ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΌΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΏΝ ΣΠΟΥΔΏΝ ΣΤΗΝ «ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΚΛΙΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ : «ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΥΠΟ» ΑΚΟΥΜΙΑΝΑΚΗ ΣΑΒΒΙΝΑ ΓΕΩΡΓΙΑ Α.Μ : 344 ΕΠΙΒΛΈΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΉΤΡΙΑ: ΜΠΑΚΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ Σεπτέμβριος 2010

2 Περίληψη Ο διαδικτυακός εκφοβισμός εμφανίστηκε πρόσφατα ως η νέα μορφή εκφοβισμού. Περιλαμβάνει εσκεμμένη, επαναλαμβανόμενη και εχθρική συμπεριφορά μεταξύ συνομηλίκων με σκοπό την βλάβη του θύματος. Έχει τη μορφή ενός εκφοβιστικού, ρατσιστικού ή προσβλητικού ηλεκτρονικού μηνύματος, φωτογραφίας ή βίντεο. Σκοπός της έρευνας είναι να καταγράψουμε τις κοινωνικές αναπαραστάσεις του φαινόμενου έτσι όπως δίδονται στον ελληνικό τύπο. Η καταγραφή των αναπαραστάσεων, θα μας δώσει πληροφορίες για το πώς βιώνουν και πώς αντιμετωπίζουν το φαινόμενο οι Έλληνες. Ο τρόπος που παρουσιάζουν το διαδικτυακό εκφοβισμό τα ΜΜΕ επηρεάζει τη μορφή του. Τα μηνύματα επιδρούν στις αξίες μας, στις επιλογές μας και στις συμπεριφορές μας. Για την επίτευξη αυτού του στόχου χρησιμοποιήθηκε η ποιοτική ανάλυση περιεχομένου 69 επιλεγμένων άρθρων εφημερίδων ευρείας κυκλοφορίας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι ήδη υπάρχουσες αναπαραστάσεις του διαδικτύου και του εκφοβισμού μέσω της διαδικασίας της επικέντρωσης βοήθησαν στην κατασκευή της αναπαράστασης του διαδικτυακού εκφοβισμού. Τα ευρήματα ανέδειξαν τέσσερα θέματα που περιλαμβάνουν: α) περιγραφικά στοιχεία, β) αιτιολογία, γ) επιπτώσεις και δ) τρόποι αντιμετώπισης του διαδικτυακού εκφοβισμού. Στον πυρήνα της κοινωνικής αναπαράστασης βρίσκονται η επικινδυνότητα του διαδικτύου και η εφηβεία. Ο διαδικτυακός εκφοβισμός παρουσιάζεται σπανιότερα ως μια νέα τάση των εφήβων και συχνότερα ως μια μόνιμη απειλή, που εντάσσεται σε μια ευρεία γκάμα κινδύνων που συνοδεύουν την χρήση διαδικτύου, με πιο σημαντικό τον εθισμό. Η εκδίκηση και η «πλάκα» παρουσιάζονται να είναι οι συχνότεροι αιτιολογικοί παράγοντες και ο έλεγχος των γονέων παρουσιάζεται αποτελεσματικότερη πρακτική αντιμετώπισης. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται τραγικά για τα θύματα. Οι αναπαραστάσεις αυτές ενεργοποιούν αισθήματα φόβου που είναι δυνατόν να οδηγεί στην υιοθέτηση αρνητικής στάσης απέναντι στην χρήση 2

3 διαδικτύου αλλά και λανθασμένων και υπερβολικών μέτρων πρόληψης και αντιμετώπισης. Ευελπιστούμε ο συλλογισμός, που αναπτύσσεται εδώ, να καταδείξει την αναγκαιότητα περεταίρω ερευνών με ερευνητικό στόχο την διακρίβωση αντιλήψεων, στάσεων και πεποιθήσεων των ατόμων για την χρήση του διαδικτύου και ειδικότερα για τον διαδικτυακό εκφοβισμό. 3

4 Υπεύθυνη Δήλωση Φοιτήτριας Δηλώνω ότι είμαι συγγραφέας αυτής της εργασίας και ότι κάθε βοήθεια την οποία είχα για την προετοιμασία της, είναι πλήρως αναγνωρισμένη και αναφέρεται στην εργασία. Επίσης, έχω κάνει σαφείς αναφορές (συντάκτη, χρονολογία, εργασία, σελίδα) τις όποιες πηγές από τις οποίες έκανα χρήση δεδομένων, προτάσεων, ιδεών ή λέξεων, είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε είναι παραφρασμένες. Καταλαβαίνω ότι η αποτυχία να γίνει αυτό ανέρχεται σε λογοκλοπή και θα θεωρηθεί λόγος αποτυχίας σε αυτήν την διπλωματική και του συνολικού βαθμού της. Ακόμα δηλώνω ότι αυτή η γραπτή εργασία προετοιμάστηκε από εμένα προσωπικά και αποκλειστικά και ότι θα αναλάβω πλήρως τις συνέπειες εάν η εργασία αυτή αποδειχθεί ότι δεν μου ανήκει. Όνομα : Σαββίνα-Γεωργία Ακουμιανάκη... Υπογεγραμμένος/η:... Ημερομηνία:... 4

5 Ευχαριστίες. Η ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας, δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την βοήθεια κάποιων ανθρώπων, στους οποίους οφείλω τις ειλικρινείς μου ευχαριστίες. Ευχαριστώ ιδιαιτέρως την κα Μπάκα Αφροδίτη, λέκτορα του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ και επόπτρια μου, που δέχτηκε να στηρίξει την προσπάθεια μου αυτή με μεγάλη προθυμία και ενδιαφέρον. Την ευχαριστώ για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφερε, την υποστήριξη της καθ όλη την διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας μου καθώς επίσης και για την συνεχή και ουσιαστική παρουσία της. Χωρίς τις συνεχείς προτροπές και κατευθύνσεις που μου έδωσε, η εκπόνηση της έρευνας αυτής θα ήταν αδύνατη. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω την κα Δικαίου Μαρία, καθηγήτρια και αναπληρώτρια πρόεδρο του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ για την ενθάρρυνση της να εκπονήσω μια εργασία πρωτότυπη όπως αυτή και το χρόνο που αφιέρωσε. Ευχαριστώ θερμά και την κα Φίγγου Ευαγγελία, λέκτορα του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ που ήταν στην τριμελή επιτροπή για τον χρόνο που αφιέρωσε. Τέλος ευχαριστώ πολύ τις αδελφές μου Μαριάνα Ακουμιανάκη και Ιωάννα Ακουμιανάκη, τον Francesco Romeo και όλους τους φίλους και φίλες που στάθηκαν δίπλα μου κατά την διάρκεια της εκπόνησης αυτής της έρευνας, στηρίζοντας με, συμβουλεύοντας με και παροτρύνοντας με να συνεχίσω. 5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη 1 Υπεύθυνη Δήλωση 3 Ευχαριστίες 4 Περιεχόμενα 5 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Ορίζοντας το διαδικτυακό εκφοβισμό «Κατά πρόσωπο» εκφοβισμός και σχεσιακός εκφοβισμός Διαδικτυακός εκφοβισμός και οι μορφές του Διαφορές παραδοσιακού και διαδικτυακού εκφοβισμού Θεωρίες αιτιολογίας ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟ. 2.1 Κύρια μέσα διαδικτυακού εκφοβισμού Η συχνότητα του διαδικτυακού εκφοβισμού Οι παράγοντες φύλο και ηλικία Χαρακτηριστικά ατόμων που εμπλέκονται σε εκφοβισμό Χαρακτηριστικά θυτών Χαρακτηριστικά θυμάτων Οι παρατηρητές Οι επιπτώσεις από τον εκφοβισμό Παράγοντες που συντελούν στην εμφάνιση φαινομένων επιθετικότητας 37 και εκφοβισμού 2.7 Παράγοντες που σχετίζονται με την εξάπλωση του διαδικτυακού εκφοβισμού. 2.8 Η ανεπαρκής νομοθεσία είναι σημαντικός παράγοντας ενίσχυσης του διαδικτυακού εκφοβισμού. 2.9 Πρόληψη της παρενόχλησης στον κυβερνοχώρο Αύξηση της ευαισθητοποίησης Εποπτεία Εκπαιδευτικά προγράμματα ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ: Τι είναι και γιατί μας ενδιαφέρουν. 3.1 Διαδικασίες λειτουργίας των κοινωνικών αναπαραστάσεων Η λειτουργία των Μ.Μ.Ε Κοινωνινκές Αναπαραστάσεις και Μ.Μ.Ε Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της βίας στα Μ.Μ.Ε ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Μεθοδολογικός Σχεδιασμός Διαδικασία Έρευνας Δείγμα Μεθοδολογία Ανάλυσης: Ανάλυση Περιεχομένου

7 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Περιγραφικά στοιχεία διαδικτυακού εκφοβισμού Αιτιολογικοί παράγοντες του διαδικτυακού εκφοβισμού Οι επιπτώσεις του διαδικτυακού εκφοβισμού Η αντιμετώπιση του διαδικτυακού εκφοβισμού ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. 98 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 109 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 128 7

8 1. Εισαγωγή: Ορίζοντας το διαδικτυακό εκφοβισμό Ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι μία έννοια που χρησιμοποιείται μόλις την δεκαετία που διανύουμε. Είναι ένα φαινόμενο που εξελίσσεται μεταξύ συνομηλίκων με στόχο τον εκφοβισμό, την απειλή, την ταπείνωση ή την παρενόχληση μέσω της χρήσης του διαδικτύου, κινητών τηλεφώνων και άλλων ψηφιακών τεχνολογικών μέσων. Παράγοντες όπως η ευρεία χρήση του διαδικτύου ακόμα και από παιδιά, η ανωνυμία του, καθώς και το γεγονός ότι είναι γρήγορο και φτηνό, μας οδηγούν στην μελέτη τόσο της χρήσης του διαδικτύου όσο και άλλων παραμέτρων που σχετίζονται με την προβληματική χρήση του, όπως ο διαδικτυακός εκφοβισμός. Η επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας επιτρέπει τη διατύπωση του γενικού συμπεράσματος ότι ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι ένα ολοένα αυξανόμενο φαινόμενο, ένας πραγματικός κίνδυνος με σοβαρές επιπτώσεις κάποιες φορές. Συναντάμε πολλές διαφορετικές απόψεις. Οι απόψεις αυτές, παρά την έντονη διαφοροποίησή τους στις θεωρητικές τους καταβολές, τις μεθοδολογικές τους πρακτικές και, κυρίως, την επιστημολογική τους συγκρότηση και την ερευνητική τους εστίαση, οριοθετούν με αρκετό ρεαλισμό την κοινωνική πραγματικότητα όσον αφορά το διαδικτυακό εκφοβισμό. Παρατηρούμε έναν αριθμό ερευνών τόσο για την φύση του φαινομένου του διαδικτυακού εκφοβισμού (Campbell, 2005, Campbell, 2007, Mitchell, Finkelhor, & Wolak, 2003, Paulson, 2003, Peterson, 2002 Willard, 2005) όσο και για επιμέρους παράγοντες όπως την αιτιολογία (Pellegrini, 1998), τις ψυχολογικές, σωματικές και κοινωνικές επιπτώσεις (Gini & Pozzoli, 2006, Hawker & Boulton, 2000, Kaltiala-Heino, Rimpela, Rantanen, & Rimpela, 2000, Nansel et al., 2001, Ybarra & Mitchell, 2004,), ακόμα και για τις πολιτικές πρόληψης και αντιμετώπισης (Besag, 1989, Campbell & Gardner, 2005, Ribak, 2001, Snider & Borel, 2004). Ωστόσο καμία έρευνα ως τώρα δεν έχει ασχοληθεί με την κοινωνική αναπαράσταση του φαινομένου στον τύπο. Η παρούσα έρευνα κάνει μια πρώτη προσπάθεια καταγραφής των κοινωνικών αναπαραστάσεων του φαινομένου, με απώτερο σκοπό να προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για τον σχεδιασμό κατάλληλων πρακτικών αντιμετώπισης και την αποφυγή λανθασμένων και εν δυνάμει επικίνδυνων πρακτικών. Προτού όμως φτάσουμε στις κοινωνικές αναπαραστάσεις, είναι σκόπιμο να κατανοήσουμε βασικές 8

9 έννοιες του διαδικτυακού εκφοβισμού, έννοιες που το διαφοροποιούν από την ήδη γνωστή έννοια του απλού διαδικτυακού εκφοβισμού. 1.1 «Κατά πρόσωπο» εκφοβισμός και σχεσιακός εκφοβισμός. Ο «κατά πρόσωπο» εκφοβισμός ή παραδοσιακός δεν είναι ένα φαινόμενο νέο. Το συναντάμε σε σχολικά πλαίσια αλλά και έξω από αυτά. Ο διαδικτυακός εκφοβισμός από την άλλη, αποτελεί μια νέα πραγματικότητα. Ωστόσο για πολλούς ερευνητές ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι απλά μια νέα μορφή εκφοβισμού (Li, 2005). Αυτό που διαφοροποιεί τα δύο φαινόμενα είναι ο τρόπος και τα μέσα που χρησιμοποιούν οι θύτες. Στο διαδικτυακό εκφοβισμό έχουν στη διάθεσή τους διάφορα τεχνολογικά και ψηφιακά μέσα, όπως είναι ο υπολογιστής και το κινητό τηλέφωνο. Πολλά είναι τα κοινά στοιχεία που συναντάμε και στους δύο αυτούς τύπους εκφοβισμού, όπως το κίνητρο των δραστών, ο στόχος τους, τα χαρακτηριστικά των εμπλεκόμενων αλλά και οι επιπτώσεις. Αυτά τα στοιχεία είναι που οδηγούν στην ενίσχυση της άποψης ότι όταν μιλάμε για διαδικτυακό εκφοβισμό, μιλάμε για «παλιό κρασί σε καινούργιο μπουκάλι». Ο συλλογισμός αυτός είναι που μας οδηγεί να χρησιμοποιήσουμε τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις για τον εκφοβισμό, ώστε να προχωρήσουμε στη μελέτη και κατανόηση και του διαδικτυακού εκφοβισμού. Ως εκφοβισμός ορίζεται η «συστηματική κατάχρηση υπεροχής/ισχύος» (Rigby, 2002), η οποία χαρακτηρίζεται από α) σκοπιμότητα, β) συστηματικότητα, και γ) ανισορροπία δύναμης (Nansel et al., 2001, Olweus, 1999). Η επιθετική συμπεριφορά, καθώς και η ανισορροπία δύναμης μπορεί να είναι σωματική ή ψυχολογική και είναι απρόκλητη. Επιπλέον θεωρείται ότι ο εκφοβισμός από τη φύση του είναι πιθανόν να έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (όπως ο φόβος της αφήγησης από το θύμα), καθώς και επιπτώσεις (όπως είναι η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η κατάθλιψη στο θύμα) (Bond, Carlin, Brunstein, 2007, Craig, 1998, Fekkes, Pijpers & Verloove- Vanhorick, 2004, Griffin & Gross, 2004, Kaltiala-Heino, Rimpela & Marttunen, 1999, Rantanen, et al., 2000, Salmon, James & Smith, 1998, Seals & Young, 2003, Thomas, Rubin & Patton, 2001,). 9

10 Ο «κατά πρόσωπο» εκφοβισμός, επίσης γνωστός ως «παραδοσιακός» ή «συμβατικός» εκφοβισμός, παίρνει πολλές μορφές, από την άμεση φυσική επίθεση, όπως είναι το χτύπημα, οι κλοτσιές, η ώθηση ή το κράτημα, ως την άμεση λεκτική επιθετικότητα, όπως είναι τα πειράγματα, σαρκαστικού ή και απειλητικού περιεχομένου, η σεξουαλική παρενόχληση, πειράγματα για τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την αναπηρία, το σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα του φύλου, και οδηγεί ακόμα και στον κοινωνικό αποκλεισμό. Ορισμένες κριτικές υποστηρίζουν ότι ακόμη και ένα περιστατικό σοβαρής επιθετικής συμπεριφοράς μπορεί να θεωρείται παρενόχληση που οδηγεί το θύμα σε ψυχολογικά και συναισθηματικά προβλήματα (Arora, 1996, Smith & Levan, 1995). Για αρκετά χρόνια, η έρευνα για τον παραδοσιακό εκφοβισμό διεξήχθη κυρίως στη Σουηδία και σε άλλες Σκανδιναβικές χώρες (Olweus, 1993). Ξεκινώντας στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές του 1990, και άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένων της Ιαπωνίας, της Αγγλίας, της Ολλανδίας, της Αυστραλίας, του Καναδά και των ΗΠΑ, άρχισαν να μελετούν τον εκφοβισμό και τη θυματοποίηση (Olweus, 1993). Ως αποτέλεσμα αυτής της αύξησης των ερευνών μαζί με την αύξηση της προσοχής από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η κοινωνία άρχισε να αναγνωρίζει και στη συνέχεια να ασχολείται με τις βλαβερές συνέπειες του εκφοβισμού και του αντίκτυπου που είχε στην νεολαία. Κάποιοι ερευνητές (Crick & Grotpeter, 1995) αναφέρουν και ένα άλλο είδος εκφοβισμού, τον οποίο ονομάζουν σχεσιακό εκφοβισμό, αν και από την βιβλιογραφία δεν διαπιστώνεται επαρκώς αυτός ο διαχωρισμός σε απλό και σχεσιακό εκφοβισμό. Αυτό το είδος εκφοβισμού περιλαμβάνει πιο συγκαλυμμένες μορφές επιθετικότητας όπως το κουτσομπολιό, τη διάδοση κακόφημων σχολίων, που έχουν ως στόχο να αποκλείσουν κάποιο άτομο από μια κοινωνική ομάδα ή από κάποια δραστηριότητα (περιθωριοποίηση). Σύμφωνα με τους Crick και Gropeter (1995), οι πράξεις αυτές, που συμπεριλαμβάνονται στο σχεσιακό εκφοβισμό, βλάπτουν τους άλλους μέσω στοχευμένης χειραγώγησης και κατευθύνονται αδιακρίτως προς αγόρια και κορίτσια. Ο ορισμός του εκφοβισμού, ωστόσο έχει ανάγκη περαιτέρω επέκτασης, καθώς η ταχέως αυξανόμενη πρόσβαση και χρήση του Διαδικτύου έχει οδηγήσει σε ένα ακόμα τρόπο εκφοβισμού. 10

11 1.2 Διαδικτυακός εκφοβισμός και οι μορφές του Ο νέος τρόπος εκφοβισμού είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός (Blair, 2003, Campell, 2005, Crick & Grotpeter, 1996, 1998, Mitchell, Finkelhor, & Wolak, 2003, Ybarra & Mitchell, 2004a, Ybarra & Mitchell, 2004b). Πρόκειται για ένα φαινόμενο που τα τελευταία χρόνια εμφανίζεται όλο και συχνότερα με δραματικές επιπτώσεις τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Αυτή η νέα μορφή του εκφοβισμού, είναι γνωστή και ως εκφοβισμός στον κυβερνοχώρο, «online» παρενόχληση, ή διαδικτυακός εκφοβισμός. Ο όρος «διαδικτυακός εκφοβισμός» επινοήθηκε από τον Καναδό εκπαιδευτικό Bill Belsey (2000) στο πλαίσιο διάλεξης του με θέμα «Cyberbullying: An Emerging Threat for the "Always On" Generation -for parents and teachers», για να ορίσει την διαδικασία στόχευσης ενός παιδιού ή εφήβου που δεν μπορεί να υπερασπίσει εύκολα τον εαυτό του από κάποιον άλλον συνομήλικο κατ επανάληψη μέσω της χρησιμοποίησης της τεχνολογίας με σκοπό την εκ προθέσεως ταπείνωση, απειλή ή παρενόχληση του θύματος. Πραγματοποιείται από μια ομάδα ή ένα άτομο, χρησιμοποιώντας τις ηλεκτρονικές μορφές της επικοινωνίας, όπως μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ( s), άμεσα μηνύματα κειμένου που ανταλλάσσουν άτομα που έχουν γίνει φίλοι μέσω κάποιας υπηρεσίας κοινωνικής δικτύωσης (Messenger), δωμάτια συνομιλίας (chat rooms), ιστοσελίδες (web sites), μηνύματα, φωτογραφίες και βίντεο από ή και προς κινητά τηλεφώνα 1 (Campbell, 2005, Paulson, 2003, Peterson, 2002). ακόλουθα: Οι διάφοροι τρόποι με τους οποίους μπορεί να συμβεί περιλαμβάνουν τα Είσοδος σε προσωπικούς διαδικτυακούς λογαριασμούς του ατόμου με σκοπό την δημιουργία ψεύτικων διαδικτυακών προφίλ και προσποίηση ότι είναι κάποιος άλλος αποστέλλοντας ή δημοσιεύοντας υλικό (μηνύματα, φωτογραφίες, βίντεο), θέτοντας κατά αυτόν τον τρόπο το πρόσωπο αυτό σε δυνητικό κίνδυνο («Masquerade»). 1 Μπορούν να συσταθούν ιστοσελίδες, για να ψηφίζουν για κάποιο άτομο, προσδιορίζοντας το αρνητικά, παραδείγματος χάριν για το παχύτερο ή πιο άσχημο κορίτσι του σχολείου (Campbell, 2007) 11

12 Αποστολή, ηλεκτρονικά ή τηλεφωνικά, αγενών, χυδαίων μηνυμάτων θυμού και οργής που απευθύνονται σε ένα ή περισσότερα πρόσωπα ή σε μια ηλεκτρονική ομάδα. Αποστολή επιθετικών μηνυμάτων σε ένα πρόσωπο επανειλημμένα (παρενόχληση). Παρενόχληση που περιλαμβάνει απειλές για σωματική βλάβη ή είναι πολύ εκφοβιστική. Εδώ συμπεριλαμβάνεται και η υποκίνηση τρίτων για διαδικτυακή παρακολούθηση και παρενόχληση του ατόμου («Cyberstalking») Αποστολή ή δημοσίευση υλικού που περιέχει ευαίσθητα, προσωπικά. δεδομένα για ένα πρόσωπο ή ακόμα και αναληθών μηνυμάτων Οι θύτες προβαίνουν σε τεχνάσματα, για να συλλέξουν τις ενοχλητικές πληροφορίες που στη συνέχεια θα δημοσιεύσουν. Οι δράσεις αυτές έχουν ως σκοπό να παρενοχλήσουν οποιαδήποτε διαδικτυακή δραστηριότητα του ατόμου επιδιώκοντας, για παράδειγμα, τον αποκλεισμό ενός ατόμου από μια ηλεκτρονική ομάδα (Campbell, 2007, Willard, 2005). Αξίζει να σημειωθεί ότι στο διαδικτυακό εκφοβισμό δε συμπεριλαμβάνονται τυχόν εκφοβισμοί που κατευθύνονται από ενηλίκους προς ανηλίκους. Στην περίπτωση που παρατηρηθεί εμπλοκή ενηλίκου χρησιμοποιούνται οι όροι «διαδικτυακή παρενόχληση» (cyber-harassement) είτε «διαδικτυακή παρακολούθηση» (cyber-stalking).o όρος διαδικτυακός εκφοβισμός, εν αντιθέσει με την σεξουαλική παρενόχληση, δεν χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις, κατά τις οποίες ένας ενήλικας προσπαθεί να οδηγήσει ανηλίκους σε συναντήσεις δελεάζοντάς τους. Ωστόσο, συχνά παρατηρείται στον διαδικτυακό εκφοβισμό η ανάμειξη ενός η περισσότερων ενηλίκων, οι όποιοι ικανοποιούνται μέσα από την διαδικτυακή σεξουαλική παρενόχληση των ανήλικων θυμάτων (συνήθως γνωστών των ανήλικων θυτών). Αν αυτοί όμως εμπλακούν με οποιονδήποτε τρόπο, τότε μιλάμε για πιο σοβαρή παρενόχληση που περιλαμβάνει απειλές για σωματική βλάβη ή και για σεξουαλική εκμετάλλευση (στην περίπτωση που προσπαθούν να δελεάσουν παιδιά ή εφήβους μέσω της τεχνολογίας να προχωρήσουν σε σεξουαλικές δραστηριότητες μαζί τους) (Campfield, et al., 2008, Finkelhor et al., 2000). Δεν θα επεκταθούμε περεταίρω όμως στις εν λόγω παρενοχλήσεις γιατί ξεπερνούν τα όρια του ερευνητικού μας ενδιαφέροντος, που είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός. Η αναφορά 12

13 σε άλλες μορφές εκφοβισμού στα πλαίσια της εν λόγω έρευνας, έγιναν με σκοπό την κατανόηση του διαδικτυακού εκφοβισμού Διαφορές παραδοσιακού και διαδικτυακού εκφοβισμού Αν και δεν έχουμε ακόμα μεγάλο εύρος ερευνών για τον εκφοβισμό στον κυβερνοχώρο μεταξύ των παιδιών και της νεολαίας, όσες έρευνες διατίθενται, δείχνουν ότι ο διαδικτυακός εκφοβισμός μπορεί να διαφέρει από πιο «παραδοσιακές» μορφές εκφοβισμού για διάφορους λόγους, μεταξύ των οποίων (Willard, 2005): ο διαδικτυακός εκφοβισμός μπορεί να εμφανιστεί οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας ή της νύχτας εκφοβιστικά μηνύματα ή εικόνες μπορεί να διανεμηθούν γρήγορα σε ένα πολύ ευρύ κοινό η παρενόχληση στον κυβερνοχώρο μπορεί να είναι ανώνυμη γεγονός που καθιστά δύσκολη (και μερικές φορές αδύνατη) την εύρεση του ή των δραστών (Kowalski et al, 2005). Χρησιμοποιώντας ψευδώνυμα τόσο σε λογαριασμούς ηλεκτρονικών ταχυδρομείων, όσο και σε διάφορα δωμάτια συνομιλίας ή ακόμα και σε διάφορες σελίδες κοινωνικής δικτύωσης, οι θύτες μπορούν να συγκαλύψουν την ταυτότητά τους. Αυτό τους απελευθερώνει από τους κοινωνικούς περιορισμούς στη συμπεριφορά τους. Όσον αφορά τώρα τα θύματα του εκφοβισμού στον κυβερνοχώρο είναι σε θέση να τον αντιμετωπίσουν απλώς με την τακτική της αποφυγής, είτε με την αλλαγή ή την προστασία όσων μέσων θεωρούν επικίνδυνων (τακτικές όπως το φιλτράρισμα) Δυστυχώς, αυτό δεν προστατεύει από κάθε μορφή παρενόχλησης στον κυβερνοχώρο. Δημοσίευση δυσφημιστικού υλικού σχετικά με ένα πρόσωπο στο διαδίκτυο είναι εξαιρετικά δύσκολο να προληφθεί, ειδικά από την στιγμή που έχει αναρτηθεί, και εκατομμύρια άνθρωποι μπορεί να το έχουν δει (Ybarra & Mitchell, 2004). Η γνώση των μοντέλων αιτιολογίας που έχουν προταθεί, θα μας βοηθήσουν να κατασκευάσουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το φαινόμενο και τους λόγους που οδηγούν τους θύτες να εκφοβίσουν. 13

14 1.4 Θεωρίες Αιτιολογίας Έρευνες έδειξαν ότι δεν υπάρχει μια ενιαία αιτία που ωθεί κάποιον σε τέτοια συμπεριφορά. Πολλοί παράγοντες όπως ατομικοί, οικογενειακοί, κοινωνικοί, σχολικοί, μπορούν να οδηγήσουν ένα άτομο να εκφοβίσει ή να διατρέξει αυτόν τον κίνδυνο. (Limber, 2002, Olweus, Limber & Mihalic, 1999). Οι θεωρίες που ακολουθούν αναφέρονται στην επιθετικότητα. Η αναφορά τους στο σημείο αυτό εξυπηρετεί τις ανάγκες μας να βρούμε την βαθύτερη αιτία του διαδικτυακού εκφοβισμού. Ο διαδικτυακός εκφοβισμός αποτελεί μια μορφή επιθετικότητας και εφόσον οι μελέτες για τον διαδικτυακό εκφοβισμό είναι ακόμα σε αρχικό στάδιο, η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για την αιτιολογία της επιθετικής συμπεριφοράς, θα μας βοηθήσει να δούμε τι οδηγεί κάποιον να εκφράζει επιθετική συμπεριφορά και πιο συγκεκριμένα τι από αυτά μπορεί να αποτελέσει αιτιολογικό παράγοντα και για τον διαδικτυακό εκφοβισμό. Μια θεωρία για την αιτιολόγηση της επιθετικής συμπεριφοράς είναι αυτή που ορίζει την επιθετικότητα ως εγγενή αντίδραση. Οι οπαδοί αυτής της άποψης υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος, όπως όλα τα ζώα, είναι «προικισμένος» με επιθετικό ένστικτο που στοχεύει στην προστασία και την ασφάλειά του. Ο Freud από την πλευρά του, προσπαθώντας να ερμηνεύσει την μανία αλληλοεξόντωσης που έδειξαν οι άνθρωποι κατά το Β παγκόσμιο πόλεμο, τροποποίησε την αρχική του θεωρία και υποστήριξε ότι εκτός από τη «libido», την ορμή της ηδονής, οι πράξεις του ανθρώπου κατευθύνονται και από την ορμή για τη ζωή και για τη διαιώνιση του είδους. Στον αντίποδα της υπάρχει η ορμή που μας σπρώχνει προς το θάνατο και την καταστροφή, όχι μόνο των άλλων, αλλά και τη δική μας. Η επιθετικότητα καθίσταται το αποτέλεσμα εγγενούς αντίδρασης η οποία στοχεύει στην προστασία του εαυτού από την ανασφάλεια. (βλ. θεωρίες ηθολογίας των Freud, Lorentz). Από ό,τι μπορούμε να δούμε και από τα χαρακτηριστικά των ατόμων που εμπλέκονται σε διαδικτυακό εκφοβισμό, η ανασφάλεια είναι το κοινό χαρακτηριστικό, για να στηριχθεί αυτή η θεωρία. Ωστόσο είναι ερευνητικά αδύνατο να δεχτούμε ότι οι άνθρωποι όπως και τα ζώα έχουμε το ένστικτο να αντιδράσουμε με επιθετική συμπεριφορά. Η αποδοχή μιας τέτοιας πρότασης δεν συνυπολογίζει σημαντικούς παράγοντες, όπως η μάθηση, η κοινωνικοποίηση, η εκπαίδευση, τα κίνητρα. 14

15 Εφόσον υπάρχουν περιπτώσεις κοινωνιών στις οποίες η επιθετικότητα είναι ανύπαρκτη, όπως στους Arapesh 2, τότε έχουμε σοβαρούς λόγους να αμφισβητούμε το κατά πόσο είναι έμφυτη. Ένας από τους κύριους υποστηρικτές αυτής της άποψης είναι ο Walters, που ισχυρίστηκε ότι το άτομο συχνά συμπεριφέρεται επιθετικά γιατί έχει μάθει ότι με αυτό τον τρόπο θα εξασφαλίσει το επιθυμητό αποτέλεσμα. (βλ. θεωρία ενίσχυσης και μίμησης προτύπων, μάθησης Walters). Από έρευνα που διεξήχθη στην Ισπανία (Fernandez - Parra, Spyridou & Akoumianaki, 2010), φαίνεται ότι οι δημοφιλείς μαθητές συνήθιζαν να εκφοβίζουν τους άλλους. Παράδειγμα που ήθελαν να ακολουθήσουν και οι μη δημοφιλείς μαθητές για να αποκτήσουν φήμη και φίλους στο σχολείο. Μια άποψη συγγενική με την παραπάνω είναι αυτή που ισχυρίζεται ότι η επιθετικότητα δεν είναι εγγενής, αλλά προκαλείται από το περιβάλλον. Οι υποστηρικτές της - κυρίως ο Dollard -διατύπωσαν την άποψη ότι η επιθετικότητα εκδηλώνεται όταν το άτομο νοιώσει ματαίωση, δηλαδή την ψυχική ένταση που προκαλείται όταν παρεμποδίζεται κάποια ενέργεια του, ή όταν κάποιες επιθυμίες του μένουν ανεκπλήρωτες. Ο Dollard πίστευε ότι αυτά τα δύο, επιθετικότητα και ματαίωση, συνδέονται πάντα μεταξύ τους, δηλαδή η ματαίωση προκαλεί πάντα επιθετικότητα και η επιθετικότητα ακολουθεί πάντα μετά από μια ματαίωση. Όμως η άποψη αυτή είναι μάλλον υπερβολική, αν σκεφθούμε ότι α) δεν αντιδρούν όλα τα άτομα με την ίδια ένταση στις ματαιώσεις που υφίστανται. και ότι β) η ματαίωση μπορεί να οδηγήσει και σε άλλου είδους συμπεριφορές εκτός από επιθετικότητα, όπως σε παλινδρόμηση, σε ανώριμες μορφές συμπεριφοράς, ή σε συμπεριφορές που δεν τιμωρούνται όπως το συμβολικό παιχνίδι ή την ονειροπόληση (Dollard, Miller et al., 1939). Μια άλλη θεωρία επεξηγηματική για την εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς και ιδιαίτερα εκφοβισμού, είναι αυτή που ισχυρίζεται ότι τα άτομα που έχουν την δυνατότητα να ασκήσουν εξουσία, θα προβούν σε κατάχρησή της και έπειτα σε πράξεις εκφοβισμού. Παρόμοια επεξηγηματική μοντέλα που έχουν προταθεί όσον αφορά τις συμπεριφορές εκφοβισμού, συμπεριλαμβάνουν την θεωρία κυριαρχίας (Olweus, 1993, 1994, 1995, Pelligrini 2002), και μπορεί να επεκταθεί και στην 2 Είναι μία φυλή στην Παπούα Νέας Γουινέας. Τα άτομα της φυλής είχαν τέτοια κοινωνική οργάνωση από την αρχή της ύπαρξης του που δεν εκφραζόταν επιθετικότητα ανάμεσα στα μέλη, χωρίς να χρειάζονται νόμοι και ποινές. 15

16 επεξήγηση του εκφοβισμού στο διαδίκτυο. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η ανάγκη για έλεγχο και οι τάσεις για κυριαρχία. είναι άμεσα συνδεδεμένες με συμπεριφορές εκφοβισμού. Ο Olweus (1994) επισημαίνει ότι η ανάγκη αυτή δε συνεπάγεται πάντοτε τη χρήση σωματικής δύναμης. Μπορεί επίσης να επιβληθεί μέσω λεκτικής βίας, απειλών, εκφοβισμού και άλλων συμπεριφορών (π.χ., σεξουαλική παρενόχληση), οι οποίες υποκινούνται από την ανάγκη του θύτη για την εξουσία, τον έλεγχο και την κοινωνική θέση. Επιπλέον, επειδή ο εκφοβισμός στο Διαδίκτυο δεν απαιτεί σωματική δύναμη, μπορεί να είναι ένας τρόπος για τα άτομα που δεν ασκούν συνήθως σωματικές επιθετικές συμπεριφορές να αποκτήσουν εξουσία και έλεγχο πάνω στους άλλους. Όπως και με τον παραδοσιακό εκφοβισμό, έτσι και στο διαδικτυακό, ο εκφοβισμός μπορεί να είναι ένας τρόπος με τον οποίο τα άτομα επιδιώκουν να εξασφαλίσουν υψηλότερη κοινωνική θέση, ειδικά αν η διαδικτυακή παρενόχληση ασκείται από τους συνομηλίκους. Ο Pellegrini (1998) τόνισε ότι τα θύματα παραδοσιακού εκφοβισμού μπορεί να βρουν στο Διαδίκτυο έναν τρόπο να κυριαρχήσουν στους συμμαθητές, για να εκδικηθούν τους θύτες τους, προκειμένου να ανακτήσουν την εξουσία και τον έλεγχο. Κάποιοι άλλοι ερευνητές (Nicholls, 1989, Παπαϊωάννου, Θεοδωράκης και Γούδας, 2003) τόνισαν την σημασία των προσωπικών προσανατολισμών 3 στην υιοθέτηση ή μη τακτικών εκφοβισμού κατά των άλλων. Ο προσανατολισμός στο «εγώ» χαρακτηρίζεται από διάθεση για διάκριση και υπεροχή έναντι των άλλων, ιδιαίτερα μέσα σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον, κι είναι πιθανό να συνδέεται µε την εμφάνιση επιθετικών συμπεριφορών 4 Τα άτομα παρακινούνται για να πράξουν από εσωτερικά ή εξωτερικά κίνητρα ή ακόμα από απουσία κινήτρων. 3 Στον προσανατολισμό στη μάθηση η επιτυχία κρίνεται από το άτομο µε βάση την προσπάθεια που το ίδιο κατέβαλε, µε το αν κατέκτησε καινούργιες δεξιότητες και µε το αν υπήρξε ατομική βελτίωση. Τα παιδιά που είναι προσανατολισμένα στη μάθηση δικαιολογημένα αισθάνονται επιτυχημένα, ανεξάρτητα από την αντικειμενική τους ικανότητα και διατηρούν υψηλή παρακίνηση 4 Στον προσανατολισμό στο «εγώ», η ικανότητα κρίνεται µε βάση την ικανότητα των άλλων και ο μαθητής συγκρίνει τις ικανότητες του µε αυτή των άλλων κατατάσσοντας τον εαυτό του ανάλογα την απόδοσή τους.. Η ικανοποίηση από τη βελτίωση των προσωπικών τους επιδόσεων ωθεί σε νέα προσπάθεια και δεν τους προξενούν φόβο ή ντροπή τυχόν αποτυχίες Για παράδειγμα, προηγούμενες μελέτες, αποκάλυψαν µία θετική σχέση ανάμεσα στην ανταγωνιστική αθλητική συµµετοχή και την αποδοχή ή επιδοκιμασία των επιθετικών πράξεων (Bredemeier, 1985; Silva, 1980; Smith, Ν. ιγγελίδης, κ.ά. / Αναζητήσεις στη Φ.Α. & τον Αθλητισμό, 4 (2006), 57 67, 1975). Επίσης, σε έρευνά τους οι Duda, Olson και Templin (1991), μελέτησαν τη σχέση των προσωπικών προσανατολισμών µε την ευγενή άμιλλα και την αντιλαμβανόμενη νοµιµότητα επιθετικών πράξεων, την οποία συσχέτισαν µε αθλητές που συμπεριφέρονται σκοπίμως επιθετικά, προκειμένου να κερδίσουν τον αντίπαλο. 16

17 Σύμφωνα µε τους Deci και Ryan (2000), συναντάμε τρεις βασικούς τύπους παρακίνησης: α) εσωτερική παρακίνηση, β) εξωτερική παρακίνηση και γ) έλλειψη παρακίνησης 5. Όσο περισσότερο το άτομο νοιώθει αυτόνομο στις επιλογές του και είναι ικανοποιημένο από αυτό που κάνει, τόσο υψηλότερη εσωτερική παρακίνηση θα λέγαμε ότι έχει και δεν έχει αισθήματα θυμού που οδηγούν σε επιθετικές συμπεριφορές. Σύμφωνα µε την ίδια θεωρία (Ryan & Deci, 2000), τα άτομα που παρουσιάζουν έλλειψη παρακίνησης δεν αντιλαμβάνονται κανέναν λόγο συμμετοχής σε αυτό που κάνουν κι άρα έχουν χαμηλή παρακίνηση. Η χαμηλή παρακίνηση οδηγεί είτε σε εκδήλωση επιθετικότητας είτε σε παθητικές συμπεριφορές όπως η θυματοποίηση. Τελειώνοντας το κεφάλαιο αυτό για τις θεωρίες αιτιολογίας θα μπορούσαμε να αναφέρουμε και κάποιους ακόμη παράγοντες που αναφέρονται σε διάφορες έρευνες προκειμένου να αιτιολογήσουν συμπεριφορές τόσο εκφοβισμού όσο και γενικότερων επιθετικών συμπεριφορών. Κατά αυτόν τον τρόπο, συναντάμε ερευνητές που συσχετίζουν την επιθετικότητα με τις βιολογικές αλλαγές στην εφηβεία (Li, 2005), με την διαφορετικότητα (Rigby, 2004), με την έλλειψη ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης (Ames,1996, Clarke & Kiselica, 1997, Olweus, 1995, Παπαστυλιανού, 2000), την έλλειψη συναισθηματικής νοημοσύνης (θεωρία δεσμού σε διαπροσωπικό επίπεδο), το κοινωνικό οικονομικό επίπεδο (χαμηλό= θύματα, υψηλό= θύτες) των εμπλεκόμενων (Heimer, 1997), την έλλειψη συμμετοχής στα κοινά καθώς και την έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης (Elam et all, 1994) και τη διάθεση για αντεκδίκηση (Ybarra & Mitchell, 2004). Η διαδικτυακή παρενόχληση μπορεί επίσης να είναι το αποτέλεσμα μιας αμυντικής απάντησης στην κακοποίηση είτε μέσω διαδικτύου είτε παραδοσιακών μορφών.(rigby & Slee, 1993). 5 Η εσωτερική παρακίνηση πηγάζει από τρεις βασικές έμφυτες ανάγκες των ατόμων: α) την ανάγκη του αυτοκαθορισµού των ενεργειών τους, β) την ανάγκη να αισθάνονται ικανοί και αποτελεσματικοί και γ) την ανάγκη για κοινωνικές σχέσεις. Οι Deci & Ryan, (1985), καθώς επίσης κι οι Ryan & Connell, (1989), πρότειναν τέσσερα είδη εξωτερικής παρακίνησης: α) την εξωτερική ρύθμιση, όπου η συμπεριφορά ρυθμίζεται από εξωτερικές πηγές, όπως είναι οι αμοιβές ή οι εξαναγκασμοί, β) την εσωτερική πίεση, όπου κάποιος πιέζει τον εαυτό του να κάνει κάτι γιατί αλλιώς θα νοιώθει άσχημα µε τον εαυτό του, γ) την αναγνωρίσιμη ρύθμιση, όπου κάποιος παρακινείται επειδή θεωρεί πολύ σημαντικό αυτό που κάνει, χωρίς αναγκαστικά να ευχαριστιέται πάρα πολύ την δραστηριότητα και δ) την ολοκληρωμένη ρύθμιση, όπου µια συμπεριφορά ενσωματώνεται σε ένα σύνολο συμπεριφορών που εκφράζουν τον άνθρωπο. 17

18 2. Προηγούμενες έρευνες για το διαδικτυακό εκφοβισμό. 2.1 Κύρια μέσα εκφοβισμού. Ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι μια αρκετά πρόσφατη έννοια, και οι έρευνες πάνω σε αυτό το θέμα είναι ακόμα σε αρχικό στάδιο. Οι σχετικά λίγες μελέτες, που έχουν πραγματοποιηθεί, περιορίζονται συνήθως στην εξέταση μόνο ενός μέσου και ενός τρόπου (παραδείγματος χάριν μηνύματα κειμένων). Διαπιστώνεται, ωστόσο, ότι οι υπολογιστές και τα κινητά τηλέφωνα ανήκουν στα συνηθέστερα μέσα για να ξεκινήσει κάποιος ηλεκτρονικό εκφοβισμό προς συμμαθητές (Li, 2006, Patchin & Hinduja, 2006, Willard, 2007). Έρευνα της NCH (National Children's Home) στην Βρετανία το 2002 επικεντρώθηκε στον εκφοβισμό μέσω μηνυμάτων κειμένου. Διαπιστώθηκε ότι το ένα τέταρτο των εφήβων από 11 έως 19 ετών στην Αγγλία είχαν λάβει απειλητικά μηνύματα μέσω του κινητού τηλεφώνου ή του προσωπικού υπολογιστή τους, και ότι το 16% είχε λάβει απειλητικά μηνύματα κειμένου (messenger). Επόμενη έρευνα της NCH το 2005 για τον εκφοβισμό, διαπίστωσε ότι το 20% των νέων είχε δεχτεί κάποιο είδος διαδικτυακού εκφοβισμού και ότι μάλιστα το 14% είχε δεχτεί αυτές τις απειλές μέσω μηνυμάτων κειμένων, το 5% μέσω δωματίων συνομιλίας (chat rooms) και το 4% μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Μια από τις πρώτες έρευνες που διεξήχθησαν για τα μέσα που χρησιμοποιούνται για τον διαδικτυακό εκφοβισμό ήταν από τον Peter Smith και τους συνεργάτες του. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας έδειξαν ότι οι κλήσεις, τα άμεσα μηνύματα κειμένου και τα μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ήταν οι συνηθέστερες μορφές διαδικτυακού εκφοβισμού, ενώ οι συζητήσεις μέσω δωματίων συνομιλίας (chat rooms) ήταν το λιγότερο κοινό (Smith, Mahdavi, Carvalho & Tippett, 2006). Έρευνα που διεξήχθη στην Ελλάδα, ενισχύει αυτά τα συμπεράσματα αφού τα εκφοβιστικά τηλεφωνήματα διαπιστώθηκε ότι ήταν η πιο συνηθισμένη μορφή εκφοβισμού (19,1%) και σε μικρότερο βαθμό (5,9%) τα μηνύματα (sms) και ο συνδυασμός των SMS και τηλεφωνημάτων (4,8%) (Kapatzia & Syngollitou, 2007). 18

19 Από την ίδια έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο πιο συχνός τρόπος απειλής μέσω κινητού τηλεφώνου είναι οι κλήσεις. (Kapatzia & Syngollitou, 2007). Στην ίδια έρευνα, οι μαθητές ανέφεραν ότι η συνηθέστερη μορφή διαδικτυακού εκφοβισμού μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή είναι τα δωμάτια συνομιλίας 6,1%) (chat-room) και σε μικρότερο βαθμό το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (2%) καθώς και τα άμεσα μηνύματα (messenger) στον κυβερνοχώρο (1,8%). Άλλες έρευνες καταδεικνύουν τα άμεσα μηνύματα κειμένου ως τον επικρατέστερο τρόπο, για να εκφοβίσει κάποιος μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή. Δύο έρευνες διεξήχθησαν με μαθητές ετών 11 ως 16: η πρώτη (1) με 92 μαθητές σε 14 σχολεία, που συμπληρώνονταν από τις ομάδες εστίασης και η δεύτερη (2) με 533 μαθητές από 5 σχολεία, για να αξιολογήσει τη δυνατότητα γενίκευσης των συμπερασμάτων από την πρώτη μελέτη, και να ερευνήσει τις σχέσεις στη γενική χρήση του Διαδικτύου. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι ο εκφοβισμός μέσω κινητού τηλεφώνου και μέσω άμεσων μηνυμάτων κειμένου (msn) ήταν οι επικρατέστερες μορφές. Αποτέλεσμα που μας ωθεί και πάλι στην συσχέτιση διαδικτυακού και απλού εκφοβισμού όσον αφορά την σχέση θύμα-θύματος (είναι δηλαδή γνωστοί μεταξύ τους) (Smith et al., 2008). Συμπερασματικά, τα κινητά τηλέφωνα φαίνεται να χρησιμοποιούνται πιο πολύ από τους δράστες. Με την βοήθεια των κινητών οι δράστες, βιντεοσκοπούν και στέλνουν απειλητικά μηνύματα ή ακόμα κάνουν ανώνυμα απειλητικά τηλεφωνήματα. Αλλά και ο εκφοβισμός μέσω διαδικτύου γίνεται κυρίως μέσω άμεσων μηνυμάτων κειμένων. Τα δύο αυτά συμπεράσματα ενισχύουν την υπόθεση ότι δράστες και θύματα έχουν προσωπικές σχέσεις μεταξύ τους. Όσον αφορά τα συμπεράσματα της Ελλάδος, αξίζει να σημειωθεί ότι σε άλλες χώρες η χρήση κινητού από έφηβους στο σχολείο απαγορεύεται, κάτι που δεν γίνεται στην Ελλάδα, oπότε οι έφηβοι βρίσκουν άλλους τρόπους να εκφοβίσουν, μέσω προσωπικού υπολογιστή πλέον. Εκτός από το συχνότερο μέσο και τρόπο διαδικτυακού εκφοβισμού, αξίζει να αναφερθούμε και στη γενικότερη συχνότητα του φαινομένου, δίνοντας απάντηση και στο γιατί μελετάται τόσο αυτό το φαινόμενο. 19

20 2.2 Η Συχνότητα του διαδικτυακού εκφοβισμού Η συχνότητα εμφάνισης του εκφοβισμού στον κυβερνοχώρο είναι δύσκολο να προσδιοριστεί αυτή τη στιγμή, καθώς δεν υπάρχει μεγάλο εύρος δημοσιευμένων ερευνών. Οι πρώτες έρευνες εκπονήθηκαν στις Η.Π.Α. Το 2000 πραγματοποίησε το Πανεπιστήμιο του New Hampshire μελέτη, η οποία έδειξε ότι ένας στους δεκαεπτά, ή έξι τοις εκατό (6%) των παιδιών στις Ηνωμένες Πολιτείες, είχε απειληθεί ή παρενοχληθεί μέσω διαδικτύου. Στην Βόρεια Αμερική το 7% παραδέχτηκε ότι είχε πέσει θύμα διαδικτυακού εκφοβισμού τουλάχιστον μια φορά (Ybarra & Mitchell, 2004). Το 2005, η συχνότητα εμφάνισης φαίνεται να έχει αυξηθεί στο 35% (Patchin & Hinduja, 2005). Αλλά τον Μάρτιο του 2006, οι στατιστικές έδειξαν ότι το 75% έως 80%, παιδιών ηλικίας από 12 έως 14 ετών είχαν δεχτεί διαδικτυακού τύπου εκφοβισμό (Wolak, Mitchell, & Finkelhor, 2006). Η συχνότητα εμφάνισης συνεπώς του φαινομένου είναι προς το παρόν δύσκολο να καθοριστεί. Γεγονός που δεν οφείλεται μόνο στην ολοένα αυξανόμενη είσοδο του διαδικτύου στην καθημερινότητα μας, αλλά επίσης και από την τάση κάποιων ερευνητών να χρησιμοποιούν συχνά πιο «χαλαρούς» ορισμούς για το διαδικτυακό εκφοβισμό. Κατά αυτόν τον τρόπο, συμπεριλαμβάνουν όλες τις μορφές επιθετικότητας στο διαδίκτυο (βλ. παραπάνω τύποι διαδικτυακού εκφοβισμού) και όχι μόνο τον εκφοβισμό. Επίσης πολλές έρευνες συμπεριλαμβάνουν και μεγαλύτερες ηλικίες (μετεφηβικές), όπως η έρευνα του «i-safe» το 2004 η οποία αποκάλυψε ότι το 53% των φοιτητών είχε δεχθεί απειλές στο διαδίκτυο, με το 7% να αναφέρουν ότι είναι τακτικοί χρήστες του Διαδικτύου (Carlson, 2004). Σε αυτήν την έρευνα βλέπουμε επίσης ότι συσχετίζουν και τις ώρες ενασχόλησης με το διαδίκτυο, κατάσταση που παραπέμπει σε εθισμό στο διαδίκτυο. Καταστάσεις διαφορετικές όπως ο εθισμός και ο εκφοβισμός συχνά συσχετίζονται ή μελετούνται ταυτόχρονα. Μία έρευνα των Beckerman & Nocero το 2003 για τον διαδικτυακό εκφοβισμό παρουσίασε ταυτόχρονα και στοιχεία για σεξουαλική παρενόχληση, καθώς ισχυριζόταν ότι το είκοσι τοις εκατό από τα παιδιά που είχαν πέσει θύμα διαδικτυακού εκφοβισμού, είχαν πέσει θύμα και σεξουαλικής παρενόχλησης από κάποιον ενήλικα. Η ίδια έρευνα ενισχύει και την θέση ότι κάποιο θύμα διαδικτυακού 20

21 εκφοβισμού μπορεί να πέσει και θύμα κάποιας εγκληματικής ενέργειας. (Beckerman, & Nocero, 2003). Κλείνοντας αυτήν την παρένθεση, συνεχίζουμε την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για την συχνότητα του διαδικτυακού εκφοβισμού. Οι ανησυχίες σχετικά με αυτή τη νέα μορφή του εκφοβισμού έχουν κλιμακωθεί τα τελευταία χρόνια, όπως αποδεικνύεται από ανακοίνωση στο περιοδικό της Αμερικάνικης Σχολής για την ψυχική υγεία του παιδιού και των εφήβων (Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 2003). Με επιστολή τους οι Jerome & Segal (2003) ανέφεραν ότι βρήκαν μόνο 32 αναφορές με τίτλο «διαδικτυακός εκφοβισμός» στη μηχανή αναζήτησης του google (Jerome & Segal, 2003). Παρόλο που εξακολουθούν να υπάρχουν πολύ λίγες εμπειρικές μελέτες που δημοσιεύτηκαν σχετικά με το φαινόμενο αυτό, τα αποτελέσματα ολοένα αυξάνονται. Ωστόσο, συνολικά η συχνότητα του φαινομένου φτάνει περίπου το 20% στην Αμερική σύμφωνα με πιο πρόσφατες μελέτες (Campbell, Marilyn, 2007, Smith, Mahdavi, Carvalho & Tippett, 2006). Υψηλά ποσοστά θυμάτων διαδικτυακού εκφοβισμού συναντάμε και στον Καναδά, όπου 23% φαίνεται να έχουν πέσει θύματα εκφοβισμού στον κυβερνοχώρο (Beran & Li, 2005). Ενώ ένα μόλις χρόνο μετά με έρευνα του ίδιου ερευνητή (Li, 2006) διαπιστώθηκε ότι το ποσοστό των θυμάτων ανέβηκε στο 25%, ενώ 17% του δείγματος δήλωσε ότι υπήρξαν θύτες εκφοβισμού. Τα τελευταία χρόνια επεκτάθηκαν οι έρευνες για τον διαδικτυακό εκφοβισμό και στην Ευρώπη και στην Αυστραλία. Στην Αυστραλία, o Campbell (2005) δημοσίευσε τα αποτελέσματα της έρευνας του, σύμφωνα με την οποία το 14% των παιδιών και εφήβων είχε πέσει θύμα διαδικτυακού εκφοβισμού και το 11% είχε διαπράξει τέτοιου είδους εκφοβισμό (Campbell, 2005). Στην Ευρώπη, η πλειονότητα των ερευνών αφορά την Βρετανία. Η μελέτη, που διεξάχθηκε στη Βρετανία το 2002 από την NCH (National Children s Home), ανέφερε ποσοστό 25% που ομολογούσαν ότι είχαν πέσει θύματα κάποιας μορφής εκφοβισμού στο διαδίκτυο. Τέλος στην Ελλάδα, αντίστοιχη έρευνα διεξήχθη από τις Καπατζιά & Συγκολλίτου το Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η συχνότητα του φαινομένου είναι παρόμοια με την συχνότητα του απλού εκφοβισμού, με το 14,7% να έχουν δεχτεί απειλές μέσω διαδικτύου μια ή δύο φορές, το 2,9% δύο ή τρεις φορές το μήνα, 21

22 το 0,9% μια φορά την εβδομάδα και το 2% πολλές φορές την εβδομάδα (Kapatzia & Sygkollitou, 2007). Αφού είδαμε ότι ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι ένα φαινόμενο με μεγάλη και συνεχώς αυξανόμενη συχνότητα, θα προχωρήσουμε σε άλλους παράγοντες προσπαθώντας να λύσουμε βασικά ερωτήματα για την εκδήλωση διαδικτυακού εκφοβισμού. Δύο βασικοί παράγοντες που συναντάμε σε όλες τις έρευνες είναι το φύλο και η ηλικία. 2.3 Οι παράγοντες Φύλο και Ηλικία Οι έρευνες που έχουν αναζητήσει τη σχέση ανάμεσα στο φύλο και το φαινόμενο του διαδικτυακού εκφοβισμού, σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι δείχνουν πως τόσο τα κορίτσια όσο και τα αγόρια είναι δράστες και/ή θύματα ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Τα ευρήματα συμφωνούν με αυτά των ερευνών που ασχολούνται με τον παραδοσιακό εκφοβισμό, και οι οποίες έχουν δείξει ότι δεν υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές όσον αφορά το φύλο και αν υπάρχει κάποια διαφορά στο φύλο ήταν λιγότερο αισθητή από ό,τι οι διαφορές ηλικίας (Smith, et all, 2002). Έρευνα στη Βρετανία που έγινε το 2006 αναφέρει ότι τα κορίτσια ήταν σημαντικά πιο πιθανό να είναι θύματα, ειδικά μέσω μηνυμάτων κειμένου και τηλεφωνικών κλήσεων από ό, τι τα αγόρια (Smith, Carvalho, Mahdavi, & Tippett, 2006). Οι ίδιοι ερευνητές, με έρευνα τους δύο χρόνια μετά, αναζήτησαν το φύλο του δράστη και βρήκαν ότι το 24,3% ήταν ένα αγόρι, το 21,4% ένα κορίτσι, το 18,6 % αρκετά κορίτσια, το 7,1% αρκετά αγόρια και μόλις το 3,0% αγόρια και κορίτσια μαζί (Smith, Mahdavi, Carvalho, Fisher, Russell, & Tippett, 2008). Γενικά οι περισσότερες μελέτες αναφέρουν μεγαλύτερα ποσοστά μεταξύ των αγοριών που διαπράττουν κάποιου τύπου εκφοβισμό από ότι τα κορίτσια. (Hazler, Hoover, & Oliver, 1992, Rigby, 1997, Rigby & Slee, 1991). Σύμφωνα όμως με άλλη έρευνα που διεξήχθη στην Ελλάδα (Kapatzia & Syngollitou, 2007), φάνηκε ότι περισσότερα κορίτσια από αγόρια αναφέρουν ότι 22

23 έχουν πέσει θύματα του διαδικτυακού εκφοβισμού. Τα κορίτσια ανέφεραν επίσης ότι ήταν θύματα της παρενόχλησης στο διαδίκτυο για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από ό,τι τα αγόρια. Επιπλέον διαπιστώθηκε ότι τα κορίτσια έχουν περισσότερες πιθανότητες να μιλήσουν για την εμπειρία τους αυτή σε άλλο πρόσωπο ενώ τα αγόρια δεν έχουν πρόθεση να το αναφέρουν σε κανέναν. Πιθανόν αυτό το σημείο να δίνει εξηγήσεις για το εύρημα των περισσοτέρων ερευνών που υποστηρίζουν ότι τα κορίτσια είναι πιο πιθανόν να πέσουν θύματα διαδικτυακού εκφοβισμού. Μια πιθανή ερμηνεία για αυτό το εύρημα (ότι τα αγόρια ναι μεν εκφοβίζονται αλλά δεν το αναφέρουν) είναι ότι τα αγόρια δεν αναφέρουν τον εκφοβισμό είτε γιατί φοβούνται το στιγματισμό λόγω στερεοτύπων είτε γιατί δεν εκλαμβάνουν ως εκφοβισμό μορφές βίας που δεν εμπεριέχουν την σωματική βία. Επίσης τα αγόρια παραδέχθηκαν ότι έχουν εκφοβίσει άλλους μέσω του κινητού τηλεφώνου με μεγαλύτερη συχνότητα σε σύγκριση με τα κορίτσια. Ίσως το στερεότυπο του «πολύ άντρα» από την μία και η επιβολή εξουσίας από την άλλη δίνουν μια πιθανή εξήγηση γι αυτό. Ωστόσο αυτοί είναι παράγοντες που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας για να μπορέσουμε να καταγράψουμε την πραγματική συχνότητα του φαινομένου στα δύο φύλα. Σύμφωνα όμως με μια πιο πρόσφατη έρευνα του 2008, τα θύματα και οι θύτες τόσο του παραδοσιακού εκφοβισμού όσο και του διαδικτυακού εκφοβισμού αν και θυματοποιούνται με παρόμοιες επιπτώσεις, αποτελούνται σε μεγαλύτερο ποσοστό από γυναίκες (Campfield, et al., 2008). Παρόλα αυτά, και όσον αφορά τον διαδικτυακό εκφοβισμό, φαίνεται ότι τα κορίτσια θα μπορούσαν να έχουν μεγαλύτερη συμμετοχή σε «online» παρενοχλήσεις, λόγω της εικασίας ότι επικοινωνούν τακτικότερα μέσω ηλεκτρονικών μηνυμάτων και άμεσων γραπτών μηνυμάτων από ό, τι τα αγόρια (Blair, 2003) όπως επίσης και επειδή εμπλέκονται λιγότερο σε παραδοσιακές μορφές εκφοβισμού απ ότι τα αγόρια. Αυτό επιβεβαιώθηκε από μια έρευνα (Smith et al., 2006), ωστόσο άλλες έρευνες δεν διαπίστωσαν διαφορές μεταξύ των φύλων (Beran & Li, 2005). Εν κατακλείδι, θα λέγαμε ότι υπάρχουν διαφορές μεταξύ των φύλων όσον αφορά τα είδη του εκφοβισμού. Έτσι φαίνεται ότι τα αγόρια είναι πιο πιθανό να αναφέρουν περιστατικό που περιλαμβάνει φυσικό εκφοβισμό από ότι τα κορίτσια (Harris, Petrie & Willoughby, 2002, Nasnel et al., 2001). Τα κορίτσια είναι πιο πιθανό να αναφέρουν ότι υπήρξαν στόχοι για φήμες που διαδόθηκαν ή ακόμα και θύματα 23

24 σεξουαλικών παρενοχλήσεων (Nansel et al., 2001). Σ αυτά τα στοιχεία προστίθενται ότι τα κορίτσια αναφέρουν ως θύτες τους τόσο αγόρια όσο και άλλα κορίτσια, ενώ τα αγόρια αναγνωρίζουν τους θύτες τους κυρίως στα πρόσωπα άλλων αγοριών συνομηλίκων τους (Melton et al., 1998, Olweus, 1993). Γεγονός που ενισχύει την άποψη ότι τα αγόρια δέχονται περισσότερο φυσικού τύπου εκφοβισμό (APA Resolution on Bullying Among Children and Youth, 2004). Αναφερόμενοι τώρα στην ηλικία, φαίνεται ότι τα μικρότερα παιδιά δημοτικού, έχουν μεγαλύτερη έκθεση σε μορφές παραδοσιακού εκφοβισμού από ότι οι έφηβοι (Rigby, 1997, Rigby & Slee, 1991). Ωστόσο, στην περίπτωση της διαδικτυακής παρενόχλησης, τα μεγαλύτερα παιδιά (έφηβοι) φαίνεται να έχουν μεγαλύτερα ποσοστά συμμετοχής, γεγονός που ενισχύεται από την ευρεία χρήση της τεχνολογίας για επικοινωνία με τους συμμαθητές τους. Ενδιαφέροντα ευρήματα για την ηλικία θυτών και θυμάτων προκύπτουν από έρευνα που διεξήχθη στην Αγγλία. Διαπιστώθηκε ότι 20,7% των θυτών εκφοβίζουν άτομα του ίδιου τμήματος, 28,0% εκφοβίζουν παιδιά από διαφορετικά τμήματα αλλά από την ίδια ηλικιακή ομάδα, 6,1% είναι παιδιά μεγαλύτερων τάξεων και εκφοβίζουν παιδιά μικρότερων ηλικιών, ενώ δεν εντόπισαν παιδιά μικρότερων ηλικιών που να εκφοβίζουν άλλα μεγαλύτερων. Ωστόσο διαπίστωσαν επίσης ότι μεγάλο ποσοστό αναγνωρίζει τους θύτες σε άτομα εκτός του σχολικού περιβάλλοντος (22,0%), ενώ εξίσου μεγάλο ποσοστό είναι εκείνων που δεν γνωρίζουν τους θύτες τους (20,7%) (Smith, Carvalho, Mahdavi, Fisher, Russell, Smith, & Tippett, 2008). Παραπάνω παραθέσαμε έρευνες για δύο πολύ σημαντικούς παράγοντες όσον αφορά την μελέτη του φαινομένου του διαδικτυακού εκφοβισμού. Θα συνεχίσουμε, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας σε άλλα χαρακτηριστικά των εμπλεκόμενων, όπως προσωπικότητας ή δημογραφικά, σύμφωνα με τις έρευνες που μας τροφοδοτούν με αυτές τις πληροφορίες. 24

25 2.4 Χαρακτηριστικά ατόμων που εμπλέκονται σε εκφοβισμό Για να προχωρήσουμε στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ατόμων που εμπλέκονται σε εκφοβισμό είναι ωφέλιμο να εξετάσουμε και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κύριων μέσων που χρησιμοποιούνται. Η πλειονότητα των ατόμων που συνομιλεί μέσω άμεσων μηνυμάτων κειμένου είναι φίλοι ή γνωστοί που έχουν δεχτεί την πρόσκληση φιλίας ή στείλει αίτημα φιλίας. Εν αντίθεση στα δωμάτια συνομιλίας συνήθως συνομιλούν άγνωστοι με κοινά ενδιαφέροντα. Αν σε αυτό συνυπολογίσουμε ότι το 38% των θυμάτων δέχτηκε κάποιο εκφοβιστικό μήνυμα μέσω άμεσων μηνυμάτων καθώς και το ότι η πλειονότητα παρουσιάζει μεγαλύτερα ποσοστά άγχους στην παρενόχληση μέσω άμεσων μηνυμάτων καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο εκφοβισμός εξελίσσεται κυρίως ανάμεσα σε γνωστούς. Γεγονός που μας κάνει να αναρωτηθούμε για τους λόγους του εκφοβισμού. Μήπως το διαδίκτυο απλά προσφέρει μια λύση ώστε αυτοί που θέλουν να εκφοβίσουν κάποιους ούτως ή άλλως, το κάνουν ίσως με πιο εύκολο τρόπο; Προεκτείνοντας αυτήν την σκέψη, βρίσκουμε ότι αρκετά σημαντικό ποσοστό των θυμάτων απλού εκφοβισμού γίνεται και θύμα διαδικτυακού εκφοβισμού αργότερα. Οι Raskauskas & Stoltz (2007) ερευνώντας το φαινόμενο σε 84 σπουδαστές από δύο γυμνάσια στις ΗΠΑ, ηλικίας 13 ως 18, στην εμπειρία τριών τύπων διαδικτυακού εκφοβισμού κατά τη διάρκεια του τελευταίου σχολικού έτους, έδειξε ότι το 49% των θυμάτων διαδικτυακού εκφοβισμού άνηκε στο 71% των θυμάτων απλού εκφοβισμού (αυτοί οι υψηλοί αριθμοί προέρχονται από τη συμπερίληψη «μια δυο φορές» στον καθορισμό). Επιπλέον, το 21% των θυτών διαδικτυακού εκφοβισμού άνηκε στο 64% που είχε εκφοβίσει και εκτός διαδικτύου. Αυτό σημαίνει ότι πολλά θύματα διαδικτυακού εκφοβισμού ήταν επίσης θύματα απλού εκφοβισμού (Raskauskas & Stoltz, 2007). Αυτή η υπόθεση, ωστόσο, ερευνήθηκε επίσης και από τους Ybarra & Mitchell (2004) αλλά δεν επιβεβαιώθηκε. 25

26 2.4.1 Χαρακτηριστικά θυτών Δεδομένου λοιπόν των περιορισμένων ερευνών πάνω στο προφίλ των θυτών διαδικτυακού εκφοβισμού και του συμπεράσματος ότι πολλοί από τους θύτες διαδικτυακού εκφοβισμού υπήρξαν και θύτες απλού εκφοβισμού, ξεκινάμε την σκιαγράφηση του προφίλ των θυτών. Ο Olweus (1995) περιγράφει τους θύτες του παραδοσιακού εκφοβισμού ως άτομα που έχουν μεγάλη ανάγκη για εξουσία και έλεγχο και τόνισε ότι, αν είναι άντρες, είναι συχνά σωματικά πιο αναπτυγμένοι από ό,τι οι περισσότεροι από τους συνομηλίκους του. Οι θύτες περιγράφονται ως άτομα επιθετικά, παρορμητικά, εχθρικά, χωρίς ενσυναίσθηση και με τάσεις κυριαρχίας. (Olweus, 1995). Σύμφωνα με τα ευρήματα των ερευνών που ασχολήθηκαν με την διερεύνηση των χαρακτηριστικών του θύτη παραδοσιακού εκφοβισμού, τα αγόρια που καταπιέζουν, κοροϊδεύουν, απειλούν, βασανίζουν και γενικά παρενοχλούν τους συνομηλίκους τους έχουν συνήθως μεγάλη σωματική δύναμη (Lagerspetz et all, 1982) ενώ αγόρια και κορίτσια διακατέχονται από αισθήματα ανεπάρκειας, κατωτερότητας και ανασφάλειας (Olweus, 1993). Η μειωμένη αυτοεκτίμηση και η ισχυρή πεποίθησή τους πως η χρήση χειραγώγησης και δόλιων μέσων είναι απαραίτητη για την κατάκτηση υλιστικών ή άλλων στόχων παίζει επίσης ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην καλλιέργεια και εξάσκηση του σαδισμού και της σκληρότητας (Αndreou, 2000). Όλα αυτά τα στοιχεία ισχύουν και για τους θύτες διαδικτυακού εκφοβισμού, με μόνη διαφορά την σωματική δύναμη. Μέσω των μέσων που προσφέρει η τεχνολογία δεν χρειάζεται πλέον οι θύτες να ασκήσουν σωματική βία. Επομένως οι δράστες θα μπορούσαν να είναι και άτομα με μικρότερη σωματική δύναμη. Τα αποτελέσματα από έρευνα που διεξήχθη στην Ελλάδα (Kapatzia & Sygkollitou, 2007) έδειξαν ότι οι θύτες διαδικτυακού εκφοβισμού είναι συνήθως ένα ή το πολύ δυο-τρία άτομα. Ήταν αρκετά δύσκολο ωστόσο να μελετηθούν τα χαρακτηριστικά των δραστών καθώς η πλειονότητα των θυμάτων δήλωσε ότι δεν γνωρίζει τον θύτη (9,2% έναντι 5,9% που γνώριζαν). Τα ποσοστά αυτών που δεν γνώριζαν τον θύτη έφταναν το 23%, ενώ αυτών που γνώριζαν το θύτη μόλις στο 3,5% 26

27 στις περιπτώσεις εκφοβισμού μέσω διαδικτύου και όχι μέσω τηλεφώνου. Τα υπόλοιπα στοιχεία δεν διέφεραν σημαντικά από τα χαρακτηριστικά των θυτών μέσω κινητού τηλεφώνου. Σ αυτό το σημείο γεννιούνται ερωτηματικά για το πώς ένα ή δύο άτομα μπορούν και έχουν αυτήν την δύναμη να ασκούν εξουσία σε τόσους άλλους. Πώς γίνεται να έχουν την συγκατάθεση των άλλων των απλών παρατηρητών; Ερωτηματικά που ίσως απαντηθούν μελετώντας τόσο τα χαρακτηριστικά θυτών, θυμάτων και παρατηρητών όσο και την γενικότερη δομή και λειτουργία των κοινωνικών αυτών ομάδων. Η σχέση μεταξύ της παρενόχλησης στον κυβερνοχώρο και του αισθήματος αυτοεκτίμησης ερευνήθηκε και φάνηκε ότι μπορεί να είναι παρόμοια με εκείνη στον παραδοσιακό εκφοβισμό. Για παράδειγμα, έρευνα για τον παραδοσιακό εκφοβισμό έκρινε ότι ορισμένες πτυχές της αυτοεκτίμησης, όπως η εγωιστική στάση, το πομπώδες ύφος και η άμυνα απέναντι στην κριτική, σχετίζονται σημαντικά με επιθετική συμπεριφορά ακόμα και με διαδικτυακό εκφοβισμό (Machek, 2004, Salmivalli, Kaukiainen, Kaistaniemi, & Lagerspetz, 1999). Άλλες πάλι μελέτες, συσχετίζουν το φαινόμενο τόσο του απλού εκφοβισμού ((Machek, 2004, Salmivalli, Kaukiainen, Kaistaniemi, & Lagerspetz, 1999). όσο και του διαδικτυακού (APA Resolution on Bullying Among Children and Youth, 2004, Cunningham, Henggeler, Limber, Melton, & Nation, 2000, Nansel et al., 2001, Nansel, Overpeck, Haynie, Ruan, & Scheidt, 2003, Solberg & Olweus, 2003) με εξωγενείς- παράπλευρες συμπεριφορές του θύτη, όπως πάλη, κλοπές, υπερδραστηριότητα, ευερεθιστότητα, κατανάλωση αλκοόλ, κάπνισμα, κάπνισμα, σκασιαρχείο πρόκληση υλικών ζημιών, προβλήματα αυτοέλεγχου και άλλες αντικοινωνικές συμπεριφορές Με άλλα λόγια, οι θύτες στον κυβερνοχώρο μπορεί να έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά με τους κατά πρόσωπο «τραμπούκους» οι οποίοι συνήθως χαρακτηρίζονται να έχουν αρρωστημένη- αυτοεκτίμηση (π.χ., αμυντικό εγωισμό, ναρκισσισμό) τα οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την επιθετική συμπεριφορά (Baumeister, Cambell, Krueger & Vohl, 2003, Baumeister, Smart & Boden, 1996, Machek, 2004, Raskin, Novacek & Hogan. 1991, Salmivalli, Kaukiainen, Kaistaniemi & Lagerspetz, 1999). 27