ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: «Η Διάδραση μεταξύ των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σε περίοδο ενόπλων συρράξεων» «The interplay between Human Rights and Humanitarian Law in times of armed conflicts» Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Άλμπα Γκρέμπι (Α.Μ ) Επιβλέπων Καθηγητής: Μιλτιάδης Σαρηγιαννίδης Μαθήματα β έτους: Κύριο Μάθημα: Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Κ. Χατζηκωνσταντίνου, Μ.Σαρηγιαννίδης Διεθνείς Σχέσεις : Μ. Σαρηγιαννίδης, Β. Καρακωστάνογλου Διεθνές Οικονομικό Δίκαιο: Π. Γκλαβίνης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2017

2 No man is an Island, entire of itself; every man is a piece of continent, part of the main [ ] Any man s death diminishes me, because I am involved in mankind; and therefore never sent to know for whom the bells tolls; It tolls for three. John Donne, No man is an Island, 1624.

3 Κυριότερες συντομογραφίες ACHPR ACHR IACHR IACiHR ECHR ECtHR ICC ICCPR ICJ ICRC ICTΥ ICTR DPHG African Charter on Human and Peoples' Rights American Convention on Human Rights Inter-American Court on Human Rights Inter-American Committee on Human Rights European Convention of Human Rights European Court of Human Rights International Criminal Court International Covenant on Civil and Political Rights International Court of Justice International Committee of the Red Cross International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia International Criminal Tribunal for the former Ruanda Interpretative Guidance on the Notion of Direct Participation in Hostilities

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η συμβολή του Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου σε μία κατακερματισμένη σε εθνικά σύνορα και εδαφικά όρια διεθνή κοινότητα, αποτελεί την κορωνίδα των εγχειρημάτων των διεθνολόγων του τελευταίου μισού της Δεύτερης Χιλιετίας μ.χ., για την δημιουργία ενός κλίματος συνεργασίας στα πλαίσια του κοινού συμφέροντος. Ο κλάδος αυτός μας προσφέρει σήμερα την δυνατότητα ρύθμισης των κανόνων που αρμονίζουν την κρατική πρακτική με την διαλεκτική προσέγγιση και θέτουν το πλέγμα επί του οποίου αναπτύσσονται τα συμφέροντα και οι φιλοδοξίες των υποκειμένων του. Οι αρχές του διεθνούς δικαίου, όπως μας παρουσιάζονται σήμερα από τα διεθνή κείμενα και τα όργανα που τις διαφυλάττουν, αφορούν τα περιθώρια της δράσης των κρατών σε ένα κόσμο που διέπεται από ετερότητα, του περιεχομένου της bona fide συνεννόησης μεταξύ υποκειμένων και της ικανότητας προσφυγής στην βία. Καταλήγουν δε, μέσω της πρακτικής και της ερμηνευτικής οδού, στην προστασία της ειρήνης και της ασφάλειας από τον θεματοφύλακα του διεθνούς δικαίου, τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών. Ο αναγνώστης της παρούσας μελέτης δεν θα λάβει την ab initio επεξήγηση των αρχών του διεθνούς δικαίου που ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ των κρατών. Σκοπός της μελέτης είναι να ερμηνεύσει τις θεωρητικές βάσεις, την opinio juris και την πρακτική των διεθνών υποκειμένων σε σχέση με τους κανόνες De Jure Belli ac Pacis (Περί του Δικαίου στον Πόλεμο και την Ειρήνη). O τίτλος αυτός της μελέτης του πατέρα του διεθνούς δικαίου Hugo Grotius εξελίχθηκε σταδιακά στην υιοθέτηση ενός μεγάλου εύρους συμβάσεων, δεσμευτικών και μη κειμένων και πληθώρας διατάξεων που ρυθμίζουν αμφίδρομα την σχέση του κράτους, ως πρωτογενούς υποκειμένου του διεθνούς δικαίου, και των ατόμων, ως άμεσων υποκειμένων. Η μελέτη της εν λόγω ρύθμισης θα επικεντρωθεί, στο παρόν κείμενο, στις περιπτώσεις αυτές του πολέμου, όπως ρυθμίζεται από το ανθρωπιστικό δίκαιο, και της ειρήνης, όπως ρυθμίζεται από τις αρχές του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο αναγνώστης θα μεταφερθεί στις περιόδους των ένοπλων συρράξεων, όπως αυτές βιώθηκαν μετά την υιοθέτηση των πρώτων συμβάσεων που φιλοδοξούσαν να θέσουν κανόνες στον πόλεμο και όπως βιώνονται μέσα από τις διεθνείς και τις εσωτερικές διαμάχες που συναντά κανείς στην διχασμένη κοινωνία των κρατών της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών του 21 ου αιώνα. Θα εισχωρήσει στην ιδέα της προστασίας της ανθρώπινης ζωής και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στις περιόδους αυτές σε όλα τα πρόσωπα, οπουδήποτε στον κόσμο, με κυρίαρχη αιτία της ιδιότητας του ανθρωπίνου όντος. Θα κατανοήσει το διαρκώς διαστελλόμενο πεδίο εφαρμογής των

5 δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων όσων βαρύνονται με την ιδιότητα αυτή, περιλαμβάνοντας νέες γενιές, ανταποκρινόμενο στις διαρκώς μεγαλύτερες απαιτήσεις, ως απόρροια της εξέλιξης υπέρ πάντων. Κυρίως, θα εξετάσει την διάδραση μεταξύ δύο διακριτών καθεστώτων δικαίου, του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χάριν την προστασίας αυτής. Καταλήγοντας, ο πρόλογος αυτός δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί δίχως την μνημόνευση των προσώπων που συντέλεσαν στην πραγματοποίηση αυτού του εγχειρήματος. Η ευχαρίστηση λοιπόν, των καθηγητών του μαθήματος του Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου στη νομική σχολή του ΑΠΘ αποτελεί προσωπική και ηθική υποχρέωση της συγγραφέως, καθότι η παρατήρηση των εκφραζόμενων σκέψεων, των απόψεων και των ιδεών τους περί της λειτουργίας δικαιικού αυτού κλάδου, αποτέλεσε μία εμπειρία ανεκτίμητη και καθοριστική για την κατανόηση των αρχών του, καθώς και για την συγγραφή της παρούσης εργασίας. Τέλος, η συγγραφέας θα ήθελε να ευχαριστήσει την οικονομολόγο Zhuljeta Prendo, δίχως την συνδρομή της οποίας η διεύρυνση των οριακών δυνατοτήτων του παρόντος εγχειρήματος θα παρέμενε μία απλή ιδέα. Άλμπα Γκρέμπι.

6 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Εισαγωγικές παρατηρήσεις... 1 ΜΕΡΟΣ Ι Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΚΛΑΔΩΝ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΥΡΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥΣ Οι ομοιότητες και οι διαφορές που κυριαρχούν στην σχέση του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου και του Δικαίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Η συμβατική και πρακτική συνάντηση των δύο Κλάδων Δικαίου Το Κοινό Άρθρο 3 των Συμβάσεων της Γενεύης Η νόμιμη παρέκκλιση από τις Συνθήκες Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε περιόδους κρίσεως και έκτακτης ανάγκης Η σχέση του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου και του Δικαίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων μέσα από τη Νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης Γνωμοδότηση Περί της Νομιμότητας της Απειλής ή της Χρήσης των Πυρηνικών Όπλων Γνωμοδότηση για τις Έννομες Συνέπειες από την Κατασκευή ενός Τείχους στα Κατεχόμενα Παλαιστινιακά Εδάφη Απόφαση για τις Ένοπλες Δραστηριότητες στο Έδαφος της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό (DRC v. Uganda) ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΔΥΟ ΚΛΑΔΩΝ ΔΙΚΑΙΟΥ Η σχέση μεταξύ του Ανθρωπιστικού Δικαίου και του Δικαίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ως αντανάκλαση της αρχής Lex Specialis: ουσιώδης πρακτική ή ερμηνευτική παράκαμψη; Προσπάθεια συμφιλίωσης της αρχής με το διεθνές γίγνεσθαι Η ακαταλληλότητα της αρχής ως αποκλειστικά αφορώσας το Ανθρωπιστικό Δίκαιο, όπως αντιπαραβάλλεται από τις περιγραφές της Διεθνούς Θεωρίας Λοιπές ερμηνείες συμπληρωματικότητας μεταξύ των δύο Κλάδων Δικαίου ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΚΑΙ ΙΣΧΥΣ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΕΠΙ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΥΡΡΑΞΕΩΝ Ερμηνεία της έννοιας της Ένοπλης Σύρραξης Μορφές των Ενόπλων Συρράξεων Το Ανθρωπιστικό Δίκαιο στο πλαίσιο των Διεθνών Ενόπλων Συρράξεων Η Εξωεδαφική Εφαρμογή ως κύριος παράγων προστασίας των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στις Διεθνείς Ένοπλες Συρράξεις

7 3.1. Το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο και η εξωεδαφική εφαρμογή των Συμβάσεων Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στην περίπτωση του αποτελεσματικού ελέγχου των ατόμων Η Εξωεδαφική Εφαρμογή των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο στην περίπτωση των κατεχόμενων εδαφών Η προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων από το Δίκαιο της Κατοχής Η εξωεδαφική εφαρμογή των Συμβάσεων στα κατεχόμενα εδάφη Η διάδραση των δύο κλάδων στα κατεχόμενα εδάφη Το Διεθνές ανθρωπιστικό Δίκαιο, το Δίκαιο των Ανθρωπίνων Δικαωμάτων και το δικαίωμα στην ελευθερία στα πλαίσια του φαινομένου της Διεθνούς Τρομοκρατίας ΜΕΡΟΣ IV ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΚΑΙ ΙΣΧΥΣ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΕΠΙ ΤΩΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΣΥΡΡΑΞΕΩΝ Οι δυσκολίες που εγείρουν οι εμφύλιες συρράξεις για την εφαρμογή του Ανθρωπιστικού Δικαίου Υποχρεώσεις Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στους Ένοπλους Μη-Κρατικούς Δρώντες Κανόνες του ΔΑΔ και των ΑΔ για την Προστασία των Πολιτών και των Άμεσα Συμμετεχόντων στις Εμφύλιες Συρράξεις Η αρμοδιότητα των Οργάνων των Συνθηκών των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων να υπερασπίζονται τa θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα στις εμφύλιες συγκρούσεις Αποφάσεις και Νομολογία των Οργάνων Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σχετικά με τις παραβιάσεις των αρχών του Ανθρωπιστικού Δικαίου ΜΕΡΟΣ V ΕΙΔΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΣΥΡΡΑΞΕΙΣ Η προστασία της ανθρώπινης ζωής Δικαιώματα των γυναικών στις Ένοπλες Συρράξεις Τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά Δικαιώματα Η εξωεδαφική ευθύνη των κρατών ελλείψει της ρήτρας εξωεδαφικής εφαρμογής του Συμφώνου Οι αναφορές της Επιτροπής Οικονομικών, Κοινωνικών και Μορφωτικών Δικαιωμάτων στο Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο Καταληκτικές Παρατηρήσεις Ευρετήριο Νομολογίας ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

8

9 Η Διάδραση μεταξύ των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σε περίοδο ενόπλων συρράξεων 1 Εισαγωγικές παρατηρήσεις Το κανονιστικό περιεχόμενο του τρόπου ερμηνείας της ζωής και του θανάτου συζητείται, στο διεθνές πεδίο, συνήθως σε όρους δύο ξεχωριστών σφαιρών δραστηριότητας, των ενόπλων συρράξεων και της ειρήνης. Οι δύο αυτές σφαίρες ρυθμίζονται από διαφορετικά νομικά καθεστώτα, με ειδικά προσαρμοσμένους κανόνες που επεξεργάζονται τους τρόπους λειτουργίας των δρώντων στην κάθε περίπτωση. Καθώς η προστασία της ζωής και της αξιοπρέπειας των ατόμων αποτελεί κύριο μέλημα πολλών διεθνών κειμένων, κυρίως μετά τα γεγονότα των δύο παγκοσμίων πολέμων, η ερμηνεία των κανόνων και των αρχών που εξασφαλίζουν την εν λόγω προστασία είναι ένα σημαντικό και πολύπλοκο ζήτημα, ειδικότερα δε, όταν οι εν λόγω αρχές, αφενός, σχετίζονται με ζητήματα όπως το δικαίωμα της ζωής και της ελευθερίας των ατόμων και, αφετέρου, όταν τα ίδια αφορούν και εφαρμόζονται σε περιόδους κρίσεων. Τέτοια καθεστώτα αποτελούν το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο και το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως αναπτύχθηκαν κατά την διάρκεια του προηγούμενου αιώνα και όπως εντέλει ρυθμίστηκαν, για να προσφέρουν με το περιεχόμενό τους την προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας σε καιρούς ειρήνης και σε καιρούς ένοπλων συρράξεων. Ο σεβασμός του ανθρωπιστικού δικαίου και του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κρίνεται επιτακτικός, ενώ η αποστέρηση του ανθρωπίνου όντος από την ανάλογη τήρηση των κανόνων των δύο καθεστώτων ειδικότερα στην δεύτερη περίπτωση των ενόπλων συρράξεων φέρει, όπως υποστηρίζεται στην παρούσα μελέτη, τα δυσμενή αποτελέσματα που οι πολίτες των χωρών της Μέσης Ανατολής και, σαφέστερα του κράτους της Συρίας, υφίστανται στις μέρες μας. Όπως διαφαίνεται η χρησιμότητα των δύο αυτών καθεστωτών θα συνεχίσει να είναι ουσιώδης για την ερμηνεία των εξελίξεων και την προστασία του ατόμου από την κρατική αυθαιρεσία εν μέσω πολέμου, αλλά και τις πράξεις παρακρατικών ομάδων, καθώς η εμπλοκή βαρυσήμαντων κρατών στον εν λόγω πόλεμο εξακολουθεί να εντείνει την αστάθεια του εδάφους των διεθνών σχέσεων. Εξετάζοντας κανείς το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα, θα περιέγραφε τις δύο έννοιες, προσπαθώντας να επιτελέσει μια περιγραφική λειτουργία που να αποτυπώνει με λιτό τρόπο την αρχή των δύο εννοιών, ως έχουσες ένα κοινό σημείο αφετηρίας: την εξομάλυνση της στάσης του υποκειμένου με σκοπό την προστασία του αντικειμένου. Δύναται να υποστηρίξει, μάλιστα, πως οι συντάκτες των Συνθηκών που προβλέπουν τις εν λόγω έννοιες φαίνεται να είχαν κατά νου την αλληλεξάρτηση των δύο καθεστώτων. 1 Παρά, λοιπόν το γεγονός της 1 Για παράδειγμα, ο Francis Lieber το 1863, δημιουργός του Κώδικα που έλαβε το όνομά του και θεωρήθηκε το προσχέδιο του δικαίου του πολέμου, συμπεριέλαβε ιδέες δικαιοσύνης, τιμής και ανθρωπιάς σε ένα κείμενο που αφορούσε την

10 Εισαγωγικές Παρατηρήσεις 2 προγενέστερης ισχύος τους σε δύο καθόλα διαφορετικές περιστάσεις, το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο αναδεικνύουν τελικώς την πραγματική τους φύση, η οποία δεν παύει να υπακούει στις εκκλήσεις της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Μιλώντας με όρους διεθνών σχέσεων, θα έλεγε κανείς πως η συνεχιζόμενη πορεία τους προσομοιάζει σε εκείνο που ο δημιουργός των θεωριών της πολυπλοκότητας ονόμασε φαινόμενο της πεταλούδας, 2 καθιστώντας τους θεωρητικούς και τους διεθνολόγους του αιώνα μας παρατηρητές, ερμηνευτές και δημιουργούς ενός συνεχιζόμενου στροβίλου, του οποίου σκοπός αποτελεί ο σεβασμός του ανθρώπου και των εγγενών αξιών του σε όλους τους καιρούς. Τα δύο καθεστώτα δικαίου, ωστόσο, δεν δημιουργήθηκαν με πρωταρχικό σκοπό την αλληλεπίδρασή τους. Έχουν διαφορετικές ιστορικές αφετηρίες, αποτελούν παρακαταθήκες διαφορετικών πηγών, η κατανόηση των οποίων είναι σημαντική για την εκ βαθέων κατανόηση της δυσκολίας της προσέγγισής τους. Είναι σημαντικό να τονιστεί, λοιπόν, πως το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο και το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αν και έχουν τον ίδιο σκοπό, την προστασία των αντικειμένων τους, έχουν καθόλα διαφορετικές πηγές. Οι πηγές του ανθρωπιστικού δικαίου, όπως και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, είναι το διεθνές έθιμο και οι διεθνείς συμβάσεις. Οι έννοιες αυτές έχουν διαφορετικό περιεχόμενο όταν εξετάζονται υπό το πρίσμα των δύο κλάδων δικαίου, ανάλογο προς την ιστορική τους διαδρομή. 3 Το διεθνές έθιμο ως πηγή του διεθνούς δικαίου βασίζεται στην χρόνια κρατική πρακτική και την opinio juris των κρατών. Στην περίπτωση του ανθρωπιστικού δικαίου, αυτές οι δύο λειτουργίες έχουν αποκτήσει συμβατικό χαρακτήρα, καθώς οι εθιμικοί κανόνες του ανθρωπιστικού δικαίου βρίσκονται σήμερα καταριθμημένοι στις σχετικές συμβάσεις, ενώ μερικοί από αυτούς έχουν μετατραπεί σε αρχές jus cogens. 4 Έτσι, προστασία των αμάχων στοιχειοθετείται ήδη από τα τέλη της πρώτης χιλιετίας, όταν το κυρίαρχο θρησκευτικό αίσθημα οριοθέτησε την κρατική πρακτική στον πόλεμο, οδηγώντας στην υιοθέτηση της έννοιας της «ειρήνης του Θεού (pax Dei) η οποία αφορούσε στην προστασία των αμάχων, όπως των γυναικόπαιδων, των σπουδαστών, των προσκυνητών, των χωρικών και άλλων ατόμων, από επιθετικές συμπεριφορά των ένοπλων ομάδων στο πεδίο της μάχης, την περίθαλψη των τραυματισμένων και αιχμαλώτων στρατιωτών και την προστασία των πολιτών και της περιουσίας τους. Στον ιδεαλισμό, λοιπόν, του δημιουργού του Κώδικα Leiber, βρίσκουμε χαραγμένη μια προγενέστερη ιδέα του σεβασμού των ιδεών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η οποία συνιστά σήμερα τη βάση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως αυτά διδάσκονται μέσα από τα κείμενα διεθνολόγων και θεωρητικών. 2 See Lorenz N Edward, Deterministic Nonperiodic Flow (1963) 20 Journal of Atmospheric Sciences Jean-Marie Henckaerts, Study of International Humanitarian Law: A Contribution to the Understanding and Respect for the Rule of Law in Armed Conflict (2005) 87(857) International Review of the Red Cross 175, Ibid, 184.

11 Η Διάδραση μεταξύ των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σε περίοδο ενόπλων συρράξεων 3 πράξεις. 5 Αντίθετα, κατά την διάρκεια του μεσαίωνα οι στρατιώτες γνώριζαν πως η τύχη που τους περίμενε σε περίπτωση αιχμαλωσίας ήταν ο θάνατος ή η υποδούλωση. Είναι χαρακτηριστικό πως πρώτη η καταγεγραμμένη πρακτική, σύμφωνα με την οποία ορίζονταν η ανταλλαγή των αιχμαλωτισμένων στρατιωτών, εμφανίσθηκε πριν τον Πόλεμο της Αμερικανικής ανεξαρτησίας, χωρίς ωστόσο να είναι ιδιαίτερα διευρυμένη με αποτέλεσμα να εγκαταλειφθεί από τα μέρη. 6 Αφετέρου, οι διεθνείς συμβάσεις ως πηγή του ανθρωπιστικού δικαίου φαίνεται να επηρεάστηκαν αρκετά από την συμβολή των κειμένων του Hugo Grotius, στο μέτρο που ο ίδιος εισήγαγε την έννοια των κανόνων του φυσικού δικαίου, οι οποίοι είναι έμφυτοι στην ανθρώπινη φύση, ακόμη και κατά την διάρκεια των εχθροπραξιών. Αργότερα, η συμβολή της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού με αφετηρία την μάχη του Σολφερίνο, λειτούργησε ως de facto πηγή και οδήγησε στην δημιουργία διεθνών συμβάσεων και κανόνων που αργότερα θα αποκτούσαν εθιμικό περιεχόμενο: την Πρώτη Σύμβαση της Γενεύης του 1864 για την προστασία των τραυματιών και των αρρώστων του πολέμου, τους Κανονισμούς της Χάγης του 1899 και του 1907, που αφορούν την διεξαγωγή των συρράξεων και το καθεστώς της κατοχής, η Συνθήκη της Γενεύης του 1929, που αφορούσε την περίθαλψη των τραυματιών, των αρρώστων και των ναυαγών των θαλάσσιων συρράξεων, οι τέσσερις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 και το κοινό σε αυτές Άρθρο 3 το οποίο παρέχει στοιχειώδεις εγγυήσεις σε όσους συμμετέχουν στις εσωτερικές συρράξεις, καθώς και τα δύο Πρόσθετα Πρωτόκολλα στις Συμβάσεις της Γενεύης, του 1977 για τις διεθνείς και τις εσωτερικές συρράξεις αντίστοιχα. Το Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (International Court of Justice/ICJ) τόνισε πως οι αρχές του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου είναι θεμελιώδεις και θα πρέπει να γίνονται σεβαστές από τα κράτη, ακόμη κι αν τα κράτη αυτά δεν έχουν επικυρώσει τις προαναφερθείσες συμβάσεις. Οι αρχές αυτές, σύμφωνα με το Δικαστήριο αποτελούν αδιαμφισβήτητες αρχές του διεθνούς δικαίου, προσδίδοντας, έτσι, εθιμικό και επιτακτικό περιεχόμενο στις αρχές του ανθρωπιστικού δικαίου. 7 Το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (εφεξής δίκαιο ΑΔ), αφετέρου, αποτελεί ένα σχετικά νέο καθεστώς, του οποίου οι αρχές έχουν αρχίσει να αποκτούν με αργούς ρυθμούς εθιμικό χαρακτήρα. Ωστόσο η ύπαρξη του εν λόγω χαρακτήρα αμφισβητείται από πολλούς, ελλείψει και της απαιτούμενης, για την δημιουργία εθιμικών κανόνων, κρατικής πρακτικής και της opinion juris. Η πρακτική αυτή προσέκρουε στο παρελθόν στην άποψη πολλών κρατών πως η προστασία των ανθρωπίνων 5 Μιλτιάδης Σαρηγιαννίδης, Εξέλιξη, Μεθοδολογία και πηγές του Διεθνούς Δικαίου in Κώστας Θ. Χατζηκωνσταντίνου, Χαράλαμπος Ελ. Αποστολίδης και Μιλτιάδης Χ. Σαρηγιαννίδης, Θεμελιώδεις Έννοιες στο Διεθνές Δημόσιο Δίκαιο (1 η Έκδοση, Σάκκουλας, 2013) 51, Howard S. Levie, History of the law of war on land (2000) (838) International Review of the Red Cross. 7 Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, ICJ Reports (1996) 257, 79 See also Anthony D Amato, It s a Bird, It s a Plane, It s Jus Cogens (Northwestern University School of Law 2010 ) 61 Faculty Working Papers.

12 Εισαγωγικές Παρατηρήσεις 4 δικαιωμάτων ισοδυναμούσε με ανάμειξη στις εσωτερικές τους υποθέσεις. Όπως στην περίπτωση του ανθρωπιστικού δικαίου, το εθιμικό δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αναδύεται μέσα από τις διεθνείς συμβάσεις και τις συμφωνίες για την παροχή ορισμένων δικαιωμάτων σε άτομα και ομάδες. Για παράδειγμα, η αναγνώριση από το Συνέδριο της Βιέννης του 1815 μερικών δικαιωμάτων των μειονοτήτων, όπως και η Συνθήκη του Βερολίνου του 1978, η οποία αφορούσε την αναγνώριση ειδικών δικαιωμάτων στην θρησκευτική κοινότητα του Όρους Athos αποτελούσαν τις πρώτες ενδείξεις κρατικής πρακτικής και opinio juris για την αναγνώριση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παρά την αδυναμία επίτευξης ομοιομορφίας ανάμεσα στην ρητορεία των κρατών και τις πραγματικές συμπεριφορές τους, υπάρχουν απόψεις στο διεθνές περιβάλλον που υποστηρίζουν, όπως θα υποδειχθεί, πως η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ή έστω μερικοί από τους κανόνες της αποτελούν πλέον μέρος του εθιμικού δικαίου. Μετά την Διακήρυξη, ειδικές και γενικές, περιφερειακές και διεθνείς συμβάσεις έκαναν την εμφάνισή τους με σκοπό την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την προστασία της ετερότητας των ατόμων. Το κείμενο αυτό, χωρισμένο σε πέντε κύριες ενότητες, θα αναλύσει εφεξής τους τρόπους με τους οποίους οι αρχές του ανθρωπιστικού δικαίου αλληλεπιδρούν με τα ανθρώπινα δικαιώματα για την προστασία των ατόμων στις ένοπλες συρράξεις. Στην πρώτη ενότητα, λοιπόν, θα πραγματοποιηθεί μια ιστορική αναδρομή και θα αναλυθούν οι ιδιαίτεροι τομείς, επί των οποίων η συνδρομή των δύο καθεστώτων υπήρξε καθοριστική. Στην συνέχεια, στην δεύτερη ενότητα, θα αναλυθούν οι θεωρίες που αναλύουν τις μεθόδους προσεγγίσεων των δύο καθεστώτων, καθώς και το θεωρητικό τους υπόβαθρο. Στην τρίτη ενότητα θα αναλυθεί η αλληλεπίδραση των δύο καθεστωτών επί των διεθνών συρράξεων και στην τέταρτη επί των εσωτερικών συρράξεων. Τέλος, η πέμπτη ενότητα θα επικεντρωθεί στην συμβολή των καθεστώτων αυτών σε ειδικές περιπτώσεις δικαιωμάτων.

13 Η Διάδραση μεταξύ των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σε περίοδο ενόπλων συρράξεων 5 ΜΕΡΟΣ Ι Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΚΛΑΔΩΝ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΥΡΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥΣ. Ανάγοντας την ιστορική εξέλιξη των κειμένων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε μια διαρκή έρευνα, δεν μπορεί κανείς παρά να παρατηρήσει πως η πλειοψηφία των κειμένων αυτών και των διακηρύξεων με σχετικό περιεχόμενο έχει υιοθετηθεί μετά το πέρας κάποιας μεγάλης σύρραξης ή επαναστατικής εξέγερσης. 8 Οι πρώτες συμβάσεις που περιέχουν κανόνες ανθρωπίνων δικαιωμάτων εμφανίσθηκαν μετά το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η προστασία των μειονοτήτων αποτελούσε το πρωταρχικό μέλημα των κρατών, τα άτομα υπό την δικαιοδοσία των οποίων βρισκόταν στο έδαφός άλλων κρατών. Ανάμεσα στα δικαιώματα που κατοχύρωναν αυτές οι συνθήκες βρισκόταν το δικαίωμα στην ισότητα και την μη διάκριση, το δικαίωμα στην εθνικότητα των ατόμων στα νέα κράτη, το δικαίωμα χρήσης της ιδιαίτερης γλώσσας στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα, το δικαίωμα των μειονοτήτων να εγκαθιδρύουν τους δικούς τους θρησκευτικούς, μορφωτικούς, φιλανθρωπικούς και πολιτιστικούς θεσμούς, η υποχρέωση του κράτους να παρέχει σε δίκαιο βαθμό οικονομική βοήθεια σε σχολεία μειονοτήτων και η περιχαράκωση των νόμων προστασίας των μειονοτήτων, ώστε να μην μπορούν να μεταβληθούν από μεταγενέστερα καταστατικά. 9 Προορισμένα να προστατεύσουν τον άνθρωπο από την κρατική αυθαιρεσία μετά τα γεγονότα του Β Παγκοσμίου Πολέμου, ανέλαβαν το βάρος της καθοδήγησης των νέων κοινωνιών γύρω από τις συντεταγμένες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ενώ βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση με τους νόμους του κράτους, ως προϋπόθεση για την αποτελεσματική τους λειτουργία. Όπως απέδειξε η ένσταση ορισμένων κρατών για την θέση σε ισχύ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως δεσμευτικών κανόνων που καθιστούν υπόλογα τα κράτη σε περιπτώσεις παραβίασής τους κατά την θέσπιση της Οικουμενικής Διακήρυξης, τα ανθρώπινα δικαιώματα επηρεάζονται σημαντικά από τις πολιτικές εμπειρίες του παρελθόντος. Η ιστορικότητα του δικαίου του πολέμου, αφετέρου, το ανάγει σε ένα από τα παλαιότερα και πλέον ιστορικά πεδία του δημοσίου διεθνούς δικαίου, του οποίου η ανθρωπιστική διάσταση, όπως 8 See Για παράδειγμα η Magna Carta το 1215, το Bill of Rights κατά το έτος 1689, η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη το 1789, η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων της Βιρτζίνια το 1776, η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας το 1776 και η Οικουμενική Διακήρυξη ανθρωπίνων Δικαιωμάτων το United Nations Office of the High Commissioner, Promoting and Protecting Minority Rights: A Guide for Advocates (2012) United Nations, 3.

14 ΜΕΡΟΣ Ι: Ιστορική Εξέλιξη και Εύρος της Διάδρασης 6 υποστηρίζεται, κωδικοποιείται για πρώτη φορά στην Σύμβαση της Γενεύης του 1864, 10 που αφορούσε τους αρρώστους και τους τραυματισμένους του πολέμου, και αργότερα σε μία ειδική ρήτρα που περιλήφθηκε στο προοίμιο της Τέταρτης Συνθήκης της Χάγης του Πρόκειται για την ρήτρα Martens, κατά την οποία «άμαχοι και μαχητές παραμένουν υπό την προστασία και εξουσία των αρχών του διεθνούς δικαίου, που απορρέουν από το καθιερωμένο έθιμο, τις αρχές της ανθρωπότητας και τις επιταγές της δημόσιας συνείδησης». 12 Μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και με την υιοθέτησης της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η οποία αποτελούσε την πρώτη ιστορική καταγραφή του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, θεωρήθηκε πως τα δύο καθεστώτα, όπως και η μελλοντική τους πορεία, θα ήταν ανάλογη με τις δύο, αντιστρόφως ανάλογα, περιπτώσεις πολέμου και ειρήνης, τις οποίες ρυθμίζουν και στις οποίες απευθύνονται. Ωστόσο, αν και οι δύο κλάδοι δικαίου έχουν ξεχωριστή ιστορική διαδρομή και διαφορετικές αφετηρίες, κατά το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα η προσέγγιση και η συνεργασία μεταξύ των οργάνων τους, έργο των οποίων αποτελούσε η ερμηνεία και η εφαρμογή των πρώτων, εντάθηκε. Η ένταση αυτή παρέχει μία ένδειξη αλληλεπίδρασης μεταξύ τους, η οποία στοιχειοθετείται ήδη από ορισμένους θεωρητικούς στα χρόνια αμέσως μετά το τέλος του πολέμου και την υιοθέτηση των συνθηκών, πολύ πιο πριν από την Σύνοδο της Τεχεράνης κατά την διάρκεια της 20 ης επετείου της Οικουμενικής Διακήρυξης (Universal Declaration on Human Rights/UDHR). 13 Ως τεκμήριο της αλληλεπίδρασης αυτής μνημονεύονται οι γνώμες πολλών θεωρητικών της εποχής, αλλά και μερικών εκπροσώπων των κρατών που συμμετείχαν στις προπαρασκευαστικές διαδικασίες της Οικουμενικής Διακήρυξης, αφενός, και των Συμβάσεων της Γενεύης, αφετέρου. Τέτοια άποψη φαίνεται να εξέφρασε ο Hersch Lauterpacht το 1950, ο οποίος υποστήριξε πως «η παραδοχή της άποψης πως τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας είναι τιμωρητέα, ισούται με την βεβαίωση πως τα δικαιώματα του ανθρώπου στηρίζονται σε ένα δίκαιο ανώτερο από το δίκαιο των κρατών. Έτσι, η ενεργοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε ένα διεθνές όργανο υποδηλώνει την αναγνώριση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ατόμου από το διεθνές 10 Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded in Armies in the Field (adopted 29 July 1899 entered in Force 22 June 1865). 11 Convention (IV) Respecting the Laws And Customs of War on Land and Its Annex: Regulations Concerning the Laws and customs of War on Land (adopted 18 October 1907 entered into Force 26 January 1910) εφεξής, Hague Convention. 12 Προοίμιο Hague Convention IV 1907 See Also International Committee of the Red Cross, Geneva Convention for The Amelioration of the Condition of the Wounded and Sick in Armed Forces in the Field (GC I) (adopted 12 August 1949, entered into force 21 October 1950 ) 75 UNTS 31, art 63 Geneva Convention for the Amelioration of the Condition of Wounded, Sick and Shipwrecked Members of Armed Forces at Sea (GC II) (adopted 12 August 1949, entered into force 21 October 1950) 75 UNTS 85, art Katharine Fortin, Complementarity Between the ICRC and the United Nations and International Humanitarian Law and International Human Rights Law, (2012) 99 (888) International Review of the Red Cross, 1433, 1438.

15 Η Διάδραση μεταξύ των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σε περίοδο ενόπλων συρράξεων 7 δίκαιο». 14 Η παραδοχή αυτή έχει σημασία διότι συνδέει τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας με τα ανθρώπινα δικαιώματα και, όπως είναι γνωστό, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας σχετίζονται στενά με τις καταστάσεις ενόπλων συρράξεων. Επιπλέον, ένας από τους αντιπροσώπους που έλαβε μέρος στην σύνταξη των Συνθηκών της Γενεύης, ο συνταγματάρχης Hodgson, απεσταλμένος της Αυστραλίας, τοποθετήθηκε ενάντια στην συμπερίληψη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο προοίμιο της Τρίτης και της Τέταρτης Συνθήκης της Γενεύης, διότι, κατά την άποψή του, οι αρχές των δικαιωμάτων του ανθρώπου είχαν ήδη συμπεριληφθεί με αποτελεσματικό τρόπο στην UDHR. 15 Η προσπάθεια προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά την διάρκεια των ένοπλων συρράξεων, σε έναν τομέα που προκάλεσε σημαντικές αντιπαραθέσεις μεταξύ των κρατών κατά την σύνταξη των δικαιωμάτων της Οικουμενικής Διακήρυξης, εν ολίγοις σε εκείνον του μη διεθνούς πεδίου όπου ασκούν τα κυριαρχικά τους δικαιώματα, είναι έκδηλη στην ανθρωπιστική διάσταση του κοινού άρθρου 3 των συμβάσεων της Γενεύης του 1949, καθώς και στο άρθρο 75 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου (Additional Protocol I/AP I) στις Συμβάσεις της Γενεύης, του Η εισχώρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο κοινό άρθρο 3 στις Συμβάσεις της Γενεύης, χαρακτηριζόμενο από το Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης ως περιέχον τις αρχές του ανθρωπιστικού δικαίου και τις «αναφαίρετες αρχές της ανθρωπότητας» στην υπόθεση για τις Στρατιωτικές και Παραστρατιωτικές Δραστηριότητες εντός και κατά της Νικαράγουα, 17 είναι σημαντική για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Για πολλούς το άρθρο αυτό αποτελεί την πρώτη ένδειξη της προσπάθειας των συντακτών των τεσσάρων Συμβάσεων να δημιουργήσουν μια στενή σχέση μεταξύ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του ΔΑΔ, ένα τμήμα του διεθνούς εθιμικού δικαίου, ενώ άλλοι το χαρακτηρίζουν ως Συνθήκη σε μινιατούρα. 18 Αργότερα, το άρθρο 75 του AP I δημιουργήθηκε με σκοπό 14 Hersch Lauteracht, International law and Human Rights (Stevens and Sons, 1950) Swiss Federal Department, Final Record of the Diplomatic Conference of Geneva of 1949, 2 (A) Committee II, See nternational Committee of the Red Cross (ICRC), Protocol Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the Protection of Victims of International Armed Conflicts (Protocol I) (8 June 1977) 1125 UNTS 3 (Additional Protocol I), art Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. United States) ( Merits) ICJ Reports 1986, para Katharine Fortin, Complementarity Between ICRC and the United Nations and International Humanitarian Law and International Human Rights Law, (International Review of the Red Cross, 2012) 94 (888) 1433, 1445 Tamas Hoffman, Squaring the Circle? International Humanitarian Law and Transnational Armed Conflict in Michael J. Matheson, Djamchid Momtaz,(ed) Rules And Institutions Of International Humanitarian Law Put To The Test Of Recent Armed Conflicts, (Martinus Nijhoff Publishers, 2007) 217, 223 Jean Pictet, Convention (IV) Relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War (1958) International Committee of the Red Cross, 34 Sandesh Sivakumaran, The Law of Non-International Armed Conflict (Oxford University Press, 2012) 42 Lindsay Moir, Non-International Armed Conflict and Guerrilla Warfare in Cherif Bassiouni, International Criminal Law: Sources, Subjects and Contents (Martinus Nijhoff Publishers, 2008) 323, 324.

16 ΜΕΡΟΣ Ι: Ιστορική Εξέλιξη και Εύρος της Διάδρασης 8 την συμπλήρωση της επεξήγησης της ανθρωπιστικής μεταχείρισης που παρέχει το κοινό άρθρο Το άρθρο αυτό περιέχει τις αρχές των καλών πρακτικών και τις ελάχιστες προστασίες, ενώ απαγορεύει την καταδίκη και τις εκτελέσεις των ατόμων που έχουν βρεθεί ένοχοι για ποινικό αδίκημα κατά την διάρκεια μιας ένοπλης σύρραξης, αν πρωτύτερα δεν καταδικαστούν από ένα αμερόληπτο και τακτικό δικαστήριο που σέβεται τις γενικώς αναγνωρισμένες αρχές της τακτικής δικαστικής διαδικασίας. Σύμφωνα με τον Δικαστή Stevens στην υπόθεση Hamdan v. Rumsfeld, το άρθρο 75 παρέχει τις αρχές της δικαστικής προστασίας στις συρράξεις, έχει αναγνωριστεί ως εθιμικό δίκαιο και, παρόλο που οι ΗΠΑ δεν έχουν επικυρώσει το APΙ, οι επιφυλάξεις τους δεν αφορούσαν το άρθρο 75, θεωρώντας πως οι διατάξεις του αποτελούν τμήμα των διασφαλίσεων στις οποίες όλοι οι εχθροί έχουν το δικαίωμα Οι ομοιότητες και οι διαφορές που κυριαρχούν στην σχέση του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου και του Δικαίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Παλαιότερα υπήρχε η άποψη πως τα ανθρώπινα δικαιώματα και το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο είναι φύσει αλληλοαποκλειόμενες έννοιες, με καθόλα διαφορετικές νομικές δομές, δεδομένων των διαφορετικών, αντιφατικών περιόδων κατά τις οποίες ξεκινά και παύει να ισχύει η εμβέλειά τους. Σήμερα η άποψη που υπερισχύει συγκλίνει προς την συμπληρωματικότητα των δύο εννοιών, όπως ήδη αναφέρθηκε. Παρά ταύτα, το ζήτημα της συνέχισης της ισχύος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις ένοπλες συρράξεις αποδέχεται ακόμη επικρίσεις. Για παράδειγμα, η τοποθέτηση των Ηνωμένων Πολιτειών ενώπιον της Δια-Αμερικανικής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Inter-American Committee on Human Rights/ IACiHR) στην υπόθεση για τα προληπτικά μέτρα που θα πρέπει να ληφθούν σχετικά με τη ναυτική βάση του Guantanamo Bay, ήταν πως το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ξεχωριστό από το ανθρωπιστικό δίκαιο, διότι η ισχύς των ανθρωπίνων δικαιωμάτων λύεται κατά την διεξαγωγή ένοπλων συγκρούσεων ή κατά την σύλληψη των «μαχητών του εχθρού», περιπτώσεις τις οποίες μπορεί να περιβάλλει μόνο το ανθρωπιστικό δίκαιο, το οποίο διέπεται από την ειδικότητα που του προσφέρει η αρχή lex specialis. 21 Ωστόσο, η θέση των ΗΠΑ κρίνεται αναχρονιστική και απομονωμένη. Ήδη, εξάλλου, από την εποχή του πολέμου στην Κορέα ( ), η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών είχε τονίσει πως περιστατικά, όπως εκείνα που έλαβαν χώρα στον εν λόγω πόλεμο, δεν αποτελούν μόνο ζητήματα του ΔΑΔ, αλλά ως επί το πλείστον «προσβάλλουν τα 19 See Geoffrey S. Corn and Dru Brenner-Beck, The War on Terror and the Laws of War: A Military Perspective (Oxford University Press, 2015), Karen J. Greenberg, Joshua L Dratel, The Torture Papers: The Road to Abu Ghraib, (Cambridge University Press, 2005) Hamdan v. Rumsfeld, 126 S. Ct. 2749, 2759 (2006), para See την απάντηση των ΗΠΑ στην υπόθεση Request for Precautionary Measures, Detainees in Guantanamo Bay, Cuba (15 April 2002 ) 41 ILM 1025.

17 Η Διάδραση μεταξύ των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σε περίοδο ενόπλων συρράξεων 9 ανθρώπινα δικαιώματα και την αξία του ανθρώπου». 22 Η απάντηση της Γενικής Συνέλευσης βασίστηκε, όπως συμπεραίνεται, στο γενικότερο κλίμα που επικρατούσε τα χρόνια που ακολούθησαν το πέρας του Β Παγκοσμίου Πολέμου, το οποίο διαποτίζονταν από την θέληση για την απόδοση απάντησης στις ακρότητες της προηγούμενης δεκαετίας με την ενίσχυση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τα ανθρώπινα δικαιώματα και το ΔΑΔ, αμφότερα, με σημείο αφετηρίας την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, κατά την άποψη της Γενικής Συνέλευσης, θα έπρεπε να συνυπάρχουν, καθώς τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν δύναται να αναλάβουν τον επαναπροσδιορισμό τους από το ΔΑΔ, αλλά ούτε το ΔΑΔ, ακόμη, δεν μπορεί να αφομοιωθεί πλήρως από τα ανθρώπινα δικαιώματα. 23 Η αντίληψη, επίσης, για την αυτόνομη ύπαρξη των δύο κλάδων 24 δεν ισχύει σύμφωνα με την πλειοψηφία των θεωρητικών, διότι ο ισχυρισμός αυτός θα βασιζόταν στην ύπαρξη πασιφανών ορίων ανάμεσά τους, με στόχο την παρεμπόδιση της ανάδυσης ιδεών περί δυνατοτήτων αμοιβαίας ερμηνείας, ειδικότητας και εξαιρέσεων, όσον αφορά τα ίδια. 25 Η συγκλίνουσα πορεία τους είναι έκδηλη στο μέτρο που τα αποτελέσματά τους επίσης συγκλίνουν, παρέχοντας, ανάλογα με τον κλάδο που επικρατεί ενίοτε, λεπτομερέστερες οδηγίες στην κάθε περίπτωση. Για παράδειγμα, εφόσον γίνει αποδεκτή η εφαρμογή τους, παρατηρείται πως και οι δύο κλάδοι προβλέπουν την απαγόρευση για την άσκηση βίας και την δολοφονία των πολιτών και των κρατουμένων, για τον βασανισμό, για την σύλληψη, την κράτηση και την ανθρωπιστική μεταχείριση των αιχμαλώτων, την χρήση συγκεκριμένων όπλων πολέμου, 26 τον σεβασμό με τον οποίον θα πρέπει να περιβάλλεται η χρήση διεθνών εμβλημάτων, όπως το έμβλημα της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού. Επιπλέον, στο εθιμικό ΔΑΔ προβλέπεται η 22 UNGA, Question of Atrocities Committed by the North Korean and Chinese Communist Forces against United Nations Prisoners of War in Korea (3 December 1953) UN Doc A/Res/804 preamble, para Gerd Oberleitner, Humanitarian Law as a source of Human Rights Law in Dinah Shelton, The Oxford Handbook of International Human Rights Law (ed), (Oxford University Press, 2013) 275, Η ιδέα για τα αυτόνομα καθεστώτα αναφέρθηκε για πρώτη φορά στην υπόθεση Wimbledon ενώπιον το Διαιτητικού Δικαστηρίου Διεθνούς Δικαιοσύνης See The Wimbledon, United Kingdom and ors v Germany (Judgment) PCIJ Series A no 1 ICGJ 235 (PCIJ 1923) (17th August 1923) Permanent Court of International Justice (historical) [PCIJ]. 25 Gerd Oberleinter, Human Rights in Armed Conflict: Law, Practice, Policy (Cambridge University Press, 2015) Το ζήτημα της χρήσης δηλητηριωδών και άλλων υλικών και αερίων έχει επίσης συμβάλλει στην ανάπτυξη μιας διόδου επικοινωνίας μεταξύ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του ΔΑΔ. Για παράδειγμα, εν τη ελλείψει κατηγορηματικών εντολών, οι ειδικοί εισηγητές της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχουν αναφερθεί στο ανθρωπιστικό δίκαιο για την εξέταση ζητημάτων, όπως η χρήση χημικών όπλων και ναρκών στον πόλεμο, ζητήματα για οποία τα ανθρώπινα δικαιώματα αναφέρονται μόνο με τρόπο έμμεσο. Επιπλέον, αξιόλογη είναι και η απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Κολομβίας το 1995, πως η απαγόρευση της χρήσης των χημικών όπλων στις εσωτερικές ένοπλες συρράξεις έχει διαμορφώσει ένα μέρος του εθιμικού δικαίου See Daniel O'Donnell, Trends in the Application of International Humanitarian Law by United Nations Human Rights Mechanisms (1998) 324 International Law Review of the Red Cross 481, quoting UN Doc. E/CN.4/1993/45, para. 113 UN Doc. E/CN.4/1994/58, paras Constitutional Case No. C-225/95 (Judgment) Colombian Constitutional Court (18 May 1995) para. 23.

18 ΜΕΡΟΣ Ι: Ιστορική Εξέλιξη και Εύρος της Διάδρασης 10 απαγόρευση της αυθαίρετης στέρησης της ελευθερίας και το δικαίωμα του κρατούμενου να αμφισβητήσει την εν λόγω στέρηση. 27 Eνα ακόμα κοινό σημείο αποτελεί ο αποδέκτης, ο παραλήπτης στον οποίον απευθύνονται οι κανόνες: τα κράτη. Επιβάλλουν, εν ολίγοις, στα κράτη θετικές και αρνητικές υποχρεώσεις τις οποίες θα πρέπει να τηρούν, όσον αφορά στην μεταχείριση που επιφυλάσσουν στα άτομα που βρίσκονται στην δικαιοδοσία τους. Σε μερικές, ωστόσο, περιπτώσεις θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η πρακτική αδυναμία ισχύος και επιβολής του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διότι, για παράδειγμα, τα θύματα των παραβιάσεων δεν βρίσκονται στην δικαιοδοσία του κράτους που διαπράττει την παραβίαση. 28 Σε άλλες περιπτώσεις θα πρέπει να ληφθεί επίσης υπόψη η πλήρης απουσία κανόνων που ρυθμίζουν κάποιο ζήτημα, όπως στην περίπτωση των δικαιωμάτων ελευθερίας του τύπου στα κατεχόμενα εδάφη, τα οποία δεν ρυθμίζονται από το ΔΑΔ, ή ακόμη και στην περίπτωση της αδυναμίας του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να περιγράψει τις μεθόδους και τα κριτήρια διάκρισης των μαχητών από τους αμάχους. 29 Ως επί το πλείστον, το ΔΑΔ απαιτεί εξισορρόπηση της αρχής της ανθρωπιάς με την στρατιωτική αναγκαιότητα, μετατοπίζοντας τον στόχο τη προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της ζωής στην συντομότερη δυνατή παράδοση του εχθρού με τις λιγότερες (αλλά όχι μηδαμινές) απώλειες αμάχων, γεγονός που κάνει τα ανθρώπινα δικαιώματα να φαίνονται φύσει περισσότερο απόλυτα. Η αποδοχή, ωστόσο, ενός τέτοιου ισχυρισμού, θα ισοδυναμούσε με παρορμητική παράβλεψη του γεγονότος ότι ακόμη και το δικαίωμα στη ζωή, όπως αυτό προστατεύεται από το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, περιορίζεται επίσης από την ανάγκη προστασίας ισόβαρων δικαιωμάτων όπως το δικαίωμα στην αυτοάμυνα και στην προστασία των άλλων, στην πρόληψη κατά σοβαρών εγκλημάτων, συμπεριλαμβανομένης της σοβαρής απειλής κατά της ζωής, 30 καθώς και στην παρεμπόδιση της δραπέτευσης ατόμων που αποτελούν τέτοιους κινδύνους. 31 Αφετέρου, η χρήση της 27 Marco Sassoli, The Role of Human Rights and International Humanitarian Law in New Types of Armed Conflict in Orna Ben Naftali,(ed) International Humanitarian Law and International Human Rights Law (Oxford University Press, 2011) 72, See Margot E Salomon, You say You Want a Revolution: Challenges of market Primacy for the Human Rights Project in Wouter Vandenhole Challenging Territoriality on Human Rights Law: Building Blocks for a Plural and Diverse Duty- Bearer Regime (Routledge Research in Human Rights Law, 2015) 188, Marco Sassoli and Laura M. Olson, The Relationship Between International Humanitarian and Human Rights Law Where it Matters: Admissible Killing and Internment of Fighters in Non-International Armed Conflict (2008) 90 (871) International Review of the Red Cross 599, Guido den Dekker and Eric PJ Myjer, The Right to Life and Self-defence of Private Military and Security Contractors in Armed Conflict, in Francesco Francioni and Natalino Ronzitti (ed), War by Contract: Human Rights, Humanitarian Law and Private Contractors (Oxford University Press, 2011) 170, Basic Principles on the Use of Force and Firearms by Law Enforcement Officials, (1990) UN Doc. A/CONF.144/28/ Rev. 1, para 9, 112.

19 Η Διάδραση μεταξύ των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σε περίοδο ενόπλων συρράξεων 11 θανατηφόρας βίας περιορίζεται αυστηρά από την προϋπόθεση της απαγόρευσης της «αυθαίρετης» στέρησης της ζωής. 32 Επί παραδείγματι, τέτοιοι περιορισμοί μπορούν να βρεθούν σε περιφερειακές συνθήκες, όπως η Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (European Convention on the Protection of Human Rights/ ECHR), η οποία προβλέπει στο άρθρο 2 πως το δικαίωμα στην ζωή δεν παραβιάζεται όταν χρησιμοποιείται τόση βία, όση είναι απολύτως αναγκαία για την προστασία κάθε ατόμου από την παράνομη βία, με σκοπό την επίτευξη μίας νόμιμης σύλληψης, ή την αποτροπή της διαφυγής ενός ατόμου του οποίου η κράτηση είναι νόμιμη, ή την προσφυγή σε μία «νόμιμα ειλημμένη απόφαση, με σκοπό την αναχαίτιση των ταραχών ή εξέγερσης». 33 Ακόμη, η Συνθήκη προβλέπει εξαιρέσεις στο δικαίωμα της ζωής, εφόσον πρόκειται για συνέπειες που υπήρξαν αποτέλεσμα «έννομων πράξεων πολέμου». 34 Συγκεκριμένα, οι μόνοι περιορισμοί που οι στρατιωτικές ομάδες επιδέχονται κατά την διενέργεια επιχειρήσεών τους προέρχονται από τις αρχές της στρατιωτικής αναγκαιότητας και της αναλογικότητας. Η στρατιωτική αναγκαιότητα αποτελεί μία από τις βασικές αρχές στο ΔΑΔ, μία αρχή που ενεργοποιεί τις υπόλοιπες αρχές του, υπάγοντάς τες στους στρατιωτικούς στόχους, και που επιβάλλει περιορισμούς στα μέσα και τις μεθόδους του πολέμου. 35 Οι στρατιωτικές πράξεις που οδηγούν στην στέρηση της ζωής των ατόμων, εν ολίγοις, δεν είναι απαραίτητα παράνομες, αρκεί να συντρέχουν εκείνες οι προϋποθέσεις, βάσει των οποίων μια τέτοια στέρηση μπορεί να δικαιολογηθεί. Υπάρχουν επιπλέον τρείς βασικές, στο ανθρωπιστικό δίκαιο, αρχές οι οποίες θα πρέπει να συνοδεύουν τις αποφάσεις σχετικά με την παραβίαση του δικαιώματος στην ζωή κατά του άμαχου πληθυσμού. Αυτές είναι, κατά πρώτον, η αρχή της διάκρισης μεταξύ των αμάχων και των μαχητών, καθώς οι επιθέσεις θα πρέπει να γίνονται μόνο κατά των μαχητών, η διάκριση των οποίων προβλέπεται από τα άρθρα 1-3 των κανονισμών της Χάγης του 1907, το άρθρο 4 της Τρίτης Συνθήκης (Geneva Convention III/ GCΙΙΙ), International Covenant of Civil and Political Rights, (December 16, 1966) 999 UNTS 171, Art 6(1). 33 European Convention on the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (opened for signature November 4, 1950) UNTS 221, art Ibid, art 15 (2) also see Kenneth Watkin, Controlling the Use of Force: A role For Human rights Norms in Contemporary Armed Conflict (2004) 98 (1) The American Journal of International Law 1, See Cordula Droege, Elective Affinities? Human Rights and Humanitarian Law (2008) 90 (871) International Review of the Red Cross 501, 526, όπου η συγγραφέας αναφέρει πως η δυνατότητα άσκησης θανατηφόρας βίας δεν περιορίζεται μόνο από την αρχή της αναλογικότητας, ακόμη και υπό το πρίσμα του ΔΑΔ, αλλά και άλλες αρχές, όπως είναι αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας και της ανθρωπιάς. Για την εγκαθίδρυση αυτής της άποψης, υποστηρίζει πως το προοίμιο της Διακήρυξης της Αγίας Πετρούπολης το 1868 δηλώνει πως «ο μόνος έννομος σκοπός που τα κράτη θα πρέπει να πασχίσουν για την επίτευξή του είναι [ ] να αποδυναμώσουν τις στρατιωτικές δυνάμεις του εχθρού Preamble of the Saint Petersburg Declaration Renouncing the Use, in Time of War, of Explosive Projectiles under 400 Grammes Weights, ICRC, 1949 Geneva Convention (III) Relative to the Treatment of Prisoners of War (adopted 12 August 1949, entered into force 21 October 1950) 75 UNTS 135.

20 ΜΕΡΟΣ Ι: Ιστορική Εξέλιξη και Εύρος της Διάδρασης 12 καθώς και το άρθρο 43 του APΙ. 37 Το ICJ, στην Γνωμοδότησή του για τη Νομιμότητα της Απειλής ή της Χρήσης των Πυρηνικών Όπλων, αναφέρει πως η αρχή της διάκρισης μεταξύ μαχητών και αμάχων έχει εθιμικό χαρακτήρα και υπήρξε το αντικείμενο πολλών διεθνών πράξεων και συνθηκών όπως τα άρθρα 25 και 27 των κανονισμών της Χάγης του 1907, 38 το Ψήφισμα 2444 της Γενικής Συνέλευσης, 39 καθώς και το άρθρο 48 του API Επιπλέον, το δικαστήριο τόνισε πως απαγορεύεται η χρήση όπλων που δεν διακρίνουν μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών στόχων. Ο κανόνας αυτός απορρέει από τον αντίστοιχο που προβλέπουν οι παράγραφοι 4 και 5 του Άρθρου 51 του API. 41 Συμπληρωματικά, η αρχή της αναλογικότητας ορίζει την απαγόρευση των επιθέσεων που θα μπορούσε να προκαλέσει την συμπτωματική απώλεια της ζωής των αμάχων, ζημία στους αμάχους ή στην περιουσία των αμάχων, η οποία θα ήταν υπερβολική σε σχέση με το επιθυμητό και αναμενόμενο στρατιωτικό πλεονέκτημα. 42 Η αρχή αυτή προβλέπεται από το άρθρο 51(1) του API. Τέλος, η αρχή της λήψης προληπτικών μέτρων ορίζει πως θα πρέπει να αποφευχθούν ή να μειωθούν σε κάθε περίπτωση η συμπτωματική στέρηση της ζωής των αμάχων, η ζημία στους αμάχους και η ζημία στις περιουσίες των αμάχων. Οι ένοπλες δυνάμεις θα πρέπει επίσης να επιβεβαιώνουν πως ο στόχος είναι νόμιμος στρατιωτικός στόχος, καθώς επίσης και να δίνουν εκ των προτέρων προειδοποίηση στους αμάχους πλησίον του πολέμου για την έγκαιρη αποχώρησή τους. Η αρχή της λήψης προληπτικών μέτρων αναφέρεται στο άρθρο 57(2)(a)(ii) API. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (European Court on Human Rights/ECtHR), στην υπόθεση Ergi v. Turkey εκτιμώντας την 37 Η έννοια του μαχητή περιλαμβάνει τα άτομα που, ως μέλη των τακτικών ενόπλων δυνάμεων του κράτους, ή των ειδικών αστυνομικών δυνάμεων, και σωμάτων εθελοντών συμπαρατασσόμενων στις τακτικές δυνάμεις και μέλη οργανωμένων αντιστασιακών οργανώσεων ή άλλων παραστρατιωτικών που εντάσσονται στις ένοπλες ομάδες, έχουν το δικαίωμα συμμετοχής στις εχθροπραξίες. Οι προϋποθέσεις που θα πρέπει να τηρούν οι μαχητές για να αναγνωρίζονται ως τέτοιοι αποτελούν, πρώτον, να βρίσκονται υπό υπεύθυνη διοίκηση, να φέρουν, δευτερευόντως, διακριτό έμβλημα αναγνωρίσιμο από απόσταση, να φέρουν, τρίτον, τα όπλα τους φανερά και, τέλος, να συμμορφώνονται κατά τις επιχειρήσεις τους προς τους νόμους και τα έθιμα του πολέμου. Θα πρέπει, λοιπόν να γίνεται διάκριση ανάμεσα σους μαχητές που φέρουν αυτά τα σύμβολα αναγνώρισης και τους αμάχους, οι οποίοι δεν λαμβάνουν, ή δεν λαμβάνουν πλέον, μέρος στη σύρραξη. Οι όροι αυτοί ορίζονται από τα άρθρα 1-3 των Κανονισμών της Χάγης, το άρθρο 4 της GCIII και το άρθρο 43 του API See Peter Rowe, Members of the Armed Forces and Human Rights Law in Andrew Clapham and Paola Gaeta, The Oxford Handbook of International Law in Armed Conflict (Oxford University Press, 2014) 522, Convention respecting the Laws and Customs of War on Land and its annex: Regulations concerning the Laws and Customs of War on Land, (The Hague, adopted 18 October 1907, entered into force 16 January 1910) IPC (IV) art 25, UNGA Res 2444 (1968) GAOR 23rd Session Supp 18, ICRC, Additional Protocol I, art 48, Η Αρχή αυτή έχει αμφισβητηθεί από πολλούς ακαδημαϊκούς, οι οποίοι υποστηρίζουν πως είναι αδύνατη πλέον η διάκριση των μαχητών, ωστόσο άλλοι, όπως ο καθηγητής Schwarzenberger υποστηρίζουν πως η διάκριση μεταξύ των μαχητών και των αμάχων δεν περιορίζεται πλέον μόνο στο πεδίο της μάχης, αλλά επεκτείνεται στα πρόσωπα που συνεισφέρουν στην έκβαση του πολέμου. Από την άλλη, ο καθηγητής Hearn έχει υποστηρίξει ότι ο κανόνας είναι θολός και σχετικά αντικειμενικός, ενώ απαιτεί ισορροπία μεταξύ της στρατιωτικής αναγκαιότητας και της αρχής της ανθρωπιάς. 41 Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons (Advisory Opinion) ICJ (1996) ICGJ [205] See Jean-Marie Henckaerts and Louise Doswald-Beck (ed.), Customary International Humanitarian Law, (ICRC and Cambridge University Press, 2005) Rules

21 Η Διάδραση μεταξύ των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σε περίοδο ενόπλων συρράξεων 13 αναλογικότητα της χρήσης βίας υπό το άρθρο 2 της ECHR, 43 βρήκε πως η Τουρκία ήταν υπεύθυνη για την «λήψη όλων των αναγκαίων μέτρων κατά την επιλογή των μέσων και των μεθόδων μίας επιχείρησης ασφαλείας που διεξήχθη ενάντια σε μία αντιπαρατασσόμενη ομάδα, με σκοπό την αποφυγή και, σε κάθε περίπτωση, την ελαχιστοποίηση της συμπτωματικής απώλειας της ζωής των αμάχων». 44 Σε αντίθεση με το ανθρωπιστικό δίκαιο, στο δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων η έννοια της διάκρισης δεν υπάρχει, ενώ οι αρχές της αναλογικότητας και της λήψης μέτρων επίσης εφαρμόζονται σε κάθε χρήση βίας, ωστόσο δεν υπάρχει διάκριση ανάμεσα στους αμάχους και στους μαχητές, με αποτέλεσμα η δεύτερη κατηγορία να είναι περισσότερο ευεργετημένη. 45 Στον κλάδο αυτόν αναλογικότητα σημαίνει τον περιορισμό της χρήσης βίας για την προστασία της ανθρώπινης ζωής. Σύμφωνα με την Μελέτη της Διεθνούς Επιτροπής Ερυθρού Σταυρού (International Committee of the Red Cross/ICRC) για το διεθνές εθιμικό Δίκαιο, υπάρχουν σημαντικά σημεία σύγκλισης μεταξύ του ΔΑΔ και του δικαίου των ΑΔ, τα οποία, αν και παραμένουν διακριτά, δεν παύουν να επηρεάζονται το ένα με το άλλο. 46 Ένας τέτοιος επηρεασμός βασίζεται, αρχικά, στην αιτία της ύπαρξης μίας αξιολόγησης για την συμμόρφωση των κρατών με τα ανθρώπινα δικαιώματα, η οποία περιλαμβάνει τον προσδιορισμό της θετικής ή της αρνητικής συμπεριφοράς προς τους κανόνες του ΔΑΔ. Αντιστρόφως, το ΔΑΔ περικλείει έννοιες, για την ερμηνεία των οποίων θα πρέπει να γίνεται μνεία στα ανθρώπινα δικαιώματα. Κατά δεύτερον, διατάξεις που περιέχουν τύπο ανθρωπίνων δικαιωμάτων περιλαμβάνονται και στο ΔΑΔ. Παραδείγματα επ αυτού βρίσκονται στα άρθρα 77 του API, καθώς και στα άρθρα 4 και 6 του Δεύτερου Προσθέτου Πρωτοκόλλου (1977) στις Συμβάσεις της Γενεύης (Additional Protocol II/APII). 47 Αντιστρόφως, κανόνες που περιέχουν έναν τύπο διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου μπορούν να βρεθούν και στο δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παραδείγματα τέτοιων κανόνων αποτελούν οι προβλέψεις για τα παιδιά-στρατιώτες στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού 48 και το Προαιρετικό σε αυτήν Πρωτόκολλο για την Ανάμειξη των Παιδιών στην Ένοπλη Σύρραξη. 49 Κατά 43 ECHR, art 2 44 Ergi v. Turkey (Judgment) ECHR (1999) IHRL 2589, para Noam Lubell, Challenges in applying human rights law to armed conflict (2005) 87 (860) International Review of the Red Cross 737, See Henckaerts J M and Doswald-Beck L (n 42), Customary International Humanitarian Law, Rules Protocol Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the Protection of Victims of Non- International Armed Conflicts (8 June 1977) 1125 UNTS 609 (Protocol II) art 4 and UN General Assembly, Convention on the Rights of the Child (adopted 20 November 1989, entered in force 2 September 1990) UNTS (1577) Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the involvement of children in armed conflict (adopted 25 May 2000, entered into force 12 February 2002) UNGA Res A/RES/54/263.