίμεηο ζηνλ ηνκέα ηεο έξεπλαο ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ κεηά ηελ δεθαεηία ηνπ 1970 είραλ σο απνηέιεζκα ηε δηεχξπλζε ηνπ εξεπλεηηθνχ απηνχ πεδίνπ. Θαηά ηελ πεξίνδν απηή εκθαλίζηεθε παγθνζκίσο έλαο ζεκαληηθφο αξηζκφο ηδξπκάησλ, εξεπλεηηθψλ νκάδσλ θαη κεκνλσκέλσλ εξεπλεηψλ πνπ είραλ σο αληηθείκελν κειέηεο ην ζρνιηθφ βηβιίν. Ζ πνηθηιία θαη ην εχξνο ηνπ πεδίνπ ηεο έξεπλαο γηα ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα είλαη δπλαηφλ λα (Weinbrenner 1986, 1992α θαη β) 4 : έρεη σο αληηθείκελν ηε «δηαδηθαζία», ηνλ «θχθιν δσήο» ηνπ βηβιίνπ κειεηά ην «πξντφλ», ην πθηζηάκελν ζρνιηθφ βηβιίν σο κέζν επηθνηλσλίαο έρεη σο αληηθείκελν ηελ «απνδνρή» ηνπ βηβιίνπ θαη ηελ επίδξαζή ηνπ -σο παξάγνληα θνηλσληθνπνίεζεο- ζηνπο καζεηέο θαη ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο. Ζ πιεηνλφηεηα ησλ εξεπλψλ πνπ έρνπλ δηεμαρζεί κέρξη ζήκεξα αθνξά ζην «πξντφλ», ήηνη ζηε κειέηε ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ σο κέζνπ επηθνηλσλίαο. Νη κειέηεο κάιηζηα απηέο ζχκθσλα κε ηε ζεκαηνινγία ηνπο κπνξνχλ λα δηαθξηζνχλ ζε έξεπλεο (Θαςάιεο & Σαξαιάκπνπο, 1995): 4 Weinbrenner 1986 θαη 1992α θαη β φπσο παξαηίζεηαη απφ ηνλ Κπνλίδε, Θ. (2004). Ρν πεξηερφκελν ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ σο αληηθείκελν έξεπλαο, Αζήλα, εθδφζεηο Κεηαίρκην. 16

23 πνπ εμεηάδνπλ ην πεξηερφκελν ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ ππφ ην πξίζκα ηεο Ξαηδαγσγηθήο ηεο Δηξήλεο κε πξφζεζε λα δηαπηζησζνχλ πξνθαηαιήςεηο, πξνπαγάλδα θ.ά. πνπ έρνπλ σο ζηφιν ηελ αλάιπζε ηνπ ηδενινγηθνχ πεξηερνκέλνπ ησλ βηβιίσλ (ζεζκνί, αμίεο, θαλφλεο, πξφηππα, ηδενινγία) ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ απφ επηζηεκνληθή θαη παηδαγσγηθή άπνςε, πξνθεηκέλνπ λα ειεγρζεί ε θαηαιιειφηεηά ηνπο σο κέζνπ δηδαζθαιίαο. Έλα απφ ηα βαζηθά πξνβιήκαηα πνπ έρνπλ λα αληηκεησπίζνπλ νη εξεπλεηέο πνπ ελεξγνπνηνχληαη ζηα παξαπάλσ εξεπλεηηθά πεδία είλαη ην κεζνδνινγηθφ, ην νπνίν αθνξά ζηελ απνπζία έσο ηψξα ελφο κεζνδνινγηθνχ νξγάλνπ πνπ ζα ζπκβάιιεη ζηελ εμέηαζε ησλ δηαθφξσλ πηπρψλ ελφο ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ, ζην θαζνξηζκφ ησλ θξηηεξίσλ αμηνιφγεζήο ηνπ θαη γεληθά ζηελ αλάπηπμε ησλ εξεπλεηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ ζην πιαίζην ηεο έξεπλαο ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ (Weinbrenner 1992α θαη β, φ.π.). Νη κέζνδνη θαη νη ηερληθέο πνπ έρνπλ ρξεζηκνπνηεζεί ζηελ έξεπλα ηνπ θεηκέλνπ ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ, θπξίσο απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970 θαη κεηά, πνηθίινπλ θαη επηιέγνληαη απφ ηνπο εξεπλεηέο, είλαη δε ζπλάξηεζε ησλ ζηφρσλ ηεο εθάζηνηε έξεπλαο. Νη πιένλ ρξεζηκνπνηνχκελεο κέζνδνη ζηηο έξεπλεο ηνπ «πξντφληνο» είλαη ε εξκελεπηηθή κέζνδνο, ε αλάιπζε πεξηερνκέλνπ θαη θαηά ηα ηειεπηαία ρξφληα, ε αλάιπζε ιφγνπ. Αμίδεη δε λα ζεκεησζεί φηη ζηηο κέρξη ζήκεξα έξεπλεο έρεη δνζεί βαξχηεηα ζηε ιεθηηθή επηθνηλσλία (θείκελν) θαη έρεη παξακειεζεί ε εηθνλνγξαθηθή επηθνηλσλία θαη ηππνγξαθία (Κπνλίδεο, 2004). ζνλ αθνξά ζηελ έξεπλα ηεο εηθνλνγξάθεζεο ησλ βηβιίσλ έρνπλ δηεμαρζεί δηεζλψο έξεπλεο, ηδηαίηεξα ηελ ηειεπηαία δεθαεηία (Pozzer-Ardenghi & Roth, 2004: Roth, Bowen & MacGinn, 1999). Ζ έξεπλα ηεο εηθνλνγξάθεζεο είλαη πνιχ ζεκαληηθή γηα ηνπο εμήο ιφγνπο (Κπνλίδεο, 2004, ζει. 8): Ζ ηππνγξαθία πξνζθέξεη ζχγρξνλεο δπλαηφηεηεο θαζψο ε γξαθηθή δνκή ηνπ πιηθνχ κπνξεί λα επεξεάζεη ηε αλαγλσζηκφηεηα ηνπ θεηκέλνπ θαη ηελ ηεξάξρεζε ησλ ζπγθείκελσλ κελπκάησλ Νη εηθφλεο θαη ηα εηθαζηηθά ζεκεία πνπ πεξηέρνληαη ζηα βηβιία θέξνπλ ζαθή κελχκαηα, ηα νπνία κεξηθέο θνξέο δελ εθθξάδνληαη ιεθηηθά ζην θείκελν ή έξρνληαη ζε αληίζεζε θαη κε ην ιεθηηθφ κέξνο ηεο ελφηεηαο 17

24 Ζ εηθνλνγξάθεζε ησλ βηβιίσλ επηηειεί έλα πιήζνο ιεηηνπξγηψλ. Πχκθσλα κε έξεπλεο έλαο κεγάινο αξηζκφο εηθφλσλ αζθεί ζπρλά απξνζδφθεηεο ζπλαηζζεκαηηθέο επηδξάζεηο, νη εηθφλεο είλαη δπλαηφλ λα αλαιάβνπλ έλα ξφιν ζπκπιήξσζεο ηνπ θεηκέλνπ ζηε δηαδηθαζία ηεο κάζεζεο αιιά θαη απνηεινχλ κεξηθέο θνξέο απηφλνκεο πεγέο πιεξνθφξεζεο. Θαηά ηνλ Κπνλίδε (2004), ηα πεδία ηεο έξεπλαο ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ κπνξνχλ λα θαηεγνξηνπνηεζνχλ σο εμήο: 1. Γηαδηθαζία παξαγσγήο ηνπ βηβιίνπ θαη ε εηζαγσγή ηνπ ζηε δηδαθηηθή πξάμε. 2. Ρν βηβιίν σο πξντφλ. 3. Ρν βηβιίν σο ηκήκα ηνπ πξνγξάκκαηνο δηδαζθαιίαο - βηβιίν θαη «πξαγκαηηθφ» πξφγξακκα. 4. Νη αλαζεσξήζεηο θαη ε θαηάξγεζε ηνπ βηβιίνπ. Πηα παξαπάλσ εξεπλεηηθά πεδία νη κεζνδνινγηθέο παξάκεηξνη δειαδή νη ηερληθέο ζπιινγήο ηνπ εξεπλψκελνπ πιηθνχ, ην πιηθφ ηεο αλάιπζεο θαη νη κέζνδνη αλάιπζεο (επηινγή κεζφδνπ ή ζχλζεζε κεζφδσλ) παξνπζηάδνπλ κεγάιν εχξνο θαη εμαξηψληαη απφ ην ζθνπφ ηεο θάζε έξεπλαο θαη ηηο επηινγέο ηνπ εξεπλεηή. Γηα παξάδεηγκα ζηηο ηερληθέο ζπιινγήο ηνπ πιηθνχ ζηελ αμηνιφγεζε ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ πεξηιακβάλνληαη νη: αμηνιφγεζε εξεπλεηή βάζεη θξηηεξίσλ, εηήζηεο εθζέζεηο εθπαηδεπηηθψλ, απφςεηο ησλ νκάδσλ απνδνρήο (εθπαηδεπηηθψλ, καζεηψλ, γνλέσλ, νκάδσλ βάζεο), ζπλεληεχμεηο, νκάδεο ζπδήηεζεο, εξσηεκαηνιφγηα, ξάζηεξ (ζχλζεην εξγαιείν). Πην ίδην εξεπλεηηθφ πεδίν ε αλάιπζε ηνπ πιηθνχ πνπ ζπιιέγεηαη κπνξεί λα δηεμαρζεί κε δηάθνξεο κεζφδνπο φπσο ε αμηνιφγεζε βάζεη θξηηεξίσλ, ε ηζηνξηθή-εξκελεπηηθή κέζνδνο, ε θαηλνκελνινγηθή κέζνδνο, ε αλάιπζε πεξηερνκέλνπ, ε αλάιπζε ιφγνπ, ε αλάιπζε ζπλνκηιίαο θιπ. (Κπνλίδεο, 2004, ζει. 8-11) Ζ έξεπλα ζε επξσπατθά θξάηε Ζ ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο ζεκαζίαο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ νδήγεζε ζηελ ίδξπζε θέληξσλ θαη ηλζηηηνχησλ έξεπλαο ζε δηάθνξεο ρψξεο (Απζηξία, Πνπεδία, Λνξβεγία, Νιιαλδία θ.ά.). 18

25 Πηελ Απζηξία ζεκαληηθή δξαζηεξηφηεηα αλαπηχζζεη ην Ηλζηηηνχην γηα ηελ Έξεπλα ησλ Πρνιηθψλ Βηβιίσλ θαη ηελ Ξξναγσγή ηεο Κάζεζεο ην νπνίν ιεηηνπξγεί απφ ην 1988 θαη πην ζπγθεθξηκέλα (Johnsen 1993): Έρεη αζρνιεζεί κε κεζνδνινγηθά δεηήκαηα ηεο έξεπλαο ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ Δξεπλά ηε ζρέζε κεηαμχ βηβιίνπ θαη ειηθίαο, θαζψο θαη επηπέδνπ ησλ καζεηψλ Δμεηάδεη ηε δπλαηφηεηα ηνπ βηβιίνπ λα ζπκβάιεη ζε κηα απνηειεζκαηηθή κάζεζε Αλαιχεη ην πεξηερφκελν ζρνιηθψλ βηβιίσλ θαη δηεξεπλά ηηο πξνθαηαιήςεηο θαη ηηο θξπθέο παξαδνρέο Ξαξέρεη ζπζηάζεηο ζε εθδφηεο, ζπγγξαθείο θαη εθπαηδεπηηθνχο αλαθνξηθά κε ηελ εκθάληζε, ηε ρξήζε θαη ηελ επίδξαζε ηνπ βηβιίνπ θαη ζπκκεηέρεη ζε ζπλαληήζεηο κε εθδφηεο, ζπγγξαθείο θαη αξκφδηνπο ηνπ ππνπξγείνπ Ξαηδείαο γηα ηελ αμηνιφγεζε ησλ βηβιίσλ Δλδηαθέξεηαη γηα δεηήκαηα δηδαθηηθήο, αλαγλσζηκφηεηαο θαη θαηαλφεζεο ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ. Πηε Γεξκαλία, θξάηνο ζην νπνίν, ε έξεπλα ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ γλψξηζε ηδηαίηεξε αλάπηπμε, εθηφο απφ ην Ηλζηηηνχην Georg Eckert, ζεκαληηθή δξαζηεξηφηεηα είρε παξνπζηάζεη ην Ηλζηηηνχην Πρνιηθψλ Βηβιίσλ ηεο Πρνιήο ηνπ Duisburg. Ρν πην γλσζηφ φκσο φρη κφλν ζηελ Δπξψπε αιιά θαη ζε φιν ηνλ θφζκν είλαη ην «Ηλζηηηνχην Georg Eckert γηα Γηεζλή Έξεπλα Πρνιηθψλ Δγρεηξηδίσλ» ζην Braunschweig ηεο Γεξκαλίαο. Ρν Ηλζηηηνχην απηφ ηδξχζεθε ην 1951, απφ ηα κέζα δε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 απνηειεί ην Θέληξν Πρνιηθψλ Δγρεηξηδίσλ ηνπ Ππκβνπιίνπ ηεο Δπξψπεο θαη έρεη ηηκεζεί κε ην βξαβείν εηξήλεο ηεο UNESCO (Frietzsche 1992). Έρεη σο αληηθείκελν ην δηδαθηηθφ πιηθφ ζηνπο ηνκείο ηεο ηζηνξίαο, γεσγξαθίαο θαη ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο θαη σο ζηφρν ηε ζπκβνιή ζηελ εηξήλε θαη ηελ ακνηβαία θαηαλφεζε. Ζ εξγαζία ηνπ Ηλζηηηνχηνπ Georg Eckert είλαη πνιχ εμεηδηθεπκέλε θαη ζαθψο πξνζδηνξηζκέλε αθνχ πξνζαλαηνιίδεηαη θπξίσο ζηα θείκελα θαη αζρνιείηαη ιηγφηεξν κε ηα θνηλσληθά θαη παηδαγσγηθά ηνπο ζπκθξαδφκελα. Ξαξφια απηά, ν 19

26 ζπλδπαζκφο επηζηεκνληθήο αλάιπζεο, δηεζλνχο επηθνηλσλίαο, εηδηθήο ζπκβνπιεπηηθήο θαη ελεξγνχ ελδηαθέξνληνο γηα ηελ Ξαηδαγσγηθή ηεο Δηξήλεο, πνπ επηρεηξεί ην Ηλζηηηνχην ζεσξείηαη κνλαδηθφο ζηνλ θφζκν ζηνλ ηνκέα ηεο έξεπλαο ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ. Ζ ελίζρπζή ηνπ κάιηζηα απφ ην Δπξσπατθφ Ππκβνχιην θαη ηελ UNESCO ηνλίδνπλ απηφ ην ξφιν (Frietzsche 1992) Ζ έξεπλα ζηελ Διιάδα Πηε ρψξα καο παξφιν πνπ ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην απνηειεί ην θαηεμνρήλ κέζν δηδαζθαιίαο, δελ έρεη ηε ζέζε πνπ ηνπ αξκφδεη ζηε ζρεηηθή έξεπλα θαη ζηελ επηζηεκνληθή παηδαγσγηθή ζπδήηεζε. Νη ιφγνη πνπ ζπλέιαβαλ ζ απηφ είλαη νη αθφινπζνη (Θαςάιεο θαη Σαξαιάκπνπο, 1995, ζει. 116): α) δελ ζπλεηδεηνπνηήζεθε επαξθψο απφ ηελ επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ε ζεκαζία ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ σο δνκηθνχ ζηνηρείνπ δηδαζθαιίαο θαη σο θνηλσληθνπνηεηηθνχ παξάγνληα θαη β) ε έθδνζή ηνπ απφ ην θξάηνο θαη ε δσξεάλ δηαλνκή ηνπ ζηνπο καζεηέο ην έρεη θαηαζηήζεη φρη κφλν νπζηαζηηθφ αιιά θαη αδηακθηζβήηεην ζηνηρείν ηεο εθπαίδεπζεο, πνπ ζεσξείηαη φηη γξάθεηαη θαη γεληθφηεξα παξάγεηαη ππεξάλσ ζπκθεξφλησλ θαη κε ακηγψο επηζηεκνληθά θαη παηδαγσγηθά θξηηήξηα. Νη πξψηεο ζπζηεκαηηθέο ειιεληθέο έξεπλεο ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ έγηλαλ ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, κε έξεπλεο ηεο Ηδενινγίαο ησλ Αλαγλσζηηθψλ ηνπ Γεκνηηθνχ Πρνιείνπ θαη ζηα βηβιία Ηζηνξίαο ηνπ Γπκλαζίνπ, ππφ ην πξίζκα ηεο Ξαηδαγσγηθήο ηεο Δηξήλεο. Ρελ ψζεζε, εληνχηνηο ζηελ έξεπλα επηκέξνπο ηνκέσλ ηεο ελ ιφγσ ζεκαηηθήο έδσζε ε ίδξπζε ηνπ Ηλζηηηνχηνπ Δθπαίδεπζεο γηα ηελ Δηξήλε (1986) θαη ηεο Κνλάδαο Έξεπλαο Πρνιηθνχ Βηβιίνπ (1992) ε νπνία κεηνλνκάζηεθε ζε Θέληξν Έξεπλαο Πρνιηθψλ Βηβιίσλ θαη Γηαπνιηηηζκηθήο Δθπαίδεπζεο (Αξηζηνηέιεην Ξαλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο). Ρν Ηλζηηηνχην Δθπαίδεπζεο γηα ηελ Δηξήλε, σο ζπλεξγαδφκελν κε ηελ UNESCO, ζηα πξψηα ρξφληα ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ επηθεληξψζεθε ζηελ έξεπλα ησλ ειιεληθψλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ απφ ηε ζθνπηά ηεο Δθπαίδεπζεο γηα ηελ Δηξήλε θαη ηα δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ. Πηηο ζπγθεθξηκέλεο έξεπλεο ρξεζηκνπνηήζεθε θπξίσο ε πεξηγξαθηθή 20

27 θαη εξκελεπηηθή κέζνδνο θαη ειάρηζηα ε πνηνηηθή αλάιπζε πεξηερνκέλνπ θαη ε αλάιπζε ιφγνπ (Κπνλίδεο, 2004, ζει. 39). Πην πιαίζην ηνπ Θέληξνπ Έξεπλαο Πρνιηθψλ Βηβιίσλ θαη Γηαπνιηηηζκηθήο Δθπαίδεπζεο δηεμήρζεζαλ, κε ζεσξεηηθφ πιαίζην ηελ Ξαηδαγσγηθή ηεο Δηξήλεο θαη ηε Γηαπνιηηηζκηθή δηάζηαζε ηεο εθπαίδεπζεο, νξηδφληηεο θαη θάζεηεο έξεπλεο ζρνιηθψλ βηβιίσλ πέληε βαιθαληθψλ θξαηψλ κε ζέκα «Ζ εηθφλα ηνπ άιινπ / ηνπ γείηνλα». Ξαξάιιεια, επηκέξνπο νκάδα έρεη εξεπλήζεη ηελ επξσπατθή δηάζηαζε ηεο εθπαίδεπζεο ζε δείγκα ειιεληθψλ βηβιίσλ. Ρα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ αλαθνηλψζεθαλ ζε ζπλέδξηα θαη δεκνζηεχηεθαλ ζε πεξηνδηθά θαη πξαθηηθά ζπλεδξίσλ (Κπνλίδεο, 2004). Πηα ελδηαθέξνληα ηνπ θέληξνπ ζπκπεξηειήθζεζαλ θαη κεζνδνινγηθά δεηήκαηα ηεο έξεπλαο ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ. Θαηά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο έρεη απμεζεί ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ έξεπλα ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ παλειιελίσο. Θπξηαξρνχλ φκσο νη έξεπλεο ηδενινγηθήο αλάιπζεο ηνπ πεξηερνκέλνπ (Θαςάιεο & Σαξαιάκπνπο, 1995, ζει. 209). Ζ κέρξη ηψξα έξεπλα ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ έρεη ζηελ πιεηνςεθία ηεο σο αθεηεξία ηεο θπξίσο ηδενινγηθά θίλεηξα θαη ιίγν αζρνιείηαη κε ηα πεξηερφκελα θαη ηε βειηίσζή ηνπο. Ζ ηδενινγηθή θξηηηθή ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ αθνξά θπξίσο ηηο ιεηηνπξγίεο ηεο πιεξνθφξεζεο θαη ηεο θνηλσληθνπνίεζεο θαη φρη ηηο άιιεο ιεηηνπξγίεο ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ. Αληίζεηα, γηα ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα σο παηδαγσγηθά κέζα θαη σο κέζα δηδαζθαιίαο δελ γίλεηαη πνιχο ιφγνο. Δπηπιένλ πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ε ειιεληθή έξεπλα ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ έρεη αζρνιεζεί θπξίσο κε ην πεξηερφκελν ησλ βηβιίσλ ησλ ζεσξεηηθψλ καζεκάησλ θαη έρεη παξακειήζεη ηα βηβιία ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ, θαζψο θαη επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ βηβιίσλ (π.ρ. πεξηερφκελν ηνπ βηβιίνπ ζε ζρέζε κε ηηο επηζηεκνληθέο ζεσξίεο, ηε δηδαθηηθή κεζνδνινγία, ην πξφγξακκα δηδαζθαιίαο θαη ηα ππφινηπα δηδαθηηθά κέζα θιπ.). Ππλεπψο, ζα κπνξνχζε λα παξαηεξήζεη θάπνηνο φηη ε έξεπλα ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ ζηελ Διιάδα δηαλχεη αθφκε ηελ πξνδξνκηθή ηεο θάζε, παξά ηε ζεκαληηθή εξεπλεηηθή παξαγσγή ζην ρψξν απηφ ηειεπηαία (Κπνλίδεο, 2004, ζει. 41). 21

28 1.5 Αμηνιόγεζε ησλ ζρνιηθώλ εγρεηξηδίσλ Γεληθά Ζ δηαδηθαζία κπνξεί λα πεξηιακβάλεη ζχκθσλα κε ηνλ ίδην ηηο εμήο θάζεηο: Δζσηεξηθή αμηνιφγεζε ηνπ παξαγφκελνπ πιηθνχ θαηά ηελ δηαδηθαζία ζπγγξαθήο ηνπ βηβιίνπ ζε καθξν-επίπεδν, θαηά ηελ νπνία ε ζπγγξαθηθή νκάδα δνθηκάδεη πηινηηθά ην βηβιίν πνπ ζπγγξάθεη θαη ζηελ ζπλέρεηα ην βειηηψλεη φπνπ ρξεηάδεηαη. Δμσηεξηθή, πνηνηηθή θαη πνζνηηθή, αμηνιφγεζε θαηά ηε δηαδηθαζία έγθξηζεο ηνπ βηβιίνπ, ε νπνία γίλεηαη απφ νκάδα εκπεηξνγλσκφλσλ βάζεη θξηηεξίσλ θαη εηδηθνχ εξγαιείνπ. Απηή ζην ηέινο ηεο δηαδηθαζίαο αλάινγα εγθξίλεη ην βηβιίν, ή πξνηείλεη βειηησηηθέο ιχζεηο ζηνπο ζπγγξαθείο, ή ην απνξξίπηεη. Δμσηεξηθή αμηνιφγεζε ηνπ βηβιίνπ πνπ εγθξίζεθε ζε καθξν-επίπεδν θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο εηήζηαο δνθηκαζηηθήο εθαξκνγήο ηνπ ζε πηινηηθά ζρνιεία φισλ ησλ εθπαηδεπηηθψλ πεξηθεξεηψλ κε δηαθνξεηηθφ θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πεξηβάιινλ, ε νπνία γίλεηαη απφ νκάδα εηδηθψλ αμηνινγεηψλ. Θαη εδψ ην απνηέιεζκα είλαη ε βειηίσζε ή δηαθνξνπνίεζε ηνπ βηβιίνπ αλ ρξεηαζηεί πξηλ ηελ γελίθεπζε ηεο ρξήζεο ηνπ. Γηαξθήο εμσηεξηθή αμηνιφγεζε ζε καθξν-επίπεδν θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ρξήζεο ηνπ βηβιίνπ απφ αμηνινγεηέο πνπ ζπιιέγνπλ δεδνκέλα γηα ην ζπγθεθξηκέλν βηβιίν απφ πεγέο ηηο νπνίεο αμηνπνηνχλ θαηάιιεια. Νη πεγέο απηέο κπνξεί λα είλαη: νη απαληήζεηο δείγκαηνο εθπαηδεπηηθψλ θαη καζεηψλ ζε εηδηθφ εξγαιείν γηα ηελ αμηνιφγεζε, πνπ κνηξάδεηαη έληππα ή ζε ειεθηξνληθή κνξθή νη εθζέζεηο αμηνιφγεζεο ηνπ βηβιίνπ απφ εθπαηδεπηηθνχο θαη Πρνιηθνχο Ππκβνχινπο νη έξεπλεο ηνπ βηβιίνπ απφ αλεμάξηεηνπο εξεπλεηέο θαη νη αληηδξάζεηο ή νη απφςεηο ηε θνηλήο γλψκεο γηα ην ζπγθεθξηκέλν βηβιίν. 22

29 Κε βάζε ηελ αμηνιφγεζε απηή ην ζρνιηθφ βηβιίν αλαζεσξείηαη θαη βειηηψλεηαη ζε ηαθηά δηαζηήκαηα ή εληέιεη θαηαξγείηαη, εάλ ε αμηνιφγεζε νδεγήζεη εθεί. Δληνχηνηο, ζηελ Διιάδα δελ δηακνξθψζεθε αθφκε ην ζεζκηθφ πιαίζην πνπ ζα νξίζεη επαθξηβψο ηε δηαδηθαζία κηαο δηαξθνχο αμηνιφγεζεο ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ, κνινλφηη ε αμηνιφγεζε ηνπ κέζνπ απηνχ είλαη ζεκαληηθή θαη ζπλδέεηαη κε ηελ έλλνηα ηεο πνηφηεηαο ζηελ εθπαίδεπζε (Κπνλίδεο, 2005) Θξηηήξηα αμηνιφγεζεο ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ Ν ξφινο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ ζην ζεκεξηλφ ζρνιείν αλαδεηθλχεηαη πξσηαγσληζηηθφο θαηά ηελ δηδαθηηθή δηαδηθαζία, φπσο ήδε έρεη ηνληζηεί. κσο θάζε ζρνιηθφ εγρεηξίδην έρεη δηαθνξεηηθφ ξφιν θαη αζθεί εληειψο δηαθνξεηηθέο ιεηηνπξγίεο αλάινγα κε ηηο ηδηαίηεξεο εθπαηδεπηηθέο ζπλζήθεο κηαο ρψξαο, αλάινγα κε ην αληηθείκελν πνπ δηδάζθεηαη, ηηο δηδαθηηθέο κεζφδνπο πνπ ρξεζηκνπνηεί ν εθπαηδεπηηθφο θιπ. Δίλαη δχζθνιν σο εθ ηνχηνπ λα πεξηγξαθεί γεληθά ην θαιφ ζρνιηθφ εγρεηξίδην. Θαη απηφ γηαηί ηα πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ηα θξηηήξηα κε βάζε ηα νπνία αμηνινγείηαη έλα βηβιίν, είλαη πνιχ δηαθνξεηηθά αλάινγα κε ην ζθνπφ γηα ηνλ νπνίνλ γίλεηαη ε αμηνιφγεζε θαη αλάινγα κε ηα πξφζσπα πνπ ην αμηνινγνχλ. Θαη ελψ ηφζν νη καζεηέο, νη εθπαηδεπηηθνί θαη νη γνλείο φζν θαη νη εθδφηεο, ζπγγξαθείο θαη νη ππεχζπλνη ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο, ελδηαθέξνληαη γηα θαιά ζρνιηθά βηβιία ηα θξίλνπλ απφ δηαθνξεηηθή ζθνπηά θαη ρξεζηκνπνηνχλ δηαθνξεηηθά θξηηήξηα. Αιιά αθφκα θαη νη επηζηήκνλεο εξεπλεηέο ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ δελ εξγάδνληαη κε βάζε εληαία θξηηήξηα, αιιά ν θαζέλαο ρξεζηκνπνηεί ηνλ δηθφ ηνπ θαηάινγν θξηηεξίσλ. Γηα λα κπνξεί φκσο κηα έξεπλα λα δψζεη ζπγθξίζηκα απνηειέζκαηα αμηνιφγεζεο πξέπεη λα γίλεη ρξήζε ησλ ίδησλ θξηηεξίσλ. Μεθηλψληαο απφ απηή ηε δηαπίζησζε, δηάθνξνη δηεζλείο νξγαληζκνί θαη εξεπλεηηθά θέληξα (φπσο ε UNESCO, ην Ππκβνχιην ηεο Δπξψπεο, ην Ππκβνχιην γηα Γηεζλή Έξεπλα Πρνιηθψλ Δγρεηξηδίσλ Georg Eckert θιπ) επεδίσμαλ λα δηεξεπλήζνπλ αλ είλαη εθηθηφ ηνπιάρηζηνλ νη εξεπλεηέο ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ λα ζπλαηλέζνπλ ζρεηηθά κε ηα θξηηήξηα πνπ πξέπεη λα πιεξνί έλα θαιφ ζρνιηθφ εγρεηξίδην. Νη 23

30 εηδηθνί ζπκθψλεζαλ ζε θάπνηα γεληθά θξηηήξηα, αλ θαη ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ν βαζκφο γεληθφηεηαο ησλ θξηηεξίσλ απηψλ είλαη πςειφο, έηζη ψζηε λα αθήλεη πιαηηά πεξηζψξηα γηα δηαθνξεηηθέο εξκελείεο. Ρα θξηηήξηα απηά είλαη ηα εμήο (Fritzsche, 1992, Θαςάιεο & Σαξαιάκπνπο, 1995, ζει. 225): Επιςτημονική εγκυρότητα Ν φξνο επηζηεκνληθή εγθπξφηεηα αλαθέξεηαη ζηε ζπκθσλία πνπ πξέπεη λα ππάξρεη αλάκεζα ζηελ χιε ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξίδηνπ θαη ζηα επηζηεκνληθά δεδνκέλα. Ρν ζρνιηθφ εγρεηξίδην πξέπεη λα κεηαθέξεη ηελ εθάζηνηε έγθπξε επηζηεκνληθή γλψζε ή ηνπιάρηζηνλ λα κελ αληηθάζθεη κε ηα δεδνκέλα ηεο. Φπζηθά πξέπεη λα ιακβάλεηαη ππφςε ε δπζθνιία πνπ έρεη λα αληηκεησπίζεη ν ζπγγξαθέαο επηιέγνληαο θαη πεξηνξίδνληαο ηελ χιε ζχκθσλα κε ηελ ειηθία θαη ην λνεηηθφ επίπεδν ησλ καζεηψλ. Ξξνθεηκέλνπ ην πεξηερφκελν ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ λα κελ δηαθνξνπνηείηαη απφ ηα επηζηεκνληθά δεδνκέλα, πξέπεη λα αλαινγηζηεί θαλείο φηη κεζνιαβεί πάληνηε έλα ρξνληθφ δηάζηεκα, κέρξηο φηνπ ηα επηζηεκνληθά δεδνκέλα γίλνπλ γεληθψο απνδεθηά θαη ζε κεξηθέο πεξηπηψζεηο ηα λέα επηζηεκνληθά επξήκαηα πεξλνχλ ζηα ζρνιηθά βηβιία κεηά ηελ πάξνδν αξθεηψλ εηψλ. Δπηπιένλ, ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα πξέπεη λα πεξηιακβάλνληαη νη κεγάιεο ζπδεηήζεηο θαη νη επηζηεκνληθέο αληηπαξαζέζεηο Κοινωνική εγκυρότητα Θαζψο ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην πξέπεη λα ππεξεηεί θαη ηνπο ζθνπνχο ηεο θνηλσλίαο γεληθφηεξα, πξέπεη λα παξνπζηάδεη φρη κηα ηδεαιηζηηθή αιιά ηελ πξαγκαηηθή εηθφλα ηεο θνηλσλίαο κε ηηο παξαδνρέο ηεο θαη ηηο αληηθάζεηο ηεο, κε ηηο αιήζεηεο θαη ηηο ακθηζβεηήζεηο ηεο. Ζ δηάζηαζε απφςεσλ αλάκεζα ζηηο δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο νκάδεο θαη ζηα δηάθνξα ζέκαηα πξέπεη λα παξνπζηάδνληαη θαη λα εθθξάδνληαη θαη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα έηζη ψζηε ν καζεηήο λα έξρεηαη φζν είλαη δπλαηφλ ζε επαθή κε ηηο αληηζέζεηο θαη ηηο αληηθάζεηο ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο, ρσξίο λα δίλεηαη ε εηθφλα κηαο ηδεαιηζηηθήο αξκνλίαο θαη αιιειεγγχεο. Ζ παξνπζίαζε απηή δελ πξέπεη λα θαηαιήγεη ζηελ ππεξβνιή, αιιά πάληα κε κέηξν θαη ινγηθή λα θάλεη εκθαλή ηα θχξηα ξεχκαηα θαη ηηο θχξηεο θνηλσληθέο αληηιήςεηο. Κφλνλ έηζη ζα κπνξέζεη ην ζρνιείν λα απνθχγεη ην δνγκαηηζκφ θαη λα ππεξεηήζεη ην ζθνπφ ηεο απειεπζέξσζεο ηνπ καζεηή απφ ζηεξεφηππα θαη πξνθαηαιήςεηο (Θνιηάδεο, 1990). 24