Ο ΕΝΓΚΕΛΣ, Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ Ι ΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΩΝ ΥΝΑΜΕΩΝ:

Transcript

1 Ο ΕΝΓΚΕΛΣ, Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ Ι ΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΩΝ ΥΝΑΜΕΩΝ: Η συµβολή του Ένγκελς, το «Απόσπασµα των Μηχανών» και ο χαρακτήρας της εργασίας Ανδρέας Καρασούλος ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ & ΠΡΑΞΗ ΑΘΗΝΑ

2 2

3 ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ & ΠΡΑΞΗ Αθήνα

4 4

5 I. Όπως έγραφε ο Ένγκελς σχετικά µε τις σχέσεις ιδιοκτησίας στη µελλοντική κοινωνία, «η ιδιοκτησία του Κράτους στις παραγωγικές δυνάµεις δεν αποτελεί λύση της σύγκρουσης, ωστόσο περιέχει το τυπικό µέσο, το κλειδί για τη λύση». 1 Η κρατική ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής αποτελεί τον πρώτο όρο, τον τυπικό όρο του εργατικού κράτους. «Η πρώτη πράξη που µ αυτή εµφανίζεται πραγµατικά το Κράτος σαν αντιπρόσωπος ολόκληρης της κοινωνίας η κατοχή των παραγωγικών µέσων στο όνοµα της κοινωνίας είναι ταυτόχρονα και η τελευταία ανεξάρτητη πράξη που κάνει σαν Κράτος». 2 Εποµένως, το θεµελιώδες στοιχείο στην κρατική ιδιοκτησία είναι να δρα το κράτος σαν «αντιπρόσωπος ολόκληρης της κοινωνίας», δηλαδή να ν αναπτύσσεται ένα προτσές κοινωνικής ιδιοκτησίας σαν συνέπεια της κρατικής ιδιοκτησίας και εποµένως ένα προτσές στο οποίο «οι παραγωγοί θα επιβάλλουν συνειδητά τον κοινωνικό χαρακτήρα των µέσων παραγωγής και των προϊόντων, ο οποίος σήµερα στρέφεται ενάντια στους ίδιους». 3 Στη διάρκεια της µεταβατικής περιόδου είναι γνωστό ότι η ταξική πάλη συνεχίζεται, ότι υπάρχει η δυνατότητα ν αναδειχθούν νέες πολιτικές ελίτ και ν αναπτυχθεί η γραφειοκρατικοποίηση, να επικρατήσει ένας κεντρικός σχεδιασµός που αναπαράγει τον νόµο της αξίας σε γενικευµένο επίπεδο χωρίς να είναι αποτελεσµατικός ή κοινωνικός. «Όταν χρησιµοποιήσουµε µε τον ίδιο τρόπο τις σύγχρονες παραγωγικές δυνάµεις, µε σεβασµό στη φύση τους, θα δούµε να αντικαθιστά την κοινωνική αναρχία της παραγωγής µια κοινωνικά σχεδιασµένη ρύθµιση της παραγωγής, σύµφωνα µε τις ανάγκες τόσο της κοινότητας, όσο και του ατόµου». 4 Στη συζήτηση του Ένγκελς έχει προηγηθεί µια παροµοίωση των σύγχρονων παραγωγικών δυνάµεων µε τη δύναµη του ηλεκτρισµού, που ενώ υπάρχει σε καταστροφική µορφή στον κεραυνό, µπορεί να µετατραπεί σε υπάκουο υπηρέτη όταν κατανοηθεί η φύση του και εφαρµοσθεί στον τηλέγραφο, την ηλεκτρική ενέργεια κλπ. Η συζήτηση αυτή δεν έχει λάβει την προσοχή που της ταιριάζει. Από την άποψη της κοινωνικής ιδιοποίησης οι παραγωγικές δυνάµεις του καπιταλισµού λειτουργούν λίγο πολύ σαν µια καταστροφική δύναµη, τη φύση των οποίων δεν κατανοούµε απόλυτα. Αν κατανοηθούν, τότε «θα δούµε να αντικαθιστά την κοινωνική αναρχία της παραγωγής µια κοινωνικά σχεδιασµένη ρύθµιση της παραγωγής», και ασφαλώς αυτό πρέπει να γίνει συνειδητά από τους ίδιους τους παραγωγούς. εν αναφερόµαστε εδώ, και είναι βέβαιο ότι ούτε ο Ένγκελς είχε µια τέτοια πρόθεση, να κατανοηθεί η τεχνική αλλά η κοινωνική φύση και ο κοινωνικός χαρακτήρας των 1 Φ. Ένγκελς, «Σοσιαλισµός, Ουτοπικός και Επιστηµονικός», εκδ. Εργατική ηµοκρατία Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, 2006 σελ Ένγκελς, όπ.π., σελ Ένγκελς, όπ.π., σελ Ένγκελς, όπ.π., σελ

6 παραγωγικών δυνάµεων. Με ποιον τρόπο µεταβάλλουν τις σχέσεις των ανθρώπων τους, και µε ποιον τρόπο όχι απλώς πραγµατοποιείται η παραγωγή, αλλά πως επηρεάζεται ειδικά η ανταλλαγή. Οι παραγωγικές δυνάµεις όπως έχουν αναπτυχθεί κάτω από ειδικά καπιταλιστικές συνθήκες, από την κοινωνική άποψη, λειτουργούν καταστροφικά γιατί δεν έχουν τεθεί στη διάθεση της κοινωνίας, όπως ο ηλεκτρισµός στον κεραυνό λειτουργεί καταστροφικά γιατί δεν έχει τεθεί στην υπηρεσία του ανθρώπου µέσα από τις διάφορες εφαρµογές του. II. Αλλά για να τεθούν στη διάθεση της κοινωνίας οι παραγωγικές δυνάµεις, όπως έχουν αναπτυχθεί κάτω από ειδικά καπιταλιστικές συνθήκες, απαιτείται µια ορισµένη «τεχνολογία», ένας ορισµένος τρόπος κατανόησης της φύσης τους σαν κοινωνικές δυνάµεις µε συγκεκριµένο τρόπο. Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο η κρατική ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής είναι µόνο το τυπικό µέρος της ολόπλευρης κοινωνικής ιδιοποίησης των παραγωγικών δυνάµεων. Όπως στα µέσα παραγωγής αντιστοιχεί µια νέα µορφή ιδιοκτησίας, η κρατική, έτσι και στις παραγωγικές δυνάµεις αντιστοιχεί ένας κοινωνικός, συλλογικός τρόπος ιδιοποίησής τους, πράγµα που ωστόσο δεν µπορεί να γίνει µε τυπικό τρόπο ή µε διατάγµατα: Αυτός ο τρόπος πρέπει να προκύψει στη διάρκεια της µεταβατικής περιόδου, εφόσον και σαν αποτέλεσµα του γεγονότος οτι «θα δούµε να αντικαθιστά την κοινωνική αναρχία της παραγωγής µια κοινωνικά σχεδιασµένη ρύθµιση της παραγωγής». Αυτή η διάκριση ανάµεσα σε µέσα παραγωγής και παραγωγικές δυνάµεις έχει µια θεµελιώδη σηµασία για να κατανοήσουµε τα προτσές και τις αντιφάσεις της µεταβατικής περιόδου. Κάνει επίσης συγκεκριµένο τον τρόπο µε τον οποίο πρέπει να κατανοήσουµε τη σχέση ανάµεσα στην τυπική κρατική ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής και την κοινωνική ιδιοποίηση των παραγωγικών δυνάµεων. Εφόσον αυτές έχουν αναπτυχθεί κάτω από τις ειδικές συνθήκες του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, φέρουν τη σφραγίδα του και τα σηµάδια του. εν έχουν αναπτυχθεί ανεξάρτητα από το σύστηµα της γενικευµένης εµπορευµατικής παραγωγής αλλά σε στενή, διαλεκτική αλληλεξάρτηση τόσο µε τις σχέσεις παραγωγής και τον σκοπό της συσσώρευσης του κεφαλαίου (το κέρδος) όσο και µε τα µέσα παραγωγής. Ο βαθµός ανάπτυξης της παραγωγής ή των παραγωγικών δυνάµεων πρέπει να είναι τέτοιος ώστε: «η ιδιοποίηση των παραγωγικών µέσων και των προϊόντων, κατά συνέπεια και της πολιτικής κυριαρχίας, του µονοπωλίου της κουλτούρας και της πνευµατικής διεύθυνσης από µια ιδιαίτερη κοινωνική τάξη, να γίνει όχι µόνο περιττή, µα από οικονοµική, πολιτική και πνευµατική άποψη ακόµα και εµπόδιο στην ανάπτυξη αυτή. Σήµερα έχουµε ήδη φτάσει στο σηµείο αυτό». 5 5 Ένγκελς, όπ.π., σελ

7 Το γεγονός οτι η παγκόσµια οικονοµία σαν σύνολο είχε φτάσει σ ένα τέτοιο στάδιο ήδη από την εποχή των Μαρξ και Ένγκελς είναι αναµφισβήτητο. Αλλά η «ιδιοποίηση των παραγωγικών µέσων και των προϊόντων» από το κράτος, δεν σηµαίνει ιδιοποίησή τους και από την ίδια την κοινωνία. Για ποιον λόγο συµβαίνει αυτό; Επειδή ακριβώς δεν έχει αναπτυχθεί και δεν έχει ωριµάσει µια «τεχνολογία» κοινωνικής ιδιοποίησης των παραγωγικών δυνάµεων στην οποία η κρατική ιδιοκτησία δεν αποτελεί παρά το πρώτο και τυπικό στάδιο χωρίς, όπως γνωρίζουµε, αυτή να οδηγεί άµεσα στην απονέκρωση του κράτους. Η απουσία µιας «τεχνολογίας» κοινωνικής ιδιοποίησης είναι η απουσία µιας πολιτικής της κοινωνίας, που αποτελεί την υλική βάση της γραφειοκρατικοποίησης. Στο διάσηµο «Απόσπασµα για τις Μηχανές» των Grundrisse, ο Μαρξ γράφει: «Η ανάπτυξη της µεγάλης βιοµηχανίας σηµαίνει ότι η βάση πάνω στην οποία στηρίζεται -η ιδιοποίηση του εργασιακού χρόνου των άλλων- παύει ν αποτελεί ή να δηµιουργεί τον πλούτο, και την ίδια στιγµή η άµεση εργασία ως τέτοια σταµατά να είναι η βάση της παραγωγής, αφού µετασχηµατίζεται όλο και περισσότερο σε µια εποπτική και ρυθµιστική δραστηριότητα. αλλά επίσης και επειδή το προϊόν σταµατά να παράγεται από ατοµική άµεση εργασία, και η παραγωγή συντελείται περισσότερο ως συνδυασµός της κοινωνικής δραστηριότητας Όπως από τη µια µεριά, η καθυπόταξη των φυσικών δυνάµεων στον κοινωνικό νου είναι η αναγκαία προϋπόθεση ώστε οι παραγωγικές δυνάµεις των µέσων της εργασίας να φτάσουν στο επίπεδο της αυτόµατης διαδικασίας, έτσι από την άλλη, η ατοµική εργασία στην άµεση µορφή της µετασχηµατίζεται σε κοινωνική εργασία. Με αυτόν τον τρόπο, η άλλη βάση αυτού του τρόπου παραγωγής εξαφανίζεται» 6. Το απόσπασµα αυτό έχει ερµηνευθεί µε διάφορους τρόπους. Αλλά πρέπει να είναι σαφές στο φως των παρατηρήσεων του Ένγκελς ότι «η καθυπόταξη των φυσικών δυνάµεων στον κοινωνικό νου» στην οποία αναφέρεται ο Μαρξ, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η κατάκτηση µιας «τεχνολογίας» µε την οποία οι παραγωγικές δυνάµεις ιδιοποιούνται στο κοινωνικό επίπεδο, δηλαδή συλλογικά κι εποµένως αναφέρονται πια στον «κοινωνικό νου», καθώς µε άµεσο τρόπο η ατοµική εργασία µετασχηµατίζεται σε κοινωνική. Στα Grundrisse, «η καθυπόταξη των φυσικών 6 Κ. Μαρξ, Grundrisse, Τετράδιο VII. 7

8 δυνάµεων στον κοινωνικό νου» µας θυµίζει σαφώς την καθυπόταξη των φυσικών δυνάµεων στην οποία έχει αναφερθεί ο Ένγκελς. Αλλά ενώ από το «Απόσπασµα των Μηχανών» ο Negri και ο Rifkin έχουν συνάγει µια πρόβλεψη για το τέλος της εργασίας και εξοµοιώνουν τον «κοινωνικό νου» µε τον «κοινωνικό εργάτη», το πνεύµα του αποσπάσµατος είναι εντελώς διαφορετικό: Η ιδιοποίηση των παραγωγικών δυνάµεων πρέπει να γίνει µε µια ορισµένη κοινωνική διαδικασία προκειµένου η τυπική υπαγωγή των µέσων παραγωγής στην κρατική ιδιοκτησία να οδηγήσει σε µια «κοινωνικά σχεδιασµένη ρύθµιση της παραγωγής». III. Από το απόσπασµα για τις µηχανές, λοιπόν, τα κύρια συµπεράσµατα αφορούν την αυτοµατοποίηση και τους νέους τύπους εργασίας: «Η ανάπτυξη της αυτόµατων διαδικασιών στη γενετική µηχανική, στον ηλεκτρονικό προγραµµατισµό και τη ροµποτοποίηση από τα 1960 έχουν πείσει τον Negri και τον Rifkin ότι τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του σύγχρονου καπιταλισµού ταιριάζουν ένα προς ένα µε το όραµα του Μαρξ στα Η κύρια διαφορά ανάµεσα στο έργο του Negri και Το Τέλος της Εργασίας του Rifkin είναι ότι ενώ ο Rifkin δίνει έµφαση στις συνέπειες αυτών των αυτόµατων διαδικασιών στην ανεργία των µαζών των εργατών, ο Negri δίνει έµφαση στους νέους εργάτες που εµπλέκονται κεντρικά στον κοινωνικό νου και στην κοινωνική εργασία. Ενώ ο Rifkin ισχυρίζεται ότι αυτοί οι καινούριοι εργάτες γνώσης (π.χ. ερευνητές επιστήµονες, µηχανικοί σχεδιασµού, αναλυτές λογισµικού, οικονοµικοί σύµβουλοι, αρχιτέκτονες, ειδικοί του marketing, παραγωγοί και επιµελητές ταινιών, δικηγόροι, τραπεζικοί επενδυτές) δεν µπορούν ποτέ να γίνουν αριθµητικά ένας µεγάλος τοµέας και γι αυτό δεν αποτελούν λύση στα προβλήµατα που δηµιουργούνται σε αυτή τη φάση της καπιταλιστικής ανάπτυξης, ο Negri τους θεωρεί ως το κλειδί για τον µετασχηµατισµό προς τον κοµµουνισµό πέρα από τον υπαρκτό σοσιαλισµό». 7 Τι µπορεί να σηµαίνει κοινωνική εργασία ; Ο όρος είναι φυσικά δανεισµένος από τα Grundrisse, αλλά στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής ο µόνος τρόπος για να 7 G. Caffentzis, «Το τέλος της εργασίας ή η αναγέννηση της σκλαβιάς; Μια κριτική στον Rifkin και τον Negri», Μάρτιος

9 µετασχηµατισθεί σε κοινωνική η ατοµική εργασίας είναι µέσω της ανταλλαγής και του νόµου της αξίας. Είναι οι καινούριοι εργάτες γνώσης το τµήµα εκείνο που έχει υπόψη του ο Μαρξ αναφερόµενος στον κοινωνικό νου ; Ασφαλώς όχι. Ο κοινωνικός νους δεν µπορεί παρά να είναι εκείνη η συλλογική συνείδηση που δηµιουργείται από τη διαλεκτική των παραγωγικών σχέσεων και των παραγωγικών δυνάµεων. Ο κοινωνικός νους του καπιταλισµού περιλαµβάνει τόσο το επίπεδο τεχνικής κατάρτισης των επιστηµόνων και των µηχανικών όσο και τον βαθµό στον οποίο οι εργαζόµενοι της άµεσης διαδικασίας παραγωγής έχουν καθυποτάξει και έχουν κατανοήσει τη φύση των παραγωγικών δυνάµεων. Αυτός ο βαθµός δεν µπορεί να είναι ψηλός αν η αυτοµατοποίηση της παραγωγής δεν είναι εκτεταµένη. Αλλά πόσο εκτεταµένη πρέπει να είναι η αυτοµατοποίηση της παραγωγής; Πρέπει πχ να έχει προχωρήσει στο στάδιο της παραγωγής αυτοµάτων από αυτόµατα ή πρέπει να είναι ακόµα µεγαλύτερος; Ο κοινωνικός νους του καπιταλισµού δεν είναι ίδιο πράγµα µε τον κοινωνικό νου από τον οποίο έχει ανάγκη η συνειδητή ρύθµιση της παραγωγής στη σοσιαλιστική ή κοµµουνιστική κοινωνία. Ο κοινωνικός νους του καπιταλισµού εδραιώνεται και δηµιουργείται από τον νόµο της αξίας και το προτσές της ανταλλαγής, αλλά ο κοινωνικός νους µιας σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι ένας εντελώς διαφορετικός τύπος. Στο απόσπασµα για τις µηχανές ο Μαρξ αναφέρεται σε µια εποχή ανάπτυξης του καπιταλισµού που δεν έχει ακόµα φτάσει. Γράφει ότι «η καθυπόταξη των φυσικών δυνάµεων στον κοινωνικό νου είναι η αναγκαία προϋπόθεση ώστε οι παραγωγικές δυνάµεις των µέσων της εργασίας να φτάσουν στο επίπεδο της αυτόµατης διαδικασίας» και εποµένως µιλά για µια τάση, που υπάρχει στον καπιταλισµό, ώστε να αυτοµατοποιηθούν οι «παραγωγικές δυνάµεις των µέσων της εργασίας». Αλλά τότε θα πρέπει να κοινωνικοποιηθούν και, φυσικά τότε, η ατοµική εργασία είναι κοινωνική εργασία. Πως όµως αυτοµατοποιούνται οι παραγωγικές δυνάµεις των µέσων παραγωγής; Όπως γράφει ο Πατέλης: «Ανεπτυγµένη αυτοµατοποίηση είναι η πλήρης αυτοµατοποίηση του όλου συγκροτήµατος της παραγωγής σε παγκόσµια κλίµακα. Είναι η αυτοµατοποιηµένη παραγωγή αυτοµάτων από αυτόµατα, η οποία προϋποθέτει τη δυνατότητα ευέλικτης µετάβασης από την παραγωγή ορισµένου προϊόντος στην παραγωγή άλλου µε δυνατότητες αύξησης της παραγωγής κατά πολύ υπέρτερες αυτών της µη αυτοµατοποιηµένης παραγωγής. Εδώ αλλάζει ριζικά ο χαρακτήρας της εργασίας, µιας και υπερτερεί πλέον εντός της αναγκαίας εργασίας η εργασία προς τελειοποίηση και ανάπτυξη των αυτοµάτων µε αντίστοιχη µείωση της ποσότητας και της διάρκειας της εργασίας προς χρήση έτοιµων παρηγµένων µέσων παραγωγής. Η ίδια η αναγκαία εργασία µετατρέπεται από κατ εξοχήν µηχανική σε κατ εξοχήν δηµιουργική. Αυτό οδηγεί σε διάχυση της διαχωριστικής γραµµής µεταξύ αναγκαίας και λοιπής εργασίας, µεταξύ εργασίας και ανάπαυσης» Πατέλης, «Αυτοµατοποίηση της παραγωγής και χαρακτήρας της εργασίας», Εξουσία και κοινωνίες στη «Μεταδιπολική» εποχή. Εκδ. Παν/µίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2001, σελ

10 Η βάση της προβληµατικής του Negri είναι ότι ο νέος τύπος εργασίας, ο «κοινωνικός εργάτης» ή καλύτερα cyborg, είναι ο τύπος εργασίας που αναπτύσσεται στον καπιταλισµό. Όπως είδαµε, ο Negri τους θεωρεί ως το κλειδί για τον µετασχηµατισµό προς τον κοµµουνισµό πέρα από τον υπαρκτό σοσιαλισµό, και γράφει: «Η συνεργασία, ή ο συσχετισµός των [cyborg] παραγωγών, τοποθετείται ανεξάρτητα από την ικανότητα οργάνωσης του κεφαλαίου. Η συνεργασία και η υποκειµενικότητα της εργασίας έχουν βρει σηµείο επαφής έξω από τις µηχανορραφίες του κεφαλαίου. Το κεφάλαιο γίνεται απλά ένας µηχανισµός σύλληψης, ένα φάντασµα, ένα είδωλο. Γύρω του κινείται η ριζικά αυτόνοµη διαδικασία της αυτοαξιοποίησης που όχι µόνο αποτελεί µια εναλλακτική βάση για πιθανή ανάπτυξη, αλλά και αντιπροσωπεύει ουσιαστικά µια καινούρια καταστατική οργάνωση». Πως έχει πραγµατοποιηθεί µια τέτοια εξέλιξη κάτω από τα µάτια των καπιταλιστών; Οι cyborg παραγωγοί, η νέα τεχνοκρατία, πραγµατικά «τοποθετείται ανεξάρτητα από την ικανότητα οργάνωσης του κεφαλαίου» ή είναι αντίθετα ολοκληρωτικά ενταγµένη µέσα σ αυτήν; εν υπάρχει η ανταλλαγή και η κυριαρχία του νόµου της αξίας πάνω στα εµπορεύµατα στην παραγωγή των οποίων συνεισφέρει η νέα τεχνοκρατία; Το κεφάλαιο όχι µόνο δεν είναι εδώ «ένας µηχανισµός σύλληψης, ένα φάντασµα, ένα είδωλο» αλλά ο πρωταρχικός παράγοντας για να µπορέσει να επεκταθεί η συσσώρευση στον αυτοµατισµό, που απαιτεί κολοσσιαίες επενδύσεις και σε πολλές περιπτώσεις απαιτεί επίσης τη συνεργασία ολόκληρων κρατών και όχι απλά πολυεθνικών εταιρειών. Ο αυτοµατισµός δεν είναι µια κατάσταση πραγµάτων αλλά µια διαρκής εξέλιξη, µια διαρκής τεχνική βελτίωση των µηχανών που απαιτεί τεράστια προσπάθεια, τεράστια κεφάλαια και πρέπει να βρει έδαφος στην κερδοφορία του κεφαλαίου. Η ίδια η εξέλιξη των υπολογιστών από τα µοντέλα 286 και 386 µαρτυρά την διαδοχική, διαρκή βελτίωση που απαιτεί ο αυτοµατισµός. Αλλά στα πλαίσια αυτά το να λέµε ότι η «υποκειµενικότητα της εργασίας [έχει] βρει σηµείο επαφής έξω από τις µηχανορραφίες του κεφαλαίου» είναι εντελώς λανθασµένο εφόσον η τεχνοκρατία δεν έχει κανέναν πραγµατικό έλεγχο πάνω στη διαρκή εξέλιξη των µηχανών και των αυτοµάτων: Ο πραγµατικός έλεγχος πρέπει ν αναζητηθεί αλλού, στην κερδοφορία του κεφαλαίου, τη λειτουργία των µηχανών σαν εµπορευµάτων κι εποµένως τα πραγµατικά εµπόδια που τίθενται στην ανάπτυξή τους µε βάση τον εµπορευµατικός τους χαρακτήρα σε αντίθεση µε την αυξανόµενη κοινωνικοποίηση (αλλά όχι την πλήρη και αυτόµατη κοινωνικοποίηση) της σύλληψης και της κατασκευής τους από τον κοινωνικό νου, που περιορίζεται αναγκαστικά στα στενά πλαίσια της εργατικής δύναµης. IV. Στα Grundrisse, o Μαρξ γράφει τα εξής: «Η φύση δεν κτίζει καµιά µηχανή, καµιά ατµοµηχανή, κανένα σιδηρόδροµο, κανέναν ηλεκτρικό τηλέγραφο, καµιά αυτόµατη κλωστική µηχανή κ.λπ. Αυτά είναι τα προϊόντα του ανθρώπινου κόπου φυσικά υλικά µετασχηµατισµένα σε όργανα της ανθρώπινης βούλησης πάνω στη φύση ή της ανθρώπινης συµµετοχής µαζί µε τη φύση. 10

11 Είναι όργανα του ανθρώπινου µυαλού, δηµιουργήµατα των ανθρώπινων χεριών η δύναµη της αντικειµενοποιηµένης γνώσης. Η ανάπτυξη του σταθερού κεφαλαίου υποδηλώνει σε ποιο βαθµό η γενική κοινωνική γνώση έχει γίνει µια άµεση δύναµη παραγωγής και σε ποιο βαθµό, εποµένως, οι συνθήκες της διαδικασίας της ίδιας της κοινωνικής ζωής έχουν περιέλθει κάτω από τον έλεγχο του γενικού νου κι έχουν µετασχηµατισθεί σύµφωνα µ αυτόν.» 9 Για τον Μαρξ «η γενική κοινωνική γνώση» δεν είναι παρά η ανθρώπινη γνώση όπως έχει εφαρµοσθεί και όπως είναι γενικά γνώριµη στην εποχή µας. Αλλά ο «γενικός νους» κάτω από τον έλεγχο του οποίου έχουν περιέλθει «οι συνθήκες της διαδικασίας της ίδιας της κοινωνικής ζωής [ ] κι έχουν µετασχηµατισθεί σύµφωνα µ αυτόν», είναι µια διαφορετική κατηγορία. Αφορά, όπως είδαµε στ αποσπάσµατα του Ένγκελς, τη γενική υποταγή των παραγωγικών δυνάµεων στη συνειδητή δράση και τον συνειδητό καθορισµό των ανθρώπων. Αφορά εποµένως ένα τέτοιο στάδιο ανάπτυξης του σταθερού κεφαλαίου και της τεχνολογίας στο οποίο το «εποµένως» που έχουµε υπογραµµίσει στο παραπάνω απόσπασµα του Μαρξ, αρχίζει να έχει µια πραχτική σηµασία. Για να γίνει «η γενική κοινωνική γνώση µια άµεση δύναµη παραγωγής», πρέπει ισοδύναµα οι συνθήκες της κοινωνικής ζωής να είναι κάτω από τον άµεσο έλεγχο των ανθρώπων και µέσω αυτών «κάτω από τον έλεγχο του γενικού νου». Η διατύπωση αυτής της ισοδυναµίας µας φαίνεται κάπως πρωτότυπη. Στον Μαρξ ο ανθρώπινος έλεγχος πάνω στη φύση φαίνεται να συνδέεται (µέσω του «εποµένως») µε τον έλεγχο του ανθρώπου πάνω στις συνθήκες της ζωής του. Αν ήταν έτσι τότε δεν θα έπρεπε να υπάρχει καν ο καπιταλισµός. Ο Μαρξ µιλά εδώ σαφώς για βαθµό στον οποίο η γενική κοινωνική γνώση έχει γίνει µια άµεση δύναµη παραγωγής και εποµένως για βαθµό στον οποίο οι συνθήκες της διαδικασίας της ίδιας της κοινωνικής ζωής έχουν περιέλθει κάτω από τον έλεγχο του γενικού νου. Αλλά ο τρόπος λειτουργίας του «κοινωνικού νου» όπως και ο ορισµός του, µας αφορούν άµεσα, δηλαδή προκύπτει ένα σηµαντικό θεωρητικό ζήτηµα. Όπως µιλάµε για τη γενική πρόοδο της ανθρωπότητας, την πρόοδο της επιστήµης και της τεχνολογίας γενικά, έτσι µπορούµε να µιλάµε και για την κοινωνική γνώση γενικά ή τον νου γενικά, δηλαδή τον «κοινωνικό νου». Ο κοινωνικός νους υποδηλώνει ότι σ ένα ορισµένο στάδιο της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάµεων αντιστοιχεί και µια γενική κοινωνική γνώση ή κατανόηση των αρχών τους και της φύσης τους. Στα προϊόντα εκφράζεται η γνώση αυτή σαν αντικειµενοποιηµένη γνώση, αλλά τα προϊόντα είναι επίσης εµπορεύµατα. Μόνο σαν εµπορεύµατα µπορούν να υλοποιήσουν τη γενική κοινωνική γνώση στον καπιταλισµό. Τώρα, ο βαθµός στον οποίο «η γενική κοινωνική γνώση έχει γίνει µια άµεση δύναµη παραγωγής», στον ίδιο βαθµό «οι συνθήκες της διαδικασίας της ίδιας της κοινωνικής ζωής έχουν περιέλθει κάτω από τον έλεγχο του γενικού νου», που περιλαµβάνει τις δεδοµένες συνθήκες κάτω από τις οποίες η κοινωνική γνώση έχει υλοποιηθεί σε εµπορεύµατα, δηλαδή τις ειδικά καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις της παραγωγής και της ανταλλαγής. 9 Karl Marx, Grundrisse: Foundations of the Critique of Political Economy, µετάφρ. Martin Nicolaus. New York: Random House, 1973:

12 Antonio Negri Ο Negri θεωρεί ότι αυτός ο «γενικός νους» είναι άµεσα ο κοινωνικός νους της ιδιαίτερης οµάδας της τεχνοκρατίας ή των cyborg παραγωγών. Αλλά ο «γενικός νους» του Negri εµπεριέχει εσωτερικά τον διαχωρισµό των απλών εργαζόµενων ή των άλλων στρωµάτων και µόνο µέσα από αυτό τον εσωτερικό αποκλεισµό µπορεί να κατανοηθεί. Ο «γενικός νους» του Μαρξ είναι ο τρόπος µε τον οποίο λειτουργεί το καπιταλιστικό σύστηµα, αυθόρµητα και χωρίς κανέναν συντονισµό ανάµεσα στους καπιταλιστές, τους παραγωγούς ή τους καταναλωτές σε µια ορισµένη φάση της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάµεων. Με τη σειρά του, το ίδιο το σύστηµα δίνει την αφορµή και τα κίνητρα, καθώς και την υλική βάση για την παραπέρα ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάµεων. Εκεί που ο Μαρξ βλέπει µια ισοδυναµία (µέσω του «εποµένως») ο Negri βλέπει την ανάδυση µιας νέας τάξης που θα ηγηθεί στον κοµµουνιστικό µετασχηµατισµό της κοινωνίας. Ωστόσο, γράφοντας ο Μαρξ για «τον έλεγχο του γενικού νου» είναι φανερό ότι αναφερόταν στο σύνολο των δυνάµεων και των µέσων που κάνουν δυνατή την παραγωγή γενικά, ή την παραγωγή κάτω από τον καπιταλιστικό τρόπο ειδικότερα. Ο γενικός νους είναι αυτό που λέει η λέξη, δεν βρίσκεται ενσαρκωµένος σε µια ιδιαίτερη οµάδα ή τάξη αλλά στο σύνολο των τάξεων, των µέσων παραγωγής και των παραγωγικών δυνάµεων. Μπορεί να ορισθεί µόνο σε σχέση µε το δεδοµένο εµπορευµατικό χαρακτήρα της παραγωγής στον καπιταλισµό, και τις ιδιαίτερες σχέσεις παραγωγής του. Περιλαµβάνει και περιλαµβάνεται σ αυτές και στο σύνολο των δυνάµεων που καθιστούν δυνατή την οικονοµική λειτουργία. 12

13 V. Θα µπορούσαµε να κάνουµε µια πιο λεπτή διάκριση ανάµεσα στον γενικό νου και τον κοινωνικό νου, στο φως των παρατηρήσεων του Ένγκελς. Η αφετηρία της διάκρισης µπορεί ν αναζητηθεί στον ίδιο τον φετιχισµό του εµπορεύµατος: «Με την ανάπτυξη της σχετικής υπεραξίας στον καθεαυτό ειδικό κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, που αναπτύσσει τις κοινωνικές παραγωγικές δυνάµεις της εργασίας, φαίνονται σαν να έχουν µετατοπισθεί από την εργασία στο κεφάλαιο αυτές οι παραγωγικές δυνάµεις και οι κοινωνικές συναρτήσεις στο άµεσο προτσές της εργασίας. Έτσι το κεφάλαιο γίνεται κιόλας ένα πολύ µυστηριώδες ον, γιατί όλες οι κοινωνικές παραγωγικές δυνάµεις της εργασίας φαίνεται να ανήκουν σ αυτό και όχι στην εργασία σαν τέτοια και σαν δυνάµεις που αναφύονται από τους δικούς του κόλπους». 10 Αν οι κοινωνικές παραγωγικές δυνάµεις της εργασίας φαίνεται ν ανήκουν στο κεφάλαιο και να είναι «δυνάµεις που αναφύονται από τους δικούς του κόλπους», τότε δεν υπάρχει και κανένας τρόπος ο κοινωνικός νους να θέσει κάτω από τον έλεγχό του τις συνθήκες της ζωής. Ο φετιχισµός λοιπόν, δεν σηµαίνει µόνο ότι µια σχέση ανθρώπων θεωρείται λαθεµένα σαν σχέση πραγµάτων αλλά αναφέρεται και σε µια έλλειψη κατανόησης της φύσης των παραγωγικών δυνάµεων στην οποία αναφερόταν ο Ένγκελς όπως είδαµε, στη µήτρα από την οποία αναφύονται. Ο Ένγκελς έδωσε µεγάλη σηµασία στον τρόπο µε τον οποίο χρησιµοποιούνται οι κοινωνικές παραγωγικές δυνάµεις. Στον καπιταλισµό, οι παραγωγικές δυνάµεις συχνά καταστρέφονται, δεν χρησιµοποιούνται αποτελεσµατικά, ο τρόπος χρήσης τους δεν ταιριάζει µε τη φύση τους. «Όταν χρησιµοποιήσουµε τις παραγωγικές δυνάµεις, µε σεβασµό στη φύση τους, θα δούµε να αντικαθιστά την κοινωνική αναρχία της παραγωγής µια κοινωνικά σχεδιασµένη ρύθµιση της παραγωγής» γράφει ο Ένγκελς όπως έχουµε δει. Η κοινωνικά σχεδιασµένη ρύθµιση της παραγωγής ασφαλώς πρέπει να γίνει µε τη συνειδητή δράση των άµεσων παραγωγών, αλλά µια τέτοια ρύθµιση θα πρέπει να προκύψει από τον τρόπο χρησιµοποίησης των παραγωγικών δυνάµεων µε σεβασµό στη φύση τους, δηλαδή µε κατανόηση των κοινωνικών νοµοτελειών και µε ορθολογικό τρόπο χρησιµοποίησης τους. Αν, για παράδειγµα, στην ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής σαν κοινωνικής παραγωγής, δεν διαπιστώσουµε µια ορισµένη ανάπτυξη του «κοινωνικού νου» τότε υποχρεωτικά δεν θα έχουµε κατανοήσει τη φύση των παραγωγικών δυνάµεων. Όπως γράφουν οι Μαρξ και Ένγκελς: «Η παραγωγή της ζωής, τόσο του καθενός µέσα στην εργασία όσο και καινούργιας ζωής µέσω της γέννησης απογόνων, εµφανίζεται τώρα σα µια διπλή σχέση: από τη µια µεριά σα φυσική και από την άλλη σαν κοινωνική σχέση. Λέγοντας κοινωνική εννοούµε τη συνεργασία πολλών ατόµων, άσχετο κάτω από ποιες συνθήκες, µε ποιο τρόπο και για ποιο σκοπό. Από δω προκύπτει ότι ένας καθορισµένος τρόπος παραγωγής, ή βιοµηχανικό στάδιο, συνδυάζεται πάντα µ' έναν καθορισµένο τρόπο 10 Κ. Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», τόµος Ι, Σύγχρονη Εποχή, σελ

14 συνεργασίας, ή κοινωνικό στάδιο, και αυτός ο τρόπος συνεργασίας είναι ο ίδιος µια "παραγωγική δύναµη"».». 11 Αν ο τρόπος συνεργασίας είναι κι ο ίδιος µια παραγωγική δύναµη, τότε κι αυτός µε τη σειρά του θα πρέπει να κατανοηθεί και να τεθεί στην υπηρεσία των ανθρώπων αντί να τεθούν οι άνθρωποι στην υπηρεσία ενός δεδοµένου τρόπου συνεργασίας. Ο «κοινωνικός νους» εδώ δεν είναι παρά η γενικευµένη κατανόηση της αναγκαιότητας να γκρεµισθεί ένα σύστηµα, το καπιταλιστικό, και ν αρχίσει να οικοδοµείται ένα άλλο, το σοσιαλιστικό και το κοµµουνιστικό. Μια τεχνολογία κοινωνικής ιδιοποίησης των παραγωγικών δυνάµεων και των προϊόντων, όπως προκύπτει µετά την κρατική ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής, πρέπει να είναι η ίδια αυθόρµητη και αυτοδιατηρούµενη. Για παράδειγµα, οι θεσµοί της εργατικής δηµοκρατίας θα πρέπει να έχουν αναπτυχθεί πάνω σε µια τέτοια υλική βάση που να µην γίνεται δυνατή η γέννηση του γραφειοκρατικού εκφυλισµού που δηµιουργείται από τις ιεραρχίες, την υποκατάσταση του εντολοδόχου µε την αντιπροσώπευση, την έλλειψη λογοδοσίας κλπ. Αυτά είναι φυσικά πολιτικά ζητήµατα της δικτατορίας του προλεταριάτου, αλλά θα πρέπει να προκύψουν σαν φυσική λύση στο πρόβληµα του συντονισµού των οικονοµικών αποφάσεων σε µια σοσιαλιστική κοινωνία. Οι συνθήκες για να προκύψει µια τέτοια λύση είναι ότι η κοινωνική χρήση των παραγωγικών δυνάµεων πρέπει να γίνεται έτσι ώστε να επιτρέπεται η εργατική δηµοκρατία καταρχήν και δεύτερον να είναι η µοναδική αποτελεσµατική λύση. Από τις αναλύσεις του Μαρξ και του Ένγκελς δεν κληρονοµήσαµε, ασφαλώς, ένα χυδαίο οικονοµικό υλισµό του τύπου: Με την άνοδο των παραγωγικών δυνάµεων θα γίνει η µετάβαση σε µια νέα κοινωνία. Από τις αναλύσεις τους αυτό που είναι σαφές δεν είναι µόνο η διαλεκτική σχέση ανάµεσα στις παραγωγικές σχέσεις και τις παραγωγικές δυνάµεις, τη βάση εποικοδόµηµα κλπ, αλλά επίσης και το γεγονός ότι αν ο τρόπος χρήσης των παραγωγικών δυνάµεων γίνει κοινωνική γνώση, τότε θα γίνει επίσης κοινωνική γνώση και ο τρόπος µε τον οποίο οι άµεσοι παραγωγοί θα διευθετήσουν τις υποθέσεις τους. Ορισµένοι, για παράδειγµα, λένε: Πρέπει να τελειώνουµε άµεσα µε τις εµπορευµατικές σχέσεις και το χρήµα στη διάρκεια της µεταβατικής περιόδου, σε παγκόσµια κλίµακα. Αυτό είναι σωστό, αλλά ακριβώς αυτό είναι το ζητούµενο, όχι η άµεση πολιτική. Ορισµένοι άλλοι δίνουν έµφαση στον κεντρικό σχεδιασµό και όχι στην αγορά, στη διάρκεια της µεταβατικής περιόδου. Αλλά ο σχεδιασµός πρέπει να είναι αποτελεσµατικός και να επιτυγχάνει την ισορροπία µαζί µε την ταχεία ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάµεων. Και πάλι αυτό είναι ένα ζητούµενο. Μια τρίτη κατηγορία (αυτή της Περιεκτικής ηµοκρατίας) δίνει έµφαση στον δήµο και στη δηµοτική ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής. Αν αυτό πρόκειται να είναι η συγκεκριµένη έκφραση της συλλογικής, κοινωνικής ιδιοκτησίας των µέσων παραγωγής και των παραγωγικών δυνάµεων, τότε πρέπει να προκύψει σαν τέτοια λύση στα πλαίσια του συνεταιρισµού των άµεσων παραγωγών. Αλλά το ζήτηµα είναι αν η δηµοτική ιδιοκτησία (σε αντίθεση µε την κρατική) µπορεί να οδηγήσει σε µια κοινωνική ιδιοποίηση των παραγωγικών δυνάµεων. Κάτι τέτοιο είναι προφανώς αδύνατο, εκτός αν οι µορφές συνειδητότητας που θ αναπτύξει η Περιεκτική ηµοκρατία είναι τέτοιες που να επιτρέπουν άµεση πρόσβαση από το κοινοτικό στο κοινωνικό. Αλλά κάτι τέτοιο είναι αδύνατο. Ακόµη και χωρίς χρήµα ή εµπορεύµατα η 11 «Γερµανική Ιδεολογία», τόµος Α, σελ

15 Περιεκτική ηµοκρατία δεν έχει την παραµικρή ιδέα για τον τρόπο µε τον οποίο θα λαµβάνονται οι «µακροοικονοµικές» αποφάσεις στα πλαίσια ενός συνασπισµού των κοινοτήτων που µας οδηγεί µε µαθηµατική ακρίβεια στον ανταγωνισµό των κοινοτήτων. 15

16 VI. Το πρωταρχικό στο εργατικό κράτος δεν µπορεί παρά να είναι ο κοινωνικός χαρακτήρας των µέσων παραγωγής και των παραγωγικών δυνάµεων. Αλλά αυτό, όπως είπαµε είναι ένα ζητούµενο που δεν µπορεί να λυθεί στη σφαίρα της ουτοπικής κατασκευής σχηµάτων της µελλοντικής κοινωνίας. Το λάθος που απέφυγαν να κάνουν οι Μαρξ και Ένγκελς το κάνει σήµερα ο Φωτόπουλος µε την Περιεκτική ηµοκρατία ή οι θεωρητικοί της parecon, κλπ. Προγραµµατικά, το εργατικό κράτος δεν µπορεί παρά να στηρίζεται στη δηµοκρατία των άµεσων, συνεταιρισµένων παραγωγών και να διερευνηθεί η φύση των παραγωγικών δυνάµεων στην εποχή του σύγχρονου καπιταλισµού, από την άποψη του τρόπου χρήσης τους προκειµένου να υπάρξει µια κοινωνία στις οποίες ο συντονισµός γίνεται στα πλαίσια των θεσµών των άµεσων, συνεταιρισµένων παραγωγών / καταναλωτών. Κάθε άλλη τοποθέτηση του ζητήµατος ανάγεται στη σφαίρα της ουτοπίας. σοβιέτ στη Ρωσία το 1905: Όπως έγραψε ο Λένιν για τα πρώτα «Τα όργανα αυτά δηµιουργούνταν αποκλειστικά από τα επαναστατηµένα στρώµατα του πληθυσµού, δηµιουργούνταν έξω από κάθε λογής νόµους και κανόνες, ολοκληρωτικά µε επαναστατικό τρόπο, σαν προϊόν της πηγαίας λαϊκής δηµιουργικότητας, σαν εκδήλωση αυτενέργειας του λαού που λυτρώθηκε ή λυτρώνεται από τα παλιά αστυνοµικά δεσµά. Τέλος, αυτά ήταν ακριβώς όργανα εξουσίας, παρ' όλο τον εµβρυώδη, αυθόρµητο, αδιαµόρφωτο και ασαφή χαρακτήρα της σύνθεσης και της λειτουργίας τους». 12 εν είναι δυνατόν, εκτός αν καταφύγουµε στη σφαίρα του ουτοπισµού µαζί µε την Parecon, την περιεκτική δηµοκρατία κλπ, να πιστεύουµε ότι η εργατική δηµοκρατία δεν µπορεί να παράγει µορφές συντονισµού της παραγωγής πέρα από εκείνες της αγοράς αλλά και του γραφειοκρατικού σχεδιασµού. Τέτοιες µορφές απαιτούν τυπικά την κρατική ιδιοκτησία, αλλά στην ουσία απαιτούν την κοινωνική ιδιοκτησία των παραγωγικών δυνάµεων (και ασφαλώς των παραγωγικών µέσων). Ο 12 Λένιν, Άπαντα, Σύγχρονη Εποχή, τόµος 12, σελ

17 Ένγκελς µας επαναφέρει σ έναν τρόπο σκέψης που, όπως και του Μαρξ, χαρακτηριστικό του είναι η άµεση δηµοκρατία των παραγωγών και ασφαλώς η αντίθεση µε το µοντέλο του γραφειοκρατικού σχεδιασµού. Οι τεχνικοί τρόποι της υλοποίησης της άµεσης δηµοκρατίας των παραγωγών είναι ένα ζήτηµα του οποίου η λύση πρέπει να προκύψει από την ταξική πάλη, όπως προέκυψαν πχ τα σοβιέτ. Ο Μαρξ επέµεινε ότι δεν είναι δυνατό «να επαναστατικοποιήσουµε τις υπαρκτές σχέσεις παραγωγής και τις αντίστοιχές τους σχέσεις διανοµής µεταβάλλοντας το όργανο κυκλοφορίας» 13, δηλαδή το χρήµα, έστω και αν αυτό είναι το «εργασιακό χρήµα» του σοσιαλισµού. Η διαπάλη του µε τον Προυντόν πάνω στο ζήτηµα αυτό (γνωστό και από την «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας») είναι τόσο σηµαντική που το ζήτηµα του χρήµατος πραγµατεύεται στα Grundrisse σαν β (η α είναι η «παραγωγή γενικά»). Σε κατάσταση ισορροπίας της προσφοράς και της ζήτησης, «είναι ολότελα γελοίο να τηρεί κανείς το πρόσχηµα ότι τάχα πρόκειται να ερευνηθούν οι πραγµατικές χρηµατικές σχέσεις». 14 Η έµφαση έπρεπε να είναι στις πραγµατικές, κοινωνικές σχέσεις της παραγωγής, τον πραγµατικό τρόπο µε τον οποίο πχ λειτουργεί το εργοστάσιο της µηχανικής παραγωγής ή τη µανουφακτούρα και επιβάλλει, δηλαδή παράγει και αναπαράγει τον καταµερισµό της εργασίας όσο και τον καταµερισµό ή διαµελισµό του ανθρώπου. 15 εν πρέπει να ξεχνάµε επίσης ότι τα παραγωγικά µέσα αναπτύσσονται, και µαζί τους αναπτύσσονται οι παραγωγικές δυνάµεις στο ειδικά καπιταλιστικό σύστηµα παραγωγής. Όπως αντιγράφει ο Μαρξ από τον Ure: «[Τ]ο κεφάλαιο υποχρεώνοντας την επιστήµη να µπει στην υπηρεσία [του], εξαναγκάζει πάντα το ατίθασο χέρι της εργασίας να πειθαρχήσει». 16 Ταυτόχρονα ο Μαρξ δείχνει ότι δεν έχει σηµασία να κατηγορεί κανείς τις µηχανές αλλά τον καπιταλιστικό τρόπο µε τον οποίο χρησιµοποιούνται. Αλλά είναι εξίσου σωστός ότι οι µηχανές και οι τεχνικές ανακαλύψεις έχουν γίνει στα πλαίσια της καπιταλιστικής παραγωγής κι όχι έξω απ αυτήν, εποµένως φέρουν την ταξική της σφραγίδα. Τέτοια είναι, ωστόσο, η φύση της τεχνολογικής προόδου γενικά. Το πραγµατικό ζήτηµα είναι η τεχνολογική πρόοδος να τεθεί στην υπηρεσία του ανθρώπου, πράγµα που δεν µπορεί να γίνει αν δεν κοινωνικοποιηθούν οι ίδιες οι παραγωγικές δυνάµεις, αν δεν γίνουν τµήµα του κοινωνικού νου. Τι χρειάζεται για να γίνει αυτό; Χρειάζεται η ανθρωπότητα συνολικά, και η εργατική τάξη ειδικότερα, να µάθουν να χειρίζονται την αυτοµατοποιηµένη παραγωγή όπως έχουν µάθει να χρησιµοποιούν τη γλώσσα και να συνεννοούνται χωρίς να υπάρχουν ιδιαίτερα προβλήµατα στην επικοινωνία. Αυτό µπορεί να γίνει µόνο σε κοινωνικά πλαίσια, και τα κοινωνικά πλαίσια που έχει η εργατική τάξη στη διάθεσή της δεν είναι παρά εκείνα της παραγωγής στον καπιταλισµό. 13 Grundrisse, A, Στοχαστής, σελ Grundrisse, A, Στοχαστής, σελ Ο Μαρξ επίσης διαπιστώνει ότι «όλες οι αντιφάσεις του χρηµατικού συστήµατος και της ανταλλαγής προϊόντων κάτω από το χρηµατικό σύστηµα είναι η ανάπτυξη της σχέσης των προϊόντων σαν ανταλλακτικών αξιών, του προσδιορισµού τους σαν ανταλλακτικής αξίας, ή αξίας απλά και µόνο» (σελ. 105). Αυτό δίνει τέλος σε ορισµένες απόψεις που θέλουν να διερευνήσουν την καπιταλιστική παραγωγή όχι απλά σαν εµπορευµατική, αλλά ειδικά σαν χρηµατική µορφή. Βλ. επίσης Grundrisse, A, σελ. 137 και Βλ. σχετικά Κεφάλαιο, τόµος Ι, σελ Κεφάλαιο, τόµος Ι, σελ

18 Το βασικό λάθος του Negri είναι ότι για να µάθει κανείς αυτή τη δεξιότητα δεν είναι ανάγκη να είναι µέρος µιας τεχνοκρατικής ελίτ, αν και στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής είναι αυτή η ελίτ που διεξάγει µεγάλο µέρος της αυτοµατοποιηµένης παραγωγής. Ούτε αποτελεί µέρος του επιχειρήµατος η ένσταση του Caffentzis ότι ο Negri έχει υπόψη του µια ειδικά ευρωπαϊκή γεωγραφία των πραγµάτων. Αν και ο καπιταλισµός χρησιµοποιεί την τεχνοκρατική ελίτ, δεν είναι ανάγκη η εκµάθηση της διαχείρισης της αυτοµατοποιηµένης παραγωγής να γίνεται µόνο από την ελίτ αυτή, και στην πραγµατικότητα δεν γίνεται απ αυτήν αλλά το κεφάλαιο. Το επιχείρηµα του Negri µοιάζει µε το επιχείρηµα ότι δεν µπορούµε να µάθουµε να µιλάµε επειδή στον καπιταλισµό η ελίτ των γλωσσολόγων και των καθηγητών της φιλολογίας έχει µια ιδιαίτερη λειτουργία. Η ειδική λειτουργία της ελίτ δεν έχει καµιά σχέση µε την κοινωνικοποίηση της διαχείρισης των τεχνολογικών επιτευγµάτων. Αυτό αφήνει ανοιχτό το ερώτηµα της παραγωγής τους κάτω από τις νέες, αλλαγµένες κοινωνικές συνθήκες, αλλά το ζήτηµα αυτό ανάγεται στην παραγωγή γενικά κάτω από τις νέες συνθήκες. 18

19 VII. Εδώ βρίσκεται σαν κρίσιµη η διαφορά ανάµεσα στα µέσα παραγωγής και τις παραγωγικές δυνάµεις, όπως έχει αναλύσει το σχετικό ζήτηµα ο Ένγκελς. Κι εδώ βρίσκεται η θέση Χ του Μαρξ για τον Φόϋερµπαχ: «Η άποψη του καινούργιου υλισµού είναι η ανθρώπινη κοινωνία ή η κοινωνικοποιηµένη ανθρωπότητα», δηλαδή α) η απαρχή της πραγµατικής ιστορίας της ανθρωπότητας και β) η νέα έννοια της ανθρωπότητας σαν κοινωνικοποιηµένης και εποµένως σαν διαλεκτικής επανασύνδεσης του µέρους και του Όλου. Σε τι αφορά η διάκριση ανάµεσα στα µέσα και τις δυνάµεις παραγωγής σε τελική ανάλυση; Αφορά τον βαθµό στον οποίο η χρήση και η διαχείρισή τους έχει γίνει µια συλλογική υπόθεση µε τον ίδιο τρόπο που αναφερόµαστε στη γλώσσα σαν ένα κοινωνικό κεκτηµένο. Φυσικά, η διάκριση ανάµεσα στην τυπική και ουσιαστική µορφή της κρατικής ιδιοκτησίας είναι αρκατά γνωστή στους µαρξιστές. Για παράδειγµα: «Ο Ένγκελς είχε υπογραµµίσει αυτό το γεγονός όταν έλεγε πως η κρατική ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής δεν είναι παρά ένα τυπικό µέσον για τη λύση της αντίθεσης ανάµεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάµεων και τον ιδιωτικό χαρακτήρα της οικειοποίησης. Η κρατική ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής, κι όταν ακόµη το Κράτος είναι Κράτος της δικτατορίας του προλεταριάτου, δεν σηµαίνει πραγµατική κοινωνικοποίηση γιατί η κρατική ιδιοκτησία είναι νοµική σχέση. εν είναι ο ίδιος ο µετασχηµατισµός του συνόλου των παραγωγικών σχέσεων». 17 Αλλά εδώ φαίνεται ταυτόχρονα και η σύγχυση που επικρατεί σχετικά µε το τυπικό µέσον όπως αντιδιαστέλλεται από το ουσιαστικό. εν µπορεί να υπάρχει καµιά «πραγµατική κοινωνικοποίηση» παρά µόνο κοινωνικοποίηση ή να µην υπάρχει καθόλου. Επίσης ο Ένγκελς καθόλου δεν έχει ανάγει την ανάλυσή του σε τόσο απλούς και ξεκάθαρους όρους όπως η τυπική και ουσιαστική µορφή ή η νοµική σχέση και η πραγµατική σχέση. Ο Ένγκελς δεν αρκέστηκε µόνο στο να υπογραµµίσει τη γνωστή «αντίθεση ανάµεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάµεων και τον ιδιωτικό χαρακτήρα της οικειοποίησης». Ο Ένγκελς, στην πραγµατικότητα, µίλησε για ιδιωτικό χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάµεων, µέσα στα ειδικά κοινωνικά πλαίσια του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Ασφαλώς, ο ιδιωτικός χαρακτήρα της οικειοποίησης είναι χαρακτηριστικό του καπιταλισµού, αλλά η κοινωνική ιδιοποίηση των παραγωγικών δυνάµεων δεν εξαντλείται καν στην κοινωνική κατοχή ή ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής όπως την εννοεί ο Μπετελέµ και άλλοι, δηλαδή στην ενεργητική συµµετοχή των µαζών και την εργατική δηµοκρατία. Η µετατροπή του ιδιωτικού χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάµεων σε κοινωνικό, προϋποθέτει µια πραγµατική εξοικείωση µε τη φύση των παραγωγικών δυνάµεων, που δεν εξαντλείται ούτε στην κρατική ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής, ούτε στην κοινωνική κατοχή των µέσων 17 Σ. Μπετελέµ, «Πολιτιστική επανάσταση και βιοµηχανική οργάνωση στην Κίνα», Αθήνα 1975, εκδ. Γη, σελ

20 παραγωγής ούτε και στην πραγµατική κοινωνικοποίηση των µέσων παραγωγής, αλλά και ούτε στην κοινωνική κατοχή των παραγωγικών δυνάµεων: Προϋποθέτει µια τέτοια κοινωνικοποίηση των παραγωγικών δυνάµεων ώστε να έχει αναχθεί η ιδιοποίησή τους, και όχι απλά η κατοχή τους, στο επίπεδο του κοινωνικού νου. Στα Grundrisse, o Μαρξ γράφει ότι ο συνεταιρισµός των παραγωγών στον σοσιαλισµό «δεν είναι κάτι αυθαίρετο: προϋποθέτει την ανάπτυξη υλικών και πνευµατικών όρων». 18 εν επεκτείνει την ανάλυσή του περισσότερο αλλά είναι φανερό ότι µια διαλεκτική της ανάπτυξης της τεχνολογίας και των πνευµατικών όρων της κοινωνικής παραγωγής, θα µπορούσε να είναι η φυσιολογική επέκταση της ανάλυσης αυτής. Αυτός ο συνεταιρισµός δεν είναι παρά η «ελεύθερη ανταλλαγή ατόµων συνεταιρισµένων πάνω στη βάση της κοινής ιδιοποίησης και του κοινού ελέγχου των µέσων παραγωγής» και βρίσκεται εποµένως σε αντιδιαστολή τόσο µε την ιδιωτική ανταλλαγή όσο και µε τη «διανοµή που βασίζεται σε ιεραρχία ή υποταγή (φυσική ή πολιτική)». Παραβλέποντας τον σκοπό των Grundrisse, ο Negri έχει γράψει ότι απουσιάζει απ αυτά (ειδικά, θα συµπληρώναµε, από το παραπάνω απόσπασµα) η αντίληψη του κεντρικού σχεδιασµού σε αντίθεση µε την «ελεύθερη ανταλλαγή». Ο Ένγκελς αναφέρθηκε, όπως είδαµε, στη «κοινωνικά σχεδιασµένη ρύθµιση της παραγωγής, σύµφωνα µε τις ανάγκες τόσο της κοινότητας, όσο και του ατόµου». Το σχέδιο και η ρύθµιση, χρησιµοποιούνται ελεύθερα από τον Μαρξ και τον Ένγκελς και σχεδόν ισοδύναµα για να υποδηλώσουν ότι η πολιτική κυριαρχία και η πνευµατική διεύθυνση δεν αποτελούν πια προνόµιο µιας ορισµένης τάξης, αλλά κοινωνικοποιούνται, σαν αποτέλεσµα φυσικά της κρατικής και κοινωνικής κατοχής των µέσων παραγωγής. Η αλυσίδα αυτή των συλλογισµών δεν ανταποκρίνεται στην αλυσίδα των πρακτικών εµπειριών της προλεταριακής επανάστασης στον 20 ο αιώνα, αλλά θέτει ένα προγραµµατικό πλαίσιο και τις κατευθυντήριες γραµµές για την οικοδόµηση της νέας κοινωνίας. Ο όρος ρύθµιση και ο όρος σχέδιο δεν είναι, στο φως των πρακτικών εµπειριών, ισοδύναµοι. Σχέδιο σηµαίνει συστηµατική διαβούλευση κάθετα και οριζόντια, συντονισµό των αποφάσεων, εξεύρεση οικονοµικής ισορροπίας µε βάση τα διαθέσιµα µέσα, απαιτεί τεχνικές γνώσεις και γνώσεις της τεχνολογίας της παραγωγής σε κλαδικό, τοπικό, επιχειρησιακό και εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο. Ρύθµιση σηµαίνει ότι ο βασικός µηχανισµός υπάρχει και απλώς συντονίζεται από την κοινωνία για να επιτευχθούν οι στόχοι της. Το σχέδιο αποτελεί φυσικά µια κατεξοχήν πολιτική διαδικασία: Χωρίς την εργατική δηµοκρατία κανένας σχεδιασµός δεν µπορεί να είναι αποτελεσµατικός και να αντιτίθεται στον νόµο της αξίας. Αλλά για να είναι αποτελεσµατική η εργατική δηµοκρατία το σχέδιο πρέπει ήδη να έχει τα χαρακτηριστικά της ρύθµισης παρά της συστηµατικής καταγραφής και της χρονοβόρας διαβούλευσης. Το σχέδιο µ άλλα λόγια πρέπει να οικοδοµεί εκείνες τις υλικές προϋποθέσεις που είναι αναγκαίες για τη κοινωνική ρύθµιση της οικονοµίας 18 Grundrisse, τόµος Α, σελ

21 στη βάση της ελεύθερης ανταλλαγής, όπως αντιδιαστέλλεται τόσο από την ιεραρχική όσο και από την ιδιωτική ανταλλαγή, όπως εξαιρετικά έθεσε το θέµα ο Μαρξ στα Grundrisse. Αυτονόητο είναι, εποµένως, ότι ρύθµιση στη βάση του χρήµατος οποιασδήποτε µορφής (συµπεριλαµβανοµένου και του εργασιακού χρήµατος) δεν µπορεί να πραγµατοποιηθεί. Η διαλεκτική του σχεδίου πρέπει να είναι τέτοια ώστε να οδηγεί στην ίδια την κατάργησή του στα πλαίσια της ρύθµισης της οικονοµίας. Το ζητούµενο δεν είναι, εποµένως, ένα σχέδιο που γίνεται ολοένα και περισσότερο πολύπλοκο από την άποψη της κοινωνικής λογιστικής, αλλά ένα σχέδιο που δίνει τη θέση του στη ρύθµιση σαν θεσµού όµοιο στα βασικά του χαρακτηριστικά µε την προφορική ή τη γραπτή επικοινωνία και τις άλλες κοινές ανθρώπινες δεξιότητες. Φυσικά, οι αντιφάσεις και οι αντιθέσεις µιας τέτοιας διαλεκτικής είναι κολοσσιαίες. Από την ιστορική εµπειρία της ρώσικης και της κινέζικης επανάστασης, αυτό είναι κάτι που γνωρίζουµε πολύ καλά. Πρέπει, εποµένως, να αφεθεί στα χέρια των ίδιων των άµεσων παραγωγών. Στη διάρκεια της µεταβατικής περιόδου, πρακτικά δεν µπορεί να γίνει τίποτε άλλο παρά να λειτουργήσει η εργατική δηµοκρατία και να περιορισθεί η γραφειοκρατικοποίηση στο βαθµό που είναι εφικτό. Αυτό σηµαίνει ότι η δικτατορία του προλεταριάτου είναι ένα προτσές κι ότι η επανάσταση είναι διαρκής από την άποψη των στόχων και των καθηκόντων του οικονοµικού σχεδιασµού. Η διαρκής επανάσταση ενάντια στις γραφειοκρατικές στρεβλώσεις δεν µπορεί να υποκατασταθεί µε άλλα µέσα, κι αποτελεί τον µοναδικό τρόπο που γνωρίζουµε ώστε η εργατική τάξη να µετασχηµατίσει ολοκληρωτικά την κοινωνία στην κατεύθυνση της συνειδητής ρύθµισης από την κοινωνία στο σύνολό της. Το θεµελιώδες ζήτηµα ανάγεται, εποµένως, σε ζήτηµα του πολιτικού ελέγχου που πρέπει να έχει στα χέρια της η εργατική τάξη. Πρακτικά, αυτό σηµαίνει ότι οι άνθρωποι δεν θέλουν να εξουσιάζονται αλλά να ασκούν συνειδητό έλεγχο πάνω στις δυνάµεις της κοινωνίας τους. Αν η διαρκής επανάσταση ενάντια στις γραφειοκρατικές στρεβλώσεις, και ο πολιτικός έλεγχος της εργατικής δηµοκρατίας είναι ασύµβατα µε την ανθρώπινη φύση, λόγω της κόπωσης που ενδεχόµενα δηµιουργεί η διαρκής φύση του προτσές της εργατικής δηµοκρατίας, τότε η υπόθεση της νέας κοινωνίας είναι καταδικασµένη να µένει πάντα στα σκαριά, περνώντας από διαφορετικές µεταβατικές περιόδους που δεν ολοκληρώνονται ποτέ. Φυσικά, η ανθρώπινη ιστορία δεν µπορεί να περάσει από αναρίθµητες παλινορθώσεις και γραφειοκρατικές στρεβλώσεις προτού οι άνθρωποι πάρουν τις υποθέσεις τους στα χέρια τους. Η κόπωση της διαρκούς επανάστασης µπορεί να υφίσταται, αλλά υφίσταται και η κόπωση από την κυριαρχία του καπιταλισµού, και η καταστροφή της ανθρωπότητας ως τέτοιας, δηλαδή η καταστροφή της ανθρώπινης ουσίας. Η κόπωση αυτή καταγράφεται στη συλλογική µνήµη της ανθρωπότητας γενικά, και του επαναστατικού υποκειµένου ειδικότερα. Η µνήµη έρχεται, φυσικά, παρέα µε τη λήθη τέτοια είναι η διαλεκτική φύση του προτσές. Αυτό το προτσές δεν είναι ανεξάρτητο, αλλά αντίθετα βρίσκεται σε στενή αλληλεξάρτηση µε το προτσές του καπιταλισµού. 21

22 VIII. Αρκετοί συγγραφείς έχουν γράψει πάνω στο «µαρξικό κεκτηµένο» στην εποχή µας, κάτω από το φως των ιστορικών εµπειριών των επαναστάσεων του 20 ου αιώνα και έχουν αναφερθεί στις αντιφάσεις του «πρώϊµου σοσιαλισµού». 19 Γράφουν πχ: «Νοµοτελής και εκ των ων ουκ άνευ όρος της πορείας της ανθρωπότητας προς τον κοµµουνισµό, είναι η συνειδητή εµπλοκή του υποκειµένου στην προώθηση των επαναστατικών µετασχηµατισµών, σε βαθµό ευθέως ανάλογο του εύρους και του βάθους αυτών των µετασχηµατισµών. Εξ ου και η ζωτική σηµασία της θεµελιώδους ανάπτυξης της επαναστατικής θεωρίας και µεθοδολογίας, µέσω της διαλεκτικής άρσης του κεκτηµένου του κλασικού µαρξισµού (βλ. Βαζιούλιν, 2004) για να συγκροτηθεί αυτό το υποκείµενο ως τάξη δι εαυτήν». Ο όρος «συνειδητή εµπλοκή του υποκειµένου» δεν έχει ειδικό περιεχόµενο. Αν πραγµατικά µια τάξη είναι υποκείµενο τότε δεν µπορεί παρά να παρεµβαίνει συνειδητά. Αν πάλι εµφανίζει στον τοµέα αυτό µια ορισµένη ανωριµότητα, δεν είναι η ανάπτυξη της επαναστατικής θεωρίας που θα τη βοηθήσει, και µάλιστα «µέσω της διαλεκτικής άρσης του κεκτηµένου του κλασικού µαρξισµού», αλλά η λειτουργία του υποκειµένου ως τέτοιου, στη διάρκεια της µεταβατικής περιόδου. Η µεταβατική περίοδος είναι η εποχή της διαλεκτικής κίνησης από το Συγκεκριµένο στο Αφηρηµένο, του εµπλουτισµού της θεωρίας µέσα από την πραχτική δράση του υποκειµένου στο πλαίσιο του συνεταιρισµού των άµεσων παραγωγών. Από τις µεταβολές στον χαρακτήρα της εργασίας είναι που θα πρέπει ν αντληθεί η θεωρητική βάση για µια νέα επεξεργασία της επαναστατικής στρατηγικής. Κάθε επαναστατική στρατηγική θα είναι, παρόλα αυτά, άχρηστη αν δεν συνδέεται µε την υποβάθµιση του ρόλου του εργάτη στην παραγωγή και την αναβάθµιση του ρόλου του ρυθµιστή. Σ αυτή την τάση της σύγχρονης καπιταλιστικής παραγωγής είναι που θα πρέπει ν αναζητηθεί το κλειδί τόσο για την γενικευµένη αµφισβήτηση της εργασίας όσο και τις προοπτικές του επαναστατικού κινήµατος. Αλλά αυτή είναι µόνο η µια πλευρά του ζητήµατος, εκείνη που αφορά τις «αντικειµενικές» συνθήκες, αν και είναι µέσα στα πλαίσιά τους που διαµορφώνεται το επαναστατικό υποκείµενο, 19. Πατέλης, «ιδάγµατα της ιστορίας. Οκτωβριανή επανάσταση: οι αντιφάσεις του πρώιµου σοσιαλισµού και οι προοπτικές της ανθρωπότητας», Σύγχρονη Εκπαίδευση, αρ. 151, 2007, σελ

23 η εργατική τάξη. Η άλλη πλευρά του ζητήµατος είναι ακριβώς η διαµόρφωση του επαναστατικού υποκειµένου. Ο Negri και άλλοι έχουν δώσει µεγάλη έµφαση στις νέες µορφές εργασίας που αναπτύσσονται στα πλαίσια του καπιταλισµού, και δίνουν υπέρµετρη βαρύτητα στην αυτοµατοποίηση. Βλέπουν να προέρχεται κατευθείαν από τις νέες µορφές εργασίας ένα νέο επαναστατικό υποκείµενο ή να διαµορφώνονται οι υλικές προϋποθέσεις του κοµµουνισµού. Ως ένα βαθµό και τα δυο είναι σωστά αλλά α) ποτέ το «νέο» δεν διαµορφώνεται στο κενό αλλά προέρχεται από το παλιό και φέρει τα διακριτικά του γνωρίσµατα ενώ β) η αυτοµατοποίηση, αναπτυγµένη στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής είναι µια ιεραρχικά δοµηµένη αυτοµατοποίηση, που αποτελεί µεν µια προϋπόθεση του κοµµουνισµού, αλλά ούτε αποτελεί την µοναδική προϋπόθεση ούτε και γνωρίζουµε πως θα εξελιχθεί κάτω από την κυριαρχία του κέρδους. ηλαδή, η τεχνολογία όπως έχει αναπτυχθεί από τον καπιταλισµό, είναι µια υλική βάση του κοµµουνισµού αλλά αυτό δεν σηµαίνει ότι είναι απευθείας και άµεσα ένα εργαλείο που µπορεί να χρησιµοποιήσει η εργατική τάξη χωρίς να έχουν κοινωνικοποιηθεί οι παραγωγικές δυνάµεις αυτών των εργαλείων, χωρίς να έχει γίνει κατανοητή η ανάπτυξη νέων «εργαλείων» µε συνειδητό τρόπο. Ορισµένοι, για παράδειγµα φαντάζονται ότι η παραγωγή αυτοµάτων από αυτόµατα (µε ελάχιστη παρέµβαση για τον αναπροσανατολισµό της παραγωγής) µπορεί να είναι η υλική βάση του κοµµουνισµού. Αλλά κι εδώ η συνειδητή παρέµβαση της κοινωνίας είναι απαραίτητη εφόσον αυτή η παραγωγή αυτοµάτων από αυτόµατα δεν λύνει το πρόβληµα της αναγκαιότητας της συνεχούς τεχνολογικής προόδου και της επαναστατικοποίησης των τεχνικών. Άλλοι πάλι λένε ότι στον καπιταλισµό η πλήρης αυτοµατοποίηση της παραγωγής είναι αδύνατη γιατί αν δεν αναλώνεται µεταβλητό κεφάλαιο και εργατική δύναµη τότε δεν µπορεί να υπάρχει υπεραξία και κέρδος. 20 Αλλά σε µια τέτοια περίπτωση ο χαρακτήρας της εργατικής δύναµης πρέπει να είναι διαφορετικός και ν αφορά όχι απλά στη ρύθµιση αλλά στη γενίκευση της έρευνας για νέες τεχνικές της παραγωγής. Αυτό φυσικά βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση µε τον χαρακτήρα της εργασίας ως µισθωτής εργασίας και φανερώνει την αξεδιάλυτη αντίφαση του καπιταλισµού. Φυσικά, ο Negri µπορεί να φαντασιώνεται ελεύθερα τους cyborg παραγωγούς ως «υβρίδια µηχανής και οργανισµού» αλλά αυτά δεν ανήκουν στη σφαίρα του πραγµατικού κινήµατος ή του ουτοπικού σοσιαλισµού, αλλά της επιστηµονικής φαντασίας. Πιστεύουµε ότι έχει κεντρική σηµασία η θέση του Ένγκελς σχετικά µε την κοινωνικό χαρακτήρα της ιδιοποίησης των παραγωγικών δυνάµεων στον κοµµουνισµό, όπως προβάλλει από το εργατικό κράτος. Ορισµένοι βλέπουν τη θεµελιώδη αντίφαση του σοσιαλισµού ως αντίφαση ανάµεσα στην τυπική και πραγµατική κοινωνικοποίηση των µέσων παραγωγής ή ανάµεσα στην κρατική και κοινωνική τους ιδιοκτησία. Αλλά αποτυγχάνουν να κατανοήσουν ότι η αντίφαση ανάµεσα στο τυπικό και το πραγµατικό, απορρέει από το καθήκον να «χρησιµοποιήσουµε τις σύγχρονες παραγωγικές δυνάµεις, µε σεβασµό στη φύση τους», όπως έγραφε ο Ένγκελς. Αυτό είναι εν µέρει τεχνικό και εν µέρει πολιτικό 20 Γ. Κακαρίνος, «Κοµµουνιστική στρατηγική και Λογική της Ιστορίας», Ριζοσπάστης, 11/2/

24 ζήτηµα. Γενικά υπάρχει, πρώτον, µια αδυναµία να γίνει κατανοητό ότι δεν µπορεί παρά να υπάρχει µόνον πραγµατική κοινωνικοποίηση των µέσων παραγωγής και των παραγωγικών δυνάµεων. εύτερον, η κοινωνικοποίηση αυτή δεν µπορεί παρά να επιτευχθεί πραχτικά στη βάση του ελεύθερου συνεταιρισµού των άµεσων παραγωγών και της συνειδητής ρύθµισης της οικονοµίας τους. Στον τοµέα αυτό, ο σχεδιασµός έχει νόηµα µόνο στο βαθµό που θέτει τις προϋποθέσεις της κατάργησής του και της µετατροπής του σε ρυθµιστική λειτουργία. 24