ΔΗΜΗΤΡΑ. Τριμηναία έκδοση του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού - ΔΗΜΗΤΡΑ Τεύχος 9 Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2015

Transcript

1 ΔΗΜΗΤΡΑ Τριμηναία έκδοση του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού - ΔΗΜΗΤΡΑ Τεύχος 9 Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2015

2 Tριμηνιαία Έκδοση του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού - ΔΗΜΗΤΡΑ Τεύχος 9 Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2015 Ιδιοκτήτης: Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός - ΔΗΜΗΤΡΑ Πρόεδρος ΔΣ: Kαθηγητής Σέρκο Χαρουτουνιάν Συντονισμός Έκδοσης & επιμέλεια ύλης: Ιωάννα Καρακώστα Συντακτική Επιτροπή: Δρ Ειρήνη Πιτταρά Κατερίνα Αλεξάκη Παναγιώτης Παπαφωτίου Σύμβουλος Έκδοσης: Μαργαρίτα Καλαφατάκη ΕΛΓΟ - ΔΗΜΗΤΡΑ Άνδρου 1 & Πατησίων Αθήνα Τηλ.: Περιεχόμενα Editorial Πρώτη παρουσίαση της εγχώριας ποικιλίας κερασιάς Τσολακέικο Ορθές διατροφικές πρακτικές για τη μείωση της θερμικής καταπόνησης των αγελάδων γαλακτοπαραγωγής Αλιεία και αλιευτικά προϊόντα των ελληνικών λιμνοθαλασσών Κτηνοτροφικά ψυχανθή. Προβλήματα και προοπτικές ανάπτυξης της καλλιέργειας Σύγχρονες προσεγγίσεις για τις μεγάλες φυσικές καταστροφές και την ανοικοδόμηση μετά από αυτές Η μελισσοκομία στην Ελλάδα πριν την έλευση της σύγχρονης κυψέλης Το Πρακτικό Γεωργικό Σχολείο Μεσσαράς και η μέχρι σήμερα δράση του ΕΠΑΣ ΚΡΗΤΗΣ Ειδικότητα: «Θερμοκηπιακές Κατασκευές & Καλλιέργειες» Εκπαιδεύσεις μελισσοκόμων Δραστηριότητες - Νέα Καλλιτεχνική επιμέλεια: Κυριακάκης Γιώργος Σχεδιασμός - Εκτύπωση: PressiousArvanitidis Σε περίπτωση αλλαγής της ταχυδρομικής σας διεύθυνσης ή αν δεν επιθυμείτε να λαμβάνετε το περιοδικό, παρακαλούμε επικοινωνήστε μαζί μας στο pubrel@nagref.gr

3 Καινούριοι ρόλοι σε νέα καθήκοντα και στόχους Στις πρωτοφανείς οικονομικές συνθήκες της κρίσης, βιώνουμε καταστάσεις που τείνουν να ανατρέψουν κοινωνικά, οικονομικά και παραγωγικά δεδομένα μεγάλων ιστορικών περιόδων σε όλους τους τομείς της ελληνικής οικονομίας αλλά και στην πρωτογενή παραγωγή ειδικότερα. Στην υφιστάμενη αυτή, αρνητική οικονομική συγκυρία, ο πρωτογενής τομέας μπορεί και πρέπει να διαδραματίσει πρωταρχικό ρόλο στην ανάκαμψη. Σήμερα, λίγους μήνες μετά την ανάληψη της διακυβέρνησης από την νέα πολιτική ηγεσία, οι προσπάθειές μας περιορίζονται από ισχυρές δεσμεύσεις αλλά και διαχρονικά εσφαλμένες πολιτικές επιλογές, που έχουν επιφέρει εκτός της γενικότερης αποδιάρθρωσης του πρωτογενή τομέα, τεράστια οικονομικά πρόστιμα και απώλεια πόρων. Παρ όλα αυτά, έχουμε ξεκινήσει από αυτονόητες, ρεαλιστικές κινήσεις ομαλοποίησης, ουσιαστικής προσέγγισης των προβλημάτων εξορθολογισμού, αλλά και αποκατάστασης συσσωρευμένων αδικιών, σε άμεσο διάλογο με τους αρμόδιους συλλογικούς φορείς της επιστημονικής κοινότητας και του αγροτικού πληθυσμού. Το μέγεθος και η πολυπλοκότητα των προκλήσεων, που πρέπει να αντιμετωπιστούν, υπαγορεύουν τη διαμόρφωση και εφαρμογή ενός ολοκληρωμένου πλαισίου πολιτικών με σαφείς στόχους και προτεραιότητες, που συμπληρώνουν την προσαρμογή στο απαιτητικό περιβάλλον της νέας ΚΑΠ και ενισχύουν την ανταγωνιστικότητα και την εξωστρέφεια του αγροτικού τομέα. Με παραδοχές ως αξίες: την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της ελληνικής γεωργίας την περιβαλλοντική προστασία την υποστήριξη του μικρομεσαίου παραγωγικού δυναμικού της υπαίθρου τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής στις αγροτικές περιοχές, την προώθηση της κοινωνικής ένταξης, τη μείωση της φτώχειας τη σχεδιασμένη διαφοροποίηση και την οικονομική ανάπτυξη της υπαίθρου την κοινωνική δικαιοσύνη Προχωρούμε σε συνδυασμένες ενέργειες που στοχεύουν: στην επάρκεια της χώρας σε βασικά, ποιοτικά αγροτικά προϊόντα διατροφής στην αύξηση της συμμετοχής του αγροτικού μας τομέα στο διεθνή καταμερισμό, τη βελτίωση του ελλειμματικού εμπορικού ισοζυγίου αγροτικών προϊόντων και στη μείωση της εξάρτησης από τις εξαγωγές, με βασικά κριτήρια την υγιεινή, την ασφάλεια και την ποιότητα των αγροτικών προϊόντων και των τροφίμων στην παραγωγική, κοινωνική, πολιτισμική και πληθυσμιακή ανασυγκρότηση της υπαίθρου, στη βάση αντιμετώπισης διαχρονικών προβλημάτων δομικού, ιστορικού και οικονομικού χαρακτήρα που λειτούργησαν ως προσκόμματα στην ανάπτυξη και οδήγησαν, στη φτωχοποίηση και στην εκποίηση περιουσιακών στοιχείων δημοσίου ή κοινωνικού χαρακτήρα. στη δημιουργία ενός νέου πλαισίου ανάπτυξης της αγροτικής μας οικονομίας με διαχρονικότητα και κοινωνικό προσανατολισμό Ο ρόλος των φορέων του Δημοσίου Σε αυτή την κατεύθυνση, στρατηγική μας επιλογή είναι, κρίσιμοι τομείς, όπως τα δάση, η προστασία της δημοσίας υγείας, τα τρόφιμα, το περι- βάλλον, η έρευνα και η εκπαίδευση, να παραμείνουν υπό την ομπρέλα του δημοσίου. Στο πλαίσιο αυτό θα επαναπροσδιορίσουμε, την οργάνωση και τη λειτουργία του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ, του οποίου η ίδρυση υπαγορεύτηκε από τις μνημονιακές απαιτήσεις της εξοικονόμησης πόρων, με ετερογενείς συγκολλήσεις φορέων, χωρίς μελέτη και στόχους, χωρίς επιστημονικές προτεραιότητες, χωρίς αναπτυξιακές κατευθύνσεις και υφίσταται ως μια δομή - οντότητα σε διαρκή μετάβαση που ψάχνει να βρει το βηματισμό της, προκειμένου ο Οργανισμός να μπορεί να υποστηρίξει ένα ποιοτικό και εξωστρεφές αγροδιατροφικό μοντέλο προς όφελος των Ελλήνων αγροτών και της αγροτικής μας οικονομίας γενικότερα. Στόχος μας είναι, υπό δημόσιο σχεδιασμό και εποπτεία, να αποτελέσει ο ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ το βασικό επιστημονικό εργαλείο άσκησης αγροτικής πολιτικής, σε τομείς υπηρεσιών υποστήριξης κρισίμων τομέων της αγροτικής οικονομίας, για τη διαμόρφωση ενός αναπτυξιακού, περιβαλλοντικά ισορροπημένου και καινοτόμου αγροτικού τομέα, προσαρμοσμένου στις σημερινές, αλλά και στις μελλοντικές συνθήκες του διεθνούς ανταγωνισμού και ταυτόχρονα το συνδετικό παράγοντα επικοδομητικής συνεργασίας του δημόσιου, κοινωνικού και ιδιωτικού τομέα στον αγροτικό χώρο. Βασικές Προτεραιότητες του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ: 1. Σε επίπεδο διασφάλισης της ποιότητας των αγροτικών προϊόντων και των τροφίμων Ενίσχυση του επιβλεπτικού ρόλου του Οργανισμού Ενίσχυση του θεσμικού πλαισίου και συντονισμός όλων των εμπλεκομένων φορέων και υπηρεσιών σε μία κοινή στρατηγική και στόχευση για την ποιότητα Ενδυνάμωση της αξιοπιστίας των ποιοτικών αγροτικών προϊόντων και των τροφίμων με την ενίσχυση του συστήματος πιστοποίησης και την εντατικοποίηση των ελέγχων Δημιουργία νέων εθνικών προτύπων Βελτίωση της αναγνωρισιμότητας των εθνικών σημάτων ποιότητας Διεθνείς συνεργασίες για την αμοιβαία αναγνώριση συναφών συστημάτων ποιότητας Προστασία των κατοχυρωμένων σημάτων ποιότητας Εκπαίδευση - πιστοποίηση Γεωργικών Συμβούλων 2. Σε επίπεδο εφαρμοσμένης αγροτικής έρευνας το κρίσιμο ζήτημα σήμερα, αλλά και διαχρονικά είναι η σύνδεση των αποτελεσμάτων της αγροτικής έρευνας με την αγροτική παραγωγή και η προώθηση της καινοτομίας στις αγροτικές περιοχές, με στόχο τη διευκόλυνση της αναδιάρθρωσης και του εκσυγχρονισμού των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και της ανταγωνιστικότητας όλων των τύπων γεωργίας σε όλες τις περιφέρειες της χώρας. 3. Προώθηση της διά βίου μάθησης και της επαγγελματικής κατάρτισης του αγροτικού πληθυσμού, με στόχο την αναβάθμιση των γνώσεων, την απόκτηση σύγχρονων δεξιοτήτων, την ενίσχυση της ποιότητας των προγραμμάτων κατάρτισης, προκειμένου να γίνουν ελκυστικότερα, δηλαδή περισσότερο προσαρμοσμένα στις ανάγκες των αγροτών. Κυρίως όμως, οφείλουν να στοχεύουν στην ανάδειξη του γεωργικού επαγγέλματος και στην κοινωνική του καταξίωση. Ευελπιστώντας στο δημιουργικό διάλογο και τη συνεργασία όλων των εργαζομένων του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ και των συλλογικών φορέων τους, εύχομαι καλή επιτυχία στο έργο τους, όπως και στο δύσκολο έργο του νέου Διοικητικού Συμβουλίου του Οργανισμού. Βαγγέλης Αποστόλου Αναπληρωτής Υπουργός ΠΑ.Π.ΕΝ

4 4 Πρώτη παρουσίαση της εγχώριας ποικιλίας κερασιάς Τσολακέικο Κωνσταντίνος Καζαντζής, Τεχνολόγος Γεωπονίας 1 Συμεών Μαρνασίδης, Γεωπόνος, MSc 2 Δρ Ιωάννης Γανόπουλος, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής 3 Δρ Παναγιώτης Μαδέσης, Ερευνητής Γ 3 Δρ Θωμάς Σωτηρόπουλος, Αναπληρωτής Ερευνητής 1 Μια παρεξηγημένη ποικιλία κάνει αίσθηση τα τελευταία χρόνια στις τάξεις των κερασοπαραγωγών και ακολουθεί μια αξιόλογη δυναμική φυτεύσεων, κυρίως στην περιοχή της Πέλλας, όπου εντοπίζεται ο κύριος όγκος της κερασοκαλλιέργειας στην Ελλάδα. Είναι η ποικιλία Τσολακέικο, η οποία παρουσιάζει κάποια επιθυμητά χαρακτηριστικά για την εγχώρια και ξένη αγορά. Πρόκειται για μια κόκκινη, τραγανή έως ημιτραγανή ποικιλία, μεσοπρώιμης εποχής ωρίμασης, με πάρα πολύ μεγάλο μέγεθος καρπού. Είναι τυχαίο σπορόφυτο, άγνωστης προέλευσης, που διαμόρφωσε χαρακτηριστικά ποικιλίας. Η ποικιλία μελετήθηκε σχολαστικά επί δύο έτη, από το Τμήμα Φυλλοβόλων Οπωροφόρων Δένδρων του Ινστιτούτου Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων (πρώην Ινστιτούτο Φυλλοβόλων Δένδρων), σε εμπορικούς οπωρώνες στους Σαρακηνούς Αριδαίας, αν και έχει εγκατασταθεί και στο Κεντρικό Αγρόκτημα Νάουσας το χειμώνα του για περαιτέρω μελέτη και διατήρηση του γενετικού υλικού. Ιστορικό Επισημάνθηκε στην περιοχή Λουτράκι Αριδαίας, σε οπωρώνα του ιδιώτη Χρήστου Τσολάκη, τη δεκαετία του 80. Ήταν εκβλάστηση από υποκείμενο σπορόφυτο αγριοκερασιάς, πάνω στο οποίο ήταν εμβολιασμένη η ποικιλία Τραγανά Εδέσσης. Θα πρέπει να σημειωθεί σ αυτό το σημείο, ότι αποτελεί συνήθη τακτική στα ορεινά της Αλμωπίας, να αφήνεται να αναπτυχθεί μία εκβλάστηση από τα υποκείμενα σπορόφυτα αγριοκερασιάς, για λόγους υποβοήθησης της επικονίασης, μιας και τα άνθη αγριοκερασιάς επικονιάζουν καλά όλες τις ποικιλίες με τις οποίες συνανθίζουν. Παρατηρήθηκε λοιπόν ότι μια τέτοια εκβλάστηση παρήγαγε καλύτερους καρπούς από την υπερκείμενη καλλιεργούμενη εμβολιασμένη ποικιλία και γι αυτό το λόγο, ο κύριος Τσολάκης φρόντισε να την αναπαράγει για καλλιεργητικούς και εμπορικούς σκοπούς. Αφού αποδείχτηκε εμπορικώς επιτυχημένη ποικιλία, μιας και ωρίμαζε σε μια χρονική στιγμή που απουσίαζε από την αγορά κάποια αξιόλογη ποικιλία, διαδόθηκε αρκετά στην ευρύτερη περιοχή. Επειδή όμως δεν υπήρχε καταγεγραμμένη ως Τσολακέικο στους επίσημους καταλόγους της εποχής, καταγραφόταν επισήμως ως Larian, γνωστή ποικιλία η οποία ωριμάζει περίπου την ίδια περίοδο. Αυτό γινόταν για διάφορους λόγους εμπορίας και για απαιτήσεις αποζημιώσεων από τον ΕΛΓΑ, συνήθως για λόγους καταστροφής της παραγωγής από ακραία καιρικά φαινόμενα. Εδώ δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός του εισα-

5 5 Ο κ. Χρήστος Τσολάκης και πίσω του δένδρο ποικιλίας Τσολακέικο ηλικίας τεσσάρων ετών. Συγκρίσεις μοριακών δεικτών SSR μεταξύ των ποικιλιών κερασιάς Larian και Τσολακέικου, ακολουθούμενες από γνωματεύσεις του ΙΝΕΒ. Ποικιλίες Άνθηση Ωρίμαση καρπού Πτώση φύλλων Έναρξη Πλήρης Πέρας Έναρξη Πλήρης Πέρας Έναρξη Πέρας B. Burlat 20/3 24/3 30/3 10/5 20/5 25/5 28/10 18/11 Τσολακέικο 24/3 30/3 4/4 20/5 25/5 30/5 28/10 18/11 Τραγανά Εδέσσης 2/4 7/4 12/4 28/5 2/6 7/6 31/10 23/11 Μέσοι όροι ημερομηνιών άνθησης, ωρίμασης και πτώσης φύλλων της ποικιλίας Τσολακέικο, σε σύγκριση με δύο γνωστές, κλασικές καλλιεργούμενες ποικιλίες της περιοχής Σαρακηνών Αριδαίας, κατά τη διετία που μελετήθηκε επί των αγρών. γωγικού μέρους του άρθρου, ως παρεξηγημένης ποικιλίας, γιατί έχει διαδοθεί πάρα πολύ ως Larian ή ως παραλλαγή αυτής, γεγονός που τελικά δεν ισχύει, όχι μόνο για λόγους διαφορών της εμφάνισης των χαρακτηριστικών των δύο ποικιλιών, αλλά και για λόγους απομόνωσης και σύγκρισης του γενετικού υλικού των δύο ποικιλιών. Έτσι, την άνοιξη του 2014 ελήφθησαν δείγματα φρέσκων, νεοεκπτυχθέντων φύλλων από το άκρο βλαστών των ποικιλιών Larian και Τσολακέικο, εστάλησαν στο Ινστιτούτο Εφαρμοσμένων Βιοεπιστημών (ΙΝΕΒ) του ΕΚΕΤΑ, για απομόνωση και σύγκριση του DNA αυτών. Το ΙΝΕΒ ταυτοποίησε και σύγκρινε τις δύο ποικιλίες με έξι (6) μοριακούς δείκτες SSR και αποφάνθηκε ότι οι ποικιλίες διαφέρουν στους τέσσερις (4) δείκτες SSR, ενώ είναι ίδιες στους άλλους δύο (2). Εξάγεται λοιπόν το συμπέρασμα ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές γενετικά ποικιλίες (Γραφήματα 1-5). Αναλυτική περιγραφή ποικιλίας Δένδρο: Μεγάλου μεγέθους, ημιορθόκλαδο, με μέτριας πυκνότητας κόμη. Η ετήσια βλάστηση του δένδρου είναι πολύ ζωηρή έως εξαιρετικά ζωηρή στα νεαρά δένδρα. Είναι όμως μικρότερης ζωηρότητας από τις ποικιλίες B. Burlat και Τραγανά Εδέσσης. Εκβλαστάνει εύκολα πλάγια βλάστηση. Μπαίνει γρήγορα στην παραγωγή, από τον τρίτο χρόνο σε ορισμένες περιπτώσεις. Οι αποδόσεις του είναι μεγάλες, ισάξιες με της B. Burlat. Σε παραγωγικές χρονιές μπορεί να ξεπεράσει τα 150 kg ανά ενήλικο δένδρο, εμβολιασμένο σε υποκείμενο σπορόφυτο αγριοκερασιάς. Φύλλο: Λογχοειδούς σχήματος, πολύ μεγάλου μεγέθους, με οδόντωση διπλά πριονωτή. Το χρώμα του ελάσματος στην επάνω επιφάνεια του φύλ-

6 6 Ανεπτυγμένη εκβλάστηση από υποκείμενο σπορόφυτο αγριοκερασιάς, για λόγους υποβοήθησης της επικονίασης. λου είναι σκούρο πράσινο και η επιφάνειά του θαμπή. Η σχέση μήκους προς πλάτος του ελάσματος είναι 1/0,37. Ο μίσχος είναι βραχύς (3,6 cm) και παχύς (0,18 cm). Οι νεκτάριοι αδένες είναι συνήθως δύο, έχουν σχήμα νεφροειδές, εμφανίζουν έντονο χρωματισμό με ανθοκυανίνη και εκπτύσσονται πάνω στο μίσχο. Η σχέση μήκους μίσχου προς μήκος ελάσματος είναι 1/4,97. Η φυλλόπτωση το φθινόπωρο είναι μεσοόψιμη. Καρποφόρα όργανα: Καρποφορεί σε μπουκέτα του Μαΐου, τα οποία εκφύονται σε όλο το μήκος των βλαστών. Η πυκνότητα των καρποφόρων οργάνων επί των βλαστών είναι μεγάλη. Η έκπτυξη των ετήσιων βλαστών γίνεται συνήθως σε όλο το μήκος των διετών. Ο αριθμός των ανθοφόρων οφθαλμών ανά καρποφόρο όργανο είναι 5 έως 6 και από κάθε οφθαλμό εκπτύσσονται συνήθως τρία άνθη. Το σχήμα των ανθοφόρων οφθαλμών είναι κωνικό. Άνθος: Τα άνθη φέρουν πέταλα κυκλικά, έλοβα, μέσου μεγέθους και ο ύπερος είναι ίσος ή μικρότερος των στημόνων. Η άνθηση είναι μέσης εποχής, μεταξύ των ποικιλιών B. Burlat και Τραγανά Εδέσσης. Είναι αυτοασυμβίβαστη ποικιλία και χρειάζεται σταυροεπικονίαση. Τα ποσοστά καρπόδεσης είναι σχεδόν κανονικά, από σχετικές μετρήσεις του Τμήματος Φυλλοβόλων Οπωροφόρων Δένδρων του Ινστιτούτου Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων και ανέρχονται κατά μέσο όρο, στο 26,6% του αριθμού των ανθέων, στους εμπορικούς κερασεώνες των Σαρακηνών Αριδαίας, όπου μελετήθηκε. Καρπός: Σχήματος νεφροειδούς, χρώματος επιδερμίδας μαονιού, πολύ μεγάλου μεγέθους (10,4 g). Η επιδερμίδα του φέρει ευδιάκριτα στίγματα, μεγάλου μεγέθους και πυκνά. Η κοιλιακή ραφή είναι ευδιάκριτη, πιεσμένη, με χρωματισμό σκουρότερο της επιδερμίδας. Το ακροκάρπιο είναι κοίλο, βρίσκεται στο μέσον του άκρου και εμφανίζει φελλώδη ιστό μεγάλου μεγέθους. Η σάρκα του είναι τραγανή έως ημιτραγανή, κόκκινου χρώματος, με γλυκόξινη γεύση, πολύ επιθυμητή από τις αγορές της Κεντρικής Ευρώπης. Επειδή ομοιάζει η γεύση του με αυτή του Μπακιρτζέικου, μερικές φορές αποκαλείται και Πρώιμο Μπακιρτζέικο. Η περιεκτικότητα σε χυμό είναι υψηλή και το χρώμα αυτού σκούρο κόκκινο. Κατά τη βρώση παραμένει αρκετή έως μέτρια ποσότητα σάρκας στον πυρήνα. Ο ποδίσκος του καρπού έχει μέσο μήκος (4,6 cm), η δύναμη απόσπασής του από τον καρπό είναι ενδιάμεση, ενώ από το καρποφόρο όργανο είναι ενδιάμεση προς ισχυρή και δεν παρουσιάζει βράκτια φύλλα. Ωριμάζει το τρίτο δεκαήμερο του Μαΐου, πέντε περίπου ημέρες μετά από την B. Burlat. Παρουσιάζει ευαισθησία στο σχίσιμο, ιδιαίτερα στο στάδιο αλλαγής του χρώματος του καρπού. Έχει όριο αντοχής στη διαβροχή του με νερό αλλά αν συνεχιστούν οι βροχοπτώσεις σχίζει αρκετά. Σε πιο ώριμα στάδια παρουσιάζει μικρότερη ευαισθησία στο σχίσιμο. Από εργαστηριακές μας μετρήσεις κατά τη μέθοδο Christensen, βαθμολογήθηκε με συντελεστή 94, γεγονός που την κατατάσσει και εργαστηριακά στις πολύ ευαίσθητες ποικιλίες στο σχίσιμο. Παρουσιάζει μέτρια ευαισθησία στη μονίλια (Monilinia spp.). Τα παλαιότερα χρόνια δε σχημάτιζε δίδυμους καρπούς αλλά τα τελευταία δύο χρόνια, με τη συντελούμενη κλιματική αλλαγή, άρχισε να εμφανίζει μικρό ποσοστό δίδυμων καρπών. Πυρήνας: Σχήματος ωοειδούς, μέσου μεγέθους (0,47 g). Το άκρο του είναι πιεσμένο και η ραφή σχηματίζει διπλή τρόπιδα. Η σχέση βάρους πυρήνα προς καρπού είναι 1/22,1 και η σχέση μεγέθους πυρήνα προς καρπού είναι 1/18,9. Η σύμφυσή του με τη σάρκα είναι ισχυρή προς ενδιάμεση. Επικονιαστές: Στους εμπορικούς οπωρώνες όπου καλλιεργείται, χρησιμοποιούνται ως επικονιάστριες ποικιλίες οι παραδοσιακές B. Burlat και B.S. Hardy Giant καθώς και τώρα τελευταία η Early Lory. Σχετικά πειράματα από το Τμήμα Φυλλοβόλων Οπωροφόρων Δένδρων του ΙΓΒΦΠ δεν έχουν γίνει.

7 7 Συμπεράσματα Πρόκειται για μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ποικιλία, που δικαιολογεί την αυξημένη τάση φύτευσής της τα τελευταία χρόνια. Παρουσιάζει πολύ μεγάλο μέγεθος καρπού με ομοιόμορφη κατανομή σε όλο το δένδρο. Σε καλές χρονιές ο κύριος όγκος του παραγόμενου φορτίου κυμαίνεται στα mm. Υπερτερεί στο μέγεθος του καρπού από τη Larian, με την οποία ωριμάζει περίπου την ίδια εποχή. Είναι πολύ παραγωγική ποικιλία, λίγο περισσότερο από τη Larian και φυσικά πολύ περισσότερο από τα Μπακιρτζέικα και τα Τραγανά Εδέσσης. Έχει γλυκόξινη γεύση, χαρακτηριστικό επιθυμητό από τις αγορές της Κεντρικής Ευρώπης, που την καθιστά εξαγώγιμη ποικιλία. Αλλά και η ελληνική αγορά τα τελευταία χρόνια, στρέφεται έντονα σε τέτοιου είδους γευστικές αναζητήσεις. Θετικό γεγονός για την αντιμετώπισή της ως εξαγώγιμη ποικιλία, είναι και το ότι έχει μεγάλη αντοχή στην αποθήκευση. Από ανεπίσημες προκαταρκτικές δοκιμές που έγιναν, πλησιάζει τον ένα μήνα στη διάρκεια αντοχής του καρπού στα ψυγεία. Ως δένδρο μπαίνει γρήγορα στην παραγωγή και εμφανίζει μεγαλύτερη αντοχή σε προσβολές από βακτήρια, σε σύγκριση με τα Μπακιρτζέικα. Επίσης, εκβλαστάνει εύκολα πλάγια βλάστηση, γεγονός θετικό για την καλλιέργεια του Τσολακέικου σε μονόκλωνο σύστημα διαμόρφωσης. Κύριο μειονέκτημά της είναι η μεγάλη ευαισθησία στο σχίσιμο λόγω του ότι η ωρίμασή της συμπίπτει πολλές φορές με περιόδους βροχοπτώσεων στην Ελλάδα. Ο κίνδυνος του σχισίματος όμως είναι υπαρκτός για όλες τις υπερπρώιμες, πρώιμες και μεσοπρώιμες ποικιλίες κερασιάς που καλλιεργούνται στη χώρα μας, ίσως σε μικρότερο βαθμό για κάποιες. Μια ρεαλιστική λύση είναι η καλλιέργεια αυτών με αντιβρόχινη κάλυψη. Τα επόμενα χρόνια το Τσολακέικο θα μελετηθεί περισσότερο στις συλλογές του Τμήματος Φυλλοβόλων Οπωροφόρων Δένδρων του ΙΓΒΦΠ στη Νάουσα, για να επισημανθούν και άλλες, πιο σύγχρονες και νεοδιαδιδόμενες επικονιάστριες ποικιλίες, ώστε να υποβοηθηθεί περαιτέρω η διάδοσή της. 1 Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων, Τμήμα Φυλλοβόλων Οπωροφόρων Δένδρων Νάουσας, ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ 2 Περιφερειακή Ενότητα Πέλλας, Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας & Κτηνιατρικής Πέλλας, Έδεσσα 3 ΕΚΕΤΑ, Ινστιτούτο Εφαρμοσμένων Βιοεπιστημών, Θέρμη Θεσσαλονίκης Πληροφορίες: Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων, Τμήμα Φυλλοβόλων Οπωροφόρων Δένδρων Νάουσας, Σ.Σ. Νάουσας 38, Νάουσα, τηλ.: , nagrefpi@otenet.gr

8 8 Ορθές διατροφικές πρακτικές για τη μείωση της θερμικής καταπόνησης των αγελάδων γαλακτοπαραγωγής Δρ Μαρία-Αναστασία Καρατζιά, Γεωπόνος-Ζωοτέχνης Δρ Ευαγγελία Ν. Σωσσίδου, Τακτική Ερευνήτρια Η υγεία, η ευζωία και η παραγωγικότητα των αγροτικών ζώων επηρεάζονται σημαντικά από περιβαλλοντικούς παράγοντες. Όταν η θερμοκρασία περιβάλλοντος υπερβαίνει τη θερμο-ουδέτερη ζώνη (εύρος θερμοκρασίας εντός του οποίου τα ζώα διαβιούν άνετα, για τις αγελάδες 5-25 C), οι επιπτώσεις στην ευζωία, τη γαλακτοπαραγωγή, την ανάπτυξη και την αναπαραγωγή σε όλα τα αγροτικά ζώα είναι καταστροφικές. Μάλιστα, στη γαλακτοπαραγωγό αγελαδοτροφία οι επιπτώσεις αυτές είναι οι πλέον σοβαρές από οικονομικής άποψης. Η μείωση των εσόδων που σχετίζεται με τη θερμική καταπόνηση (μέχρι και 417,3 /ζώο/έτος) δεν είναι αποτέλεσμα αποκλειστικά της μειωμένης γαλακτοπαραγωγής, καθώς περιλαμβάνει διαταραχές της αναπαραγωγής, αυξημένο κόστος περίθαλψης λόγω ασθενειών και υποβάθμιση της ποιότητας του γάλακτος. Επιπλέον, κατά την εκδήλωση θερμικής καταπόνησης, ο συντελεστής εκμετάλλευσης τροφής και ο βαθμός αξιοποίησης των θρεπτικών συστατικών ελαττώνονται. Σε συνθήκες θερμικής καταπόνησης, η κατανάλωση ξηράς ουσίας περιορίζεται μέχρι και 56%, με τη γαλακτοπαραγωγή να ακολουθεί αυτή τη μείωση μέχρι και 38%. Οι κλιματολογικές συνθήκες στην Ελλάδα είναι τέτοιες, ώστε το χρονικό διάστημα κατά το οποίο παρατηρούνται υψηλές θερμοκρασίες περιβάλλοντος και υψηλά επίπεδα σχετικής υγρασίας να επεκτείνεται και πέραν του καλοκαιριού. Συγκεκριμένα, στην κεντρική-βόρεια χώρα, όπου συγκεντρώνεται η πλειοψηφία των αγελαδοτροφικών εκμεταλλεύσεων (61,8% των εκτροφών της επικράτειας), υψηλά επίπεδα θερμοκρασίας περιβάλλοντος και σχετικής υγρασίας ανιχνεύονται για διάστημα 4-6 μηνών ετησίως. Έτσι, μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι Έλληνες αγελαδοτρόφοι είναι το φαινόμενο της θερμικής καταπόνησης και οι επιπτώσεις που αυτό έχει στα εκτρεφόμενα ζώα αλλά και στην οικονομικότητα της επιχείρησής τους. Τρεις άξονες διαχειριστικών πρακτικών έχουν προταθεί για την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων της θερμικής καταπόνησης και αφορούν: 1) το περιβάλλον της εκτροφής, με σκίαστρα, νεφελοποιητές κ.ά., 2) τα εκτρεφόμενα ζώα, με επιλογή ανθεκτικών φυλών μετά από εξέταση γενοτυπικών/φαινοτυπικών δεικτών, 3) τη διατροφή, με προσαρμογή της ενεργειακής πυκνότητας του σιτηρεσίου, και 4) το προσωπικό της εκτροφής, με την κατάρτιση των χειριστών των ζώων ώστε να αναγνωρίζουν τις αρχικές εκδηλώσεις της θερμικής καταπόνησης σε αυτά καθώς και τις ενέργειες για την αντιμετώπισή της. Ο συνδυασμός μάλιστα των παραπάνω πρακτικών, φαίνεται να είναι η αποτελεσματικότερη πρόταση για τη βελτιστοποίηση της παραγωγικότητας των αγελάδων γαλακτοπαραγωγής σε συνθήκες θερμικής καταπόνησης. Στο άρθρο αυτό, αναφερόμαστε στις παρεμβάσεις στη διατροφή των ζώων, που έχουν ως στόχο τη μετρίαση της θερμικής καταπόνησής τους. Οι παρεμβάσεις περιλαμβάνουν προσαρμογή του σιτηρεσίου για την εξισορρόπησή του λόγω της μειωμένης κατανάλωσης ξηρής ουσίας, ικανοποίηση των αυξημένων αναγκών για θρεπτικά συστατικά και διαχείριση της αυξημένης παραγωγής μεταβολικής θερμότητας. Κατανάλωση νερού: Το νερό είναι το πιο σημαντικό θρεπτικό συστατικό για τα αγροτικά ζώα. Η καταναλισκόμενη ποσότητα νερού αυξάνεται δραματικά από τις αγελάδες γαλακτοπαραγωγής, που αντιμετωπίζουν συνθήκες θερμικής καταπόνησης, καθώς το νερό λειτουργεί ως μέσον διάχυσης πλεονάζουσας θερμότητας στο περιβάλλον. Επιπλέον, η κατανάλωσή του συνδέεται άμεσα με την κατανάλωση ξηράς ουσίας και τη γαλακτοπαραγωγή των αγελάδων. Η θερμοκρασία περιβάλλοντος και η κατανάλωση ξηράς ουσίας αποτελούν τις δύο παραμέτρους που επηρεάζουν εντονότερα την καταναλισκόμενη ποσότητα νερού, η οποία αυξάνεται κατά 1,2 lt/ C αύξησης της ελάχιστης θερμοκρασίας περιβάλλοντος. Όταν η θερμοκρασία περιβάλλοντος αυξάνεται από 17 C σε 30 C, η κατανάλωση νερού αυξάνεται κατά 29%. Η εξασφάλιση επαρκούς ποσότητας δροσερού και καθαρού νερού, ειδικά μετά το άρμεγμα, είναι κεφαλαιώδους σημασίας. Αντίστοιχα σημαντική είναι και η καθαριότητα των υδροδόχων που θα πρέπει να αδειάζονται και να καθαρίζονται με διάλυμα χλωρίου σε τακτά χρονικά διαστήματα, ενώ ειδική μέριμνα θα πρέπει να

9 9 δίνεται για την παροχή σκιάς στην περιοχή των υδροδόχων, καθώς έτσι αυξάνεται η κατανάλωση νερού από τα ζώα. Κατανάλωση ξηρής ουσίας: Μία από τις κύριες επιπτώσεις της θερμικής καταπόνησης στις γαλακτοπαραγωγές αγελάδες είναι η μείωση της κατανάλωσης ξηρής ουσίας, η οποία μάλιστα συμπαρασύρει και το ύψος της γαλακτοπαραγωγής. Η επαρκής κατανάλωση ξηρής ουσίας, ανάλογα με το παραγωγικό στάδιο και το ύψος της γαλακτοπαραγωγής κάθε ζώου, είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της συχνότητας και της έντασης του μηρυκασμού εντός φυσιολογικών ορίων, τη ρυθμιστική δράση επί των περιεχομένων της μεγάλης κοιλίας και την αποδοτική πέψη του συνόλου των προσφερόμενων θρεπτικών συστατικών μέσω του σιτηρεσίου. Καθώς ο ρυθμός αναπνοής εντείνεται λόγω της θερμικής καταπόνησης, ο χρόνος μηρυκασμού βραχύνεται, με συνέπεια τη μείωση της ποσότητας του εκκρινόμενου σιέλου και του διττανθρακικού νατρίου στο αίμα. Από τα προηγούμενα γίνεται εύκολα αντιληπτό πως η μείωση της κατανάλωσης ξηρής ουσίας ενός σιτηρεσίου, η οποία συνοδεύεται από αύξηση της περιεκτικότητάς του σε υδατάνθρακες, θα πρέπει να αποφεύγεται σε κάθε περίπτωση, λόγω του αυξημένου κινδύνου εμφάνισης δυσπεπτικής οξέωσης. Παρόλα αυτά, η υπερβολική χορήγηση ινωδών ουσιών (NDF) σε γαλακτοπαραγωγές αγελάδες, είναι εξίσου ακραία επιζήμια. Οι ζωοτροφές υψηλής περιεκτικότητας σε ινώδεις ουσίες είναι συνήθως χαμηλής ποιότητας και προκαλούν ενίσχυση της παραγωγής μεταβολικής θερμότητας κατά τη ζύμωσή τους στη μεγάλη κοιλία. Ως εκ τούτου, οι αγελάδες δαπανούν ενέργεια για να διαχύσουν το πλεόνασμα μεταβολικής θερμότητας στο περιβάλλον. Η κατανάλωση ξηρής ουσίας είναι δυνατό να μεγιστοποιηθεί με παράθεση του 60-70% του σιτηρεσίου κατά τις πρώτες πρωινές και τις νυκτερινές ώρες, οπότε τα ζώα αυξάνουν την κατανάλωση τροφής και με τη συχνή ανάμιξή του στις τροφοδόχους, έτσι ώστε να αποτρέπεται η θέρμανσή του λόγω της υψηλής θερμοκρασίας περιβάλλοντος. Ενεργειακές ανάγκες συντήρησης: Σε συνθήκες θερμικής καταπόνησης, η απαιτούμενη ενέργεια συντήρησης των γαλακτοπαραγωγών αγελάδων μπορεί να αυξηθεί από 7 έως και 25% (0,7 έως και 2,4 MKcal Καθαρής Ενέργειας Γαλακτοπαραγωγής) ημερησίως. Η αύξηση αυτή ισοδυναμεί με την ενέργεια, που απαιτείται για την παραγωγή 2,2-7,5 lt γάλακτος, λιποπεριεκτικότητας 3,7%. Είναι σαφές πως η διατροφική υποβοήθηση της θερμορρυθμιστικής ικανότητας των γαλακτοπαραγωγών αγελάδων είναι εξαιρετικά σημαντική ώστε να διατηρηθεί η παραγωγικότητά τους. Χρησιμοποίηση ζωοτροφών με υψηλή πεπτικότητα: Η χορήγηση ζωοτροφών υψηλής ποιότητας ενισχύει το ενεργειακό περιεχόμενο του σιτηρεσίου, διατηρεί τη φυσιολογική συχνότητα του μηρυκασμού και μειώνει την παραγωγή μεταβολικής θερμότητας που συνδέεται με την κατανάλωση σιτηρεσίων με υψηλή αναλογία ζωοτροφών που έχουν υψηλή περιεκτικότητα ινωδών ουσιών. Η εισαγωγή ή η αύξηση της συμμετοχής στα σιτηρέσια ζωοτροφών, όπως το ενσίρωμα καλαμποκιού ή ο σανός σόργου, είναι ωφέλιμη για γαλακτοπαραγωγές αγελάδες που διαβιούν υπό συνθήκες θερμικής καταπόνησης, καθώς αυξάνουν την πεπτικότητα των ινωδών ουσιών και τελικά, την ενέργεια που αξιοποιείται από το σιτηρέσιο. Προσθήκη λίπους στο σιτηρέσιο: Η προσθήκη διαιτητικού λίπους είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος αύξησης του ενεργειακού περιεχομένου ενός σιτηρεσίου, ειδικά κατά τους θερμούς μήνες του έτους, οπότε η κατανάλωση τροφής περιορίζεται. Το λίπος χαρακτηρίζεται από υψηλή ενεργειακή πυκνότητα (περίπου 2,25 φορές μεγαλύτερη σε σχέση με τους υδατάνθρακες). Η προσθήκη του σε σιτηρέσια ελαχιστοποιεί τον κίνδυνο εμφάνισης δυσπεπτικής οξέωσης, αφού αντικαθιστά το άμυλο και μειώνει την παραγωγή μεταβολικής θερμότητας. Έχει αποδειχθεί πως η χορήγηση κορεσμένων λιπαρών οξέων (1,5-3,0% της ξηρής ουσίας) σε αγελάδες που υφίστανται θερμική καταπόνηση αυξάνει τη γαλακτοπαραγωγή τους και τη λιποπεριεκτικότητα του γάλακτος κατά 0,1-0,2%. Προτείνεται η ενσωμάτωση λίπους στο σιτηρέσιο να μην ξεπερνά το 5-7% της ξηρής ουσίας (1/3 φυτικής προέ- λευσης, 1/3 από ελαιώδη σπέρματα και 1/3 από προστατευμένα λίπη-rumen by pass fats). Προσθήκη καλλιεργειών ζυμών στο σιτηρέσιο: Οι καλλιέργειες ζυμών αποδεδειγμένα βελτιώνουν την πεπτικότητα των ινωδών ουσιών και σταθεροποιούν το περιβάλλον της μεγάλης κοιλίας. Η προσθήκη καλλιεργειών ζυμών στο σιτηρέσιο γαλακτοπαραγωγών αγελάδων υπό θερμική καταπόνηση μειώνει τη θερμοκρασία ορθού και τον ρυθμό αναπνοής. Έχει επιπλέον παρατηρηθεί και αύξηση της γαλακτοπαραγωγής (4-6% ημερησίως), όπως και βελτίωση του συντελεστή εκμετάλλευσης της τροφής. Οι αγελάδες, που βρίσκονται στο αρχικό στάδιο της γαλακτικής περιόδου, αντιδρούν ευνοϊκότερα στην προσθήκη καλλιεργειών ζυμών στο σιτηρέσιό τους, συγκρινόμενες με αυτές στο μέσον ή στο τέλος της γαλακτικής περιόδου. Προσαρμογή της περιεκτικότητας του σιτηρεσίου σε ανόργανα στοιχεία: Η θερμική καταπόνηση ευθύνεται για την έντονη εφίδρωση που παρουσιάζουν οι γαλακτοπαραγωγές αγελάδες. Ο ιδρώτας τους περιέχει υψηλές ποσότητες νατρίου και καλίου, οπότε οι αυξημένες ανάγκες των ζώων σε αυτά τα στοιχεία θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά την κατάρτιση σιτηρεσίων τους θερμούς μήνες του έτους. Παράγοντας κλειδί στην κάλυψη των αναγκών σε νάτριο και κάλιο είναι η διατήρηση της διαιτητικής αναλογίας ανιόντων-κατιόντων, η οποία δύναται να επιτευχθεί με την προσθήκη στο σιτηρέσιο διττανθρακικού νατρίου, ανθρακικού καλίου ή συνδυασμού τους. Αξίζει να σημειωθεί πως η προσθήκη καλίου μειώνει την απορρόφηση μαγνησίου, οπότε η συγκέντρωση του δεύτερου θα πρέπει να διορθώνεται. Η ενσωμάτωση νιασίνης (6 γρ./αγελάδα/ημέρα) δείχνει να έχει ευεργετική δράση, μειώνοντας τη θερμοκρασία του ορθού και της επιφάνειας του σώματος και αυξάνοντας τη γαλακτοπαραγωγή. Τα σιτηρέσια θα πρέπει να προσαρμόζονται πριν την εμφάνιση της θερμικής καταπόνησης και να ακολουθούν τις κλείδες του παρακάτω Πίνακα: Στοιχείο Περιεκτικότητα % Κάλιο 1,4-1,6 Νάτριο 0,35-0,45 Μαγνήσιο 0,22-0,35 Διαιτητική αναλογία ανιόντων-κατιόντων +25 έως 30 Κλείδες περιεκτικότητας ανόργανων στοιχείων του σιτηρεσίων για θερμικά καταπονημένες γαλακτοπαραγωγές αγελάδες (Amaral-Phillips, 2015). Πρέπει να αναφερθεί ότι όλες οι ορθές διατροφικές πρακτικές που προτείνονται, θα πρέπει να εφαρμόζονται πριν την παρατήρηση των επιπτώσεων της θερμικής καταπόνησης στις αγελάδες γαλακτοπαραγωγής. Οι συγκεκριμένοι χειρισμοί αφορούν όλη την αγέλη και όχι μόνο τις αρμεγόμενες αγελάδες. Η υποβοήθηση των ζώων ώστε να αποβάλουν αποτελεσματικά το πλεονάζον θερμικό φορτίο τους στο περιβάλλον, είναι δυνατό να διατηρήσει -ή έστω να ελαχιστοποιήσει- τις αρνητικές επιδράσεις τόσο ως προς το ύψος της γαλακτοπαραγωγής όσο και ως προς την αποδοτικότητα της αναπαραγωγής, τη γενικότερη κατάσταση της υγείας τους και την οικονομικότητα της εκτροφής κατά τους θερμούς μήνες του έτους. Τέλος, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, το αποτέλεσμα από την εφαρμογή των πρακτικών αυτών είναι δυνατό να βελτιστοποιηθεί με το συνδυασμό και άλλων μέτρων και πρακτικών που σχετίζονται με την διαχείριση του περιβάλλοντος της εκτροφής, την επιλογή των ζώων και την κατάρτιση του προσωπικού σε θέματα ευζωίας των ζώων. Πληροφορίες: Ινστιτούτο Κτηνιατρικών Ερευνών, 57001, Θέρμη Θεσσαλονίκης Τηλ.: sossidou.arig@nagref.gr

10 10 Ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις στη λιμνοθάλασσα Κεραμωτής στο Δέλτα Νέστου Αλιεία και αλιευτικά προϊόντα των ελληνικών λιμνοθαλασσών Δρ Μάνος Κουτράκης, Τακτικός Ερευνητής Όλοι γνωρίζουμε τις αλιευτικές δραστηριότητες στη θάλασσα ακόμη και στις λίμνες, όμως για τις λιμνοθάλασσες επικρατεί στον καταναλωτή η άποψη ότι είναι «ιχθυοτροφεία» και επομένως η αλιευτική τους παραγωγή είναι ψάρια ιχθυοκαλλιέργειας. Η «σύγχυση» αυτή δημιουργήθηκε γιατί πριν 30 χρόνια, όταν δεν υπήρχαν ιχθυοκαλλιέργειες, ήταν συνηθισμένο να γίνεται αναφορά στις λιμνοθάλασσες ως ιχθυοτροφεία, εννοώντας όμως «φυσικά ιχθυοτροφεία», υδάτινες δηλαδή εκτάσεις που είναι τόσο παραγωγικές, ώστε να λειτουργούν ως περιοχές εκτροφής ψαριών. Με το πέρασμα όμως των ετών και τη βελτίωση της τεχνολογίας των ιχθυοκαλλιεργειών, στην αγορά υπάρχουν πλέον είδη ψαριών (κυρίως τσιπούρα και λαβράκι) που παράγονται με τεχνητό τρόπο, δηλαδή αναπαράγονται τεχνητά και τα ιχθύδια εκτρέφονται με τεχνητές τροφές σε κλειστούς συνήθως χώρους (κλωβοί) στη θάλασσα. Τα ψάρια όμως των λιμνοθαλασσών είναι «άγρια» ψάρια που γεννιούνται στη θάλασσα και μεταναστεύουν στις λιμνοθάλασσες, τόσο για ανεύρεση τροφής όσο και για να προστατευτούν από εχθρούς. Aπλά η αλιεία τους γίνεται με παραδοσιακό τρόπο σε μόνιμες παγίδες στις λιμνοθάλασσες, κατά τη διάρκεια της επιστροφής τους στη θάλασσα. Ποιά είναι όμως αυτά τα είδη που αλιεύονται στις λιμνοθάλασσες; Τα πιο γνωστά είναι τα πέντε είδη κεφάλων (Mugilidae) που βρίσκονται σε όλες τις ελληνικές λιμνοθάλασσες και αλιεύονται από τον Σεπτέμβριο έως και τον Ιανουάριο κατά την μετανάστευσή τους από τις λιμνοθάλασσες στη θάλασσα, με εξαιρετικά οργανοληπτικά χαρακτηριστικά: ο γνωστός Κέφαλος ή Νιάκι (Mugil cephalus) από όπου παράγεται το αβγοτάραχο, το Μυξινάρι (Liza aurata), η Τσιμπρίδα ή Μαυράκι ή Λαυκίνος (Liza ramada), το Χειλωνάρι ή Βελάνισσα με το μεγάλο χείλος (Chelon labrosus) και το Ψωμώνι ή Γάστρος (Liza saliens). Αυτή την εποχή οι κέφαλοι των λιμνοθαλασσών έχουν εξαιρετική ποιότητα σάρκας, καθώς περνούν όλη τους τη ζωή στο εξαιρετικά πλούσιο περιβάλλον της λιμνοθάλασσας, όπου έχουν μεταναστεύσει από νεαρά ιχθύδια και βέβαια δε συγκρίνονται με κέφαλους από τη θάλασσα που αλιεύονται κοντά ή μέσα σε λιμενικές εγκαταστάσεις και μπορεί να έχουν άσχημη γεύση ή οσμή. Άλλα γνωστά είδη των λιμνοθαλασσών είναι βέβαια το Λαβράκι (Dicentrarchus labrax) και η Τσιπούρα (Sparus aurata). Ειδικά το δεύτερο είδος έχει εντελώς ξεχωριστή γεύση στις λιμνοθάλασσες, καθώς εκεί βρίσκει σε αφθονία δίθυρα, τα οποία προσθέτει στη δίαιτά του και του προσδίνουν νοστιμιά στη σάρκα, αλλά και το χρυσοκόκκινο χρώμα στο πλάγιo μέρος της κεφαλής. Ομοίως και το Λαβράκι, αφού αυτός ο ταχύτατος θηρευτής των λιμνοθαλασσών, έχει ξεχωριστή υφή σάρκας στις λιμνοθάλασσες. Το Χέλι (Anguilla anguilla) αλιεύεται επίσης στις ελληνικές λιμνοθάλασσες, ενώ είναι πασίγνωστα τα καπνιστά χέλια της Δυτικής Ελλάδας για την εξαιρετική γεύση τους. Αξίζει να τονισθεί, ότι οι πληθυσμοί του Χελιού έχουν μειωθεί κατακόρυφα και πλέον απειλούνται σε όλη την Ευρώπη, καθώς, ο μοναδικός τρόπος που υπάρχει για να αναπαραχθεί το είδος είναι ο φυσικός, ταξιδεύοντας στον Ατλαντικό, στη Θάλασσα των Σαργασσών. Έτσι, όλες οι ευρωπαϊκές χώρες εφαρμόζουν σχέδιο διαχείρισης του είδους, ενώ απαγορεύεται πλέον η εξαγωγή του χωρίς συγκεκριμένα έγγραφα σχετικά με την προέλευση των αλιευομένων προϊόντων. Τα τελευταία έτη, όμως και ένα νέο ευρύαλο είδος βρίσκεται σε αφθονία στις περισσότερες ελληνικές λιμνοθάλασσες και ειδικότερα σε αυτές του Βορείου Αιγαίου. Το Μπλε Καβούρι (Callinectes sapidus) είναι ένας εισβολέας που προέρχεται από τις δυτικές ακτές της Αμερικής (κυρίως άφθονο από το Τέξας έως τη Μασαχουσέτη), του οποίου η παρουσία πιστοποιείται στην περιοχή από τις αρχές της δεκαετίας του 50 παράλληλα με την παρουσία του και στην υπόλοιπη Μεσόγειο. Από τότε ο πληθυσμός του έχει εγκατασταθεί με επιτυχία και με περιοδικές αυξομειώσεις έχει κατακλύσει όλες σχεδόν της ακτές του Βορείου Αιγαίου. Η μεγάλη του αντοχή στις αυξομειώσεις της αλατότητας και θερμοκρασίας, του επιτρέπει να ζει μέσα στις λιμνοθάλασσες, στα δέλτα των ποταμών και κατά μήκος της

11 11 Κέφαλος ή Νιάκι (Mugil cephalus) παραλίας σε βάθη μέχρι 30 μέτρα. Το καρκινοειδές αυτό υποστηρίζει αλιευτικές δραστηριότητες εκατομμυρίων δολαρίων στην χώρα προέλευσής του εξαιτίας της νόστιμης και γλυκιάς με χαμηλά λιπαρά σάρκας του (όπως εξάλλου φαίνεται και από το όνομά του nectes=κολυμβητής, sapidus=νόστιμος). Η αναγνώρισή του από το καταναλωτικό κοινό μπορεί να συμβάλει στον περιορισμό της εξάπλωσης αυτού του ξενικού είδους, μέσω της κατανάλωσης ενός πολύ γευστικού, προσιτού σε τιμή, άλλα άγνωστου μεζέ. Υπάρχουν όμως και άλλα προϊόντα που προέρχονται από τις λιμνοθάλασσες και είναι προϊόντα μεταποίησης. Το πιο γνωστό είναι το αβγοτάραχο, το χρυσάφι των λιμνοθαλασσών, όπως αποκαλείται, το «οιοτάριχον» των βυζαντινών, ένα παραδοσιακό προϊόν που αποτελεί σημαντική πηγή εσόδων των ψαράδων στις λιμνοθάλασσες και παγκοσμία θεωρείται προϊόν σπάνιας γευστικής αξίας. Παράγεται από τις θηλυκές γονάδες (αβγά) ενός μόνο από τα πέντε είδη κεφάλων που ζουν στις λιμνοθάλασσες, τον Κέφαλο (Μπάφα: θηλυκός Κέφαλος). Η παραγωγή του εξαρτάται αποκλειστικά από τις συλλήψεις του είδους αυτού και κυμαίνεται γύρω στο 7% της ετήσιας παραγωγής του, δηλαδή γύρω στα κιλά κάθε χρόνο. Το Αβγοτάραχο Μεσολογγίου έχει ήδη αναγνωριστεί ως ΠΟΠ (Προϊόν με Ονομασία Προέλευσης) με κατακόρυφη αύξηση της τιμής του που φτάνει στα 150 /κιλό. Ο τρόπος παρασκευής του αβγοτάραχου δεν έχει αλλάξει εδώ και αιώνες (ξάβγωμα, αλάτισμα, στέγνωμα, κέρωμα), ενώ συνήθως τη διαδικασία την αναλαμβάνει ο καλύτερος «μάστορας» της κάθε λιμνοθάλασσας. Ένα άλλο προϊόν, γνωστό όμως περισσότερο στη Θράκη και στους γαστρονομικούς κύκλους, είναι ο «Λυκουρίνος», κέφαλος που έχει περάσει διαδικασία μεταποίησης αλάτισμα και κάπνισμα και θεωρείται, ως το εκλεκτότερο ελληνικό αλίπαστο, το οποίο επίσης μπορεί να προωθηθεί για την απόκτηση ΠΟΠ. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί και ο Κέφαλος Πετάλι, πολύ γνωστό παραδοσιακό πιάτο της Δυτικής Ελλάδας. Η τάση των καταναλωτών για αγορά παραδοσιακών προϊόντων, η ανάδειξη της ποιότητας των αλιευτικών προϊόντων και γενικά η επιστροφή σε παραδοσιακές συνήθειες, επηρεάζουν σημαντικά τις τάσεις στο χώρο της διατροφής και έτσι είναι ευκαιρία για την προβολή των αλιευτικών προϊόντων των λιμνοθαλασσών με τη βοήθεια και τη συμβολή αξιόλογων Ελλήνων σεφ που μπορούν να ετοιμάσουν καταπληκτικά πιάτα, χρησιμοποιώντας την εξαιρετικής ποιότητας πρώτη ύλη που υπάρχει διαθέσιμη και σε προσιτές τιμές στις ελληνικές λιμνοθάλασσες. Προετοιμασία αβγοτάραχου σε λιμνοθάλασσα της Θράκης Μπλε Καβούρι (Callinectes sapidus) Η Ελλάδα έχει 72 λιμνοθάλασσες, κυρίως στη βόρεια και τη δυτική Ελλάδα, όπου γίνεται αλιευτική διαχείριση με παραδοσιακές μεθόδους και με σεβασμό στην προστασία και διατήρηση του φυσικού περιβάλοντος. Το ΙΝΑΛΕ προσπαθεί τα τελευταία έτη να προβάλει και να προωθήσει τα αλιευτικά προϊόντα των λιμνοθαλασσών, με σημαντικότερο κίνητρο τη στήριξη των ψαράδων των λιμνοθαλασσών που επιτελούν έργο, όχι μόνο ως προς την αλιευτική αξιοποίηση των εσωτερικών υδάτων της χώρας μας, αλλά και στη διατήρηση των λιμνοθαλασσών, ως πολύτιμων περιβαλλοντικά οικοσυστημάτων για τον άνθρωπο. Πληροφορίες: Ινστιτούτο Αλιευτικής Έρευνας, Νέα Πέραμος, Καβάλα τηλ.: /29037,

12 12 Λούπινο Κτηνοτροφικά ψυχανθή Προβλήματα και προοπτικές ανάπτυξης της καλλιέργειας Δρ Δημήτριος Βλαχοστέργιος, Εντεταλμένος Ερευνητής Τα κτηνοτροφικά ψυχανθή διακρίνονται ανάμεσα στα υπόλοιπα φυτά που χρησιμοποιούνται ως κτηνοτροφικά για δύο βασικές ιδιότητές τους. Πρώτον, δίνουν ζωοτροφές πολύ υψηλής θρεπτικής αξίας, καθώς περιέχουν σε μεγάλη ποσότητα πρωτεΐνες ανώτερης βιολογικής ποιότητας, ανόργανα άλατα ασβεστίου, φωσφόρου και βιταμίνες A και D, συστατικά απαραίτητα για τα σιτηρέσια των ζώων. Δεύτερον, τα κτηνοτροφικά ψυχανθή ανήκουν στα φυτά που χαρακτηρίζονται από υψηλό περιβαλλοντικό δυναμικό. Τα ψυχανθή έχουν τη μοναδική ικανότητα να δεσμεύουν το άζωτο της ατμόσφαιρας και να το αξιοποιούν για την ανάπτυξή τους, χωρίς να απαιτούν προσθήκη αζωτούχων λιπασμάτων. Μετά τη συγκομιδή τους αφήνουν στο έδαφος σημαντικές ποσότητες αζώτου, τις οποίες μπορεί να εκμεταλλευτεί η επόμενη καλλιέργεια. Έτσι, τα κτηνοτροφικά ψυχανθή χρησιμοποιούνται με ιδιαίτερη επιτυχία στα συστήματα αμειψισποράς και στα προγράμματα μείωσης της αζωτούχου λίπανσης, ενισχύοντας την οικονομικότητα και την αειφορικότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Ωστόσο, παρά τα πολλά και σημαντικά πλεονεκτήματα των κτηνοτροφικών ψυχανθών, η έκταση της καλλιέργειάς τους στη χώρα μας, όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη, δεν ανταποκρίνεται στη μεγάλη τους αξία. Τα αίτια αυτού του φαινομένου οφείλονται σε προβλήματα κατά την καλλιέργεια και δομικά προβλήματα κατά την παραγωγή και εμπορία των προϊόντων. Προβλήματα κατά την καλλιέργεια Χρησιμοποίηση από τους παραγωγούς μη βελτιωμένων ποικιλιών ή απιστοποίητου σπόρου ή εισαγόμενων ποικιλιών που δεν έχουν αξιολογηθεί ως προς την προσαρμογή τους στις ελληνικές συνθήκες. Αποτέλεσμα είναι οι καλλιέργειες να παρουσιάζουν χαρακτηριστικά σημάδια γενετικής παραλλακτικότητας, που εκδηλώνεται με ανομοιόμορφη ανάπτυξη στον αγρό ή έλλειψη προσαρμοστικότητας. Η ανομοιομορφία αυτή επηρεάζει τόσο την απόδοση όσο και την ποιότητα του τελικού προϊόντος. Έχει αποδειχθεί πειραματικά ότι οι περισσότερες ποικιλίες που έχουν δημιουργηθεί στη χώρα μας, υπερτερούν σε σταθερότητα συγκριτικά με τις εισαγόμενες. Σήμερα υπάρχουν βελτιωμένες ελληνικές ποικιλίες με σταθερή απόδοση στα περισσότερα κτηνοτροφικά ψυχανθή. Άμεση εξάρτηση της απόδοσης από τις βροχοπτώσεις της άνοιξης. Τα περισσότερα κτηνοτροφικά ψυχανθή καλλιεργούνται σε ξηρικά χωράφια με αποτέλεσμα να εξαρτάται η απόδοσή τους από τις βροχοπτώσεις της περιόδου Απριλίου-Μαΐου. Εκείνη η περίοδος συμπίπτει με τα βλαστικά στάδια της άνθισης και του γεμίσματος του λοβού για τα καρποδοτικά ή της έντονης ανάπτυξης της φυλλικής επιφάνειας στα χορτοδοτικά. Αυτό έχει ως συνέπεια τη μεγάλη διακύμανση της απόδοσης από χρονιά σε χρονιά. Άλλα καλλιεργητικά προβλήματα. Έλλειψη κατάλληλων γεωργικών φαρμάκων. Δεν υπάρχουν εγκεκριμένα εκλεκτικά μεταφυτρωτικά πλατυφυλλοκτόνα, όπως και αποτελεσματικά φάρμακα για την αντιμετώπιση των κυριότερων μυκητολογικών ασθενειών (ασκοχύτωση, σκωρίωση, βοτρύτιδα κ.ά). Ο μηχανολογικός εξοπλισμός που χρησιμοποιείται ιδιαίτερα κατά τη σπορά και τη συγκομιδή συχνά δεν είναι ο κατάλληλος για τα κτηνοτροφικά ψυχανθή. Η λίπανση γίνεται εμπειρικά ή από συμβούλους που δε γνωρίζουν τις καλλιέργειες ή αποσκοπούν στο κέρδος από την πώληση περιττών λιπασμάτων. Μικρή εμπειρία των παραγωγών στην καλλιέργεια των ψυχανθών. Συνέπεια της μικρής εμπειρίας είναι η αποτυχία ή ο φόβος της αποτυχίας στην καλλιέργεια, που δημιουργεί ανασφάλεια και αρνητικό κλίμα μεταξύ των παραγωγών. Επίσης, θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι παραγωγοί, αν και αντιλαμβάνονται τα οφέλη της αμειψισποράς, παρουσιάζουν αδυναμία στην ποσοτικοποίηση του κέρδους της αμειψισποράς με αποτέλεσμα να εμφανίζονται διστακτικοί στην εφαρμογή της.

13 13 Ανάλυση Κόστους ( /στρ.) Πίσο Βίκος Ρεβίθι, κουκί, λαθούρι Κριθάρι Σιτάρι Καλλιεργητικές εργασίες Σπόρος πιστοποιημένος Λίπανση Φυτοπροστασία Άρδευση Συγκομιδή Συνολικό Κόστος Μέση Παραγωγή (κιλά/στρ.) Μέση Τιμή πώλησης ( /κιλό) 0,5 0,4 0,15 0,25 Εισόδημα Κέρδος Πίνακας 1. Σχέση Κόστους παραγωγής-προσόδου κυριότερων ξηρικών κτηνοτροφικών ψυχανθών με τα αντίστοιχα σιτηρά (πηγή: Ινστιτούτο Κτηνοτροφικών Φυτών & Βοσκών, στοιχεία περιόδου ). Δομικά προβλήματα παραγωγής και εμπορίας Απουσία πλαισίου διασύνδεσης φυτικής και ζωικής παραγωγής. Δεν υπάρχει οργανωμένο δίκτυο διάθεσης των ελληνικών ζωοτροφών που παράγονται από Έλληνες αγρότες σε Έλληνες κτηνοτρόφους ή ελληνικές επιχειρήσεις. Η κατάσταση αυτή δημιουργεί και συντηρεί την αβεβαιότητα διάθεσης των παραγόμενων ζωοτροφών και στρέφει τους παραγωγούς σε άλλες καλλιέργειες που παρουσιάζουν μεγαλύτερη βεβαιότητα για τις δυνατότητες απορρόφησης του προϊόντος. Σποροπαραγωγή. Διάφορα προβλήματα που αφορούν στον τρόπο αναπολλαπλασιασμού, τον έλεγχο, την πιστοποίηση και τη διανομή των σπόρων σποράς έχουν οδηγήσει στην έλλειψη ή στην κακή ποιότητα του πιστοποιημένου σπόρου. Επίσης, σημαντικό ρόλο παίζει η απουσία ισχυρών κινήτρων για την καλλιέργεια πιστοποιημένου σπόρου. Η παρατηρούμενη απροθυμία ή/και αδυναμία από τους παραγωγούς για την καλλιέργεια πιστοποιημένου σπόρου λόγω της μεγαλύτερης τιμής από τον απιστοποίητο, αποτελεί το σημαντικότερο παράγοντα για την αδυναμία επίτευξης σταθερών και υψηλών αποδόσεων καθώς και υψηλής ποιότητας ζωοτροφής. Δυστυχώς, σήμερα η ελληνική σποροπαραγωγή είναι ανέτοιμη για την κάλυψη των αυξημένων αναγκών που ήδη ξεκίνησαν με την εφαρμογή της νέας ΚΑΠ. Σχέση κόστους παραγωγής-προσόδου. Όπως φαίνεται από τους πίνακες 1 και 2 η σχέση κόστους παραγωγής και τελικής προσόδου δεν είναι ανταγωνιστική απέναντι στα υπόλοιπα είδη που κυριαρχούν στην ελληνική παραγωγή. Αναμένεται με την εφαρμογή της νέας ΚΑΠ να υπάρξει αλλαγή στα στοιχεία των παραπάνω πινάκων, καθώς τα κτηνοτροφικά ψυχανθή θα καταστούν πιο ανταγωνιστικά μετά την ενίσχυση την οποία έχει ανακοινωθεί ότι θα λάβουν. Ανάλυση Κόστους ( /στρ.) Σόγια Βαμβάκι Καλλ. εργασίες 8 8 Σπόρος πιστοποιημένος Λίπανση 7 20 Φυτοπροστασία Άρδευση Συγκομιδή Συνολικό Κόστος Μέση Παραγωγή (κιλά/στρ.) Μέση Τιμή πώλησης ( /κιλό) 0,40 0,48 Εισόδημα Κέρδος Πίνακας 2. Σχέση Κόστους παραγωγής-προσόδου ανάμεσα στη σόγια και το βαμβάκι. Στοιχεία (πηγή: αρχείο Ινστιτούτο Κτηνοτροφικών Φυτών & Βοσκών,στοιχεία περιόδου ). Προοπτικές ανάπτυξης και επέκτασης των κτηνοτροφικών ψυχανθών Αναμφίβολα, η καλλιέργεια των κτηνοτροφικών ψυχανθών έχει τη δυναμική και τα συγκριτικά πλεονεκτήματα για να αναπτυχθεί. Ωστόσο, το ερώτημα είναι μέσα από ποια μονοπάτια θα γίνει αυτή η πορεία ανάπτυξης και πώς θα ξεπεραστούν τα προβλήματα που προαναφέρθηκαν. Λαμβάνοντας υπόψη τα σημερινά δεδομένα, οι προοπτικές ανάπτυξης των κτηνοτροφικών ψυχανθών θα πρέπει να βασιστούν στους ακόλουθους άξονες: Την ορθολογική αξιοποίηση της νέας ΚΑΠ, που έχει συμπεριλάβει την ενίσχυση των κτηνοτροφικών ψυχανθών στους βασικούς της στόχους. Με βάση τις μέχρι σήμερα ανακοινώσεις του ΥπΑΑΤ επιτεύχθηκε η διεύρυνση του ποσοστού της συνδεδεμένης ενίσχυσης, από το 2% της προηγούμενης περιόδου στο 8%, με δυνατότητα χορήγησης επιπλέον συνδεδεμένης ενίσχυσης 2%, ανεβάζοντας έτσι το ποσοστό στο 10%, υπό την προϋπόθεση ότι θα αφορά την καλλιέργεια των πρωτεϊνούχων φυτών, δηλαδή των κτηνοτροφικών ψυχανθών και οσπρίων. Οι παραγωγοί αναμένουν τον ποσοτικό προσδιορισμό των ενισχύσεων από το Υπουργείο. Την υιοθέτηση και υποστήριξη της ανάπτυξης της καλλιέργειας των κτηνοτροφικών ψυχανθών ως εθνικού στόχου, ανεξάρτητα από την ύπαρξη ή όχι ειδικών καθεστώτων ενίσχυσης. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να γίνει οργανωμένη δουλειά σε βάθος χρόνου. Οι μεγάλες αλλαγές στη γεωργία δεν μπορούν να γίνουν από τη μια χρονιά στην άλλη, απαιτούν χρόνο για να υλοποιηθούν και πολύ περισσότερο για να αρχίσουν να αποδίδουν. Η ανάπτυξη των κτηνοτροφικών ψυχανθών θα μπορέσει να επιτευχθεί μέσα από την επένδυση στην καινοτομία. Η έννοια της καινοτομίας ορίζεται ως ο,τιδήποτε μπορεί να κινητοποιήσει ανθρώπους και διαδικασίες και να οδηγήσει στην αύξηση της παραγωγικότητας και τη βελτίωση της ποιότητας του παραγόμενου προϊόντος. Για παράδειγμα μια νέα ποικιλία, μια νέα καλλιέργεια, ένας νέος τρόπος καλλιέργειας, ένας νέος τρόπος συνεργασίας μεταξύ παραγωγών, ένας νέος τρόπος εξάσκησης της γεωργικής εκμετάλλευσης, αποτελούν παραδείγματα καινοτόμων δράσεων. Ειδικότερα για την έρευνα, το καινοτομικό πρότυπο θα πρέπει να προσανατολιστεί στις ανάγκες της αγοράς (market oriented research), κάτι που δεν αποτελούσε απαραίτητη προγενέστερη επιδίωξη. Bίκος Πληροφορίες: Ινστιτούτο Βιομηχανικών & Κτηνοτροφικών Φυτών Λάρισας, Θεοφράστου 1, Συν/σμός Αβέρωφ, Λάρισα, τηλ.: , vlachostergios@gmail.com

14 14 Σύγχρονες προσεγγίσεις για τις μεγάλες φυσικές καταστροφές και την ανοικοδόμηση μετά από αυτές Δρ Γαβριήλ Ξανθόπουλος, Αναπληρωτής Ερευνητής Οι φυσικές καταστροφές αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της πραγματικότητας που βιώνει ο άνθρωπος πάνω στη γη. Όμως ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται να αντιμετωπίζει σαφώς μεγαλύτερα προβλήματα με αυτές. Κατά τα τελευταία τριάντα χρόνια, υπολογίζεται ότι ο κόσμος έχει υποστεί απώλειες ύψους τεσσάρων τρισεκατομμυρίων δολαρίων ως αποτέλεσμα των φυσικών καταστροφών, οι οποίες περιλαμβάνουν σεισμούς, τσουνάμι, πλημμύρες, ξηρασίες και τυφώνες. Με δεδομένα την αστικοποίηση, την αύξηση του πληθυσμού και την κλιματική αλλαγή, υπάρχει σαφής απειλή ότι η συχνότητα και οι επιπτώσεις αυτών των καταστροφών θα αυξηθούν. Οι φυσικές καταστροφές μπορούν να διαγράψουν σε ελάχιστο χρόνο δεκαετίες ανάπτυξης. Κατά κανόνα οι φτωχότερες κοινότητες σε όλο τον κόσμο είναι και οι πιο απροστάτευτες και επηρεάζονται πιο σκληρά όταν εμφανιστούν τα καταστροφικά φαινόμενα. Ιστορικά, όταν μια χώρα πλήττεται από μια μεγάλη φυσική καταστροφή με απώλειες ζωών και καταστροφές υποδομών, η διεθνής κοινότητα προσπαθεί να τη βοηθήσει να επουλώσει τις πληγές της. Διεθνείς οργανισμοί, φιλανθρωπικές οργανώσεις και άλλοι μεγάλοι δωρητές, όπως μεγάλες εταιρείες στo πλαίσιo της κοινωνικής ευθύνης, προστρέχουν με χρήματα και εφόδια. Όμως στις αρχές της δεκαετίας του 2000 η μελέτη των παγκόσμιων τάσεων έδειξε ότι οι ετήσιες καταστροφές δεκατετραπλασιάστηκαν από τη δεκαετία του 1950 έως τη δεκαετία του Περιοχές που είχαν υποφέρει από μεγάλες φυσικές καταστροφές έγιναν σε πολλές περιπτώσεις ξανά τόποι μεγάλων καταστροφών. Καθώς η συχνότητα και το μέγεθος των καταστροφών αυξάνονται, ακολουθούμενες και από μαζικές απώλειες ανθρώπινων ζωών, η οπτική των διεθνών οργανισμών από τη δεκαετία του 2000 άρχισε να αλλάζει. Καθοριστικό σημείο καμπής αποτέλεσε το πλαίσιο δράσης (the Hyogo Framework for Action ή HFA) που εκπονήθηκε σε ένα Παγκόσμιο Συνέδριο που έλαβε χώρα στην πόλη Κόμπε στο Ηυογο της Ιαπωνίας τον Ιανουάριο του Αυτό ήταν το πρώτο σχέδιο, με δεκαετή ορίζοντα, που είχε ως στόχο να εξηγήσει και να περιγράψει αναλυτικά το έργο που απαιτείται από όλους τους διαφορετικούς τομείς και φορείς για να μειωθούν οι απώλειες από φυσικές καταστροφές. Αναπτύχθηκε και συμφωνήθηκε από πολλούς εταίρους που έχουν ρόλο στη μείωση του κινδύνου καταστροφών - κυβερνήσεις, διεθνείς οργανισμούς, ειδικούς στις καταστροφές και πολλούς άλλους - φέρνοντάς τους σε ένα κοινό σύστημα συντονισμού ( org/we/coordinate/hfa). Η νέα αντίληψη στηρίζεται στην ιδέα ότι η αντιξοότητα της καταστροφής μπορεί να μετατραπεί σε ευκαιρία για αειφόρο ανάπτυξη. Αυτή είναι η ιδέα πίσω από αυτό που ονομάστηκε resilient recovery που μπορεί να μεταφραστεί ως «ελαστι-

15 15 Νέος Βουτζάς: μετά την πυρκαγιά (Ιούλιος 2005) Νέος Βουτζάς: Δεκέμβριος 2013 κή ανάκαμψη» ή «ανθεκτική ανάκαμψη». Η φράση κλειδί που περιγράφει τη νέα προσέγγιση είναι «να ξανακτίσουμε καλύτερα»: Όταν οι υποδομές μιας χώρας ή μιας μεγάλης περιοχής υποστούν μεγάλες ζημιές από μια φυσική καταστροφή, η κυβέρνηση και η κοινωνία των πολιτών μπορούν και πρέπει να εργαστούν μαζί για να ξαναχτίσουν τα σπίτια, τους δρόμους και τις επιχειρήσεις με τρόπο που να είναι πολύ περισσότερο έτοιμα και ανθεκτικά σε μελλοντικούς κινδύνους. Καθώς ο δεκαετής ορίζοντας του HFA πλησίαζε την ολοκλήρωσή του, άρχισε η προετοιμασία για μια νέα συμφωνία. Αρχικά, οργανώθηκε ένα παγκόσμιο συνέδριο στην Washington DC, στις Σεπτεμβρίου 2014, που είχε στόχο να συζητηθεί σε λεπτομέρεια και να προωθηθεί η ανθεκτική ανάκαμψη. Ο τίτλος του συνεδρίου ήταν «2 ο Παγκόσμιο Συνέδριο για την Ανοικοδόμηση» (World Reconstruction Conference 2) και το συγκεκριμένο θέμα του «Ανθεκτική ανάκαμψη: Απαραίτητη για την αειφορική ανάπτυξη». Διοργανωτής του συνεδρίου ήταν το Παγκόσμιο Ταμείο για τη Μείωση των Καταστροφών και την Αποκατάσταση (Global Facility for Disaster Reduction and Recovery (GFDRR)) της Παγκόσμιας Τράπεζας, σε συνεργασία με το Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Development Programme), την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank Group). Στο συνέδριο, στο οποίο υπήρξε εκπροσώπηση υψηλότατου επιπέδου από εκπροσώπους διεθνών οργανισμών και κρατών, παρουσιάστηκαν παραδείγματα επιτυχημένων και αποτυχημένων περιπτώσεων αποκατάστασης μετά από φυσικές καταστροφές, αναλύθηκαν οι συνηθισμένες δυσκολίες και αδυναμίες αλλά και οι σύγχρονες προσεγγίσεις που πέτυχαν εντυπωσιακά αποτελέσματα. Παραδείγματα καταστροφών ήταν το τσουνάμι στον Ινδικό ωκεανό τον Δεκέμβριο του 2004, οι σεισμοί στο Πακιστάν τον Οκτώβριο του 2005, στην Αϊτή τον Ιανουάριο του 2010 και τη Χιλή τον Φεβρουάριο του 2013, ο τυφώνας Haiyan στις Φιλιππίνες τον Νοέμβριο 2013 κ.λπ. Τις δασικές πυρκαγιές, ως καταστροφή η οποία απαιτεί μετα-καταστροφική αποκατάσταση, προσκλήθηκε να παρουσιάσει ο Δρ Γαβριήλ Ξανθόπουλος, Αναπληρωτής Ερευνητής του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού «Δήμητρα». Η ομιλία του είχε τίτλο «Η καταστροφή από δασικές πυρκαγιές το 2007 στην Ελλάδα και η εμπειρία της μεταπυρικής αποκατάστασης» (The wildfire disaster of 2007 in Greece and the post-fire reconstruction experience). Κατά την ομιλία ο Δρ Ξανθόπουλος παρουσίασε τις προσπάθειες μεταπυρικής αποκατάστασης που έγιναν μετά το θέρος του 2007 στην Ελλάδα, κυρίως στην Πελοπόννησο. Παράλληλα, επεκτάθηκε και στο γενικότερο πρόβλημα που υπάρχει σε πολλές πυρόπληκτες περιοχές του κόσμου, ακόμη και του ανεπτυγμένου, με την μη υλοποίηση «ανθεκτικής ανάκαμψης», καθώς οι νέες κατασκευές (κατοικίες, υποδομές) παραμένουν ευαίσθητες στον κίνδυνο πυρκαγιάς. Ακόμη, στο ίδιο πλαίσιο, αναφέρθηκε στο γεγονός ότι η πρόληψη των πυρκαγιών γενικότερα παραμελείται και η έμφαση δίνεται στην καταστολή κάτι που έχει αποδειχθεί ότι δεν αποτρέπει τις αυξανόμενες καταστροφές. Μερικά χρήσιμα στοιχεία από το συνέδριο Η χώρα μας αντιμετωπίζει συχνά διάφορες φυσικές καταστροφές (σεισμούς, πλημμύρες, κατολισθήσεις, δασικές πυρκαγιές, ξηρασία κ.λπ.) με ορισμένες από αυτές να έχουν πολύ μεγάλη ένταση και καταστροφικότητα. Προφανώς, οι σύγχρονες διεθνείς εξελίξεις στο συγκεκριμένο αντικείμενο δεν πρέπει να αφήνουν αδιάφορους τα στελέχη των εμπλεκόμενων με τις καταστροφές φορέων της, τους ειδικούς επιστήμονες αλλά και τους πολίτες, στο βαθμό που αφορούν τον καθένα. Έτσι παρακάτω παρατίθεται μία σταχυολόγηση από τα σημαντικά στοιχεία και τις ιδέες που παρουσιάστηκαν στο συνέδριο και που είναι καλό να γίνουν ευρύτερα γνωστά στη χώρα μας. Η προετοιμασία για τις φυσικές καταστροφές από τις οποίες κινδυνεύει μία χώρα είναι η καλύτερη πολιτική γιατί σώζει ζωές, μειώνει τις καταστροφές στο επόμενο σημαντικό επεισόδιο και επιπλέον εξοικονομεί χρήματα. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ υπολογίζει ότι ένα δολάριο που επενδύεται στην προετοιμασία για μια φυσική καταστροφή και ενσωματώνεται στο σχέδιο αντιμετώπισης και αποκατάστασης από την καταστροφή, εξοικονομεί κατά μέσο όρο 4 δολάρια την επόμενη φορά που εκδηλώνεται η καταστροφή. Σε άλλες περιπτώσεις η αναλογία αυτή έχει υπολογιστεί σε 1 προς 7 δολάρια. Μάλιστα, έχει παρατηρηθεί ότι είναι αρκετά συνηθισμένο στα χρόνια μετά από μία μεγάλη καταστροφή να αυξάνεται σημαντικά ο αριθμός θανάτων των ηλικιωμένων, όπως έγινε π.χ. μετά τον σεισμό του Κόμπε στην Ιαπωνία και τον τυφώνα Κατρίνα στις ΝΑ ΗΠΑ, κάτι που ως κόστος δεν έχει προσμετρηθεί στην καταστροφή. Σε συνέχεια επίπονων εμπειριών με φυσικές καταστροφές που αντιμετώπισαν διάφορες χώρες κατά τα τελευταία έτη, έγινε αντιληπτό ότι πρέπει σταδιακά να δημιουργούνται αποθεματικά που θα χρησιμοποιούνται τόσο για την πρόλη-

16 16 Ο Δρ Γ. Ξανθόπουλος ψη όσο και για την αποκατάσταση των καταστροφών. Έτσι, οι Φιλιππίνες διαθέτουν ένα αποθεματικό με στόχο να χρησιμοποιείται όταν υπάρχει ανάγκη κατά 30% για την άμεση αντίδραση και την παροχή βοήθειας μετά την εκδήλωση της καταστροφής και κατά 70% για την αποκατάσταση. Στο Πακιστάν, 1% όλων των κεφαλαίων που διατίθενται για κατασκευές κάθε τύπου διατίθενται για έργα ανάπτυξης με σκοπό τη μείωση μελλοντικών καταστροφών. Μετά από μία καταστροφή υπάρχουν πολύ μεγάλες ανάγκες σε διάφορους τομείς που ανταγωνίζονται για τους διαθέσιμους πόρους (κατοικίες, οδικές υποδομές, ύδρευση, δίκτυα ενέργειας, τηλεπικοινωνίες, απασχόληση, αναγκαία προς το ζειν, κ.λπ.). Απαιτούνται γρήγορες και σωστές αποφάσεις και για το σκοπό αυτό είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός πλαισίου δράσης και η γρήγορη συλλογή πληροφοριών για να γίνουν γνωστές και να αξιολογηθούν οι ανάγκες. Πολλές χώρες δε διαθέτουν την απαραίτητη οργάνωση και τεχνογνωσία για το σκοπό αυτό. Έτσι, στο πλαίσιο του HFA, το Παγκόσμιο Ταμείο για τη Μείωση των Καταστροφών και την Αποκατάσταση, σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών συνεργάζονται για να δημιουργήσουν έναν οδηγό με τίτλο «Πλαίσιο για την αποκατάσταση μετά την καταστροφή» (Disaster Recovery Framework ή DRF), βασισμένο στην πράξη και με δυνατότητα εφαρμογής διεθνώς, που θα βοηθήσει κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισμούς στην εκπόνηση σχεδίων ανθεκτικής ανάκαμψης. Μια πρώτη μορφή του οδηγού παρουσιάστηκε στο συνέδριο της Washington. Επίσης, στο συνέδριο παρουσιάστηκε και η μεθοδολογία που έχει εκπονηθεί για την «Εκτίμηση των Αναγκών μετά την Καταστροφή» (Post Disaster Needs Assessment ή PDNA) και που περιγράφεται σαν μια «άσκηση υπό την καθοδήγηση της κυβέρνησης που φέρνει κοντά και συντονίζει όλους τους ενδιαφερόμενους μετά από μια καταστροφή για τη συλλογή στοιχείων και την παρουσίαση των ζημιών, των απωλειών και των αναγκών σε μια ενοποιημένη έκθεση αξιολόγησης. Ο οδηγός DRF και το PDNA είναι συμπληρωματικά το ένα στο άλλο. Παραδείγματα PDNA που έχουν ετοιμαστεί από διάφορες χώρες που υπέστησαν μεγάλες φυσικές καταστροφές κατά τα τελευταία έτη είναι διαθέσιμα στον δικτυακό τόπο της GFDRR στη διεύθυνση Η γρήγορη συλλογή τεκμηριωμένων εκτιμήσεων για τις ανάγκες ανακούφισης και αποκατάστασης μετά από μία μεγάλη καταστροφή και η ύπαρξη του πλαισίου δράσης είναι κρίσιμα για την εξασφάλιση κονδυλίων. Οι μεγάλοι οργανισμοί και χρηματοδότες που προστρέχουν για βοήθεια και ανακούφιση των πληγέντων αμέσως μετά από μια μεγάλη καταστροφή είναι πολύ πιο πιθανό να προσφέρουν σημαντικά κονδύλια για την αποκατάσταση εάν εξασφαλιστεί ότι σε ελάχιστο χρόνο, της τάξεως των ημερών, θα υπάρχουν διαθέσιμα επαρκώς αξιόπιστα και τεκμηριωμένα στοιχεία για το μέγεθος των ζημιών και τις ανάγκες αποκατάστασης. Σε αυτό το χρονικό διάστημα, τα στελέχη τους συχνά επισκέπτονται και παραμένουν στην περιοχή. Η PDNA αποτελεί ένα εργαλείο που δημιουργήθηκε γι αυτή ακριβώς την ανάγκη γρήγορης συλλογής στοιχείων. Ως παράδειγμα μπορεί να αναφερθεί η περίπτωση του Πακιστάν όπου ένας σεισμός 7,6 Ρίχτερ στην περιοχή του Κασμίρ, στις 8 Οκτωβρίου 2005, κατέστρεψε κατοικίες και άφησε πίσω του περισσότερους από νεκρούς. Η εκτίμηση των αναγκών μετά την καταστροφή ολοκληρώθηκε και παρουσιάστηκε στους οργανισμούς-δωρητές μέσα σε έξι εβδομάδες. Παράλληλα τους παρουσιάστηκε ένα σχέδιο για το πώς θα εργαστούν για την αποκατάσταση. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ενώ οι καταστροφές κοστολογήθηκαν στα 5,8 δισεκατομμύρια δολάρια, οι δωρεές που δέχθηκαν από τη διεθνή κοινότητα έφθασαν τα 6 δισεκατομμύρια. Σήμερα, σε προηγμένες χώρες, όπως έκανε η Αυστραλία στην περιοχή Queensland κατά τις πλημμύρες του Ιανουαρίου 2013, στις φυσικές καταστροφές που η άφιξή τους μπορεί να προβλεφθεί, τοποθετούνται σε επίκαιρες θέσεις εξοπλισμένα συνεργεία, εκπαιδευμένα σε εκτίμηση ζημιών. Έτσι, αμέσως μετά την έλευση του φαινομένου υπάρχει άμεση και έγκυρη ενημέρωση, αποστέλλεται με μεγάλη ταχύτητα η απαιτούμενη ανθρωπιστική βοήθεια και ξεκινάει το έργο της απογραφής των ζημιών και της εκτίμησης των αναγκών αποκατάστασης. Επειδή οι διεθνείς χρηματοδότες έχουν συχνά αντιμετωπίσει προβλήματα κατασπατάλησης για άλλους σκοπούς χρημάτων που διέθεσαν για την αποκατάσταση, κατά τα τελευταία έτη απαιτούν μια ξεχωριστή γραμμή χειρισμού των κονδυλίων που προσφέρουν αντί αυτά να καταλήγουν στον κρατικό προϋπολογισμό. Μέσω αυτή της γραμμής απαιτούν να καταλήξουν τα χρήματα στην αποκατάσταση και επίσης απαιτούν να έχουν έλεγχο του τρόπου με τον οποίο ξοδεύτηκαν. Μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις οι δωρητές απαιτούν να αναλάβουν οι ίδιοι τις εργασίες αποκατάστασης, ιδίως όταν πρόκειται για μεγάλα έργα ώστε να αποφευχθεί διασπάθιση των χρημάτων που προσφέρουν. Είναι προφανές ότι τα αποτελέσματα είναι καλύτερα εκεί όπου οι κυβερνήσεις στις πληγείσες χώρες δείχνουν την απαραίτητη ευελιξία. Ειδικά ως προς την αποκατάσταση που ακολουθεί την ανθρωπιστική βοήθεια, οι διεθνείς χρηματοδότες είναι θετικοί στο να χρηματοδοτήσουν χώρες με νόμιμες αποτελεσματικές κυβερνήσεις που βάζουν τις πολιτικές και άλλες διακρίσεις στο περιθώριο και ενδιαφέρονται να βοηθήσουν όλους τους πολίτες τους. Γενικά προκρίνεται μεν ένας κεντρικός σχεδιασμός για την αποκατάσταση αλλά η εμπειρία έχει δείξει ότι η εφαρμογή πρέπει να εκτελείται σε τοπικό επίπεδο και να έχουν λόγο οι πληγέντες κάτοικοι ώστε οι λύσεις να εξυπηρετούν τις ανάγκες τους. Έτσι, παραδείγματος χάρη, μπορούν να αποφευχθούν παραδείγματα όπως εκείνα που ακολούθησαν, σε μερικές περιπτώσεις, το μεγάλο τσουνάμι της 26 ης Δεκεμβρίου 2004 στον Ινδικό ωκεανό. Στην επαρχία Aceh της Ινδονησίας, όπου υπήρξαν και τα περισσότερα θύματα, οι αρχές προσπάθησαν να χτίσουν ασφαλέστερες κατοικίες σε μεγαλύτερο υψόμετρο μακριά από την παραλία. Με δεδομένο όμως ότι

17 17 μεγάλο μέρος των κατοίκων ήταν ψαράδες και δεν προβλέφθηκε τρόπος μετακίνησης από τις κατοικίες προς τη θάλασσα ή προς άλλα σημεία (αγορές, τόπους εργασίας) οι κατοικίες αυτές παρέμειναν στην πλειοψηφία τους αχρησιμοποίητες. Αντίθετα, οι κάτοικοι ξαναέκτισαν σταδιακά κατοικίες στις αρχικές τοποθεσίες μόνο που τις έκαναν πολύ ασφαλέστερες (υπερυψωμένες, με ισχυρή θεμελίωση, χρήση οπλισμένου σκυροδέματος κ.λπ.). Επίσης, στην περιοχή Kerala στην νότια Ινδία, όπου οι κάτοικοι ήσαν ψαράδες και ζούσαν κυρίως από το ψάρεμα, δωρητές οργανισμοί διέθεσαν από μία βάρκα σε κάθε κάτοικο χωρίς άλλα κριτήρια (ηλικία, φύλλο, προηγούμενο επάγγελμα κ.λπ). Το αποτέλεσμα ήταν να ασχοληθεί με το ψάρεμα πολύ περισσότερος κόσμος και μάλιστα με βάρκες που είχαν κινητήρες αντί των παραδοσιακών με πανιά και σε ελάχιστο χρόνο να υπάρξουν φιλονικίες καθώς έγιναν αισθητά αμέσως τα αποτελέσματα της υπεραλίευσης. Το πρόβλημα λύθηκε από τοπικά συμβούλια προεστών που ρύθμισαν το ποιοι και πώς θα ψαρεύουν, διαθέτοντας στην αγορά τις μη απαραίτητες βάρκες. Ενδιαφέρον επίσης είχε η περίπτωση της αποκατάστασης μετά το σεισμό του Πακιστάν που προαναφέρθηκε: καθώς υπήρχαν αρκετά θέματα που έπρεπε να επιλυθούν μεταξύ των κατοίκων και πολλοί ξεκίνησαν να ακολουθήσουν τη δικαστική οδό με τις καθυστερήσεις και προστριβές που αυτό θα σήμαινε, δόθηκε η λύση της δημιουργίας τετραμελών τοπικών επιτροπών επίλυσης διαφορών αποτελούμενων από τον τοπικό ιερέα, τον γυμνασιάρχη, έναν κρατικό υπάλληλο με οικονομικές γνώσεις και ένα προβεβλημένο μέλος της κοινωνίας. Έτσι πολλές χιλιάδες υποθέσεις δεν έφθασαν ποτέ στα δικαστήρια και η αποκατάσταση προχώρησε απρόσκοπτα. Κάθε φυσική καταστροφή αποτελεί και μια σημαντική εμπειρία για το κράτος που την υπέστη και την κοινωνία. Ακρογωνιαίος λίθος για τη μελλοντική βελτίωση αποτελεί η αποτίμηση του τι έγινε, των επιτυχιών και των λαθών και η εξαγωγή συμπερασμάτων. Αυτό όμως δεν αρκεί: πρέπει τα σημαντικότερα στοιχεία να ενσωματωθούν στον κρατικό μηχανισμό αλλά και στις λειτουργίες και δομές της κοινωνίας ώστε να λειτουργήσει αποτελεσματικότερα, σε επίπεδο πρόληψης, αντιμετώπισης και αποκατάστασης στο μέλλον. Είναι χαρακτηριστικό ότι χώρες όπως το Μπαγκλαντές, όπου τρομακτικές καταστροφές, κυρίως από τυφώνες, με δεκάδες χιλιάδες θύματα, ήταν ένα επαναλαμβανόμενο φαινόμενο κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, στην προσπάθεια να αλλάξει η κατάσταση μαθαίνοντας από τα λάθη, έχουν προχωρήσει προς αυτή την κατεύθυνση. Από το 2012 γίνεται ετησίως μία μεγάλη σύσκεψη όπου τεκμηριώνεται το τι έγινε την προηγούμενη χρονιά, αναγνωρίζονται μαθήματα από επιτυχίες και αποτυχίες και σχεδιάζονται διορθωτικές κινήσεις όπου απαιτείται. Αντιστοίχως, στη Νέα Ζηλανδία μετά το μεγάλο σεισμό 7,1 Ρίχτερ της 4 ης Σεπτεμβρίου 2010 στην περιοχή της πόλης Christchurch, ο οποίος κόστισε τη ζωή σε 185 ανθρώπους, άλλαξαν πολύ σημαντικά οι κανονισμοί δόμησης για να αποφύγουν επανάληψη της καταστροφής. Η συλλογή στοιχείων τόσο πριν από μεγάλες φυσικές καταστροφές όσο και μετά την εκδήλωσή τους σε πολλές χώρες σκοντάφτει στην τάση των φορέων και των στελεχών τους να μη διαθέτουν ελεύθερα τις βάσεις δεδομένων τους στους άλλους. Για να ξεπεραστεί αυτό απαιτείται να γίνει προσπάθεια εκ των προτέρων σχετικά με το πού είναι διαθέσιμα τα στοιχεία, να αναγνωριστούν οι ειδικοί που μπορούν να προσφέρουν στοιχεία και εξειδικευμένες γνώσεις την ώρα της καταστροφής και να γίνουν προσπάθειες γνωριμίας και καλλιέργειας εμπιστοσύνης μεταξύ τους ώστε να είναι ευκολότερη η συνεργασία τους τη δύσκολη στιγμή. Εκεί, όπου τα παθήματα δεν έχουν γίνει μέχρι τώρα μαθήματα και δεν έχει γίνει σοβαρή προσπάθεια για ανθεκτική ανάκαμψη, οι καταστροφές επαναλαμβάνονται με μαθηματική ακρίβεια και δεν επιτρέπουν ολόκληρες χώρες να ορθοποδήσουν. Έτσι, παραδείγματος χάριν, το Ελ Σαλβαντόρ, με ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης περί το 1% κάθε λίγα χρόνια αντιμετωπίζει μεγάλες καταστροφές που μειώνουν το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν κατά 3-4%. Έτσι η χώρα διατηρείται στην ανέχεια. Στο κλείσιμο του συνεδρίου ο διευθυντής ετοιμότητας για καταστροφές της κυβέρνησης της Ιαπωνίας κ. Σάτο συνόψισε με μία φράση το πνεύμα που επικράτησε και τα μηνύματα που δόθηκαν: «Εάν αποτύχεις να έχεις ένα σχέδιο, σχεδιάζεις να αποτύχεις και η αποτυχία δεν πρέπει να είναι επιλογή σου». Το επόμενο βήμα μετά το Συνέδριο της Washington ήταν το 3 o Παγκόσμιο Συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για τη μείωση του Κινδύνου των Καταστροφών που έγινε στην πόλη Sendai της Ιαπωνίας στις Μαρτίου Καθώς συμπληρώθηκαν 10 έτη από το Συνέδριο του Hyogo toy 2005, οι εργασίες επικεντρώθηκαν σε μεγάλο βαθμό στην αξιολόγηση του βαθμού εφαρμογής του HFA διεθνώς και την πρόοδο που επιτεύχθηκε ως προς τη μείωση του κινδύνου καταστροφών σε τοπικό, εθνικό, περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο. Παρουσιάστηκαν χρήσιμα μαθήματα, αναγνωρίστηκαν κενά και καθορίστηκαν προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπισθούν στο μέλλον. Έτσι, ετοιμάστηκε ένα καινούριο Πλαίσιο Δράσης για την περίοδο με επτά παγκόσμιους στόχους, με κεντρικό άξονα την προσπάθεια για έναν ασφαλέστερο κόσμο με λιγότερες καταστροφές. Οι σχετικές πληροφορίες και διακηρύξεις περιλαμβάνονται στο δικτυακό τόπο Πληροφορίες: Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων, Τ.Θ , Τέρμα Αλκμάνος, Ιλίσια, 11528, Αθήνα, τηλ.: , fax: , gxnrtc@fria.gr

18 18 Αντίγραφο αρχαίας κάθετης κυψέλης από την Κορινθία κατά την άσκηση πειραματικής αρχαιολογίας. Η μελισσοκομία στην Ελλάδα πριν την έλευση της σύγχρονης κυψέλης Γιώργος Μαυροφρύδης, Αρχαιολόγος Δρ Φανή Χατζήνα, Αναπληρώτρια Ερευνήτρια Η αρχή της ελληνικής μελισσοκομίας χάνεται στα βάθη της μυθικής εποχής. Το αρχαιότερο πρόσωπο το οποίο εμφανίζεται στη μελισσοκομική σκηνή είναι ο μυθικός ο Αρισταίος, ο οποίος θεωρείται πως βοήθησε την ανθρωπότητα, όπως ο Προμηθέας και ο Ηρακλής. Ο Αρισταίος δίδασκε στους ανθρώπους όλες τις αγροτικές τέχνες, μεταξύ των οποίων και τη μελισσοκομία. Η άσκηση όμως της μελισσοκομίας από τον άνθρωπο, σύμφωνα με τα έως τώρα δεδομένα, φαίνεται πως έκανε την εμφάνισή της στην αρχαία Αίγυπτο. Στη χώρα αυτή έγινε μάλλον για πρώτη φορά η μετάβαση από το κυνήγι του μελιού στη μελισσοκομία με τη δυτική λεγόμενη μέλισσα Apis melifera. Το συμπέρασμα προκύπτει από απεικονίσεις μελισσοκομικών σκηνών που έχουν διασωθεί σε ναούς και τάφους της φαραωνικής Αιγύπτου, οι παλαιότερες από τις οποίες ανάγονται χρονολογικά στα μέσα της 3 ης π.χ. χιλιετίας. Στις παραστάσεις αυτές απαντούν οριζόντιες μονόστομες κυψέλες κυρίως σε στιγμές τρύγου. Αρχαιότητα Στη μινωική Κρήτη το πλέον πιθανό είναι πως επίσης ασκούνταν η μελισσοκομία αν και για την ώρα δεν υπάρχουν σίγουρα στοιχεία που να το επιβεβαιώνουν. Είναι γεγονός πως η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως αρκετά πήλινα αγγεία, τα οποία όλο και περισσότεροι αρχαιολόγοι τα ταυτίζουν με κυψέλες. Ωστόσο, έως σήμερα δεν έχουν διενεργηθεί εργαστηριακές αναλύσεις των καταλοίπων στα αγγεία αυτά, οι οποίες θα μπορούσαν να το αποδείξουν. Η αποδεδειγμένη χρήση κεριού κατά την Ύστερη Μινωική Ι περίοδο ( π.χ.) ως φωτιστικού υλικού, προϋποθέτει, σύμφωνα με τη γνώμη ορισμένων, την άσκηση μελισσοκομίας. Κι αυτό διότι δε θα μπορούσε να χρησιμοποιείται το κερί για φωτισμό, παρά μόνο εάν ήταν ένα ευρείας χρήσης υλικό. Εάν λοιπόν ήταν έτσι, τότε θα πρέπει να ασκούνταν μελισσοκομία, εφόσον θα ήταν εξαιρετικά δύσκολη αν όχι αδύνατη η προμήθεια μεγάλων ποσοτήτων κεριού αποκλειστικά από τους κυνηγούς μελιού. Η ύπαρξη πήλινων καπνιστηριών παραπέμπει περισσότερο σε χρήση τους κατά την άσκηση μελισσοκομίας παρά κατά το κυνήγι του μελιού. Ένα ακόμη επιχείρημα υπέρ της άποψης πως η μελισσοκομία ήταν γνωστή στον μινωικό μυκηναϊκό κόσμο είναι η λέξη me-li-te-wo (melitewos) που απαντά σε πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής και που για ορισμένους σημαίνει τον μελισσοκόμο. Οι παλαιότερες γνωστές ως σήμερα κυψέλες ανακαλύφθηκαν τελευταία στο Tel Rehov του Ισραήλ και χρονολογούνται στον 10 ο - 9 ο π.χ. αιώνα. Πρόκειται για οριζόντιες δίστομες κυψέλες κατασκευασμένες από ξεραμένη στον ήλιο λάσπη. Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός πώς πανομοιότυπες κυψέλες είναι ακόμη και σήμερα σε χρήση σε περιοχές της ανατολικής Μεσογείου (Ισραήλ, Ιορδανία, Αίγυπτος, Κύπρος). Στην Ελλάδα οι παλαιότερες κυψέλες χρονολογούνται στα τέλη του 5 ου π.χ. αιώνα και έχουν ανακαλυφθεί στην Αττική. Οι κυψέλες αυτές είναι πήλινες οριζόντιες, μονόστομες και έφεραν μικρά πήλινα προεκτάματα (δακτύλιους επέκτασης) καθώς και πώματα από το ίδιο υλικό. Τα εν λόγω προεκτάματα, μήκους μόλις περί τα 7,5 εκ., φαίνεται πως χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή του άκαπνου λεγόμενου μέλιτος, την κορυφαία ποιότητα του αττικού μελιού, το οποίο τρυγιόταν χωρίς τη χρήση καπνού, ώστε το άρωμά του να μην επηρεάζεται από τη μυρωδιά του καπνού. Εκτός των οριζόντιων κυψελών, στην αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιούνταν και πήλινες κάθετες ανάστομες κυψέλες. Αρκετές από αυτές έχουν βρεθεί στην Κορινθία, χρονολογούμενες στην ελληνιστική εποχή ( π.χ.). Οι κυψέλες αυτές χρησιμοποιούσαν κινητές κηρήθρες, γεγονός που έχει αποδειχθεί πλέον και πειραματικά. Στην ελληνιστική επίσης εποχή έκαναν την εμφάνισή τους

19 Γίνεται λόγος βέβαια για τις κυψέλες κινητής κηρήθρας, τις οποίες συνάντησαν κατά τις περιοδείες τους δυτικοί περιηγητές και τις οποίες περιέγραψαν αργότερα στις ταξιδιωτικές τους εντυπώσεις. Αυτές ακριβώς οι περιγραφές των δυνατοτήτων των εν λόγω κυψελών, παρόλα τα λάθη που περιείχαν, ήταν που έδωσαν το έναυσμα σε μια προσπάθεια αναζήτησης εκ μέρους των ερευνητών του δυτικού κόσμου, ορθολογικότερου τρόπου άσκησης της μελισσοκομίας. Η αναζήτηση αυτή ολοκληρώθηκε στα μέσα του 19 ου αιώνα με τον καθορισμό του «διαστήματος της μέλισσας» (που στην ελληνική παραδοσιακή μελισσοκομία υπολογιζόταν εμπειρικά) και τη δημιουργία της σύγχρονης πλαισιοκυψέλης. 19 Ανάστομο κοφίνι της Αττικής (Μουσείο Μελισσοκομίας, ΙΓΕ). και πήλινα πώματα οριζόντιων κυψελών με πλήθος μικρών οπών, τα οποία χρησιμοποιούνταν για την προστασία του μελισσιού από την ανατολίτικη σφήκα (Vespa orientalis). Τα πώματα αυτά ήταν σε χρήση στη χώρα μας και κατά τη ρωμαϊκή, όπως και κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο. Παρόμοια πώματα χρησιμοποιούνταν, για τον ίδιο ακριβώς λόγο, ως πριν μερικές δεκαετίες σε αρκετά νησιά του νότιου Αιγαίου. Οι γραπτές μαρτυρίες που έχουν διασωθεί ως τις μέρες μας είναι ελάχιστες και δε βοηθούν ιδιαίτερα στο να αντλήσουμε πληροφορίες για την άσκηση της μελισσοκομίας στην αρχαία Ελλάδα. Αρκετοί Ρωμαίοι συγγραφείς που έχουν ασχοληθεί με θέμα φαίνεται ότι δε γνώριζαν τις πρακτικές άσκησης της μελισσοκομίας στην περιοχή της Ελλάδας και αυτά τα οποία αναφέρουν αφορούν κυρίως στη μελισσοκομία, όπως ασκούνταν στην Ιβηρική και την Ιταλική χερσόνησο. Βυζαντινά και νεότερα χρόνια Για τη μελισσοκομία στο Βυζάντιο δεν ξέρουμε πολλά. Για τα πρωιμότερα χρόνια γνωρίζουμε, από τις αρχαιολογικές έρευνες, πως στην περιοχή της νότιας Ελλάδας χρησιμοποιούνταν πήλινες οριζόντιες κυψέλες, παρόμοιες με αυτές της αρχαιότητας. Από διάφορες απεικονίσεις γνωρίζουμε επίσης για τη χρήση σανιδένιων και από κορμούς δέντρων κυψελών, οριζόντιων όπως και κάθετων. Σίγουρα χρησιμοποιούνταν και πλεκτές κυψέλες (κοφίνια), η ύπαρξη των οποίων απαντά μεν σε γραπτές πηγές χωρίς εντούτοις περαιτέρω πληροφορίες. Σανιδένια κυψέλη κινητής κηρήθρας από τα Κύθηρα (Μ.Μ. ΙΓΕ). Η παραδοσιακή μελισσοκομία της χώρας μας, η μελισσοκομία δηλαδή που ασκούνταν έως το μεγαλύτερο μέρος του 20 ου αιώνα με παραδοσιακές κυψέλες και μεθόδους που παραδίδονταν από γενιά σε γενιά, είχε τεράστια συμβολή, διττή μάλιστα, στην εξέλιξη της παγκόσμιας μελισσοκομίας. Δεν είναι υπερβολή να αναφέρουμε πως η σύγχρονη μελισσοκομία με τις πλαισιοκυψέλες βασίζεται σε παραδοσιακές κυψέλες της νότιας Ελλάδας. Πήλινη ανάστομη κυψέλη από την Κέα (Μ.Μ. ΙΓΕ). Όταν στην πορεία αποδείχθηκε πως η πλαισιοκυψέλη, για μια σειρά από λόγους, δεν ήταν κατάλληλη για τον αναπτυσσόμενο κόσμο, η ελληνική παραδοσιακή μελισσοκομία ήταν που έδωσε τη λύση δια της γεωπόνου Πόπης Παπαδοπούλου. Η Παπαδοπούλου εργαζόταν τότε στη Ροδεσία (σημ. Ζιμπάμπουε) και πρότεινε τη χρήση από τους γηγενείς των παραδοσιακών ανάστομων και αμφίστομων κοφινιών κινητής κηρήθρας της Ελλάδας. Γρήγορα αποδείχθηκε η ορθότητα της πρότασης εξαιτίας της ευκολίας κατασκευής τους από τους ντόπιους χωρίς έξοδα και των δυνατοτήτων που τα κοφίνια αυτά προσφέρουν στην άσκηση της μελισσοκομίας. Σύντομα ωστόσο συνάδελφοι της Παπαδοπούλου, συμφωνώντας εν πολλοίς με την πρότασή της, πρότειναν με τη σειρά τους, στα τέλη της δεκαετίας του 1960, τη χρήση, αντί πλεκτών, σανιδένιων ορθογώνιων κυψελών που επιτρέπουν τη χρήση ισομηκών κηρηθροφορέων. Ξεκίνησαν μάλιστα κάποτε να ερίζουν μεταξύ τους για το ποιος ήταν αυτός που έκανε πρώτος την «ανακάλυψη» των εν λόγω κυψελών, που χρησιμοποιούνται σήμερα (γνωστότερη όλων η λεγόμενη Kenya Top-Bar Hive ) ευρέως σε όλον τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Αποδείχθηκε εντούτοις πως παραδοσιακές κυψέλες με τα χαρακτηριστικά των «ανακαλυφθέντων» αυτών ήταν ήδη σε χρήση σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Και όχι μόνο αυτό. Στα 1955, περισσότερο δηλαδή από δέκα χρόνια πριν τις αναφερθείσες «ανακαλύψεις», ορθογώνιες κυψέλες κινητής κηρήθρας είχαν περιγραφεί (από τον Ν. Νικολαΐδη) στα Αγγλικά και στο διεθνές περιοδικό Bee World ως παραδοσιακές ελληνικές. Αν και υπήρξαν κατά καιρούς αρκετές αξιόλογες προσπάθειες για τη συλλογή στοιχείων αναφορικά με την παραδοσιακή μας μελισσοκομία, η συστηματική καταγραφή των διάφορων εκφάνσεων του μελισσοκομικού μας πολιτισμού ξεκίνησε μόλις στις αρχές της δεκαετίας του 1990 με πιονέρο και ιθύνοντα νου τον γεωπόνο του Υπουργείου Γεωργίας τότε, Θανάση Μπίκο. Τα άρθρα του υπό τον τίτλο «Μελισσοκομικές Καταγραφές» στο περιοδικό Μελισσοκομική Επιθεώρηση εδώ και

20 20 Πήλινη ανάστομη κυψέλη του 1875 από τα Κύθηρα (Φωτ. Ι. Πρωτοψάλτης). δύο δεκαετίες, όπως και άλλα σε διεθνή περιοδικά, μαζί με τις εισηγήσεις του σε διεθνή και ελληνικά συνέδρια, έχουν εμπλουτίσει τις γνώσεις μας για την παραδοσιακή μας μελισσοκομία σε εντυπωσιακό βαθμό. Στην πορεία και κυρίως τα τελευταία χρόνια, προστέθηκαν στην προσπάθεια καταγραφής και μελέτης της μελισσοκομικής μας παράδοσης και άλλοι επιστήμονες, ορισμένοι με μόνιμα κατά το μάλλον ή ήττον ενδιαφέροντα, άλλοι με σποραδικές έρευνες. Η έως τώρα μελέτη του παραδοσιακού μας μελισσοκομικού πλούτου επιτρέπει νομίζουμε να επιχειρήσουμε εδώ μια σύνοψη των έως τώρα γνωστών, ξεκινώντας από τους τύπους των χρησιμοποιούμενων κυψελών. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως στα χέρια Ελλήνων μελισσοκόμων απαντούσε κάθε κύριος τύπος παραδοσιακής κυψέλης (για την Apis mellifera) που έχει παγκοσμίως καταγραφεί. Η μόνη διαφορά έχει να κάνει με Κυψέλη από κορμό δέντρου, Μαγνησία (Μ.Μ. ΙΓΕ). σπάσιμο άνοιγμα στο πίσω μέρος κυψέλες, γνωστό ως «κωλόπωμα», που ήταν σε χρήση σε ορισμένα νησιά του νότιου Αιγαίου (Ικαρία, Κυκλάδες). Δίστομες πήλινες οριζόντιες κυλινδρικές κυψέλες χρησιμοποιούνταν στην Κύπρο (σε ορισμένες περιπτώσεις και χωμάτινες, από ξεραμένη δηλαδή στον ήλιο λάσπη) σε αρκετά από τα Δωδεκάνησα, αλλά και σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου, όπως η Λέσβος. Δίστομες πλεκτές κυλινδρικές κυψέλες χρησιμοποιούνταν επίσης σε αρκετά νησιά του νότιου και ανατολικού Αιγαίου, στην Κύπρο, τη Μικρά Ασία και μετά την έλευση των προσφύγων του 1922 σε τόπους εγκατάστασής τους, όπως η Δράμα. Δίστομες οριζόντιες από κορμούς δέντρων κυψέλες έχουν καταγραφεί στη Μικρά Ασία (στον Πόντο μάλιστα συχνά με ιδιάζον σχίσιμο στη μέση που χώριζε την κυψέλη στα δύο), σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου, στην Κύπρο, Χτιστές λίθινες κυψέλες από τη Μάνη (Φωτ. Σ. Γερμανίδου). σπάνια ακόμη και στην Κρήτη. Δίστομες σανιδένιες απαντούσαν στα Δωδεκάνησα και στο Ανατολικό Αιγαίο. Δίστομες λίθινες ή κατασκευασμένες από κεραμίδες στέγης, στη Μάνη και σε ορισμένα νησιά του Ιονίου και των Δωδεκανήσων. Οι σπανιότατες, αλλά γνωστές από τη ρωμαϊκή αρχαιότητα, δίστομες κυλινδρικές από σβουνιά βοοειδών, χρησιμοποιούνταν από κατοίκους της Καππαδοκίας. Δίστομες οριζόντιες κωνικές (κόλουρος κώνος) πήλινες κυψέλες ήταν γνωστές στην ανατολική Κρήτη, στην Ίο, ενώ έχουν καταγραφεί και στην Κύπρο. Παρόμοιες πλεκτές χρησιμοποιούνταν και από Έλληνες της Μικράς Ασίας και αργότερα στον τόπο εγκατάστασής τους, στη Φλώρινα. Κυψέλες χτιστές σε τοίχους ή σκαλισμένες σε βράχους χρησιμοποιούνταν στην Καππαδοκία της Μ. Ασίας, στη Φλώρινα, στην Καρδίτσα, σε νησιά του Ιονίου, στα Κύθηρα και Αντικύθηρα, στην Άνδρο, στη Χίο (όπου και οι μοναδικές τριγωνικού σχήματος από πήλινες ή λίθινες πλάκες) και στην Κύπρο. Όσον αφορά στις κάθετες κυψέλες, επίστομες από κορμούς τα υλικά κατασκευής, μια που όντως υπάρχουν υλικά που δε χρησιμοποιήθηκαν ποτέ στη χώρα μας για κατασκευή κυψελών, όπως για παράδειγμα τα από πλεγμένα άχυρα κοφίνια. Ανά τύπο λοιπόν και ξεκινώντας από τις οριζόντιες κυψέλες, έχουμε οριζόντιες πήλινες μονόστομες κυψέλες, γνωστές όπως είδαμε από την αρχαιότητα, οι οποίες ήταν σε χρήση σε πολλά νησιά των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων. Πριν λίγους αιώνες οι πήλινες αυτές κυψέλες φαίνεται πως χρησιμοποιούνταν και σε ορισμένες ηπειρωτικές θέσεις της νότιας Ελλάδας. Συχνά έφεραν προεκτάματα, το οποία όμως διέφεραν από αυτά της αρχαιότητας και της πρώιμης βυζαντινής εποχής, όντας πολύ μεγαλύτερα σε μήκος. Μονόστομες κυψέλες υπήρχαν και λίθινες (από πλάκες) σε αρκετά από τα νησιά του νότιου Αιγαίου, όπως και σανιδένιες (στις Πρέσπες). Ειδική περίπτωση αποτελούσαν οι μονόστομες μεν, αλλά με Θυρίδα όπου τοποθετούνταν σανιδένια κυψέλη. Μελισσομάντρι Ανατολής, Κίσσαβος.