ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΜΣ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΜΠΑΝΤΖΟΥ ΜΑΡΙΑ (ΑΜ. 145/200918)

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΜΣ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Θεσμικό πλαίσιο, προστασία και διαχείριση υγροτόπων. Εφαρμογή στο Δέλτα Αξιού Αλιάκμονα Λουδία. ΜΠΑΝΤΖΟΥ ΜΑΡΙΑ (ΑΜ. 145/200918) ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Ν.Σ. ΜΑΡΓΑΡΗΣ Μυτιλήνη Οκτώβριος 2010

2 «Φύσις αρχή πάντων» ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 2

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον κ. Αντώνη Σηφάκη Καθηγητή του τμήματος Περιβάλλοντος για τη συνεχή βοήθεια, συμπαράσταση και χρήσιμες συμβουλές που μου προσέφερε καθ όλη τη διάρκεια ολοκλήρωσης της παρούσας διατριβής. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Κλαπάνη Έφη, την κ. Κατράνα Εύα και την κ. Βαρελτζίδου Στέλλα για τις πληροφορίες που μου παρείχαν. Πραγματικά η βοήθειά τους ήταν πολύτιμη. Δεν θα μπορούσα φυσικά να μην ευχαριστήσω τους γονείς μου Βασίλη, Βασιλική, την αδερφή μου Μυρσίνη και τον Γιώργο, που ήταν πάντα δίπλα μου και με στήριζαν. 3

4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΧΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΟΜΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΩΝ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΩΝ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΠΟΥ ΑΠΕΙΛΟΥΝ ΤΟΥΣ ΥΓΡΟΤΟΠΟΥΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΑΒΙΟΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΙΖΗΜΑΤΟΣ ΒΑΡΕΩΝ ΜΕΤΑΛΛΩΝ ΒΙΟΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΧΛΩΡΙΔΑ ΠΑΝΙΔΑ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ ΑΛΙΕΙΑ ΜΥΔΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΛΑΤΙΟΥ

5 4.5.6 ΚΥΝΗΓΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΙΤΙΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΓΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΕΘΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΓΕΝΙΚΑ ΕΙΔΙΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΦΟΡΕΑΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΟ ΔΕΛΤΑ ΑΞΙΟΥ( ) Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΕΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΕΜΜΕΣΕΣ ΑΠΕΙΛΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

6 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 4.1: Ενδιαιτήματα και χρήση γης στον Αξιό Ποταμό και στο Δέλτα Αξιού, Λουδία, Αλιάκμονα Πίνακας 4.2: Ετήσια παροχή υδάτων Πίνακας 4.3: Απαρίθμηση καθεστώτων παρουσίας Πίνακας 5.1: Ανάλυση του Τεχνικού Δελτίου ανά υποέργο Πίνακας 5.2: Εγκριθέντα Υποέργα

7 ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Διάγραμμα 1.1: Οι Σημαντικότερες Λειτουργίες και Αξίες των Υγροτόπων Εικόνα 4.1: Οικοτουριστικός Χάρτης Δέλτα Αξιού Εικόνα 4.2: Σαλικόρνια (Salicornia europea) Εικόνα 4.3: Βίδρα (Lutra lutra) Εικόνα 4.4: Oνυχοχελώνα (Testudo hermanni), Δενδροβάτραχος (Hyla arborea) Εικόνα 4.5: Αργυροπελεκάνος (Pelecanus crispus), Στρειδοφάγος (Haematopus ostralegus) Εικόνα 4.6: Χερσαίες εγκαταστάσεις οστρακοκαλλιεργειών στις εκβολές του Λουδία Εικόνα 4.7: Μπάζα στις εκβολές του Αξιού Εικόνα 4.8: Παράνομη διάθεση λυμάτων στις εκβολές του Αξιού Εικόνα 5.1: Ζώνες προστασίας Εθνικού Πάρκου Εικόνα 5.2: Περιοχή ευθύνης φορέα διαχείρισης Εικόνα 6.1: Χάρτης της προστατευόμενης περιοχής Δέλτα Αξιού -Λουδία Αλιάκμονα Εικόνα 6.2: Αλυκές Κίτρους

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΣΤΟΧΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Οι υγρότοποι αποτελούν μοναδικά οικοσυστήματα και είναι πολύτιμοι, καθώς προσφέρουν πολλαπλά οφέλη. Από τις πιο σημαντικές τους περιβαλλοντικές λειτουργίες είναι ο ρόλος τους στον κύκλο του νερού μέσω του εμπλουτισμού του υδροφόρου ορίζοντα και του μετριασμού του θρεπτικού και ρυπαντικού φορτίου με αποτέλεσμα τη βελτίωση της ποιότητας των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων. Παράλληλα, συμβάλλουν στην προστασία από πλημμύρες. Εξίσου ουσιαστικός είναι ο ρόλος των υγροτόπων ως βιοτόπων ειδών άγριας πανίδας και χλωρίδας. Η βιοποικιλότητα που υποστηρίζουν είναι όχι μόνο μεγάλη σε αριθμούς, αλλά και σε σημαντικότητα σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Ιδιαίτερη είναι η σημασία τους για τα είδη της ορνιθοπανίδας, καθώς αποτελούν σταθμούς ξεκούρασης, καταφυγίου και τροφής, τόπους διαχείμασης και αναπαραγωγής. Η αξία τους ωστόσο ενέχει και κοινωνικοοικονομική διάσταση καθώς οι υγρότοποι σχετίζονται άμεσα με ανθρώπινες δραστηριότητες όπως είναι η γεωργία και η αλιεία αλλά και ο οικοτουρισμός, καθώς η αισθητική τους αξία είναι υψηλή (WWF Ελλάς et. al., 2009). Ένας από τους σημαντικότερους υγροτόπους στην Ελλάδα είναι η περιοχή που περιλαμβάνει τις εκβολές των ποταμών Αξιός, Λουδίας, Αλιάκμονας και Γαλλικός, καθώς και τις λιμνοθάλασσες Καλοχωρίου και Αλυκών Κίτρους, το υγροτοπικό αυτό σύστημα έχει χαρακτηριστεί ως Εθνικό Πάρκο (ΦΕΚ 1289, της 28ης Δεκεμβρίου), επίσης προστατεύεται από τη συνθήκη Ραμσάρ και τη συνθήκη της Βέρνης, ενώ μια μεγάλη περιοχή του έχει ενταχθεί στο ευρωπαϊκό δίκτυο Natura Ως περιοχή ειδικής προστασίας, χαρακτηρίστηκε σύμφωνα με το άρθρο 4 της οδηγίας 79/409/ΕΟΚ και εντάχθηκε στο κοινοτικό δίκτυο περιοχών, οι οποίες προβλέπονται από την 92/43/ΕΟΚ για τη Διατήρηση των Φυσικών Οικοτόπων καθώς και της Άγριας Πανίδας και Χλωρίδας. Η ποικιλομορφία των βιοτόπων είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των δέλτα που σχηματίζονται από τους ποταμούς Αξιό και Αλιάκμονα και των εκβολών του Λουδία. Η περιοχή συντηρεί ποικίλο πληθυσμό πουλιών, περιλαμβάνοντας απειλούμενα και σπάνια είδη. Η περιοχή είναι σημαντική για τα μεταναστευτικά πουλιά ως σταθμός διαχείμασης και ξεκούρασης. Αποτελεί επίσης τόπο αναπαραγωγής για μεγάλο αριθμό πουλιών. Οι ορυζώνες που υπάρχουν χρησιμοποιούνται ως τόπος διατροφής από τα πτηνά. Μέρη των δέλτα και των ποταμών, όπως επίσης και περιοχές της θάλασσας με βάθος μικρότερο των έξι μέτρων, 8

9 χρησιμεύουν ως θέσεις αναπαραγωγής για είδη ψαριών του Θερμαϊκού κόλπου και του Β. Αιγαίου πελάγους. Η αφθονία θρεπτικών αλάτων και το μικρό βάθος των νερών ευνοούν τις οστρακοκαλλιέργειες. Επίσης, η περιοχή παρέχει πόσιμο νερό και νερό για άρδευση (κυρίως για την καλλιέργεια ρυζιού), καθώς επίσης και ευκαιρίες για αναψυχή. Η προστασία των οικοσυστημάτων στο δέλτα των ποταμών είναι σημαντική για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας (Day et al., 2003, United Nations 2005, Lucadamo et al., 2008).Τα τελευταία όμως χρόνια το υγροτοπικό σύμπλεγμα έχει δεχτεί σημαντικές, κυρίως ανθρωπογενείς πιέσεις. Οι σημερινές μέθοδοι και η ένταση χρήσης των οικοσυστημάτων έχουν αντίκτυπο στην κατάσταση της περιοχής, καθώς μειώνουν την βιοποικιλότητα, αλλοιώνουν τις λειτουργίες των οικοσυστημάτων και αυξάνουν τα ρυπογόνα φορτία. Από τα παραπάνω δεδομένα προέκυψε η ανάγκη εκπόνησης της συγκεκριμένης διατριβής, η οποία εξετάζει την εφαρμογή της ισχύουσας νομοθεσίας που διέπει τους υγροτόπους στο Δέλτα Αξιού-Αλιάκμονα-Λουδία του Νομού Θεσσαλονίκης. Η ανάκαμψη των δυσμενών συνθηκών που επικρατούν στην περιοχή απαιτούν ολοκληρωμένη παρέμβαση και δράση, που σημαίνει σύνθεση, συνέργεια και συντονισμό ενός συνόλου τεχνικών, περιβαλλοντικών, οικονομικών και κοινωνικών μέτρων και επεμβάσεων, γεγονός που σημαίνει ισότιμη προτεραιότητα τόσο στην οικονομική ανάπτυξη, όσο και στη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας. Βαδίζοντας προς την κατεύθυνση αυτή έχει συνταχθεί το προτεινόμενο στρατηγικό σχέδιο για τη διατήρηση ικανοποιητικής κατάστασης στο Δέλτα Αξιού Λουδία Αλιάκμονα ( ). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η παρούσα διατριβή θέτει ως στόχο να διερευνήσει κατά πόσο τα μέτρα και οι δράσεις που υιοθετούνται και απορρέουν από την νομοθεσία είναι ικανά να δημιουργήσουν τις κατάλληλες προϋποθέσεις, έτσι ώστε να υπάρξει η δυνατότητα διαχείρισης του περιβάλλοντος αποτελεσματικά. Σε μια εποχή που οι κίνδυνοι από την αλόγιστη κατανάλωση και καταστροφή των φυσικών πόρων του πλανήτη ολοένα και μεγαλώνουν, η εναρμόνιση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων με αυτά που ορίζει η ευρωπαϊκή και η ελληνική νομοθεσία κρίνεται απαραίτητη για τη διασφάλιση της αειφορίας. Οφείλουμε να διατηρούμε εκείνα τα στοιχεία του πλανήτη μας που δεν μπορούν να αναπληρωθούν, όχι μόνο γιατί αυτό ορίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και γιατί το χρωστάμε στις επόμενες γενιές. 9

10 1.2 ΔΟΜΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η παρούσα εργασία απαρτίζεται από έξι κεφάλαια που σκοπό έχουν να εξετάσουν την εφαρμογή της νομοθεσίας του Δέλτα Αξιού- Λουδία- Αλιάκμονα του Νομού Θεσσαλονίκης. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια εισαγωγή στο θέμα των υγροτόπων και παρουσιάζεται η δομή της εργασίας, ενώ στο δεύτερο παρατίθεται η βιβλιογραφική ανασκόπηση. Στο τρίτο κεφάλαιο διερευνάται η σπουδαιότητα και η σημασία των υγροτόπων για τον άνθρωπο και την κοινωνία γενικότερα. Για τον λόγο αυτό παρουσιάζονται αναλυτικά οι λειτουργίες τους, οι αξίες τους καθώς και οι κίνδυνοι που τους απειλούν. Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στην περιγραφή της περιοχής μελέτης, η οποία περιλαμβάνει τις εκβολές των ποταμών Γαλλικός, Αξιός, Λουδίας και Αλιάκμονας, καθώς και τις λιμνοθάλασσες Καλοχωρίου και Αλυκών Κίτρους. Πιο συγκεκριμένα περιγράφεται το αβιοτικό περιβάλλον, το βιοτικό, ο πληθυσμός και οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρατίθεται το Θεσμικό Πλαίσιο προστασίας και διατήρησης των υγροτόπων. Γίνεται εκτενής αναφορά στο Διεθνές, το Κοινοτικό και το Εθνικό Δίκαιο καθώς και στο Ειδικό Θεσμικό πλαίσιο της περιοχής μελέτης και του Φορέα Διαχείρισης. Τέλος στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το προτεινόμενο στρατηγικό σχέδιο για τη διατήρηση ικανοποιητικής κατάστασης διατήρησης των περιοχών Natura 2000 στο Δέλτα Αξιού Λουδία Αλιάκμονα. 10

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Από την δεκαετία του 1990 έχουν εκπονηθεί αρκετές μελέτες σχετικά με την υδρολογία, την ποιότητα και την ρύπανση του νερού στο Δέλτα Αξιού- Αλιάκμονα-Λουδία. Αυτές περιλαμβάνουν μελέτες από τη Νομαρχία Θεσσαλονίκης, το Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, το Υπουργείο Μακεδονίας Θράκης αλλά και μελέτες που εκπονήθηκαν από τον Οργανισμό Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης (ΟΡΘ), από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης αλλά και από ιδιωτικές μελετητικές εταιρείες. Οι πιο σημαντικές καταγράφονται παρακάτω: Μελέτη κατανομής και επαναδιάλυσης βαρέων μετάλλων σε νερά και ιζήματα ποταμών της βόρειας Ελλάδας (1990), για λογαριασμό του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από την Βικτωρία Φ. Σαμανίδου. Έλεγχος της οικολογικής ποιότητας των επιφανειακών υδάτων της Κ. Και Δ. Μακεδονίας με τη χρήση βιολογικών δεικτών ( ), για λογαριασμό της Γενικής Γραμματείας Έρευνας & Τεχνολογίας από την Μ.Λαζαρίδου-Δημητριάδου, ΑΠΘ. Παρακολούθηση της ποιότητας του θαλάσσιου περιβάλλοντος του κόλπου της Θεσσαλονίκης (1997), από το Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών. Αποτελέσματα μετρήσεων δικτύου ελέγχου ρύπανσης επιφανειακών νερών (1998), για λογαριασμό του Υπουργείου Μακεδονίας Θράκης από το αυτοτελές τμήμα προστασίας περιβάλλοντος - τομέας ρύπανσης νερών. Μελέτη και χαρακτηρισμός των υπόγειων νερών της ευρύτερης περιοχής Θεσσαλονίκης (1990), για λογαριασμό του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από την Δήμητρα Κ.Βουτσά. Κατά τα τελευταία χρόνια, επίσης έχουν εκπονηθεί αρκετές μελέτες για την αειφορική διαχείριση και διατήρηση του Εθνικού Πάρκου Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα. Οι πιο σημαντικές είναι: «Διαχείριση φερτών υλών Ποταμού Αξιού (Τεύχος Α και Β, 2000 )», η μελέτη εκπονήθηκε για λογαριασμό των Δήμων: Αγ. Αθανασίου, Αξιού, Χαλάστρας, Χαλκηδόνας από την μελετητική εταιρεία Mentor Consultants. 11

12 Μελέτη για την αποκατάσταση και διατήρηση της λιμνοθάλασσας Καλοχωρίου (2002) για λογαριασμό της Περιφέρειας Κ. Μακεδονίας, από τον Οργανισμό Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης (ΟΡΘ) και το Δήμο Εχεδώρου Μελέτη Σκοπιμότητας - Χωροθέτησης Περιοχής Οργανωμένης Ανάπτυξης Υδατοκαλλιεργειών στον Θερμαϊκό Κόλπο (2003), για λογαριασμό των Δήμων: Αξιού, Μηχανιώνας, Χαλάστρας από την μελετητική εταιρεία Alpha Mentor, η οποία αποτελεί τη μετεξέλιξη της Mentor Consultants. «Διαχείριση Ειδικών Περιβαλλοντικών Θεμάτων της Προστατευόμενης Περιοχής Δέλτα και Ποταμός Αξιός (2003)», η μελέτη εκπονήθηκε για λογαριασμό της Περιφέρειας Κ. Μακεδονίας, του Ο.Ρ.Θ., την ΑΝ.Ε.Θ.(Αναπτυξιακή Νομού Θεσσαλονίκης), και της Νομαρχίας Θεσ/νίκης, από τον Οργανισμό Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης (ΟΡΘ). Ολοκληρωμένο Σχέδιο Διαχείρισης Αλυκών Κίτρους Δ. Πύδνας Πιερίας (2003), για λογαριασμό των: Δήμου Πύδνας και Νομού Πιερίας από την μελετητική εταιρεία Alpha Mentor. Μελέτη για όλα τα ρυπασμένα διασυνοριακά ποτάμια της Ελλάδας (2008) για λογαριασμό του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από μεταπτυχιακούς φοιτητές του ΑΠΘ. «Γεωργικές δραστηριότητες στο Δέλτα του Αξιού και εκτίμηση της επικινδυνότητας τους για τον υγρότοπο», η μελέτη εκπονήθηκε για λογαριασμό του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από τους: Π.Α.Γεράκη, Δ.Σ.Βερεσόγλου, Κ.Καλμουργτζή. Επιπροσθέτως για την ανάδειξη και σωστή εκμετάλλευση των φυσικών πόρων της προστατευόμενης περιοχής έχουν εκπονηθεί οι παρακάτω σημαντικότερες μελέτες: Τεχνική μελέτη ειδικών έργων ανάδειξης περιοχής Δέλτα Αλιάκμονα, Λουδία, Αξιού, Γαλλικού και Αλυκών Κίτρους, για λογαριασμό της ΑΝ.Ε.Θ.(Αναπτυξιακή Νομού Θεσσαλονίκης) από τον Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ. Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Αμμοληψιών Ποταμού Αξιού, από τον Δήμο Χαλάστρας. Διαχειριστική μελέτη των Ζωνών Παραγωγής Μυδιών των Κόλπων Θεσσαλονίκης και Θερμαϊκού, από το Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών. 12

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ 3.1 ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ Οι υγρότοποι, σύμφωνα με την Σύμβαση Ραμσάρ, είναι «φυσικές ή τεχνητές περιοχές παρόχθιες, παραλίμνιες ή παράκτιες, αλυκές, έλη, τέλματα, βάλτοι ή και κατακλυζόμενες, μόνιμα ή πρόσκαιρα, από τα νερά της βροχής εκτάσεις, αλλά και περιοχές που καλύπτονται από θαλασσινό νερό το βάθος του οποίου κατά την αμπώτιδα δεν ξεπερνάει τα έξι μέτρα» (Greeson et al., 1979, Maltby et al., 1989). Ουσιώδη γνωρίσματα της μεταβατικής ζώνης που παρεμβάλλεται μεταξύ των μόνιμα κατακλυσμένων και των καθαρά χερσαίων περιοχών είναι η παρουσία υδροχαρούς βλάστησης και η ύπαρξη υδρομορφικών εδαφών, δηλαδή εδαφών που ανέπτυξαν ειδικά χαρακτηριστικά ως αποτέλεσμα της υψηλής υπόγειας στάθμης νερού. Οι συνηθέστεροι τύποι υγροτόπων είναι: ποταμοί, ποτάμιες εκβολές, και δέλτα, λίμνες, λιμνοθάλασσες, πηγές, παρόχθιες περιοχές, τεχνητοί ταμιευτήρες νερού, αλυκές. Οι υγρότοποι όσοι δεν έχουν εντελώς υποβαθμιστεί από τον άνθρωπο, σφύζουν από ζωή. Ιδιαίτερα θαυμαστή είναι η πληθώρα υδρόβιων πουλιών που βρίσκουν εκεί χώρους για αναπαραγωγή, φώλιασμα, τροφή και ξεκούραση. Πολλά από τα είδη είναι μεταναστευτικά και προστατεύονται άμεσα ή έμμεσα από Διεθνείς Συμβάσεις (π. χ. Ραμσάρ, Βέρνης) και Κοινοτικές Οδηγίες (π. χ. 79/409 /ΕΟΚ για τα Άγρια Πουλιά, 92/43/ΕΟΚ για τους Οικοτόπους). Είναι γνωστό ότι αποτελούν ευαίσθητα οικοσυστήματα ανυπολόγιστης αξίας για την οικονομία της φύσης, τη λειτουργία της και την περιβαλλοντικής μας κληρονομιά και τούτο γιατί (Gopal et al., 1982, Novitzki et al., 2000) (Διάγραμμα 1.1): Προσφέρουν οικονομικές, πολιτιστικές, επιστημονικές, ψυχαγωγικές και άλλες δυνατότητες. Αποτελούν κυρίαρχο στοιχείο για την υδρομηχανική ισορροπία μεταξύ του εδάφους και του νερού. Ρυθμίζουν την υδρολογική δυναμική, δηλαδή το κλίμα, τη ροή και τη στάθμη των υδάτων. Ανήκουν στα παραγωγικότερα οικοσυστήματα από άποψη παραγόμενης βιομάζας. Είναι περιοχές αδιάκοπων ενεργειακών διεργασιών (π.χ. βιο-γεωχημικές, φυσικοχημικές, θερμικές, παραγωγή αλλά και δέσμευση αερίων). Η μεγάλη τους βιολογική ποικιλότητα είναι απαραίτητη για τη βελτίωση καλλιεργούμενων φυτών, αγροτικών ζώων και μικροοργανισμών, για ένα μέρος 13

14 της επιστημονικής προόδου, ιδιαίτερα στην ιατρική, για πολλές τεχνολογικές καινοτομίες και για την ομαλή λειτουργία πολλών οικονομικών δραστηριοτήτων στις οποίες χρησιμοποιούνται ζωντανοί οργανισμοί. Είναι συνδεδεμένοι με την ιστορία, τη μυθολογία και την πολιτιστική παράδοση. Διάγραμμα 1.1 Οι Σημαντικότερες Λειτουργίες και Αξίες των Υγροτόπων Πηγή: Zalewski et al. 2000, Novitzki et al. 2000, Grillas et al.2004, προσαρμογή από Κουσουρή 2004 Η σπουδαιότητα και η σημασία των υγροτόπων για τον άνθρωπο και την κοινωνία γενικότερα, παρατίθεται περισσότερο αναλυτικά παρακάτω. 14

15 3.2 ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΩΝ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ Οι υγρότοποι, ανάλογα με τη δομή τους και το γύρω από αυτούς περιβάλλον, επιτελούν ποικίλες φυσικές λειτουργίες. Από τις λειτουργίες αυτές απορρέουν για τον άνθρωπο αξίες. Πολλές φορές συγχέονται οι έννοιες «λειτουργία» και «αξία», τόσο ώστε να θεωρούνται ταυτόσημες. Ίσως αυτό συμβαίνει διότι ορισμένες λειτουργίες ωφελούν τον άνθρωπο χωρίς ο ίδιος να χρειάζεται να καταβάλει προσπάθεια, ενώ άλλες προσδίδουν οφέλη μόνο μετά από προσπάθεια. Οι κυριότερες λειτουργίες των υγροτόπων είναι οι εξής (Τσιούρης & Γεράκης, 1991): Εμπλουτισμός υπόγειων υδροφορέων. Η συγκέντρωση επιφανειακών νερών δεν μπορεί κανονικά να θεωρηθεί ως λειτουργία του υγροτόπου αλλά της λεκάνης απορροής του, δηλαδή της περιοχής που προμηθεύει με επιφανειακά κυρίως νερά τον υγρότοπο. Η συγκέντρωση νερών είναι προϋπόθεση δημιουργίας του. Οι διεργασίες όμως που επιτρέπουν τη συγκέντρωση των νερών και που ρυθμίζουν την εξέλιξη του υγροσκοπικού συστήματος έχουν μεγάλο πρακτικό ενδιαφέρον και αποτελούν το πρώτο θέμα κατά τη μελέτη και τη διαχείριση ενός υγροτόπου (Hollis, 1990). Λειτουργία πολλών υγροτόπων είναι ο εμπλουτισμός (ή φόρτιση) των υπόγειων νερών, δηλαδή η κίνηση του νερού από τον υγρότοπο προς τα πορώδη υπόγεια πετρώματα που είναι γνωστά ως υδροφορείς. Το κατά πόσο ένας υγρότοπος λειτουργεί ως φορέας εμπλουτισμού του υπόγειου νερού εξαρτάται από πολλούς γεωλογικούς και υδρολογικούς παράγοντες. Τροποποίηση πλημμυρικών φαινομένων. Οι υγρότοποι είναι αποθήκες νερού του υδρολογικού κύκλου. Ο κύριος τρόπος με τον οποίο οι υγρότοποι μπορούν να μεταβάλλουν τα πλημμυρικά φαινόμενα είναι η αποθήκευση του νερού των πλημμύρων και η απόδοσή τους βαθμιαία μετά το τέλος της πλημμύρας, με αποτέλεσμα τη μείωση της αιχμής της. Επίσης, η παρόχθια υγροτοπική βλάστηση επιβραδύνει τη ροή του νερού από τα ανάντη προς τον υγρότοπο και από τον υγρότοπο προς τα κατάντη. Παγίδευση ιζημάτων. Με τον όρο αυτό υποδηλώνεται η λειτουργία κατά την οποία τα υλικά που παρασύρει το νερό της βροχής από τη λεκάνη απορροής αιχμαλωτίζονται και εναποτίθενται στους υγροτόπους. Τα περισσότερα από τα υλικά αυτά είναι φυσικά, ενώ υπάρχουν και ανθρωπογενή (π.χ. χημικά λιπάσματα, γεωργικά φάρμακα, βαριά μέταλλα αποβλήτων) προερχόμενα από γεωργικές, δασοπονικές, βιομηχανικές και άλλες δραστηριότητες. 15

16 Απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα. Οι υδάτινες μάζες μπορούν να απορροφήσουν (προσωρινά ή και μόνιμα) μεγάλη ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα. Μέρος της ποσότητας αυτής μπορεί να δεσμευτεί από τους υδρόβιους αυτότροφους οργανισμούς και από τα ιζήματα. Αποθήκευση και ελευθέρωση θερμότητας. Οι μοναδικές θερμικές ιδιότητες του νερού καθιστούν τους υγροτόπους, ως ένα βαθμό, ρυθμιστές της θερμοκρασίας των παράκτιων περιοχών τους. Οι περιοχές αυτές έχουν μικρότερα εύρη θερμοκρασίας ημέρας νύχτας και θέρους χειμώνα από άλλες περιοχές που βρίσκονται μακριά από υγροτόπους, όταν βέβαια οι άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν το κλίμα (π.χ. γεωγραφικό πλάτος, υψόμετρο, γεωμορφολογία) είναι οι ίδιοι. Δέσμευση ηλιακής ακτινοβολίας και στήριξη τροφικών αλυσίδων. Στους υγροτόπους συναντούμε μικροσκοπικά φύκη, φυτά βυθισμένα εντελώς στο νερό, φυτά με τμήματα που εξέρχονται από το νερό, φυτά που μόνο η ρίζα τους βρίσκεται σε συνθήκες κορεσμού με νερό. Άλλα είναι ποώδη, άλλα θαμνώδη. Δεν λείπουν και τα υψηλόκορμα δένδρα που σχηματίζουν δομικώς και λειτουργικώς πολύπλοκα δάση. Όλοι αυτοί οι αυτότροφοι οργανισμοί δεσμεύουν ηλιακή ενέργεια και διοξείδιο του άνθρακα και παράγουν οργανική ουσία. Επιπλέον, η βλάστηση του υγροτόπου παρέχει στους ετερότροφους οργανισμούς όχι μόνο τροφή αλλά και ποικίλα ενδιαιτήματα για αναπαραγωγή, φώλιασμα, ανάπαυση και καταφύγιο (Verhoeven, 1990). Τέλος οι υγρότοποι στηρίζουν μακρές τροφικές αλυσίδες, οι οποίες σχηματίζουν πολύπλοκα τροφικά πλέγματα. 3.3 ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΩΝ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ Όπως προαναφέρθηκε από τις λειτουργίες των υγροτόπων απορρέουν αξίες οι οποίες έχουν ορισμένη δυναμική για κάθε υγροτοπική περιοχή. Οι αξίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τον άνθρωπο αποτελούν τις χρήσεις του υγροτόπου, δηλαδή την κινητική ενέργεια του συστήματος και επομένως η ορθολογική διαχείριση των χρήσεων κάθε υγροτόπου συντελεί στη διατήρησή του (π.χ. Gopal et al., 1982, Mitsch & Gosselink, 1986, Νovitzki et al., 2000, Hruby et al., 2000, Grillas et al., 2004). Οι κυριότερες αξίες των υγροτόπων είναι οι εξής (Τσιούρης & Γεράκης, 1991): Βιολογική ποικιλότητα. Οι υγρότοποι, ως φυσικές περιοχές, διακρίνονται για την υψηλή βιολογική τους ποικιλότητα. Το απόθεμα φυτικού και ζωικού γενετικού υλικού μπορεί να χρησιμοποιηθεί απευθείας π.χ. καλλιέργεια φυτών, εκτροφή ζώων (γουνοφόρων, 16

17 οστρακοειδών, ψαριών), βελτίωση λιβαδιών, δημιουργία φυτειών με δασοπονικά είδη. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για διασταυρώσεις με εξημερωμένους γενότυπους για να δημιουργηθούν πιο αποδοτικές και ευπροσάρμοστες ποικιλίες φυτών και φυλές αγροτικών ζώων. Άλλα έμμεσα οφέλη της βιολογικής ποικιλότητας των υγροτόπων απορρέουν από την ύπαρξη εποικονιαστών και από την εξασφάλιση συνθηκών για ολοκληρωμένη καταπολέμηση των παρασίτων γεωργικών φυτών. Η βιολογική ποικιλότητα θεωρείται και ως ένας «εν δυνάμει» φυσικός πόρος. Αποθήκευση πόσιμου νερού. Πολλές φορές φυσικοί υγρότοποι χρησιμοποιούνται για λήψη πόσιμου νερού. Η χρήση όμως επιφανειακών νερών (ποταμών, λιμνών) για ύδρευση δεν είναι η ιδανική λύση, διότι τα νερά αυτά σπάνια έχουν κατάλληλη ποιότητα, άρα απαιτούν δαπανηρές εγκαταστάσεις καθαρισμού. Η προτιμότερη πηγή πόσιμου νερού είναι οι βαθιοί υδροφορείς, στη διατήρηση των οποίων μπορεί να παίξει θετικό ρόλο η ύπαρξη παρακείμενων υγροτόπων. Αποθήκευση αρδευτικού νερού. Όλοι σχεδόν οι ελληνικοί υγρότοποι, χρησιμοποιούνται για άρδευση. Στην περίπτωση των φυσικών λιμνών το νερό είτε διοχετεύεται (με βαρύτητα ή άντληση) σε παρακείμενα αρδευτικά δίκτυα ή αντλείται από τους ιδιοκτήτες των παρακείμενων αγρών καμιά φορά χωρίς την άδεια της υπηρεσίας Εγγείων Βελτιώσεων. Δεν νοείται ελληνική αγροτική οικονομία χωρίς επαρκείς ποσότητες αρδευτικού νερού. Ο αρδευόμενος αγρός μπορεί να δώσει 8-20 φορές μεγαλύτερο ακαθάριστο εισόδημα από όσο ο ξηρικός. Όμως, ενώ θα περίμενε κανείς ότι οι απαιτήσεις σε αρδευτικό νερό θα οδηγούσαν στη διατήρηση και συνετή χρήση των υγροτόπων και γενικότερα των υδατικών πόρων της Χώρας, οδήγησαν αντίθετα, σε πολλές περιπτώσεις, στην υποβάθμιση ή και στην ολοκληρωτική εξαφάνιση πολλών από αυτούς. Παραγωγή αλιευμάτων. Η ιχθυοπονική αξία ενός υγροτόπου εξαρτάται από το μέγεθος και την πολυπλοκότητα του τροφικού πλέγματος, τις σχέσεις άρπαγα λεία, τη μορφομετρία, το κλίμα και την τροφική κατάσταση του υδάτινου οικοσυστήματος (Crivelli, 1990). Οι ανθρώπινες επεμβάσεις μπορούν να επηρεάσουν πολύ την ιχθυοπονική αξία. Βόσκηση αγροτικών ζώων. Οι Μεσογειακοί υγρότοποι έχουν εξελιχθεί με την παρουσία όχι μόνο των άγριων ζώων αλλά και των αγροτικών, ιδίως των αιγοπροβάτων. Η βλάστηση των υγρολίβαδων, των παρόχθιων δασών και των παρόχθιων θαμνώνων είναι ιδιαίτερα πολύτιμη αν συγκριθεί με τη βλάστηση των χερσαίων λιβαδιών τα οποία δεν έχουν επαρκή εδαφική υγρασία το θέρος (Παπαναστάσης Β., 1990). Τα λιβάδια των υγροτόπων, εξαιτίας των ελκυστικών γνωρισμάτων τους, κατά κανόνα υπερβόσκονται. Η υπερβόσκηση 17

18 μπορεί να μειώσει σοβαρά την αξία των λιβαδιών αυτών αλλοιώνοντας τη σύνθεση των ειδών ή και εξαφανίζοντας τη βλάστηση. Προστασία από πλημμύρες. Πολλοί υγρότοποι μπορούν να προσφέρουν προστασία κατοικημένων και γεωργικών περιοχών από τις πλημμύρες, αμβλύνοντας τις πλημμυρικές αιχμές και αποθηκεύοντας ποσότητες του πλημμυρικού νερού. Βελτίωση της ποιότητας του νερού. Τα ιζήματα που παγιδεύει ο υγρότοπος ανταποκρίνονται πολλές φορές στον ορισμού του ρύπου. Με πολύπλοκες φυσικές διεργασίες, στις οποίες η υδρόβια βλάστηση παίζει σπουδαίο ρόλο, ο υγρότοπος μπορεί όχι μόνο να κατακρατήσει αλλά και να απομακρύνει ορισμένες ποσότητες ρύπων. Θα έλεγε κανείς ότι ο υγρότοπος έχει αξία και ως φυσικό φίλτρο καθαρισμού του νερού. Αναψυχή. Οι υγρότοποι προσφέρουν ευκαιρίες τόσο για παθητική όσο και για ενεργητική αναψυχή. Η παθητική αναψυχή περιλαμβάνει κυρίως την απόλαυση του τοπίου και την παρατήρηση των άγριων ζώων και φυτών. Η ενεργητική αναψυχή περιλαμβάνει πεζοπορία και τα αθλήματα που συνδέονται με το υγρό στοιχείο όπως η κολύμβηση, η ιστιοπλοΐα και το ερασιτεχνικό ψάρεμα. Πολιτισμός. Ο λαός μας είχε συνείδηση του φυσικού περιβάλλοντος, τμήμα του οποίου είναι και οι υγρότοποι, οι οποίοι έπαιζαν πάντα αξιοπρόσεκτο ρόλο στη καθημερινή ζωή και στη φαντασία του ελληνικού κόσμου. Τα κλασσικά κείμενα, οι μύθοι, τα ποιήματα, περιέχουν πολλές αναφορές σε υγροτόπους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της λίμνης Κορώνειας, το όνομα της οποίας, σύμφωνα με την παράδοση προέρχεται από τη βασίλισσα Κορώνεια, η οποία ήταν η μόνη που διασώθηκε όταν έσπασε ο πάγος, καθώς διέσχιζε την παγωμένη λίμνη με τη συνοδεία της. Προστασία από τις επιπτώσεις του ανθρωπογενούς εμπλουτισμού της ατμόσφαιρας με διοξείδιο του άνθρακα. Κατά τους τελευταίους δύο αιώνες οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν προκαλέσει την εκπομπή μεγάλων ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Ένα μεγάλο μέρος από το ποσοστό αυτό έχει δεσμευτεί από τη βλάστηση, από τα πετρώματα και ιδίως από την υδρόσφαιρα. Όπως αναφέρθηκε, η υδρόσφαιρα είναι ο κύριος ρυθμιστής της περιεκτικότητας του διοξειδίου του άνθρακα της ατμόσφαιρας. Επιστημονική έρευνα και εκπαίδευση. Η ποικιλότητα του βιοτόπου, της βιοκοινότητας και του τοπίου καθιστά τους υγροτόπους ελκυστικούς χώρους για έρευνα και εκπαίδευση σε πολλούς κλάδους όπως η Βιολογία, η Γεωπονία, η Δασολογία, η Κτηνιατρική, η Υδρολογία, η Ορνιθολογία κ.α. 18

19 3.4 ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΠΟΥ ΑΠΕΙΛΟΥΝ ΤΟΥΣ ΥΓΡΟΤΟΠΟΥΣ Οι υγρότοποι αποτελούν το πιο ευάλωτο και πιο απειλούμενο κομμάτι του φυσικού περιβάλλοντος. Συνήθως, φυσικά αίτια και ανθρωπογενείς επεμβάσεις έχουν προκαλέσει εδώ και αρκετά χρόνια, βλάβες και καταστροφές στους ελληνικούς υγροτόπους. Φαίνεται εξάλλου, ότι διάφορα προβλήματα είναι υπεύθυνα για την απώλεια πολλών φυσικών λειτουργιών των υγροτόπων που σήμερα υπάρχουν. Η αποκατάσταση των βασικών λειτουργιών ενός υγροτόπου είναι μια χρονοβόρα φυσική εν πολλοίς διαδικασία, η οποία για να προωθηθεί έχει την ανάγκη υποστήριξης με τεχνικά μέσα, με παρεμβάσεις ήπιου χαρακτήρα, με αξιοποίηση όλων των δυνατοτήτων που σήμερα προσφέρονται στην περιοχή, ενώ οι περιβαλλοντικές, κοινωνικοοικονομικές και άλλες συνθήκες είναι σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά επιδεκτικές για την εφαρμογή των πιο πάνω διαδικασιών. Θα πρέπει εξάλλου να σημειωθεί ότι η αποκατάσταση μέρους των λειτουργιών κάθε υποβαθμισμένου υγροτόπου είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη συνέχιση της περιβαλλοντικής μας κληρονομιάς και της αειφορικής ανάπτυξης της ευρύτερης περιοχής. Οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες και επεμβάσεις στους υδατικούς πόρους στην Ελλάδα αποτελούν σημαντικό παράγοντα εξέλιξής τους και έχουν άμεσο και έμμεσο χαρακτήρα. Στις άμεσες επεμβάσεις ανήκουν οι αλλαγές στις όχθες και κοίτες, οι εκτροπές, οι εγκιβωτισμοί καναλιών, οι αποξηράνσεις λιμνών, λιμνοθαλασσών, ελών ή και η διευθέτηση και εκμετάλλευση αυτών για ιχθυοκαλλιέργεια και αλυκές, η επέκταση των καλλιεργειών, γεωργοκτηνοτροφικών εγκαταστάσεων, βιομηχανιών και των οικισμών. Στις έμμεσες επεμβάσεις ανήκουν οι δραστηριότητες εκείνες οι οποίες αλλοιώνουν ή και ανατρέπουν την ισορροπία του φυσικού περιβάλλοντος. Οι κατασκευές φραγμάτων και τεχνητών λιμνών στις κοίτες των ποταμών, διακόπτουν την ελεύθερη ροή του νερού και των υλικών, οι αποψιλώσεις και τα έργα προστασίας από τη διάβρωση και τις πλημμύρες, η απόδοση εδαφών για καλλιέργεια με αντίστοιχη δέσμευση του νερού, ή και η ανεξέλεγκτη εγκατάσταση ανθρωπογενών δραστηριοτήτων κοντά στους υδάτινους πόρους επιδρούν δραστικά στο φυσικό περιβάλλον. Κάτω από την πίεση της αναπτυσσόμενης ανάγκης για μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στη διατήρηση των φυσικών πόρων και στη περιβαλλοντική εκπαίδευση για θέματα διατήρησης της άγριας ζωής, απαιτείται ένας επαναπροσανατολισμός της διαχείρισης με μεγαλύτερη έμφαση στις προσπάθειες που βοηθούν στην ενίσχυση των 19

20 γνώσεων βραχυπρόθεσμα και στην έγκαιρη αλλαγή της συμπεριφοράς των εμπλεκόμενων ατόμων μακροπρόθεσμα (Papageorgiou and Vogiatzakis., 2006). Μεταξύ των φυσικών αιτίων οι σπουδαιότερες αλλοιώσεις είναι αποτέλεσμα (Κουσουρής, Της φυσικής γήρανσης των οικοσυστημάτων, δηλαδή τα οικοσυστήματα τείνουν προς σταθερότερες συνθήκες. Των προσχωματικών υλικών που ποτάμια και χείμαρροι μεταφέρουν με τις φυσικές διεργασίες και που η προσφορά τους εξαρτάται από γεωμορφολογικούς, γεωτεκτονικούς και κλιματικούς παράγοντες. Των αθέατων (υπόγειων) και ορατών εισροών και εκροών υδάτων που αρκετές φορές απειλούν την ύπαρξη του υγροβιότοπου και επιτρέπουν ή εμποδίζουν υδρόβιους οργανισμούς να εποικίζουν την περιοχή. Της ενέργειας του ανέμου, του κυματισμού και άλλων αιτίων που διαφοροποιούν με τη γνωστή στρωμάτωση τα νερά, μεταβάλλοντας την ποιότητά τους επιδρώντας σε ολόκληρο το οικοσύστημα μεταβάλλοντας την ποιότητα των υδάτων τους και τη φυσιογραφία τους. Οι αλλοιώσεις, που προέρχονται από τις διεργασίες της φύσης, μπορούν να αντιμετωπιστούν με κατάλληλη διαχείριση, επιβραδύνοντας τα εξελικτικά τους στάδια και με τη βοήθεια τεχνικών μέσων, έργων και ειδικών κατασκευών. Οι αλλοιώσεις όμως που προέρχονται από ανθρωπογενείς δραστηριότητες θα πρέπει να αντιμετωπίζονται στην πηγή τους μετά από ορθολογικό προγραμματισμό των χρήσεων και λειτουργιών των υδατικών πόρων. Οι πιο πάνω δραστηριότητες φαίνεται ότι προξενούν μεταβολές στο υδρόβιο φυσικό περιβάλλον και το σπουδαιότερο εισάγουν επιπλέον θρεπτικές και άλλες ουσίες σε αυτό. Οι αλλαγές που προξενούνται συχνά εμποδίζουν τις χρήσεις του ύδατος, αφαιρούν την αισθητική του τοπίου και ελαττώνουν τις αξίες του. Τελικά, απειλείται με καταστροφή ο υδάτινος πόρος. Η παρεμπόδιση λοιπόν πρόσθετων ζημιών για κάθε περιοχή είναι επείγουσας προτεραιότητας, με όλα τα μέσα θα πρέπει να επιδιωχθεί και αποτελεί τη βάση για την εξυγίανση, αξιοποίηση και την προστασία των εσωτερικών υδάτων (Κουσουρής, 20

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ 4.1 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ Ο μεγαλύτερος ποταμός που διασχίζει τη Μακεδονία και ο δεύτερος μεγαλύτερος των Βαλκανίων (μετά τον Έβρο) είναι ο Αξιός ή Βαρδάρης, που έχει τις πηγές του στα σύνορα μεταξύ Αλβανίας και ΠΓΔΜ, στο όρος Σαρ (αρχαίος Σκάρδος). Έχει συνολικό μήκος 380 χλμ., ενώ η λεκάνη απορροής του καλύπτει έκταση τ.χλμ. Το ελληνικό τμήμα του Αξιού έχει μήκος 76 χλμ. περίπου και λεκάνη απορροής τ.χλμ. Το πλάτος του Αξιού ποικίλλει σημαντικά: σε κάποιες περιοχές δεν ξεπερνά τα 50 μ. ενώ σε άλλες φτάνει τα 600 μ., ενώ το βάθος του φτάνει και τα 4 μ. Το μέσο ετήσιο ύψος βροχοπτώσεων στην περιοχή υπολογίζεται στα 670 χιλιοστά και ο μέσος ετήσιος όγκος υετού 1220x106 κυβικά μέτρα, ενώ η μέση ετήσια απορροή των υδάτων εκτιμάται σε 4.953x106 κυβικά μέτρα. Στις αρχές του 20ου αιώνα η εκβολή του Αξιού ήταν λίγα χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Θεσσαλονίκης απειλώντας με αποκοπή τη θαλάσσια πρόσβαση στο λιμάνι λόγω της συνεχούς απόθεσης φερτών στον Θερμαϊκό. Η κοίτη του ποταμού μετατοπίστηκε με τεχνικά έργα στη θέση που βρίσκεται σήμερα. Τα έργα ξεκίνησαν το 1930 και ολοκληρώθηκαν το Από τότε το δέλτα του ποταμού εξελίχθηκε γρήγορα δημιουργώντας μία εκτεταμένη δελταϊκή πεδιάδα. Όμως, πρόσφατες μετρήσεις δείχνουν ότι η μείωση της υδατοπαροχής και στεροεπαροχής του έχουν ως αποτέλεσμα την διάβρωση του δέλτα κατά τα τελευταία 30 χρόνια (Karageorgis et. al., 2005). Κατά μήκος της κοίτης του Αξιού υπάρχουν μέχρι στιγμής 13 φράγματα από τα οποία τα δώδεκα είναι σε παραπόταμούς του στην Π.Γ.Δ.Μ. (Poulos et. al. 2000). Η διαρκής μετατόπιση της κοίτης των ποταμών, οι αλλαγές στα μέτωπα των δελταϊκών σχηματισμών και ο χειμαρρικός χαρακτήρας ροής τους, είχαν πια δημιουργήσει στον 20ο αιώνα, μία νέα εκτεταμένη εύφορη πεδιάδα και το μεγαλύτερο δελταϊκό σχηματισμό της χώρας (Ghilardi et.al., 2007). 21

22 Εικόνα 4.1:Οικοτουριστικός Χάρτης Δέλτα Αξιού Πηγή: Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού Λουδία Αλιάκμονα 22

23 Στην περιοχή που εκβάλει ο Αξιός σχηματίζεται ένα δέλτα έκτασης στρεμμάτων. Στην ευρύτερη περιοχή εκβάλλουν και οι ποταμοί Λουδίας, Αλιάκμονας και Γαλλικός, που μαζί με τις αλυκές Κίτρους δημιουργούν έναν υδροβιότοπο μεγάλης έκτασης και σημασίας, ο οποίος προστατεύεται από τις συνθήκες Ραμσάρ και Βέρνης. Πιο συγκεκριμένα, το δελταϊκό σύστημα εκτείνεται στις δυτικές ακτές του Θερμαϊκού κόλπου, μεταξύ των νομών Θεσσαλονίκης, Ημαθίας και Πιερίας και καταλαμβάνει μια έκταση περίπου στρεμμάτων, σχηματίζοντας ένα μωσαϊκό από υφάλμυρες λιμνοθάλασσες, αλίπεδα, εκτεταμένους λασπότοπους, έλη αλμυρού και γλυκού νερού, αμμόλοφους, πλούσια βλάστηση και εκτεταμένες καλλιέργειες. Ειδικότερα, όσον αφορά στο Δέλτα του Αξιού, ανήκει στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, βρίσκεται 7 χλμ. νότια του Δήμου Χαλάστρας του Νομού Θεσσαλονίκης και αποτελεί εξ ολοκλήρου ιδιοκτησία του δημοσίου. Πρόκειται για παράκτιο Δέλτα με γεωμορφολογικά πολύπλοκο σύστημα με πολλές διακλαδώσεις της κοίτης του ποταμού. Τα εδάφη που απαντώνται στην περιοχή είναι γενικά μέσης σύστασης και κατά θέσεις, ιδίως στην παράκτια ζώνη, πηλώδη έως αργιλώδη, με έντονα προβλήματα στράγγισης και παθογένειας (αλατότητα, αλκαλίωση) ιδίως προς την πλευρά της θάλασσας. Οι κατηγορίες των οικοσυστημάτων που παρατηρούνται στην περιοχή μελέτης είναι οι εξής: Οικοσυστήματα αγροτικών καλλιεργειών: καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο ποσοστό έκτασης της περιοχής μελέτης. Θετικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι τα είδη της παρυδάτιας ορνιθοπανίδας χρησιμοποιούν τα συστήματα αυτά ( κυρίως ορυζοκαλλιέργειες) για την διατροφή τους ενώ αρνητικό στοιχείο αποτελεί η χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων. Οικοσυστήματα χορτολιβαδικών και θαμνωδών εκτάσεων: Από τα συστήματα αυτά σημαντικότερα είναι αυτά που κατακλύζονται περιοδικά με γλυκά νερά τα οποία όμως έχουν συρρικνωθεί τα τελευταία χρόνια. Οικοσυστήματα αλοφυτικών εκτάσεων: Αποτελούν σημαντικό βιότοπο διαβίωσης, διατροφής, ξεκούρασης και φωλεοποίησης σημαντικών ειδών της ορνιθοπανίδας. Ποτάμια και παραποτάμια οικοσυστήματα: Κύριες επιδράσεις που έχουν δεχτεί είναι η ρύπανση, η αλλαγή του υδρικού καθεστώτος και η αποψίλωση σε πολλές περιοχές της δενδρώδους παραποτάμιας βλάστησης. 23

24 Οικοσυστήματα εκβολών των ποταμών: Λόγω της κατασκευής των φραγμάτων και της συγκράτησης των φερτών υλικών έχει αλλάξει ο βαθμός εξέλιξης τους και παρατηρείται εισροή της θάλασσας προς τα ενδότερα, ιδιαίτερα την καλοκαιρινή περίοδο. Η υγροτοπική περιοχή στο δέλτα Αξιού, Λουδία, Αλιάκμονα δεν είναι ομοιόμορφη σε όλη της την έκταση, αλλά αποτελείται από επιμέρους βιότοπους (ενδιαιτήματα) με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ο καθένας (πίνακας 4.1). Ρυθμιστικό ρόλο, σε αυτές τις περιοχές που βρίσκονται ανάμεσα στη ξηρά και τη θάλασσα, παίζει η παρουσία του νερού (επιφανειακό, υπόγειο, μόνιμο, εποχιακό) καθώς και η αλατότητά του. Τα στοιχεία αυτά επηρεάζουν την βλάστηση δημιουργώντας χαρακτηριστικές ενότητες, με αποτέλεσμα να έχουν δημιουργηθεί κοινωνίες με φυτά προσαρμοσμένα στην άμμο, φυτά ανθεκτικά στο αλάτι, θαμνώνες με αρμυρίκια, λειμώνες με βούρλα, καλαμώνες, υδρόφυτα και παραποτάμια δενδρώδης βλάστηση. Πίνακας 4.1 Ενδιαιτήματα και χρήση γης στον Αξιό Ποταμό και στο Δέλτα Αξιού, Λουδία, Αξιός Ποταμός Αλιάκμονα Ενδιαιτήματα: Τεχνητά τοπία (20%: Καλλιεργήσιμη γη), Δάση και δασικές εκτάσεις (10%: Αλλουβιακά (υδρόφιλα) και υδροχαρή δάση και θαμνώνες), Υγρότοποι (70%: Ποτάμια και ρέματα) Χρήση γης: Αγροτικές χρήσεις (20%), Διαχείριση νερών (συμπεριλαμβάνει διαχείριση λεκάνης απορροής) (30%) Δέλτα Αξιού, Λουδία, Αλιάκμονα Τεχνητά τοπία (30%: Καλλιεργήσιμη γη), Δάση και δασικές εκτάσεις (10%: Αλλουβιακά (υδρόφιλα) και υδροχαρή δάση και θαμνώνες), Υγρότοποι (60%: Παράκτιες λιμνοθάλασσες, Ποτάμια και ρέματα, Αλμυροί βάλτοι, Παλιρροιακοί ποταμοί και εσώκλειστα παλιρροιακά ύδατα, Παρυδάτια βλάστηση) Αγροτικές χρήσεις (80%), Αλιεία/υδατοκαλλιέργειες (30%), Κυνήγι (50%), Προστασία της φύσης και έρευνα(30%), Τουρισμός/αναψυχή (10%) Η μεγάλη ποικιλία ειδών της χλωρίδας και της πανίδας καθώς και η παρουσία σπάνιων ειδών της ορνιθοπανίδας οδήγησε σε διεθνή αναγνώριση της αξίας του υγροτόπου. Ο υγρότοπος του δέλτα Αξιού, Λουδία, Αλιάκμονα προστατεύεται από τη συνθήκη Ραμσάρ (από το 1974) και τη συνθήκη της Βέρνης, ενώ μια μεγάλη περιοχή του έχει ενταχθεί στο 24

25 ευρωπαϊκό δίκτυο Natura Ως περιοχή ειδικής προστασίας, χαρακτηρίστηκε σύμφωνα με το άρθρο 4 της οδηγίας 79/409/ΕΟΚ και εντάχθηκε στο κοινοτικό δίκτυο περιοχών, οι οποίες προβλέπονται από την 92/43/ΕΟΚ για τη Διατήρηση των Φυσικών Οικοτόπων καθώς και της Άγριας Πανίδας και Χλωρίδας. Η παρουσία του ανθρώπου στον υγρότοπο, διαμέσου των αιώνων, διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τη σημερινή του μορφή (εκτροπές, αποστραγγίσεις, εκχερσώσεις). Με όλα αυτά τα έργα ο υγρότοπος στερήθηκε το 70% περίπου από το ζωτικό του χώρο μέσα στον 20ο αιώνα. Οι κυριότερες ανθρώπινες δραστηριότητες, στην ευρύτερη περιοχή, είναι η γεωργία (κυρίως ορυζώνες), η κτηνοτροφία, η αλιεία, η οστρακοκαλλιέργεια, η παραγωγή αλατιού στην Αλυκή Κίτρους, η βιομηχανική (ΒΙΠΕ Θεσσαλονίκης) και η τουριστική (κυρίως στην περιοχή της Πιερίας). Οι ορυζώνες βέβαια καθώς και τα αρδευτικά κανάλια αποτελούν τεχνητούς βιότοπους σημαντικούς για την ορνιθοπανίδα, καθώς υποκαθιστούν εν μέρη τα αποξηραθέντα έλη. Το σύνολο σχεδόν των προβλημάτων του υγροτόπου προέρχεται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Σε παλαιότερες εποχές η σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον στον υγρότοπο ήταν περισσότερο αρμονική. Τελευταία, με τις όλο και πιο έντονες οικονομικές δραστηριότητες, η σχέση αυτή διαταράσσεται σταδιακά σε βάρος του υγροτόπου. Η μη ορθολογική χρήση του νερού, η ολοένα αυξανόμενη χρήση λιπασμάτων και γεωργικών φαρμάκων, η υπερβόσκηση, η αυθαίρετη δόμηση είναι σημαντικά προβλήματα τα οποία πρέπει να αντιμετωπιστούν στο μέλλον. Βέβαια οι ανθρώπινες δραστηριότητες δεν είναι μόνο αρνητικές, ούτε και πρέπει να δημιουργηθεί το αίσθημα της απαισιοδοξίας για το μέλλον του υγροτόπου. Τις δύο τελευταίες, κυρίως, δεκαετίες μη κυβερνητικές περιβαλλοντικές οργανώσεις (Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία, WWF) εθνικής και διεθνούς εμβέλειας, αλλά και μικρότερες ομάδες του τοπικού πληθυσμού ασχολήθηκαν με τον υγρότοπο και την προστασία του. 25

26 4.2 ΑΒΙΟΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Το κλίμα της περιοχής χαρακτηρίζεται ως ηπειρωτικό μεσογειακό, λόγω του μεγάλου εύρους της ετήσιας διακύμανσης της θερμοκρασίας. Η μέση ελάχιστη θερμοκρασία παρατηρείται τον Φεβρουάριο, με μέσο όρο χαμηλότερης θερμοκρασίας τους 5ο C, ενώ η μέση μέγιστη τον Ιούλιο με 25ο C. Η κατανομή των βροχοπτώσεων παρουσιάζει έντονη διακύμανση, με μέσο ύψος τα 400 mm. Οι μέγιστες βροχοπτώσεις παρατηρούνται το Νοέμβριο και το Δεκέμβριο, ενώ οι ελάχιστες τον Ιούλιο και τον Αύγουστο. Οι άνεμοι που επικρατούν στην περιοχή είναι Β/ΒΔ καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου και κυρίως την χειμερινή περίοδο (Βαρδάρης) με ποσοστό εμφάνισης 35%. Οι Β/ΒΔ επιτρέπουν μια διαυγή ατμόσφαιρα, τον καθαρισμό της ατμόσφαιρας από την ομίχλη και την ρύπανση και μειώνουν την υγρασία του αέρα, αλλά όταν η έντασή τους είναι αυξημένη μπορεί να προκαλέσουν ζημιές στις αγροτικές καλλιέργειες. Κατά τους καλοκαιρινούς μήνες επικρατούν οι Ν/ΝΑ άνεμοι εξαιτίας της αναπτυσσόμενης θαλάσσιας αύρας(δήμος Χαλάστρας) ΥΔΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Το τμήμα της λεκάνης απορροής του Αξιού που βρίσκεται στην Ελλάδα χωροθετείται στο κεντρικό τμήμα της Μακεδονίας. Ο ποταμός εισέρχεται στον Ελλαδικό χώρο από την περιοχή των Ευζώνων, διασχίζει την πεδιάδα της Θεσσαλονίκης και εκβάλλει στο Θερμαϊκό Κόλπο. Η ευρύτερη περιοχή της λεκάνης απορροής του Αξιού ποταμού που βρίσκεται σε ελληνικό έδαφος, όπως αυτή ορίζεται βάσει της Οδηγίας 2000/60/EΚ της Ευρωπαϊκής Ένωσης που αφορά στην διαχείριση των υδάτων, περιλαμβάνει εκτός του Αξιού και τις λίμνες Κορώνεια, Βόλβη και Δοϊράνη. Ο Αξιός ποταμός αποτέλεσε στο παρελθόν έναν από τους αποδέκτες, στους οποίους διοχετεύονταν τα λύματα της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης, πράγμα το οποίο δεν συμβαίνει πλέον, καθώς τα λύματα της πόλης διοχετεύονται στο Θερμαϊκό Κόλπο κατόπιν δευτερογενούς επεξεργασίας, με σκοπό την προστασία των υδάτων και των οικοσυστημάτων της περιοχής. Πηγές ρύπανσης των υδάτων του ποταμού αποτελούν τα αστικά και βιομηχανικά λύματα (αν και επεξεργασμένα), τα στερεά απόβλητα, η γεωργική δραστηριότητα που αποτελεί μη σημειακή πηγή ρύπανσης καθώς και η κτηνοτροφία. 26

27 Η ποιότητα των επιφανειακών υδάτων του Αξιού στην περιοχή της Ελλάδας χαρακτηρίζεται καλή έως μέτρια στην πλειοψηφία των περιοχών από τις οποίες διέρχεται, με εξαίρεση τις περιοχές Ακροπόταμος και Πολύκαστρο, καθώς και την περιοχή των εκβολών του, όπου η ποιότητα των υδάτων χαρακτηρίζεται ως κακή. Στον Αξιό, παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες, μία συνεχής μείωση των παροχών σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, με αποκορύφωμα τον ουσιαστικό μηδενισμό της καλοκαιρινής παροχής του λόγω της έντονης εκμετάλλευσης στα ανάντη με πλήθος φραγμάτων στην ΠΓΔΜ, αυτό φέρνει αρνητικές επιπτώσεις στον υγρότοπο, και επίσης προκαλεί υφαλμύρωση με την είσοδο του θαλασσινού νερού (Χριστόδουλος, 1975; Κωνσταντινίδης, 1989; Γιαννάκου και Ταυρίδης, 1994). Ο Λουδίας χρησιμεύει ως αποδέκτης των νερών άρδευσης (που εκτρέπονται από τον Αξιό και τον Αλιάκμονα) και έχει νερό κυρίως το καλοκαίρι. Η παροχή του Αλιάκμονα εξαρτάται ουσιαστικά από τις ανάγκες της Δ.Ε.Η. που ελέγχει τα ανάντη φράγματα αλλά και από τις ανάγκες σε αρδευτικό νερό της πεδιάδας των Γιαννιτσών. Έτσι το καλοκαίρι η παροχή του ποταμού είναι σχεδόν μηδενική (εκτός αν εμφανιστούν έντονες βροχοπτώσεις), αφού το νερό που αποδεσμεύεται από το φράγμα των Ασωμάτων είναι όσο χρειάζεται για την άρδευση. Ο Γαλλικός με σχεδόν μηδενική παροχή στο παρελθόν παρουσιάζει σήμερα κάποια ροή (λόγω της υπερχείλισης ) ενώ στις εκβολές του εξακολουθεί να υφίσταται το πρόβλημα των εδαφικών καθιζήσεων και της εισροής της θάλασσας. Πίνακας 4.2: Ετήσια παροχή υδάτων Μήκος (χλμ) 65 Γαλλικός Αξιός Λουδίας Αλιάκμονας 320 (76 σε ελληνικό έδαφος) Λεκάνη απορροής (km2) (2300 σε ελληνικό έδαφος) Μέση ετήσια παροχή (m3/s) 39, Ελάχιστη ετήσια παροχή (m3/s) Μέγιστη ετήσια παροχή (m3/s) Πηγές: ΑΝΕΘ ΟΡΘΕ 2002, Poulos et.al., Τα ύδατα των ποταμών χρησιμοποιούνται για την άρδευση εντατικών αροτριαίων καλλιεργειών και δενδρώνων, και μεταφέρουν, άμεσα ή μέσω στραγγιστικών δικτύων, 27

28 υπολείμματα λιπασμάτων και αγροχημικών στα ύδατα του Θερμαϊκού κόλπου (ΥΠΕΧΩΔΕ 1999, ΑΠΘ 1999). Οι Δήμοι και οι κοινότητες της λεκάνης απορροής υδροδοτούνται από τα υπόγεια νερά. Κάποιοι δήμοι υδροδοτούνται και από φυσικές ορεινές πηγές. Στο μεγαλύτερο ποσοστό η υδροδότηση της Θεσσαλονίκης γίνεται από τα υπόγεια νερά της λεκάνης του Αξιού. Μελλοντικά προβλέπεται η αντικατάσταση του δικτύου ύδρευσης του Ανατολικού με δίκτυο αγωγών υπό πίεση σε κλειστό κύκλωμα (Maragou and Mantzioy, 2001; Γιαννάκου και Ταυρίδης, 1994). Στην ευρύτερη περιοχή από την οποία περνάει ο ποταμός Αξιός αναπτύσσεται και βιομηχανική δραστηριότητα, με αποτέλεσμα οι περισσότερες βιομηχανίες να χρησιμοποιούν το νερό του ποταμού ως ψυκτικό μέσο (Τσαγκαρλής. 1998) ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΙΖΗΜΑΤΟΣ ΒΑΡΕΩΝ ΜΕΤΑΛΛΩΝ Οι ποταμοί του Δέλτα μεταφέρουν μεγάλες ποσότητες φερτών υλικών τα οποία λόγω της στενότητας της κοίτης διασκορπίζονται στην πεδιάδα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η ιλύς να αποτίθεται στις όχθες και οι κοίτες να ανυψώνονται και να αλλάζουν θέση. Ο μέσος ετήσιος όγκος φερτών υλικών ανέρχεται σε 9.250,000 m3 και αποτελείται από κροκάλες, άμμους και ιλύες. Τα υλικά αυτά αποτίθενται τόσο στο Δέλτα όσο και στον πυθμένα του κόλπου του Θερμαϊκού. Πέρσι, ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα μελέτης που διενήργησε επί δύο και πλέον χρόνια ομάδα επιστημόνων του ΑΠΘ κατά παραγγελία του τότε Υπουργείου Μακεδονίας - Θράκης. Η επιστημονική ομάδα, υπό τον καθηγητή του Εργαστηρίου Ελέγχου Ρύπανσης Περιβάλλοντος του ΑΠΘ κ. Κώστα Φυτιάνο, εντόπισε πέντε κύριες πηγές ρύπανσης πραγματοποιώντας, από 50 διαφορετικούς σταθμούς, εκατοντάδες μετρήσεις στα νερά και στα ιζήματα σε μια ζώνη πολλών χιλιομέτρων η οποία οριοθετήθηκε από τις εκβολές του Αλιάκμονα μέχρι τις ακτές της Νέας Μηχανιώνας: Τα τρία μεγάλα ποτάμια που εκβάλλουν στον Θερμαϊκό κόλπο, ο Αλιάκμονας, ο Αξιός και ο Λουδίας, εκτός από τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων των περιοχών από όπου διέρχονται, μεταφέρουν αστικά και βιομηχανικά λύματα από παράνομους αγωγούς. Οι αναλύσεις σε ιζήματα εντόπισαν (όπως και πριν από χρόνια) υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων όπως μολύβδου, χρωμίου, χαλκού, καδμίου, υψηλές συγκεντρώσεις φωσφόρου, υψηλές συγκεντρώσεις αμμωνίας. 28

29 Τις τελευταίες δεκαετίες η επιβάρυνση του περιβάλλοντος από τις ανθρωπογενείς πηγές είναι πολύ μεγαλύτερη από τις φυσικές, με αποτέλεσμα να εικάζεται ότι πιθανόν έχουν μεταβληθεί οι βιογεωχημικοί κύκλοι των βαρέων μετάλλων σε παγκόσμια κλίμακα (Νriagu 1979). 4.3 ΒΙΟΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΧΛΩΡΙΔΑ Η χλωρίδα του δέλτα περιλαμβάνει περισσότερα από 500 είδη και υποείδη φυτών, μεταξύ των οποίων και κάποια σπάνια, δημιουργώντας ποικιλία χρωμάτων κατά τη διάρκεια του έτους. Η φυσιογνωμία της βλάστησης της περιοχής αλλάζει ανάλογα με την ποσότητα του νερού και την αλατότητα κάθε βιότοπου. Στο Δέλτα του Αξιού διακρίνονται έξι ζώνες βλάστησης (Χ. Αθανάσιου et al., 1994): Η αλοφυτική βλάστηση, με είδη τα οποία έχουν την κοινή ονομασία αλμυρήθρες. Οι αλμυρήθρες (αλόφυτα) είναι φυτά που ζουν σε αλμυρό περιβάλλον, όπως η σαλικόρνια (Salicornia europea), η σαρκοκόρνια (Sarcocornia fruticosa). Καθώς τα αλατούχα εδάφη επικρατούν, η αλοφυτική βλάστηση καλύπτει τη μεγαλύτερη έκταση του Δέλτα. Εικόνα 4.2: Σαλικόρνια (Salicornia europea) Πηγή: (Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα, Οι θαμνώνες με τα αλμυρίκια. Τους θαμνώνες αυτούς τους συναντούμε κυρίως σε εκτάσεις κατά μήκος της κοίτης του ποταμού αλλά και στο εσωτερικό του Δέλτα. Όσο πλησιάζουμε προς τη θάλασσα, οπότε η αλατότητα αυξάνεται, η ζωτικότητα του θάμνου 29

30 αυτού ελαττώνεται και δίνει τη θέση του στην αλοφυτική βλάστηση. Κατά μήκος του ποταμού Αξιού και στις περιοχές που πλημμυρίζουν το χειμώνα συναντώνται κυρίως συστάδες από αρμυρίκια του γένους Tamarix. Μόνο κατά μήκος της κοίτης του ποταμού όπου η αλατότητα μετριάζεται από το γλυκό νερό, τα αλμυρίκια αναπτύσσονται σε δενδρώδη μορφή. Οι λειμώνες με τα βούρλα. Βούρλα υπάρχουν κυρίως σε εκτάσεις που δεν επηρεάζονται έντονα από το αλμυρό νερό. Πολλές περιοχές που καλύπτονταν στο παρελθόν από βούρλα, εκχερσώθηκαν και αποδόθηκαν στην καλλιέργεια. Οι καλαμώνες ( Phragmites australis, Bolboschoenus maritimus και Typha latifolia), με είδη όπως το αγριοκάλαμο και το ψαθί αναπτύσσονται στις εκβολές του ποταμού, κοντά στις όχθες, καθώς επίσης και κατά μήκος των αποστραγγιστικών τάφρων. Η υδροφυτική βλάστηση, με είδη όπως η φακή του νερού, το κερατόφυλλο κ.λπ. που παρατηρούνται στα ρηχά γλυκά νερά, στα αρδευτικά κανάλια, στις αποστραγγιστικές τάφρους και στους ορυζώνες της περιοχής. Η δενδρώδης βλάστηση, η οποία αναπτύσσεται κατά μήκος του ποταμού καθώς και σε πολλές νησίδες που σχηματίζονται μέσα στην κοίτη όπου κυριαρχούν γένη Salix και Populus (Τοπιοτεχνική, 1992). Σε διάφορα τμήματα του Αξιού, καθώς και κατά μήκος του Αλιάκμονα, υπάρχουν σημαντικά εναπομείναντα παρόχθια δάση (λεύκες, σκλήθρα, φτελιές, ιτιές και πλατάνια). Η βλάστηση των υγροτόπων επιτελεί πολλές σημαντικές λειτουργίες: Η δενδρώδης βλάστηση κατά μήκος του ποταμού συγκρατεί το έδαφος και προστατεύει τις όχθες από τη διάβρωση. Η βλάστηση που βρίσκεται μέσα στο νερό, λειτουργεί ως φυσικό φίλτρο καθαρισμού του νερού. Αλμυρόβαλτοι, θαμνώνες, καλαμώνες, λειμώνες και ψηλά δένδρα αποτελούν βιότοπο για ένα σημαντικό αριθμό ζωικών ειδών που βρίσκουν κατάλληλες συνθήκες για διατροφή και αναπαραγωγή. Επιπλέον, στη βλάστηση των υγροτόπων βόσκει ένας μεγάλος αριθμός κτηνοτροφικών ζώων. 30

31 4.3.2 ΠΑΝΙΔΑ Στο δέλτα του Αξιού ζουν περίπου 32 είδη θηλαστικών, μεταξύ των οποίων τσακάλια (Canis aureus), αγριόγατες (Felis sylvestris), κουνάβια, νυφίτσες, αλεπούδες, ασβοί, σκαντζόχοιροι, λύκοι (Canis lupus), η σπάνια βίδρα (Lutra lutra) καθώς και ένας πληθυσμός μυοκαστόρων (Myocastor coypus), οι οποίοι προέρχονται από κάστορες που ξέφυγαν από εκτροφεία και εγκλιματίστηκαν στον υγρότοπο. Στην περιοχή του Αξιού, Λουδία και Αλιάκμονα έχει παρατηρηθεί μείωση των πληθυσμών βίδρας που οφείλεται κυρίως στην καταστροφή της παρόχθιας βλάστησης των ποταμών, στην ευρύτατη χρήση φυτοφαρμάκων τα οποία βιοσυσσωρεύονται στους ιστούς των ψαριών, αλλά και σε συγκρούσεις με αυτοκίνητα. Πριν από μια δεκαετία περίπου στο δέλτα ήταν κοινός και ο σπερμόφιλος ή λαγόγυρος (Spermophilus ή Citellus citellus), ένα συμπαθητικό τρωκτικό που ζει σε υπόγειες στοές, αλλά σήμερα οι πληθυσμοί του στους αγρούς γύρω από τα ποτάμια έχουν μειωθεί σημαντικά. Στην περιοχή εκτρέφονται περίπου 50 βούβαλοι, ενώ στο φράγμα του Αξιού υπάρχει μια νησίδα στην οποία ζουν ελεύθερα άγρια άλογα. Εικόνα 4.3: Βίδρα (Lutra lutra) Πηγή: (Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα, Η ερπετοπανίδα του δέλτα Αξιού, Λουδία, Αλιάκμονα περιλαμβάνει περίπου 29 καταγεγραμμένα είδη, αλλά υπολογίζεται πλουσιότερη. Ανάμεσα σε αυτά συγκαταλέγονται οι νεροχελώνες (Emys Orbicularis) και (Mauremys caspica), η ονυχοχελώνα (Testudo hermanni), που ζει στις πιο ξηρές περιοχές. Η σημαντικότερη περιοχή για την ερπετοπανίδα είναι η λιμνοθάλασσα της Αλυκής Κίτρους, όπου εκτός από χελώνες υπάρχουν διάφορα είδη 31

32 σαυρών, όπως η τρανόσαυρα (Lacerta trilineata) και νερόφιδα (Natrix natrix και Natrix tessellata) και τα μη δηλητηριώδη φίδια όπως ο σαπίτης (Malpolon monspessulamus) ο λαφιάτης (Elapbe quatrorlineata) και η οχιά (Vipera ammodytes), το μοναδικό επικίνδυνο φίδι του δέλτα. Μεταξύ των αμφιβίων αφθονούν οι λιμνοβάτραχοι (Rana ridibunda) και οι δενδροβάτραχοι (Hyla arborea), ενώ κοινά είδη είναι και ο πηδοβάτραχος (Rana dalmativa), ο πηλοβάτης (Pelobatees syriacus), ο χωματοφρύνος (Bufo bufo) και ο πρασινοφρύνος (Bufo viridis). Στη διαφορά αλατότητας των νερών οφείλεται σε μεγάλο βαθμό ο πλούτος της ιχθυοπανίδας του δέλτα, η οποία περιλαμβάνει ψάρια του γλυκού, του αλμυρού και του υφάλμυρου νερού. Λόγω του πλούτου της ιχθυοπανίδας, μεγάλο μέρος των κατοίκων της περιοχής ασχολείται με την αλιεία. Οι τέσσερις ποταμοί φιλοξενούν συνολικά πέντε ενδημικά είδη και υποείδη ψαριών, όπως το εμπορικής αξίας λαβράκι (Barbus macedonicus) που φτάνει σε βάρος τα 12 κιλά, και ο γουρουνομύτης (Chondrostoma vardarensis). Πρέπει να αναφερθεί εδώ και η ζώνη των οστρακοκαλλιεργειών που έχει δημιουργηθεί στη θάλασσα. Το 80% των μυδιών της Ελλάδας παράγονται στην ευρύτερη περιοχή του Θερμαϊκού. Εικόνα 4.4: Oνυχοχελώνα (Testudo hermanni), Δενδροβάτραχος (Hyla arborea). Πηγή: (Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα, Το σημαντικότερο και πιο εντυπωσιακό στοιχείο της πανίδας του δέλτα είναι τα πουλιά. Η περιοχή είναι παγκόσμιας ορνιθολογικής σημασίας γιατί εκεί: σταθμεύει κατά τη μετανάστευση τουλάχιστον το 1% του ευρωπαϊκού πληθυσμού του αργυροπελεκάνου, της αβοκέττας και της λιμόζας ενώ επίσης εδώ έχει καταγραφεί η λεπτομύτα που είναι το σπανιότερο είδος της Ευρώπης, Βόρειας Αφρικής και Δυτικής Ασίας (Grimmet & Jones, 1989). 32

33 φωλιάζει τουλάχιστον το 1% του ευρωπαϊκού πληθυσμού του νυχτοκόρακα, του κρυπτοτσινικά, του λευκοτσικνιά του νεροχελίδονου, και του μαυροκέφαλου γλάρου. ξεχειμωνιάζει ένα σημαντικό ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού της λαγγόνας. Επιπλέον, η προστατευόμενη περιοχή φιλοξενεί σημαντικούς σε ευρωπαϊκό επίπεδο πληθυσμούς βαρβάρας που ξεχειμωνιάζουν εδώ και ποσοστό 1% ή μεγαλύτερο του συνολικού ευρωπαϊκού πληθυσμού χουλιαρομύτας, γελογλάρονου, μικροτσικνιά, νανογλάρονου, θαλασσοσφυριχτή, καλαμοκανά και στρειδοφάγου, που φωλιάζουν στην περιοχή. Ιδιαίτερης σημασίας επίσης είναι το γεγονός ότι στην περιοχή φωλιάζει ένα από τα 5-7 ζευγάρια θαλασσαετών που αναπαράγονται στη χώρα μας. Στην περιοχή έχουν καταγραφεί μέχρι στιγμής 277 είδη πουλιών, δηλαδή σχεδόν το 63% των ειδών που έχουν παρατηρηθεί έως σήμερα στην Ελλάδα, από τα οποία τα 97 είδη φωλιάζουν. Πίνακας 4.3: Απαρίθμηση καθεστώτων παρουσίας Καθεστώς Παρουσίας Αριθμός Ειδών Μη τακτική παρουσία 17 Μη αναπαραγόμενοι επισκέπτες 2 Περαστικά κατά τη μετανάστευση 69 Μόνιμη παρουσία 63 Καλοκαιρινοί επισκέπτες 45 Ανεπαρκώς γνωστό καθεστώς 12 Χειμερινοί επισκέπτες 69 Πηγή: (Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα, Καθεστώς προστασίας και σπανιότητας - 18 παγκοσμίως απειλούμενα είδη σύμφωνα με την IUCN σε σύνολο 25 ειδών που έχουν καταγραφεί στην Ελλάδα - 24 απειλούμενα είδη σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, σύμφωνα με την Οδηγία 92/43 καθώς βασικός σκοπός της είναι η διατήρηση της βιοποικιλότητας είδη που περιλαμβάνονται στο παράρτημα Ι της Οδηγίας 79/409 για τα άγρια πουλιά -72 είδη που περιλαμβάνονται στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας (ΕΟΕ και ΕΖΕ 1992). 33

34 Εικόνα 4.5: Αργυροπελεκάνος (Pelecanus crispus), Στρειδοφάγος (Haematopus ostralegus) Πηγή: (Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα, Ειδικότερα, την άνοιξη και το καλοκαίρι στα παραποτάμια δάση του Αξιού συγκεντρώνονται πολυάριθμοι ερωδιοί, όπως λευκοτσικνιάδες (Egretta garzetta), κρυπτοτσικνιάδες (Ardeola ralloides), σταχτο τσικνιάδες (Ardea cinerea), νυχτοκόρακες (Nycticorax nycticorax) και ενίοτε αργυροτσικνιάδες (Egretta alba), σχηματίζοντας μαζί με χουλιαρομύτες (Platalea leucorodia), χαλκόκοτες (Plegades falcinellus) και κορμοράνους μια από τις μεγαλύτερες μεικτές αποικίες πτηνών της Ελλάδας. Στα παράκτια αλμυρά έλη αναπαράγεται ένα μεγάλο πλήθος πουλιών, όπως καλαμοκανάδες (Himantopus bimantopus), αβοκέτες (Recurvirostra avosetta), κοκκινοσκέληδες (Tringa tetanus), πετροτριλίδες (Burbines oedicnemus), νεροχελίδονα (Glareola pratincola), θαλασσοσφυρίχτρες (Cbaradrius alexandrinus) και ποταμο σφυρίχτρες (Cbaradrius dubius), ενώ στους καλαμιώνες αναπαράγονται πορφυρο τσικνιάδες (Ardea purpurea), μικροτσικνιάδες (Ixobrycbus minutus), καλαμόκιρκοι (Cicus aeruginosus), μουστακαλήδες (Panurus biarmicus), καλαμοποταμίδες (Acrocepbalus scirpaceus), τσιχλοποταμίδες (Acrocepbalus arundinaceus) κ.α. Σε αφθονία βρίσκονται οι κορμοράνοι και οι φοινικόπτεροι ή φλαμίνγκο. Ο αριθμός των πουλιών που ξεχειμωνιάζουν στον υγρότοπο έχει μειωθεί κατά πολύ μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται ακόμη η λαγγόνα (Phalacrocorax pygmeus), ο αργυροπελεκάνος (Pelecanus crispus), o θαλασσαετός (Haliaeetus albicilla), ο στικταετός (Aquila clanga), χιλιάδες πάπιες, κύκνοι και βουτηχτάρια. Κατά τη μεταναστευτική περίοδο (άνοιξη, φθινόπωρο), χιλιάδες παρυδάτια πουλιά σταματούν στο δέλτα για να ξεκουραστούν και να αναζητήσουν τροφή ανάμεσα τους η λιμόζα (Limosa limosa), η σπανιότατη λεπτομύτα (Νumenius tenuirostris), ο μαχητής 34

35 (Philomacbus pygnax), η δρεπανοσκαλίδα (Calidris ferruginea) και ο μαυρότρυγγας (Tringa erytbropus). 4.4 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Η Προστατευόμενη Περιοχή του Δέλτα Αξιού αποτελούταν παλαιότερα από 3 Δήμους (Αξιού, Εχεδώρου, Χαλάστρας). Σήμερα, βάση του Προγράμματος «Καλλικράτης» του Νόμου υπ αριθ. 3852/ (ΦΕΚ Α 87/ ) δήμος Δέλτα θα ονομάζεται στο εξής αυτός που θα συγκροτήσουν ο Εχέδωρος, ο Αξιός και η Χαλάστρα, με έδρα τη Σίνδο. Ο συνολικός πληθυσμός του Δήμου ανέρχεται σε κατοίκους (Ε.Σ.Υ.Ε., 2001.).Οι 3 παλαιότεροι Δήμοι και τα Δημοτικά τους διαμερίσματα αναλυτικότερα ήταν ως εξής: Ο Δήμος Αξιού βρίσκεται ανάμεσα στους ποταμούς Αξιό και Λουδία και απέχει 25 περίπου χιλιόμετρα από την Θεσσαλονίκη. Ο συνολικός πληθυσμός του Δήμου ανερχόταν σε 6780 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του Η έδρα του Δήμου ήταν στα Κύμινα. Ο δήμος περιελάμβανε τα παρακάτω δημοτικά διαμερίσματα και οικισμούς (σε αγκύλες ο πληθυσμός σύμφωνα με την απογραφή του 2001): Δ.δ. Κυμίνων -- τα Κύμινα [ ] Δ.δ. Βραχιάς -- η Βραχιά [ 645 ] Δ.δ. Νέων Μαλγάρων -- τα Νέα Μάλγαρα [ ] Ο Δήμος Εχέδωρου βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του νομού. Αποτελούταν από 4 δημοτικά διαμερίσματα και είχε συνολικό πληθυσμό κατοίκους (σύμφωνα με την απογραφή του 2001). Έδρα του δήμου ήταν η Σίνδος. Ο δήμος περιελάμβανε τα παρακάτω δημοτικά διαμερίσματα και οικισμούς (σε αγκύλες ο πληθυσμός σύμφωνα με την απογραφή του 2001): Δ.δ. Σίνδου -- η Σίνδος [ ] Δ.δ. Διαβατών -- τα Διαβατά [ ] Δ.δ. Καλοχωρίου -- το Καλοχώριον [ ] Δ.δ. Νέας Μαγνησίας -- η Νέα Μαγνησία [ ] Ο Δήμος Χαλάστρας βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του νομού, στις εκβολές του Αξιού. Αποτελούταν από 2 δημοτικά διαμερίσματα και είχε συνολικό πληθυσμό κατοίκους (σύμφωνα με την απογραφή του 2001). Έδρα του δήμου ήταν η Χαλάστρα. Ο δήμος 35

36 περιελάμβανε τα παρακάτω δημοτικά διαμερίσματα και οικισμούς (σε αγκύλες ο πληθυσμός σύμφωνα με την απογραφή του 2001): Δ.δ. Χαλάστρας -- η Χαλάστρα [ ] Δ.δ. Ανατολικού -- το Ανατολικόν [ ] 4.5 ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΓΕΩΡΓΙΑ Η γεωργία αποτελεί την κύρια δραστηριότητα των κατοίκων των γύρω οικισμών. Η ύπαρξη των τεσσάρων ποταμών, του Γαλλικού, του Αξιού, του Λουδία και του Αλιάκμονα, εξασφαλίζει την ευφορία σε μία από τις πιο μεγάλες και παραγωγικές πεδιάδες της χώρας, την πεδιάδα της Θεσσαλονίκης. Το 1954 άρχισε να κατασκευάζεται και φράγμα του Αξιού στην Ελεούσα το οποίο και τέθηκε σε πλήρη λειτουργία το 1962, εξυπηρετώντας τον κάμπο της Θεσσαλονίκης, ανατολικά και δυτικά της κοίτης του ποταμού. Με δύο αγωγούς, το νερό διοχετεύεται στα αρδευτικά δίκτυα, από τα οποία ποτίζονταν μέχρι τα τελευταία χρόνια στρέμματα ανατολικά και δυτικά. Σήμερα, τα στρέμματα ποτίζονται από τον ποταμό Αλιάκμονα και από το 21 φράγμα Ελεούσας, που δίνει 25 κυβικά νερού το δευτερόλεπτο, ποτίζονται στρεμμάτων. Τα είδη που καλλιεργούνται κυρίως στην περιοχή είναι το βαμβάκι, το καλαμπόκι και η μηδική (τριφύλλι), ενώ το βασικό αγροτικό προϊόν είναι το ρύζι. Η ανάγκη για συνεχή παρακολούθηση της ποιότητας των φυσικών πόρων που συμμετέχουν στη διαδικασία γεωργικής παραγωγής είναι σημαντική για τη διατήρηση της ποιότητας του οικοσυστήματος (Wallace 2000, Bouman et al 2002, Chowdary et al., 2004, Hossain et al., 2005, Kim et al., 2006, Russel et al., 2006, Αντωνόπουλος 2007). Για παράδειγμα, η ρυζοκαλλιέργεια απαιτεί μια σημαντική ποσότητα αρδευτικού νερού με αποτέλεσμα υψηλά ποσά επιφανειακής απορροής και τις απώλειες του νερού αποστράγγισης. Σε συνδυασμό με χημικές εισροές, τις δυνατότητες για μη-σημειακές πηγές ρύπανσης των επιφανειακών και υπόγειων υδατικών συστημάτων, κυρίως με άζωτο και φωσφόρο. Αυτή η απειλή είναι μέγιστης σημασίας, όταν το νερό αποστράγγισης διατίθεται στο δέλτα του ποταμού, καθώς επηρεάζει με διάφορους τρόπους την ποιότητα των οικοσυστημάτων (US National Research Council 1989, Day et al., 2003). 36

37 Στα μέσα της άνοιξης όμως τα χωράφια του κάμπου της Θεσσαλονίκης πλημμυρίζουν με νερό για να μετατραπούν σε απέραντους ορυζώνες, δημιουργώντας ένα τοπίο μοναδικό που συμπληρώνει την εικόνα του φυσικού υγροτόπου. Οι ορυζώνες είναι σημαντικοί για την πανίδα της περιοχής, αφού λειτουργούν ως τεχνητοί εποχιακοί υγρότοποι. Στην περιοχή παράγεται το 70-80% του ρυζιού στην Ελλάδα ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ Σε πολλά σημεία της διαδρομής των ποταμών υπάρχουν κτηνοτροφικές μονάδες. Η κτηνοτροφία διακρίνεται σε δύο σκέλη: Στην οικογενειακή κτηνοτροφία (μικρός αριθμός ζώων ανά οικογένεια) Στην κτηνοτροφία μεγάλων κτηνοτροφικών μονάδων, όπου τα ζώα διατρέφονται στις πλημμυρικές κοίτες και τα Δέλτα των ποταμών. Το μεγαλύτερο ποσοστό ζώων εκτρέφεται στις περιοχές του αρδευτικού δικτύου ποταμού Αξιού και το μεγαλύτερο ποσοστό ΑΑΠ (Ακαθάριστη Αξία Παραγωγής) προέρχεται από την εκτροφή αγελάδων, πλην της περιοχής των Αλυκών Κίτρους που προέρχεται από εκτροφή αιγοπροβάτων ΑΛΙΕΙΑ Ο Θερμαϊκός Κόλπος ήταν στο παρελθόν ο πλουσιότερος κόλπος στην Ελλάδα όσον αφορά την αλιευτική παραγωγή (Kochras et.al. 2000). Σήμερα παρ ότι η παραγωγή έχει μειωθεί δραματικά λόγω ρύπανσης, παραμένει ωστόσο ένα από τα πλουσιότερα αλιευτικά πεδία της Ελλάδας γι αυτό και η παράκτια αλιεία στον Θερμαϊκό θεωρείται από τις σημαντικότερες στην Ελλάδα (Φάμελλος κ.α., 2006, Kochras et.al. 2000). Ενδεικτικό είναι ότι ο Θερμαϊκός φιλοξενεί τον μεγαλύτερο αλιευτικό στόλο της χώρας ΜΥΔΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ Τα δίθυρα μαλάκια (οστρακοειδή) είναι διηθηματοφάγοι οργανισμοί με παγκόσμια εξάπλωση και με ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην οικολογία των θαλάσσιων βιοκοινωνιών. Ο γρήγορος ρυθμός αύξησης και η θρεπτική αξία των οστρακοειδών αποτέλεσαν σημαντικά κίνητρα για την καλλιέργειά τους. 37

38 Στη χώρα μας, ο Θερμαϊκός Κόλπος είναι η σημαντικότερη περιοχή παραγωγής και αλιείας οστρακοειδών, τόσο καλλιεργούμενων μυδιών όσο και άλλων ειδών (κυρίως κυδώνια, χάβαρα, γυαλιστερές). Η μυδοκαλλιέργεια στην περιοχή του Θερμαϊκού κόλπου είναι μία πολύ επικερδής δραστηριότητα που αναπτύχθηκε τα τελευταία 30 χρόνια. Η ετήσια παραγωγή εκτιμάται σε περίπου τόνους μύδια, που αποτελεί και το 80-85% της ελληνικής παραγωγής. Η καλλιέργεια είναι εκτατικού τύπου με δύο μεθόδους: της πλωτής (long line) και της πασσαλωτής καλλιέργειας. Σήμερα, στις εκβολές Αξιού υπάρχουν περισσότερες από 80 καλλιέργειες πασσαλωτές και 350 πλωτές. Η μυδοπαραγωγή είναι ομαδοποιημένη χωρικά σε τρία τμήματα: εκβολή Αξιού στα όρια του Δήμου Χαλάστρας, εκβολή Λουδία στα όρια του Δήμου Αξιού και δυτικά της εκβολής του Αλιάκμονα στις ακτές της Πιερίας (Salomons 2004). Η ανάπτυξη χερσαίων εγκαταστάσεων για την υποστήριξη της οστρακοκαλλιέργειας, συμβάλλει σημαντικά στην ενίσχυση της παραγωγικότητας, καθώς και στην ποιοτική και υγιεινή παραγωγή. Εικόνα 4.6: Χερσαίες εγκαταστάσεις οστρακοκαλλιεργειών στις εκβολές του Λουδία. Πηγή: Δήμος Αξιού ( Η μυδοκαλλιέργεια έχει μεγάλη εξάρτηση από την παροχή γλυκού νερού των ποταμών Αξιού και Αλιάκμονα και κυρίως από την στερεοπαροχή τους, αλλά και από τα υδροδυναμικά ρεύματα του κόλπου της Θεσσαλονίκης, που καθορίζουν το ρυθμό αυτοκαθαρισμού της θαλάσσιας αυτής περιοχής (Galinou-Mitsoudi et al., 2006). Η μεγάλη ποσότητα θρεπτικών στοιχείων που τα ποτάμια φέρνουν στον Θερμαϊκό κόλπο επηρεάζει το μέγεθος των μυδιών, με αποτέλεσμα να έχουμε εδώ μεγαλύτερα μύδια και άρα μεγαλύτερη 38

39 παραγωγικότητα. Σοβαρό ποσοστό της παραγωγής εξάγεται στην δυτική Ευρώπη ενώ το ετήσιο τοπικό εισόδημα εκτιμήθηκε ότι ανήλθε στα 14 δις δρχ. το 1999 (ΕΚΘΕ, ΑΠΘ 2001) ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΛΑΤΙΟΥ Στα διοικητικά όρια του δήμου Πύδνας, στο νομό Πιερίας, λειτουργούν αλυκές, οι οποίες ανήκουν στην εταιρεία Ελληνικές Αλυκές ΑΕ. Οι εγκαταστάσεις των αλυκών καταλαμβάνουν περίπου στρέμματα και έχουν παραγωγή τόνους αλάτι ετησίως. Είναι η δεύτερη μεγαλύτερη παραγωγική εγκατάσταση αλατιού στην Ελλάδα και η λειτουργία τους είναι σημαντικός παράγοντας στην οικονομία του δήμου Πύδνας ΚΥΝΗΓΙ Η περιοχή παλαιότερα θηρευόταν εντατικά, τα τελευταία χρόνια το κυνήγι σε μεγάλη έκταση απαγορεύτηκε, με αποτέλεσμα να αυξηθούν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα οι πληθυσμοί των υδρόβιων πουλιών. Στον Αλιάκμονα και στον Αξιό λειτουργούν καταφύγια θηραμάτων που έχουν εμπλουτίσει τις γύρω περιοχές σε μεγάλο αριθμό πουλιών όχι υδρόβιων. Ιδίως στις εκβολές του Αλιάκμονα γίνεται τους μήνες του χειμώνα παράνομη θήρα σε μεγάλη έκταση από σχετικά μικρό αριθμό κυνηγών ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Τόσο εντός της περιοχής μελέτης αλλά και εκτός των ορίων της υπάρχουν σημαντικές βιομηχανικές δραστηριότητες, με αποτέλεσμα να δημιουργούν πιέσεις στους υδατικούς αποδέκτες λόγω της έλλειψης συνολικής αντιμετώπισης του προβλήματος της επεξεργασίας και διάθεσης των βιομηχανικών αποβλήτων. Οι κύριες βιομηχανικές ενότητες είναι οι εξής: Βιομηχανική περιοχή Θεσσαλονίκης. Διαθέτει μονάδα βιολογικού καθαρισμού τα επεξεργασμένα λύματα του οποίου διατίθενται στον Θερμαϊκό κόλπο. Βιομηχανική περιοχή Καλοχωρίου Δενδροποτάμου Βιομηχανικό συγκρότημα Διαβατών Βιομηχανική ζώνη οδού Μοναστηρίου και λοιπή περιοχή Βιομηχανικές περιοχές Ν.Πέλλας και Ημαθίας 39

40 4.6 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΙΤΙΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΓΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Το σύμπλεγμα υγροτόπων Δέλτα Αξιού, Λουδία και Αλιάκμονα βρίσκεται πολύ κοντά σε μία μεγαλούπολη, τη Θεσσαλονίκη, και περιλαμβάνει έναν από τους πλέον παραγωγικούς κάμπους της χώρας. Η πραγματικότητα αυτή δημιουργεί μία σειρά προβλημάτων, η επίλυση των οποίων είναι περίπλοκη, αλλά παράλληλα αποτελεί και μία μοναδικότητα, καθώς είναι λίγες οι μεγάλες πόλεις στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη όπου σε τόσο μικρή απόσταση από το κέντρο τους μπορεί κάποιος να βρεθεί σε ένα εξαιρετικής ποικιλομορφίας φυσικό τοπίο, αδιατάρακτο σε μεγάλο βαθμό και με τόσο πλούσια πανίδα. Εκτιμάται ότι ο Αξιός δέχεται περίπου κυβικά μέτρα βιομηχανικά απόβλητα τον χρόνο, μόνο από τις ελληνικές βιομηχανίες (Γεράκης κ.α. 2006). Επίσης δέχεται τα αστικά λύματα της πόλης των Σκοπίων και άλλων 13 μικρότερων, ενώ ακόμη και οι παραπόταμοι του Αξιού έχουν ρυπανθεί, από διάφορες επικίνδυνες ουσίες - οξέα, ενώσεις χρωμίου κλπ, από βυρσοδεψεία, αλλά και από χοιροστάσια. Ο Αξιός ποταμός εμπλουτίζει τα υδατοσυστήματα της λεκάνης του με σημαντικό φορτίο ανόργανων και οργανικών ρύπων. Για παράδειγμα, ο Αξιός αποτελεί την κύρια πηγή ρύπανσης του Θερμαϊκού όσον αφορά το φώσφορο και το άζωτο, καθώς αποθέτει το 43% και 56% αντίστοιχα των ποσοτήτων που ανιχνεύονται στον κόλπο (Salomons 2004). Είναι ο δεύτερος πιο ρυπασμένος ποταμός στην Ελλάδα, από την άποψη του φορτίου νιτρικών και φωσφορικών (Nikolaidis et. al., 2006). Επιπλέον μέσα στα όρια της λεκάνης απορροής του είναι χαμηλό το ποσοστό των κατοικημένων περιοχών που συνδέονται με αποχετευτικό σύστημα ή με μονάδες επεξεργασίας αποβλήτων (Salomons 2004). Ωστόσο, ένα από τα πιο ρυπασμένα ποτάμια της Ελλάδας είναι ο Λουδίας, λόγω των αγροτικών αποβλήτων και των αποβλήτων από τις βιομηχανίες επεξεργασίας φρούτων και ζάχαρης. Ο Λουδίας χρησιμεύει ως αποδέκτης των νερών άρδευσης από την πεδιάδα μεταξύ του Αλιάκμονα και του Αξιού. Το οργανικό φορτίο του Λουδία είναι αρκετά μεγαλύτερο από αυτό του Αξιού (Voulgaropoulos et. al., 1987). Στον Αλιάκμονα έχουν επίσης ανιχνευτεί υψηλά επίπεδα μολύβδου (πιθανόν από γεωργική δραστηριότητα, καθώς ο μόλυβδος χρησιμοποιείται στη σύνθεση φυτοφαρμάκων), αλλά και ραδιενέργεια που αποδίδεται στην λειτουργία των λιγνιτικών πεδίων και στις εκπλύσεις γεωργικών φαρμάκων (Karamanis et.al., 2008). Τελικός αποδέκτης των ρυπασμένων αυτών ποταμών αλλά και των αστικών και βιομηχανικών αποβλήτων της 40

41 Θεσσαλονίκης είναι ο Θερμαϊκός Κόλπος. Οι κυριότεροι παράγοντες υποβάθμισής του είναι ο εμπλουτισμός με θρεπτικά στοιχεία και κατά συνέπεια ο ευτροφισμός (Nikolaidis et. al., 2006). Σε γενικές γραμμές τα νερά του Αιγαίου είναι ολιγοτροφικά, αλλά ο Θερμαϊκός έχει γίνει ευτροφικός λόγω των παραπάνω πιέσεων. Στον ελληνικό χώρο, επίσης, η ρύπανση του Αξιού προέρχεται από υπολείμματα γεωργικών φαρμάκων και φυτοφαρμάκων, βιομηχανικών αποβλήτων, αλλά και από μικρές ποσότητες αστικών λυμάτων. Διάφορες έρευνες έχουν δείξει ότι η συνολική ποσότητα φυτοφαρμάκων που χρησιμοποιείται στον κάμπο της Θεσσαλονίκης αντιπροσωπεύει περίπου το 7% της συνολικής κατανάλωσης στη χώρα (Albanis, 1992). Επίσης η αγροτική εντατικοποίηση, οι εκβαθύνσεις και η δημιουργία καναλιών, η βιομηχανική αστική ανάπτυξη και φυσικά η ρύπανση συνιστούν τις κυριότερες, ίσως, απειλές για το δελταϊκό σύστημα. Η λαθροθηρία, επίσης, και η εντατικοποίηση της αλιείας απειλούν τη σπάνια πανίδα της περιοχής. Επιπροσθέτως η μεγάλη πυκνότητα μονάδων οστρακοκαλλιέργειας, εκτός του ότι επηρεάζει αρνητικά την κίνηση των θαλάσσιων μαζών που είναι ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη των οστράκων προκαλεί επίσης τη συσσώρευση υλικού στον πυθμένα της θάλασσας εκεί όπου βρίσκονται οι μονάδες επηρεάζοντας αρνητικά τις βενθικές κοινότητες που ζουν εκεί, πρέπει να δοθεί έμφαση σε πιο περιβαλλοντικά φιλικές πρακτικές οστρακοκαλλιέργειας. Επιπλέον στις ακτές σωρεύονται τόνοι υπολειμμάτων: κομμάτια από σχοινιά, πλαστικά βαρέλια και κυρίως τεράστιες ποσότητες από κελύφη οστράκων, για τα οποία πρέπει να βρεθούν λύσεις διάθεσής τους ώστε να μην επηρεάζουν αρνητικά το περιβάλλον. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει καταγραφεί μείωση κατά 50% της συνολικής ποσότητας γλυκού νερού που πέφτει στον Θερμαϊκό λόγω της συνολικής μείωσης της παροχής νερού των ποταμών που οφείλεται κυρίως στις αυξημένες ανάγκες για άρδευση και στα υδροηλεκτρικά φράγματα του Αλιάκμονα (Galinou-Mitsoudi et. al., 2006). Επιπλέον στην πεδιάδα του Αξιού το πρόβλημα της υφαλμύρωσης είναι ιδιαίτερα έντονο γιατί τους καλοκαιρινούς μήνες πρακτικά εκμηδενίζεται η παροχή του ποταμού στα τελευταία 10 χλμ. της κοίτης του οπότε και εισχωρεί η θάλασσα με την παλίρροια (Zalidis 1998, Φάμελλος κ.α. 2006). Η υφαλμύρωση έχει επηρεάσει σημαντικά και τη σύνθεση της χλωρίδας και των οικοτόπων στην περιοχή του Δέλτα του Αξιού. Ειδικά η μόλυνση των υδάτων του Δέλτα από βιομηχανικά απόβλητα, η άναρχη γεωργική και κτηνοτροφική εκμετάλλευση, οι αμμοληψίες που κάνουν το ποτάμι να θυμίζει βιομηχανική εγκατάσταση και οι πολυάριθμες παράγκες ψαράδων και κυνηγών, καθιστούν αναγκαία την κρατική παρέμβαση και τη λήψη μέτρων σωστού σχεδιασμού. 41

42 Επιγραμματικά, τα σημαντικότερα προβλήματα της περιοχής μπορούν να συνοψιστούν ως εξής (Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα, 1. Ρύπανση επιφανειακών και υπόγειων νερών 2. Σκουπίδια, μπάζα και χωματερές 3. Παράνομη δόμηση - Οικιστική, αναπτυξιακή και βιομηχανική πίεση 4. Εντατική κτηνοτροφία - Υπερβόσκηση 5. Παράνομο κυνήγι 6. Αμμοληψίες Δευτερεύοντα προβλήματα αλλά με δύσκολα αναστρέψιμες επιπτώσεις είναι: 1. Λειψυδρία - Ξηρασία 2. Υφαλμύρωση 3. Καθίζηση εδαφών 4. Εντατικοποίηση παραγωγής (γεωργία, παράκτια υδατοκαλλιέργεια) 5. Διάβρωση ακτών μείωση φερτών υλών και μείωση παροχής ποταμών 42

43 Εικόνα 4.7: Μπάζα στις εκβολές του Αξιού Πηγή:(Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα, Εικόνα 4.8: Παράνομη διάθεση λυμάτων στις εκβολές του Αξιού Πηγή: (Δημήτρης Μπαλτάκης, 2006) 43

44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ 5.1 ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ Η οικονομική ανάπτυξη και ευμάρεια των ανθρώπινων κοινωνιών έχουν επιφέρει σημαντική συρρίκνωση του φυσικού χώρου και των φυσικών πόρων με περαιτέρω συνέπεια την εξαφάνιση μορφών ζωής από τον πλανήτη. Οι ανησυχητικές διαστάσεις του φαινομένου αυτού και ιδίως η διαρκώς επιταχυνόμενη εξαφάνιση των μορφών ζωής, δηλαδή των ειδών αυτοφυούς χλωρίδας και άγριας πανίδας, οδήγησαν τη διεθνή κοινότητα να προβάλλει την αναγκαιότητα διατήρησης της φύσης, δηλαδή του φυσικού χώρου και των μορφών ζωής που αναπτύσσονται σε αυτόν και να λάβει μέτρα προς αυτή την κατεύθυνση, ανακηρύσσοντας περιοχές με μεγάλη οικολογική αξία και εθνικό ή διεθνές ενδιαφέρον, ως προστατευόμενες (Λαζαρέτου, 2002). Με τον όρο προστατευόμενη περιοχή προσδιορίζεται μια περιοχή που είναι αφιερωμένη πρωταρχικά στην προστασία και απόλαυση της φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς και στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, των οικολογικών λειτουργιών και των ιδιαίτερων αξιών της φύσης (IUCN, 1991). Πρόκειται για περιοχές με ειδικό καθεστώς προστασίας, οι οποίες διακρίνονται για την ιδιαιτερότητα και/ ή μοναδικότητα της χλωρίδας, της πανίδας, των βιοτόπων και των γεωμορφολογικών σχηματισμών και εξυπηρετούν, πέραν της διατήρησης των ανωτέρω, ανάγκες υπαίθριας αναψυχής, τουρισμού και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης (Καραμέρης, 1999). Οι προστατευόμενες περιοχές έχουν ως σκοπό τη διατήρηση συγκεκριμένων τύπων ενδιαιτημάτων και πληθυσμών φυτικών και ζωικών ειδών. Για την ανακήρυξη μιας περιοχής ως προστατευόμενης πρέπει να λαμβάνονται υπόψη ορισμένα κριτήρια και να τοποθετείται συγκεκριμένος σκοπός ίδρυσης ή ανακήρυξης τους, γιατί η οργάνωση και διαχείρισής μιας προστατευόμενης περιοχής εξαρτάται σημαντικά από το σκοπό που καλείται να εξυπηρετήσει. Τα βασικά κριτήρια για την επιλογή των προστατευόμενων περιοχών, σύμφωνα με το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., θα πρέπει να είναι τα ακόλουθα: Η παρουσία ειδών και τύπων ενδιαιτημάτων, τα οποία είναι σπάνια, κινδυνεύοντα ή απειλούμενα με εξαφάνιση σε τοπικό, εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Η παρουσία ειδών και τύπων ενδιαιτημάτων, τα οποία είναι ενδημικά σε τοπικό ή διεθνές επίπεδο. 44

45 Η παρουσία ειδών και τύπων ενδιαιτημάτων, τα οποία έχουν κοινωνική, ιστορική, αισθητική και οικονομική αξία για τις τοπικές κοινωνίες. Η παρουσία τοπίων και γεωλογικών σχηματισμών ιδιαίτερης επιστημονικής και αισθητικής αξίας. Η ύπαρξη κατάλληλων προϋποθέσεων και συνθηκών ή η δυνατότητα δημιουργίας τους, ώστε να καταστεί δυνατή η διατήρηση ειδών και τύπων ενδιαιτημάτων σε κάθε προστατευόμενη περιοχή. Η ύπαρξη υψηλής ποικιλότητας και παραγωγικότητας. Η δημιουργία προστατευόμενων περιοχών είναι το περισσότερο εφαρμοζόμενο μέτρο παγκοσμίως για τη διατήρηση της φυσικής και/ ή πολιτισμικής κληρονομιάς. Υπάρχουν συνολικά νομικά προστατευόμενες περιοχές σε όλο τον πλανήτη, που καλύπτουν σχεδόν το 5% της έκτασής του (McNeely J. A.,1992). Εάν δε συμπεριληφθούν και οι περιοχές που δεν έχουν νομικό καθεστώς προστασίας, αλλά βρίσκονται κάτω από κάποια διαδικασία διαχειριστικής προστασίας, τότε ο συνολικός αριθμός ανέρχεται σε περισσότερες από , καλύπτοντας σχεδόν το 10% της επιφάνειας του πλανήτη (Τhorsell J.,1992). Οι στόχοι του θεσμού των προστατευόμενων περιοχών, όπως απορρέουν από την Παγκόσμια Στρατηγική για την Προστασία και Διατήρηση της IUCN, είναι: Η διατήρηση και προάσπιση των βασικών οικολογικών λειτουργιών και διεργασιών της προστατευόμενης περιοχής, καθώς και των συστημάτων που υποστηρίζουν τη ζωή των κάθε λογής οργανισμών. Η διατήρηση της γενετικής ποικιλότητας. Η αειφόρος χρήση των ειδών και των οικοσυστημάτων της προστατευόμενης περιοχής. Με προτεραιότητες δράσεις: Την οριοθέτηση και τον καθορισμό των όρων χρήσης και προστασίας των περιοχών του Εθνικού Συστήματος Προστατευόμενων Περιοχών. Την οργάνωση και λειτουργία ενιαίου Εθνικού Συστήματος Διαχείρισης και Διοίκησης και παρακολούθησης/ επόπτευσης προστατευόμενων περιοχών. Την προστασία και διαχείριση οικοτόπων και την προστασία ειδών χλωρίδας και πανίδας. Την αντιμετώπιση σημαντικών περιβαλλοντικών προβλημάτων και την αποκατάσταση υποβαθμισμένων φυσικών οικοσυστημάτων σε προστατευόμενες περιοχές. Την προστασία, αποκατάσταση και αειφορική χρήση των φυσικών πόρων. 45

46 Την αξιολόγηση και προώθηση αναγκαίων οργανωτικών, διοικητικών και θεσμικών μεταρρυθμίσεων (Φλωροκάπη, 2006). 5.2 ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ Σύμβαση Ραμσάρ (Ν.Δ. 191/1974, ΦΕΚ 350/Α). Κύρωση διεθνούς συμφωνίας (Ραμσάρ, Ιράν ) για την προστασία των διεθνούς ενδιαφέροντος υγροτόπων. Τα συμβαλλόμενα κράτη είναι πεπεισμένα ότι οι υγρότοποι συνιστούν μεγάλης σημασίας οικονομική, κοινωνική, μορφωτική και επιστημονική πηγή, καθώς και πηγή αναψυχής, η απώλεια της οποίας θα ήταν ανεπανόρθωτη. Για το λόγο αυτό, τα κράτη επιθυμούν να παρεμποδίσουν, τώρα και στο μέλλον, την βαθμιαία υποβάθμιση και απώλεια των υγροτόπων. Κάθε συμβαλλόμενο μέρος αναλαμβάνει να προσδιορίσει τους υγροτόπους που βρίσκονται στην επικράτειά του και πληρούν τις προϋποθέσεις για να συμπεριληφθούν στον Κατάλογο υγροτόπων Διεθνούς Σημασίας. Τα όρια κάθε υγροτόπου που εγγράφεται περιγράφονται με σαφήνεια, σημειώνονται στο χάρτη, είναι δυνατό να διευρυνθούν και μπορούν να περιλαμβάνουν ζώνες οχθών ή ακτών που συνορεύουν με τον υγρότοπο καθώς και νησιά ή υγρές περιοχές που περιβάλλονται από αυτόν. Κριτήρια για να χαρακτηρισθεί ένας υγρότοπος ως διεθνούς σημασίας είναι η οικολογική, η βοτανική, ζωολογική, η λιμνολογική ή η υδρολογική αξία του και κυρίως η σημασία του για τα υδρόβια πουλιά καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Επιπλέον, κάθε συμβαλλόμενο μέρος, υποχρεούται να καταρτίσει και να εφαρμόσει εθνικά σχέδια διαχείρισης, τα οποία να ευνοούν τη διατήρηση των εγγεγραμμένων στον Κατάλογο υγροτόπων, να ευνοήσει τη διατήρηση των υγροτόπων και των υδρόβιων πουλιών με την ίδρυση περιοχών ειδικής προστασίας, να ενθαρρύνει την έρευνα και την ανταλλαγή στοιχείων και δημοσιευμάτων σχετικά με τους υγροτόπους, και τέλος να αυξάνει, μέσω της διαχείρισης, τους πληθυσμούς των υδρόβιων πουλιών. Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί περισσότεροι από 400 μικροί και μεγάλοι υγρότοποι, συνολικού εμβαδού πάνω από στρέμματα. Πολλοί από αυτούς αποτελούν μεγάλα συστήματα μικρότερων υγροτόπων, όπως τα Δέλτα Αξιού-Αλιάκμονα, Νέστου και Έβρου και οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου και Αμβρακικού. Πριν από δύο γενιές η Ελλάδα είχε τριπλάσια έκταση υγροτόπων (Ελληνικό κέντρο βιοτόπων υγροτόπων, 46

47 Παρακάτω γίνεται αναφορά στους 11 υγροτόπους που έχουν εγγραφεί στον Κατάλογο Υγροτόπων Διεθνούς Σημασίας (κατά τη Σύμβαση Ραμσάρ): 1. Δέλτα του Έβρου (στο νομό Έβρου). 2. Λίμνη Μητρικού με τις γειτονικές λίμνες και λιμνοθάλασσες (στο Νομό Ροδόπης) 3. Λίμνη Βιστονίδα και περιοχή Πόρτο Λάγος (στους Νομούς Ροδόπης και Ξάνθης) 4. Δέλτα του Νέστου με τις λιμνοθάλασσες δυτικά της Κεραμωτής (στους Νομούς Καβάλας και Ξάνθης) 5. Λίμνη Κερκίνη (στο Νομό Σερρών) 6. Λίμνες Κορώνεια και Βόλβη (στο Νομό Θεσσαλονίκης) 7. Δέλτα των ποταμών Αξιού Λουδία Αλιάκμονα και Αλυκή Κίτρους (στους Νομούς Θεσσαλονίκης, Ημαθίας και Πιερίας) 8. Λίμνη Μικρή Πρέσπα (στο Νομό Φλώρινας) 9. Περιοχή Αμβρακικού Κόλπου (στους Νομούς Πρέβεζας Άρτας και Αιτωλοακαρνανίας) 10. Δέλτα του Αχελώου και λιμνοθάλασσες του Μεσολογγίου (στην Ν. Δ.. Στερεά Ελλάδα) 11. Λιμνοθάλασσα Κοτύχι και δάσος Στροφυλίας (στη Β. Δ. Πελοπόννησο) Σύμβαση Βέρνης (Ν. 1335/1983, ΦΕΚ 32/Α). Κύρωση διεθνούς σύμβασης (Βέρνη ) για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης. Η σύμβαση έχει σκοπό να εξασφαλίσει τη διατήρηση της αυτοφυούς χλωρίδας, της άγριας πανίδας και των φυσικών ενδιαιτημάτων τους για τη διατήρηση των οποίων χρειάζεται η συνεργασία περισσότερων κρατών. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στα είδη που απειλούνται με εξαφάνιση και είναι ευπαθή, συμπεριλαμβανομένων και των μεταναστευτικών ειδών. Κάθε συμβαλλόμενο μέρος λαμβάνει τα κατάλληλα νομοθετικά και κανονιστικά μέτρα για την προστασία των ενδιαιτημάτων των ειδών αυτοφυούς χλωρίδας και άγριας πανίδας, ιδιαιτέρως αυτών που απαριθμούνται στα παραρτήματα Ι και ΙΙ. Επίσης υποχρεούται να λαμβάνει υπ όψη, κατά τη χάραξη της χωροταξικής και αναπτυξιακής πολιτικής, τις ανάγκες διατήρησης των προστατευόμενων φυσικών περιοχών καθώς και των περιοχών που έχουν σημασία για τα μεταναστευτικά είδη. Απαγορεύεται η ηθελημένη συγκομιδή καρπών, η περισυλλογή, η κοπή ή η εκρίζωση, η κατοχή και εμπορία των ειδών αυτοφυούς χλωρίδας του παραρτήματος Ι, καθώς και η σύλληψη, η κατοχή, η θανάτωση, η καταστροφή των τόπων αναπαραγωγής ή ανάπαυσης, η 47

48 ενόχληση κατά την περίοδο αναπαραγωγής, εξάρτησης και χειμερίας νάρκης, η καταστροφή και η συλλογή των αβγών και το εμπόριο των ειδών της άγριας πανίδας του παραρτήματος ΙΙ. Για τα είδη της άγριας πανίδας του παραρτήματος ΙΙΙ, καθιερώνονται περίοδοι απαγόρευσης του κυνηγιού και απαγορεύεται προσωρινά ή τοπικά η εκμετάλλευση για να αυξηθεί ο πληθυσμός των ειδών, όπου κρίνεται απαραίτητο. Ιδιαίτερα στο παράρτημα IV παρατίθενται τα μέσα που απαγορεύεται η χρήση τους, όπως δόκανα, μαγνητόφωνα, εκρηκτικές ύλες κ.α. Σύμβαση Βαρκελώνης (Ν.1634/ , ΦΕΚ 104/Α/ ). Πρωτόκολλο σχετικά με τις ειδικά προστατευόμενες περιοχές και τη βιοποικιλότητα στη Μεσόγειο. Το 1976 οι κυβερνήσεις των χωρών που βρίσκονται στα παράλια της Μεσογείου υπέγραψαν την Σύμβαση της Βαρκελώνης και τα 6 πρωτόκολλα της, τα οποία αποτελούν το νομικό πλαίσιο του Σχεδίου Δράσης. Κύριοι στόχοι της Σύμβασης της Βαρκελώνης είναι: Εκτίμηση και Έλεγχος της Θαλάσσιας Ρύπανσης. Αειφόρος Διαχείριση Θαλάσσιων και Παράκτιων Φυσικών Πόρων. Ανάδειξη περιβαλλοντικών Πρακτικών στην κοινωνικό-οικονομική ανάπτυξη. Προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της Μεσογείου. Ανάπτυξη συνεργασίας μεταξύ των Μεσογειακών κρατών στον τομέα του περιβάλλοντος. Βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. Σύμβαση Βόννης (Ν.2719, ΦΕΚ 106/Α/99). Κύρωση της Διεθνούς Σύμβασης για τη διατήρηση των Αποδημητικών Ειδών της Άγριας Πανίδας και άλλες διατάξεις. Θεμελιώδης στόχος της Σύμβασης είναι η προστασία των μεταναστευτικών ειδών (όχι μόνο πουλιών αλλά και θηλαστικών, ψαριών και ασπόνδυλων) αναγνωρίζοντας το γεγονός ότι τα είδη αυτά χρειάζονται προστασία σε όλο το εύρος της μεταναστευτικής διαδρομής τους και ότι η προστασία αυτή απαιτεί διεθνή συνεργασία και δράση. Η Σύμβαση της Βόννης προβλέπει τρεις βασικές δράσεις για την προστασία των μεταναστευτικών ειδών άγριας πανίδας (όπως περιγράφονται στο άρθρο ΙΙ): Τα συμβαλλόμενα μέρη πρέπει να προωθούν, να συντονίζουν και να υποστηρίζουν την έρευνα σχετικά με τα μεταναστευτικά είδη. Τα συμβαλλόμενα μέρη πρέπει να σπεύσουν στην άμεση προστασία των μεταναστευτικών ειδών που περιλαμβάνονται στο Παράρτημα Ι της Σύμβασης. 48

49 Τα συμβαλλόμενα μέρη πρέπει να συνάπτουν συμφωνίες για την προστασία και διαχείριση των μεταναστευτικών ειδών που αναφέρονται στο Παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης. Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα (Ν. 2204/1994, ΦΕΚ 59/Α). Κύρωση σύμβασης για τη βιολογική ποικιλότητα που υπεγράφη στο Ρίο Ντε Τζανέϊρο στις 5 Ιουνίου 1992 και απόφαση 93/626/ΕΟΚ του συμβουλίου, αριθ. L 309, Σκοπός της σύμβασης είναι, σύμφωνα με το άρθρο 1, η διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας, η αειφορική χρήση των στοιχείων της και ο δίκαιος και ισότιμος καταμερισμός των πλεονεκτημάτων που θα προκύψουν από τη χρήση των γενετικών πόρων. Πεδίο εφαρμογής είναι η βιολογική ποικιλότητα σε σχέση με τα ζητήματα που θέτει η ταχεία ανάπτυξη και η χρήση της βιοτεχνολογίας. Οι υποχρεώσεις που αναλαμβάνουν τα συμβαλλόμενα κράτη ταξινομούνται σε δύο ενότητες. Η πρώτη ενότητα (άρθρα 6-14) περιλαμβάνει τις υποχρεώσεις εκείνες που αφορούν στη διατήρηση, την προστασία και την αειφορική χρήση της βιολογικής ποικιλότητας. Η δεύτερη ενότητα (άρθρα 15-20) αφορά στους όρους και τις προϋποθέσεις χρήσης της βιολογικής ποικιλότητας για βιοτεχνολογικούς σκοπούς. 5.3 ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Οδηγία 79/409/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 2ας Απριλίου 1979 για τη διατήρηση των άγριων πουλιών (Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Αριθ. L. 103/1975). Σκοπός της συγκεκριμένης οδηγίας είναι η λήψη αναγκαίων μέτρων από τα κράτη μέλη, ώστε να διατηρηθεί ο πληθυσμός των ειδών της άγριας ορνιθοπανίδας σε ένα τέτοιο επίπεδο, που να ανταποκρίνεται κυρίως στις οικολογικές, επιστημονικές και μορφωτικές απαιτήσεις, λαμβάνοντας ταυτόχρονα υπ όψιν τις οικονομικές δραστηριότητες του ανθρώπου καθώς και τις απαιτήσεις του για αναψυχή. Η οδηγία αφορά όλα τα είδη των πουλιών που ζουν σε άγρια κατάσταση στην επικράτεια των κρατών μελών, καθώς και τα αβγά, τις φωλιές και τα ενδιαιτήματά τους. Τα κράτη μέλη λαμβάνουν όλα τα αναγκαία μέτρα: Για τη διατήρηση των πληθυσμών των ειδών σε ικανοποιητικό επίπεδο. Ειδικότερα, απαγορεύεται ο ηθελημένος φόνος ή η σύλληψη των πουλιών με 49

50 οποιονδήποτε τρόπο, η ηθελημένη καταστροφή ή βλάβη των φωλιών και των αβγών, η αφαίρεση των φωλιών, η συλλογή των αβγών στη φύση και η κατοχή τους έστω και κενών, η ηθελημένη ενόχληση των πουλιών ιδιαίτερα κατά την περίοδο αναπαραγωγής, η κατοχή των ειδών των οποίων απαγορεύεται το κυνήγι και η σύλληψη. Για τη διατήρηση, τη διαφύλαξη ή την αποκατάσταση, για όλα τα είδη των πουλιών σε άγρια κατάσταση, μιας επαρκούς ποικιλίας και έκτασης ενδιαιτημάτων. Ειδικότερα, τα μέτρα αυτά περιλαμβάνουν δημιουργία προστατευόμενων ζωνών, συντήρηση και διευθέτηση (σύμφωνα με τις ανάγκες διατήρησης των φυσικών περιοχών) των ενδιαιτημάτων που βρίσκονται στο εσωτερικό και στο εξωτερικό των προστατευόμενων ζωνών, αποκατάσταση των κατεστραμμένων βιοτόπων, δημιουργία βιοτόπων εξαρχής. Τα ειδικά μέτρα προστασίας που λαμβάνουν τα κράτη μέλη συνίσταται στο: Να κατατάσσουν σε ζώνες ειδικής προστασίας τις κατάλληλες περιοχές ώστε να διασφαλιστεί η διατήρηση των πουλιών αυτών, όπως επίσης και των μεταναστευτικών πουλιών που διαχειμάζουν σ αυτές τις περιοχές και ιδίως εκείνες που έχουν αναγνωρισθεί ως περιοχές διεθνούς σημασίας, δηλαδή οι υγρότοποι που περιλαμβάνονται στον Κατάλογο Ραμσάρ. Να διαβιβάζουν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή τις αναγκαίες πληροφορίες οι οποίες θα της επιτρέψουν να δημιουργήσει ένα ενιαίο δίκτυο προστατευόμενων ζωνών. Να υιοθετούν τα κατάλληλα μέτρα ώστε να αποφευχθεί στις ζώνες αυτές η ρύπανση ή η υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων, καθώς και οι επιζήμιες για τα πουλιά διαταράξεις. Η πράξη εναρμόνισης της κοινοτικής οδηγίας με το ελληνικό δίκαιο είναι η Υπουργική Απόφαση (ΥΑ) /1985 σχετικά με τα μέτρα διαχείρισης της άγριας ορνιθοπανίδας (ΦΕΚ 757/Β). Η εν λόγω απόφαση ορίζει τα είδη το κυνήγι των οποίων επιτρέπεται, τα μέσα και το χρόνο και τις περιοχές κυνηγιού, ρυθμίζει το εμπόριο των ειδών, επαναλαμβάνει τις περισσότερες από τις παρεκκλίσεις που αναφέρονται στο άρθρο 9 της οδηγίας, χωρίς όμως να αναφέρει τα υποχρεωτικά στοιχεία που πρέπει να τις δικαιολογούν και αναβάλλει για το μέλλον τον καθορισμό ζωνών προστασίας (οι 11 Υγρότοποι Διεθνούς Σημασίας Ραμσάρ και οι 10 Εθνικοί Δρυμοί έχουν απλώς δηλωθεί ως περιοχές της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ) και τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων ειδικής προστασίας. 50

51 Παραλείψεις και αναβολές αυτού του είδους έχουν ως συνέπεια την καταδίκη της χώρας για παραβατική συμπεριφορά (Απόφαση 334/04). Η Ελληνική Δημοκρατία παρέβη τις υποχρεώσεις που υπέχει από το άρθρο 4, παράγραφοι 1 και 2, της οδηγίας 79/409. Κατά το παρελθόν το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο εξέδωσε καταδικαστική απόφαση για την Ελλάδα, επειδή δεν χαρακτήρισε επαρκή αριθμό ζωνών ειδικής προστασίας (ΖΕΠ) για τα άγρια πτηνά και δεν εξασφάλισε τη δέουσα προστασία στις χαρακτηρισμένες περιοχές. Με συνέπεια την καταδίκη της Ελληνικής Δημοκρατίας σε δικαστικά έξοδα. Έκτοτε έχει επιτευχθεί ελάχιστη πρόοδος και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι πεπεισμένη ότι λόγω της σοβαρότητας της παράλειψης θα ήταν ανεπίτρεπτη οποιαδήποτε περαιτέρω καθυστέρηση. Ως εκ τούτου, απέστειλε νέα γραπτή προειδοποιητική επιστολή την Πέμπτη 18 Μαρτίου 2010 σχετικά με τις πιθανές επιπτώσεις της μη συμμόρφωσης της χώρας προς την ως άνω δικαστική απόφαση, που θα μπορούσαν να προκαλέσουν και άλλες προσφυγές στη δικαιοσύνη και, τελικά, να επισύρουν την επιβολή χρηματικού προστίμου. Οδηγία 92/43/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 21ης Μαΐου1992 για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας (Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Αριθ. L. 206/7/1992). Ο κυριότερος σκοπός της οδηγίας είναι η διατήρηση της βιοποικιλότητας, μέσω της διατήρησης των φυσικών οικοτόπων (ενδιαιτημάτων), καθώς και της αυτοφυούς χλωρίδας και άγριας πανίδας στο έδαφος των κρατών μελών της Ένωσης, λαμβάνοντας συγχρόνως υπ όψιν τις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και περιφερειακές απαιτήσεις. Συνιστάται ένα ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο ειδικών ζωνών, επονομαζόμενο Φύση 2000 (Natura 2000). Το δίκτυο αυτό αποτελείται από τους τόπους στους οποίους βρίσκονται τύποι φυσικών οικοτόπων που αναφέρονται στο παράρτημα Ι και τους οικοτόπους των ειδών που αναφέρονται στο παράρτημα ΙΙ, καθώς επίσης και από τις Ζώνες Ειδικής Προστασίας που έχουν ταξινομηθεί από τα κράτη μέλη σύμφωνα με τις διατάξεις της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ. Κάθε κράτος μέλος, βασιζόμενο στα κριτήρια που ορίζονται στο παράρτημα ΙΙΙ και στις σχετικές επιστημονικές πληροφορίες, πρότεινε έναν κατάλογο τόπων, με τον οποίο υποδεικνύεται ποιοι τύποι φυσικών οικοτόπων (από τους αναφερόμενους στο παράρτημα Ι) και ποια είδη (από τα αναφερόμενα στο παράρτημα ΙΙ) απαντώνται στους εν λόγω τόπους. Ο κατάλογος αυτός μπορούσε να διαβιβαστεί στην Επιτροπή μέσα σε μία τριετία από τη γνωστοποίηση της οδηγίας, δηλαδή μέχρι το

52 Η Επιτροπή κατάρτισε, σε συμφωνία με κάθε ένα από τα κράτη μέλη σχέδιο καταλόγου τόπων κοινοτικής σημασίας μέχρι το Όταν ένας τόπος είχε επιλεγεί ως κοινοτικής σημασίας, το κράτος μέλος, στην επικράτεια του οποίου βρισκόταν ο εν λόγω τόπος, την όριζε ως ειδική ζώνη διατήρησης το ταχύτερο δυνατό και το αργότερο μέσα σε μια εξαετία, δηλαδή μέχρι το Για τις ειδικές ζώνες διατήρησης, τα κράτη μέλη καθορίζουν τα αναγκαία μέτρα διατήρησης: σχέδια διαχείρισης, κανονιστικά, διοικητικά ή συμβατικά μέτρα που ανταποκρίνονται στις οικολογικές απαιτήσεις. Τέλος, είναι δυνατή η κοινοτική συγχρηματοδότηση, προκειμένου τα κράτη μέλη να μπορέσουν να τηρήσουν τις υποχρεώσεις τους, οι οποίες απορρέουν από τις παραπάνω ρυθμίσεις. Τα κράτη μέλη λαμβάνουν τα αναγκαία μέτρα προκειμένου να απαγορευθεί: Η κάθε μορφή σύλληψη ή θανάτωση. Η παρενόχληση κατά την περίοδο αναπαραγωγής, χειμερίας νάρκης και μετανάστευσης. Η καταστροφή ή η συλλογή αβγών καθώς και η καταστροφή των ενδιαιτημάτων των ειδών που αναγράφονται στο παράρτημα IV, σημείο Α. Η αποκομιδή, η συλλογή, η κοπή, η εκρίζωση ή η καταστροφή της βλάστησης. Η κατοχή, η μεταφορά ή εμπορία και η ανταλλαγή των ειδών του παραρτήματος IV, σημείο Β. Παρεκκλίσεις από τις παραπάνω ρυθμίσεις επιτρέπονται μόνο όταν δεν υπάρχει άλλη ικανοποιητική λύση, για συγκεκριμένους λόγους (που αναφέρονται στο άρθρο 16) και όταν οι παρεκκλίσεις αιτιολογούνται με στοιχεία. Η πράξη εναρμόνισης της κοινοτικής οδηγίας με το ελληνικό δίκαιο είναι η Υπουργική Απόφαση (ΥΑ) 33318/3028/1998. Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για την διατήρηση των φυσικών οικοτόπων (ενδιαιτημάτων), καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας (ΦΕΚ 1289Β/ ). Οδηγία 2000/60 της Ε.Ε. που εκδόθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2000, για τη διαχείριση και προστασία των υδατικών πόρων. (EEEK, L 327, 22/12/00, σελ. 1-73, Οδηγία 2000/60 της Ε.Ε για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων). Οι βασικοί στόχοι της Οδηγίας είναι οι εξής: Η μακροπρόθεσμη προστασία των υδάτων. 52

53 Η πρόληψη της υποβάθμισης και η προστασία και αποκατάσταση των άμεσα εξαρτημένων από αυτά χερσαίων οικοσυστημάτων και υγροτόπων. Η προοδευτική μείωση και παύση των απορρίψεων, των εκπομπών και διαρροών των επικίνδυνων ουσιών προτεραιότητας. Η προοδευτική μείωση της ρύπανσης των υπόγειων υδάτων και η αποφυγή της περαιτέρω υποβάθμισης. Ο μετριασμός των επιπτώσεων από πλημμύρες και ξηρασίες. Βασικά στοιχεία της Οδηγίας αποτελούν τα εξής: Το ύδωρ δεν είναι εμπορικό προϊόν όπως όλα τα άλλα, αλλά αποτελεί κληρονομιά που πρέπει να προστατεύεται και να τυγχάνει της κατάλληλης μεταχείρισης. Η καλή ποιότητα του ύδατος θα εξασφαλίσει την παροχή πόσιμου ύδατος στον πληθυσμό. Η διαμόρφωση κοινής Ευρωπαϊκής στρατηγικής για τα ύδατα, βασισμένης στην αρχή της επικουρικότητας και στην αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει», με πεδίο εφαρμογής στα εσωτερικά και παράκτια ύδατα, συμβάλλοντας στην επιδίωξη των στόχων διατήρησης, προστασίας και βελτίωσης της ποιότητας του περιβάλλοντος, καθώς και συνετής και ορθολογικής χρησιμοποίησης των φυσικών πόρων, με βάση της αρχές της προφύλαξης και της προληπτικής δράσης. Η επίτευξη καλής οικολογικής κατάστασης των υδατικών οικοσυστημάτων που έχουν πληγεί και υποβαθμιστεί από ανθρώπινες δραστηριότητες, με τον καθορισμό και την υλοποίηση των αναγκαίων μέτρων και τη διαφύλαξη της καλής κατάστασης των υδάτων, όπου ήδη υπάρχει. Η υιοθέτηση ολοκληρωμένης διαδικασίας για τον έλεγχο της ρύπανσης των υδατικών συστημάτων, υπό την εποπτεία και δημιουργία νέων φορέων διαχείρισης ανά λεκάνη απορροής ποταμού. Ο συντονισμός της κοινοτικής πολιτικής υδάτων μέσω της αρχής «συνδυασμένης προσέγγισης» που εφαρμόζει για τον έλεγχο της ρύπανσης στην πηγή μέσω του ορισμού οριακών τιμών εκπομπής και προτύπων περιβαλλοντικής ποιότητας. Η κοινοτική δράση επεκτείνεται και στα ζητήματα της ποσοτικής προστασίας του νερού. Ο συντονισμός με τρίτα κράτη πέραν των ορίων της Κοινότητας για την επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων στις λεκάνες απορροής. Η ανάπτυξη προγραμμάτων Μέτρων στα οποία εντάσσονται η καταγραφή των χαρακτηριστικών μιας λεκάνης απορροής ποταμού και των επιπτώσεων ανθρωπίνων 53

54 δραστηριοτήτων, η οικονομική ανάλυση της χρήσης του ύδατος, ο σχεδιασμός και η εφαρμογή προγραμμάτων παρακολούθησης της ποιότητας και ποσότητας των υδάτων. Ο καθορισμός των υδάτων που χρησιμοποιούνται για την λήψη πόσιμου ύδατος και η διασφάλιση της συμμόρφωσης με την Οδηγία 80/778/ΕΟΚ περί της ποιότητας του πόσιμου νερού. Η χρήση οικονομικών μέσων από μέρους των κρατών μελών. Επιδιώκεται ο πλήρης καταμερισμός του συνολικού κόστους χρήσης του ύδατος (περιλαμβανομένου και του περιβαλλοντικού κόστους) κατά τομείς δραστηριότητας (οικιακή χρήση, βιομηχανία, γεωργία) και χρέωση του συνολικού κόστους στους αντίστοιχους χρήστες του υδατικού πόρου. Ο ορισμός οριακών τιμών εκπομπής για ορισμένες ομάδες ή οικογένειες ρυπαντών και η λήψη ειδικών μέτρων για την αντιμετώπιση της ρύπανσης που προκαλείται από την απόρριψη, τις εκπομπές ή τις διαρροές επικίνδυνων ουσιών προτεραιότητας. Η διασφάλιση και ενίσχυση της συμμετοχής του κοινού στην κατάρτιση των προγραμμάτων προστασίας και διαχείρισης του υδατικού δυναμικού της χώρας. Η εξασφάλιση της κατάλληλης εφαρμογής των διατάξεων για την εφαρμογή της εν λόγω Οδηγίας σε όλη την Κοινότητα, μέσω κατάλληλων κυρώσεων που θα προβλέψει η νομοθεσία των κρατών-μελών και οι οποίες κυρώσεις θα πρέπει να είναι αποτελεσματικές, ανάλογες και αποτρεπτικές (Κούκη, 2004). Οι στόχοι της οδηγίας πρέπει να επιτευχθούν σε 15 χρόνια. Ωστόσο στην Οδηγία καθορίζονται ενδιάμεσα στάδια ολοκλήρωσης των επιμέρους δράσεων. Τα πρώτα χρόνια είναι καθοριστικά γιατί θα πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί οι παρακάτω δράσεις μέχρι το έτος 2009: Θεσμική εναρμόνιση. Προσδιορισμός και οριοθέτηση των υδατικών διαμερισμάτων. Καθορισμός φορέων διαχείρισης. Περιγραφή υδατικών διαμερισμάτων με αναφορά στις περιβαλλοντικές πιέσεις, την υφιστάμενη ποιοτική κατάσταση των επιφανειακών, παράκτιων και υπόγειων υδάτων, τις επιπτώσεις των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων, τον εντοπισμό προστατευόμενων περιοχών και την κοστολόγηση του νερού. Καθορισμός ποιοτικών στόχων για τα επιφανειακά, παράκτια και υπόγεια ύδατα, συμπεριλαμβανομένων και βιοδεικτών. Οργάνωση του δικτύου παρακολούθησης των ποσοτικών και ποιοτικών παραμέτρων και αρχική λειτουργία. 54

55 Θέση σε πλήρη λειτουργία του δικτύου παρακολούθησης. Καθορισμός τεχνητών υδάτινων σωμάτων. Δημιουργία προγραμμάτων δράσης και διαχειριστικών σχεδίων ανά υδατικό διαμέρισμα (Κούκη, 2004). Το Δεκέμβριο του 2003, το ελληνικό κοινοβούλιο ψήφισε τον Νόμο Υπ Αριθ (ΦΕΚ Α 280/ ) περί προστασίας και διαχείρισης των υδάτων. Με το νόμο αυτό, η ελληνική νομοθεσία εναρμονίζεται με την Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23 ης Οκτωβρίου 2000 (Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων L 327/ ) για τα ύδατα με τον οποίο αντικαθιστάται ο Νόμος 1739/87. Οδηγία 98/83/εκ του Συμβουλίου της 3ης Νοεμβρίου 1998 σχετικά με την ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης. (L 330/32, 5/12/98). Στόχος της παρούσας οδηγίας είναι η προστασία της ανθρώπινης υγείας από τις δυσμενείς επιπτώσεις που οφείλονται στη μόλυνση του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης, μέσω της εξασφάλισης ότι είναι υγιεινό και καθαρό. Τα κράτη μέλη λαμβάνουν τα αναγκαία μέτρα ώστε να εξασφαλιστεί ότι το νερό ανθρώπινης κατανάλωσης είναι υγιεινό και καθαρό. Για τους σκοπούς των ελαχίστων απαιτήσεων της παρούσας οδηγίας, το νερό ανθρώπινης κατανάλωσης είναι υγιεινό και καθαρό εφόσον: Είναι απαλλαγμένο μικροοργανισμών και παρασίτων, και οποιωνδήποτε ουσιών, σε αριθμούς και συγκεντρώσεις, που αποτελούν ενδεχόμενο κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία και Πληροί τις ελάχιστες απαιτήσεις του παραρτήματος Ι μέρη Α και Β, και εφόσον, σύμφωνα με τις σχετικές διατάξεις των άρθρων 5 έως 8 και 10, τα κράτη μέλη λαμβάνουν, σύμφωνα με τη συνθήκη, όλα τα αναγκαία μέτρα προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι το νερό ανθρώπινης κατανάλωσης συμμορφώνεται προς τις απαιτήσεις της παρούσας οδηγίας. Τα κράτη μέλη εξασφαλίζουν ότι τα μέτρα που λαμβάνονται για την εφαρμογή των διατάξεων της παρούσας οδηγίας δεν οδηγούν, σε καμιά περίπτωση, σε άμεση ή έμμεση υποβάθμιση της σημερινής ποιότητας του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης, στο μέτρο που αυτό αφορά την προστασία της ανθρώπινης υγείας, ούτε σε αύξηση της ρύπανσης του νερού που χρησιμοποιείται για την παραγωγή πόσιμου νερού. 55

56 Τα κράτη μέλη καθορίζουν τιμές για τις παραμέτρους του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης οι οποίες αναφέρονται στο παράρτημα Ι. Τα κράτη μέλη λαμβάνουν όλα τα αναγκαία μέτρα ώστε να εξασφαλίσουν ότι παρακολουθείται τακτικά η ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης, προκειμένου να ελέγχεται αν το διατιθέμενο στους καταναλωτές νερό πληροί τις απαιτήσεις της παρούσας οδηγίας, και ιδίως τις παραμετρικές τιμές που καθορίζονται σύμφωνα με το άρθρο 5 θα πρέπει να λαμβάνονται δείγματα τα οποία να είναι αντιπροσωπευτικά της ποιότητας του νερού που καταναλίσκεται καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Επιπλέον, τα κράτη μέλη λαμβάνουν όλα τα αναγκαία μέτρα ώστε να εξασφαλίζεται ο έλεγχος της αποτελεσματικής απολύμανσης του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης, όταν αυτή αποτελεί μέρος της διαδικασίας επεξεργασίας ή διανομής του νερού και ότι οποιαδήποτε επιμόλυνση από υποπροϊόντα απολύμανσης συγκροτείται σε όσο το δυνατόν πιο χαμηλά όρια, χωρίς να διακυβεύεται η απολύμανση. Για την τήρηση των υποχρεώσεων της παραγράφου 1, οι αρμόδιες αρχές καταρτίζουν κατάλληλα προγράμματα παρακολούθησης του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης. Τα εν λόγω προγράμματα παρακολούθησης πρέπει να πληρούν τις ελάχιστες απαιτήσεις του παραρτήματος II. Τα κράτη μέλη εξασφαλίζουν ότι διενεργείται συμπληρωματική κατά περίπτωση παρακολούθηση για τις ουσίες και τους μικροοργανισμούς για τους οποίους δεν καθορίζεται παραμετρική τιμή σύμφωνα με το άρθρο 5, όταν υπάρχουν λόγοι να πιστεύεται ότι οι ουσίες ή οι οργανισμοί αυτοί ενδέχεται να υπάρχουν σε ποσότητες ή αριθμούς που αποτελούν ενδεχόμενο κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία. Τα κράτη μέλη λαμβάνουν τα αναγκαία μέτρα ώστε να εξασφαλιστεί ότι παρέχονται στους καταναλωτές κατάλληλες και ενημερωμένες πληροφορίες με την ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης. Η πράξη εναρμόνισης της κοινοτικής οδηγίας με το ελληνικό δίκαιο είναι η Υπουργική Απόφαση (ΥΑ) Υ2/2600/

57 5.4 ΕΘΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΓΕΝΙΚΑ Η ελληνική νομοθεσία για την προστασία της φύσης περιλαμβάνει νόμους και νομοθετικά διατάγματα που μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις κατηγορίες και αφορούν: την προστασία ειδών, την προστασία ειδών και ενδιαιτημάτων και τη διαχείριση του φυσικού χώρου και των πόρων (Λαζαρέτου, 1995). Προστασία των ειδών Π.Δ 67/1981 (ΦΕΚ 23,43/Α). Για την προστασία της αυτοφυούς χλωρίδας και άγριας πανίδας και καθορισμού διαδικασίας συντονισμού και ελέγχου της έρευνας αυτών. Κηρύσσονται προστατευόμενα 775 είδη αυτοφυούς χλωρίδας και 225 είδη άγριας πανίδας (εκτός από πουλιά). Απαγορεύεται σε όλη τη χώρα και για όλο το έτος: Η συλλογή, η μεταφύτευση, η εκρίζωση, η κοπή, η μεταφορά, η πώληση και η αγορά, η εξαγωγή και η καταστροφή γενικά, των 775 ειδών αυτοφυούς χλωρίδας. Ο φόνος, η απόπειρα φόνου, η κακοποίηση, ο τραυματισμός, η πρόκληση βλάβης, η κατοχή, η σύλληψη, η ταρίχευση, η αγορά, η πώληση, η μεταφορά και η εξαγωγή των 225 ειδών άγριας πανίδας (εκτός από πουλιά). Η έρευνα σχετικά με τα είδη επιτρέπεται, αλλά υπό όρους. Τέλος, απαγορεύεται για την καταπολέμηση των εκάστοτε επιβλαβών ειδών, η χρησιμοποίηση τοξικών ουσιών και γενικότερα δηλητηριωδών ουσιών, εφόσον αυτές θέτουν σε κίνδυνο τα προστατευόμενα είδη. Αρμόδιος φορέας για την εφαρμογή των παραπάνω μέτρων ορίζεται το Υπουργείο Γεωργίας. Ν. 1650/1986 (ΦΕΚ 160/Α). Για την προστασία του περιβάλλοντος, άρθρο 20,22. Τα είδη της αυτοφυούς χλωρίδας και της άγριας πανίδας προστατεύονται και διατηρούνται (μαζί με τη βιοκοινότητα και τον βιότοπο ή το ενδιαίτημά τους) ως βιογενετικά αποθέματα και ως συστατικά στοιχεία των οικοσυστημάτων. Ιδιαιτέρως προστατεύονται και διατηρούνται είδη που είναι σπάνια ή απειλούνται με εξαφάνιση. Ακόμη προστατεύονται είδη των οποίων ο πληθυσμός χωρίς να διατρέχει άμεσο κίνδυνο εξαφάνισης, εμφανίζει τάση μείωσης λόγω υποβάθμισης ή αλλοίωσης των βιοτόπων που διαμένουν τα είδη αυτά ή λόγω 57

58 υπερεκμετάλλευσης του είδους. Τέλος, προστατεύονται τα είδη που έχουν ιδιαίτερη οικολογική, επιστημονική, γενετική, παραδοσιακή ή οικονομική αξία. Η άσκηση της γεωργίας, της δασοπονίας, της θήρας και της αλιείας, καθώς επίσης η φυτοπροστασία και η υγειονομική προστασία των ζώων εναρμονίζονται με τις ανάγκες προστασίας της αυτοφυούς χλωρίδας και της άγριας πανίδας. Για υλικές ζημιές που προκαλούνται σε γεωργικές, κτηνοτροφικές ή άλλες αγροτικές εκμεταλλεύσεις ή εγκαταστάσεις ή αλιευτικά εργαλεία από είδη άγριας πανίδας που έχουν χαρακτηριστεί ως σπάνια ή απειλούμενα με εξαφάνιση, μπορούν να χορηγούνται με απόφαση του Υπουργού Γεωργίας, αποζημιώσεις, επιδοτήσεις ή άλλες κατά περίπτωση παροχές. Η εκτίμηση των ζημιών γίνεται από την αρμόδια υπηρεσία του Υπουργείου Γεωργίας και η καταβολή των αποζημιώσεων από το Κεντρικό Ταμείο Γεωργίας, Κτηνοτροφίας και Δασών του ίδιου υπουργείου ή από άλλες πηγές χρηματοδότησης. Προστασία των ειδών και των ενδιαιτημάτων Π.Δ της 9/24 Αυγούστου 1932, Ν. 1469/1950 (ΦΕΚ 275/Α αντίστοιχα). Ιστορικοί τόποι και τόποι ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Απαγορεύεται (στην προστατευόμενη περιοχή) χωρίς άδεια του αρμόδιου υπουργού: Η λατομία, η εκσκαφή και η κατασκευή ασβεστοκαμίνου σε απόσταση 500 μέτρων από κάθε ορατό μνημείο. Οποιοδήποτε έργο που μπορεί να προκαλέσει άμεση ή έμμεση ζημία. Οποιαδήποτε οικοδομική εργασία, ακόμη και αν δεν επιφέρει ζημία. Κάθε ιδιώτης που δεν μπορεί στο χώρο της ιδιοκτησίας του, να προβεί σε δραστηριότητες, οι οποίες απαγορεύονται σύμφωνα με τα προηγούμενα, έχει το δικαίωμα να ζητήσει την απαλλοτρίωση της ιδιοκτησίας του από το Κράτος. Εάν αυτή δεν συντελεστεί μέσα σε δύο έτη από την υποβολή της σχετικής αίτησης, ο ιδιώτης μπορεί να διαθέσει την ιδιοκτησία του, όπως επιθυμεί. Οι παραβάτες των διατάξεων του νόμου τιμωρούνται με φυλάκιση και χρηματική ποινή. Η επανόρθωση της βλάβης γίνεται από το δημόσιο με δαπάνη εκείνου που προκάλεσε τη βλάβη. Ν.Δ. 996/1971. (ΦΕΚ 192/Α). Εθνικοί δρυμοί, αισθητικά δάση και διατηρητέα μνημεία της φύσης. 58

59 Δασικές περιοχές, οι οποίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από άποψη διατήρησης της αυτοφυούς χλωρίδας και της άγριας πανίδας, των γεωμορφολογικών σχηματισμών, του υπεδάφους, της ατμόσφαιρας, των νερών και γενικά του φυσικού περιβάλλοντος, κηρύσσονται εθνικοί δρυμοί για να προστατευτεί, να διατηρηθεί και να βελτιωθεί η σύνθεση, η μορφή και η φυσική ομορφιά τους. Δάση ή φυσικά τοπία που έχουν ιδιαίτερη αισθητική, υγιεινή και τουριστική σημασία (όχι όμως της ίδιας αξίας με εκείνη των εθνικών δρυμών) κηρύσσονται αισθητικά δάση, ούτως ώστε να προστατεύεται η πανίδα, η χλωρίδα και η ιδιαίτερη φυσική ομορφιά τους. Διατηρητέα μνημεία της φύσης κηρύσσονται εκτάσεις, δημόσιες ή μη, που παρουσιάζουν παλαιοντολογικό, γεωμορφολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον, καθώς και συστάδες δέντρων ή δέντρα ή και σπάνια είδη φυτών που έχουν ιδιαίτερη βοτανική, φυτογεωγραφική, αισθητική και ιστορική σημασία. Κάθε εθνικός δρυμός αποτελείται από: Τον πυρήνα ή τον καθαυτό δρυμό. Ο πυρήνας έχει έκταση όχι μικρότερη από 1500 εκτάρια και αποτελεί περιοχή απόλυτης προστασίας. Την περιφερειακή ζώνη, η οποία καλύπτει ανάλογη έκταση με εκείνην του πυρήνα και μπορεί να παραλείπεται, εφόσον επιτυγχάνεται με άλλα μέσα η πλήρης προστασία του πυρήνα Η εκμετάλλευση της ζώνης αυτής οργανώνεται κατά τρόπο που να εκπληρώνονται οι επιδιωκόμενοι σκοποί διαχείρισης και προστασίας του πυρήνα. Στον πυρήνα των εθνικών δρυμών και στα διατηρητέα μνημεία της φύσης απαγορεύεται: Η κάθε μορφής παραχώρηση εκτάσεων σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα και δημόσιες υπηρεσίες, για σκοπό άλλον από αυτόν της ανακήρυξης των προστατευόμενων περιοχών. Η ανόρυξη και εκμετάλλευση μεταλλείων και λατομείων, η απόληψη ορυκτών προϊόντων και γενικά η εκτέλεση συναφών εργασιών ή η κατασκευή σχετικών εγκαταστάσεων. Η ανασκαφή, η επιχωμάτωση, η δειγματοληψία και κάθε άλλη ενέργεια που μπορεί να αλλοιώσει τους γεωμορφολογικούς σχηματισμούς και το φυσικό κάλλος. Η τοποθέτηση διαφημιστικών πινακίδων και αγγελιών, εκτός από αυτές που εγκρίνονται από τον αρμόδιο υπουργό και αποσκοπούν στην ανάπτυξη του τουρισμού, της φιλοδασικής ενημέρωσης, των επιστημονικών μελετών καθώς και στην εξυπηρέτηση γενικότερων συμφερόντων. Η βιομηχανική δραστηριότητα γενικά. 59

60 Η εγκατάσταση οικισμών, οικιών, αγροικιών και παραπηγμάτων, καθώς και η κατασκευή οποιοδήποτε έργου, εκτός από αυτά που είναι απαραίτητα για την προστασία και τη λειτουργία της προστατευόμενης περιοχής. Η υλοτομία, η κοπή, η εκρίζωση, η καταστροφή, η συλλογή ή η μεταφορά φυτικών ειδών και δασικών προϊόντων. Η βοσκή σε όλη τη διάρκεια του έτους και η κατασκευή έργων απαραίτητων για την κτηνοτροφία. Το κυνήγι, με εξαίρεση το κυνήγι επιβλαβών ζώων, το οποίο επιτρέπεται υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις Η αλιεία σε όλη τη διάρκεια του έτους. Στις περιφερειακές ζώνες των εθνικών δρυμών και στα αισθητικά δάση επιτρέπεται: η λήψη μέτρων και η κατασκευή έργων για την προστασία και την αύξηση των πληθυσμών της άγριας πανίδας ή της αυτοφυούς χλωρίδας, καθώς και η διατήρηση της εκμετάλλευσης, από αισθητική και τουριστική άποψη, των γεωμορφολογικών σχηματισμών και του φυσικού κάλους. Επιπλέον επιτρέπεται η ίδρυση εκτροφείου θηραμάτων και ιχθυοτροφείων για την αύξηση της άγριας πανίδας, η ίδρυση δασικών φυτωρίων και δασικών δενδροκήπων, η κατασκευή του απαραίτητου οδικού δικτύου και των αναγκαίων δασικών κτηριακών εγκαταστάσεων κτιριακών εγκαταστάσεων καθώς και η κατασκευή θερινών και χειμερινών εγκαταστάσεων, για την εξυπηρέτηση των κατασκηνώσεων, του τουρισμού και γενικά του αθλητισμού. Ν. 177/1975 (ΦΕΚ 205/Α). Άρθρο 4. Καταφύγια θηραμάτων. Με απόφαση του Υπουργού Γεωργίας ιδρύονται μόνιμα καταφύγια θηραμάτων (5.000 στρεμμάτων για δάση, στρεμμάτων για μερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις, στρεμμάτων για πεδινές εκτάσεις και 500 στρεμμάτων όταν πρόκειται για ελώδεις εκτάσεις). Απαγορεύεται το κυνήγι κάθε θηράματος, ενώ επιτρέπεται η σύλληψή του μόνο για επιστημονικούς σκοπούς ή για τον εμπλουτισμό άλλης περιοχής. Τέλος, καθορίζονται οι απαραίτητες τεχνικές εργασίες και μέτρα για τη βελτίωση της βλάστησης και του περιβάλλοντος, ώστε να εξασφαλίζονται οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την ανεμπόδιστη διαβίωση των θηραμάτων. Ν.1650/1986 (ΦΕΚ 160/Α). Για την προστασία του περιβάλλοντος, άρθρα

61 Η φύση και το τοπίο προστατεύονται και διατηρούνται, ώστε να διασφαλίζονται οι φυσικές διεργασίες, η αποδοτικότητα των φυσικών πόρων, η ισορροπία και η εξέλιξη των οικοσυστημάτων, καθώς και η ποικιλομορφία, η ιδιαιτερότητα ή η μοναδικότητά τους. Εκτάσεις με εξαιρετικά ευαίσθητα οικοσυστήματα, βιότοποι ή ενδιαιτήματα σπάνιων ή απειλούμενων με εξαφάνιση ειδών της αυτοφυούς χλωρίδας ή της άγριας πανίδας, ή εκτάσεις που έχουν αποφασιστική θέση στον βιολογικό κύκλο σπάνιων ή απειλούμενων με εξαφάνιση ειδών της άγριας πανίδας χαρακτηρίζονται ως περιοχές απόλυτης προστασίας της φύσης. Εκτάσεις μεγάλης οικολογικής ή γενικότερης βιολογικής αξίας χαρακτηρίζονται ως περιοχές προστασίας της φύσης. Εκτάσεις χερσαίες, υδάτινες ή μικρού χαρακτήρα περιοχές, οι οποίες παραμένουν ανεπηρέαστες ή έχουν ελάχιστα επηρεαστεί από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και στις οποίες διατηρείται μεγάλη ποικιλία γενικότερων βιολογικών στοιχείων, χαρακτηρίζονται ως εθνικά πάρκα. Εδώ εύλογα γεννάται το ερώτημα ποια είναι η διαφορά μεταξύ εθνικού πάρκου και εθνικού δρυμού. Το εθνικό πάρκο, ως θεσμός προστασίας, είναι ευρύτερου του εθνικού δρυμού και είναι δυνατόν να επιτρέπει περισσότερες επεμβάσεις απ ότι ο εθνικός δρυμός. Ωστόσο οι διαφορές μεταξύ αυτών των δύο όρων δεν είναι απολύτως σαφείς. Λειτουργικά τμήματα της φύσης ή μεμονωμένα δημιουργήματά της, με ιδιαίτερη οικολογική, επιστημονική, αισθητική αξία ή που συμβάλλουν στη διατήρηση των φυσικών διεργασιών και την προστασία των φυσικών πόρων, όπως δέντρα, συστάδες δέντρων και θάμνων κ.α., χαρακτηρίζονται ως προστατευόμενοι φυσικοί σχηματισμοί. Προστατευόμενοι φυσικοί σχηματισμοί που έχουν μνημειακό χαρακτήρα, χαρακτηρίζονται ως διατηρητέα μνημεία της φύσης. Εκτεταμένες περιοχές που μπορούν να περιλαμβάνουν χωριά ή οικισμούς, εφ όσον παρουσιάζουν ιδιαίτερη αξία και ενδιαφέρον λόγω της ποιότητας των φυσικών και πολιτιστικών τους γνωρισμάτων και, παράλληλα προσφέρουν αξιόλογες δυνατότητες για ανάπτυξη δραστηριοτήτων, εναρμονιζόμενων με την προστασία της φύσης και του τοπίου, χαρακτηρίζονται ως περιοχές οικοανάπτυξης. Στις περιοχές απόλυτης προστασίας της φύσης απαγορεύεται κάθε δραστηριότητα. Στις περιοχές προστασίας της φύσης απαγορεύεται κάθε δραστηριότητα ή επέμβαση που είναι δυνατό να μεταβάλει ή να αλλοιώσει τη φυσική κατάσταση του χώρου, τη σύνθεση ή την εξέλιξή του. Στα εθνικά πάρκα απαγορεύονται οι ανθρώπινες ενέργειες, οι επεμβάσεις και οι δραστηριότητες που υποβαθμίζουν το φυσικό περιβάλλον. Επιτρέπεται να εκτελούνται έργα, να γίνονται έρευνες και να ασκούνται δραστηριότητες, κυρίως παραδοσιακού χαρακτήρα, με τους όρους και τους περιορισμούς που καθορίζονται ειδικότερα από το οικείο 61

62 κανονισμό λειτουργίας του εθνικού πάρκου. Ενέργειες ή δραστηριότητες που μπορούν να επιφέρουν καταστροφή, φθορά ή αλλοίωση των προστατευόμενων τοπίων ή των στοιχείων του τοπίου απαγορεύεται, σύμφωνα με τις ειδικότερες ρυθμίσεις των οικείων κανονισμών. Στις περιοχές οικοανάπτυξης επιτρέπεται η άσκηση δραστηριοτήτων που εναρμονίζονται με την προστασία και τη βελτίωση των ιδιαίτερων φυσικών και πολιτιστικών γνωρισμάτων, με βάση ειδικά σχέδια ανάπτυξης και διαχείρισης. Τέλος, όποιος παραβιάζει τα μέτρα, τις απαγορεύσεις, τους όρους και τους περιορισμούς που επιβάλλονται με τα προαναφερθέντα Προεδρικά Διατάγματα ή Υπουργικές Αποφάσεις τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον ενός μήνα. Αν ο παραβάτης ενήργησε από αμέλεια τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι τριών μηνών ή με χρηματική ποινή. Διαχείριση του φυσικού χώρου και των φυσικών πόρων Ν. 3208/2003 (ΦΕΚ Α 303/2003). Προστασία των δασικών οικοσυστημάτων, κατάρτιση δασολογίου, ρύθμιση εμπραγμάτων δικαιωμάτων επί δασών και δασικών εν γένει εκτάσεων και άλλες διατάξεις. Ο Ν. 3208/2003 αποτελεί την αναθεώρηση του Ν. 998/1979. Για την προστασία των δασών και των δασικών εν γένει εκτάσεων της χώρας (ΦΕΚ 289/Α). Ως δάσος ή δασικό οικοσύστημα νοείται το οργανικό σύνολο άγριων φυτών με ξυλώδη κορμό πάνω στην αναγκαία επιφάνεια του εδάφους, τα οποία μαζί με την εκεί συνυπάρχουσα χλωρίδα και πανίδα, αποτελούν μέσω της αμοιβαίας αλληλεξάρτησης και αλληλοεπίδρασης τους, ιδιαίτερη βιοκοινότητα (δασοβιοκοινότητα) και ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον (δασογενές). Δασική έκταση υπάρχει όταν στο παραπάνω σύνολο η άγρια ξυλώδης βλάστηση, υψηλή ή θαμνώδης είναι αραιά. Τα δασικά οικοσυστήματα χαρακτηρίζονται ως δάση ή δασικές εκτάσεις κατά τις επόμενες διακρίσεις: α) Εάν στην ως άνω βιοκοινότητα τα δάση έχουν ευδιάκριτη κατακόρυφη δομή (ορόφους) και οι κόμες τους καλύπτουν ποσοστό μεγαλύτερο του 30% του εδάφους, η εν λόγω έκταση χαρακτηρίζεται δάσος, με την προϋπόθεση ότι η συγκόμωση του ανορόφου υπερβαίνει τα 15 εκατοστά και σε περίπτωση έλλειψης υπορόφου η συγκόμωση του ανορόφου υπερβαίνει τα 25 εκατοστά. β) Εάν στη ως άνω βιοκοινότητα η ξυλώδης βλάστηση αποτελείται από δασοπονικά είδη αείφυλλων ή φυλλοβόλων πλατύφυλλων που εμφανίζονται σε θαμνώδη μορφή, η εν 62

63 λόγω έκταση χαρακτηρίζεται δασική έκταση, εφόσον οι κόμες των ειδών αυτών καλύπτουν ποσοστό 25% του εδάφους. γ) Στην έννοια των δασικών οικοσυστημάτων περιλαμβάνονται και οι εκτάσεις που απώλεσαν για οποιονδήποτε λόγο τη δασική βλάστηση και δεν αποδόθηκαν με πράξεις της διοίκησης, μέχρι την έναρξη ισχύος του παρόντος νόμου, σε άλλες χρήσεις. Οι εν λόγω εκτάσεις διέπονται από τις διατάξεις της παραγράφου 3 του άρθρου 117 του Συντάγματος, κηρύσσονται αναδασωτέες και διατηρούν το χαρακτήρα που είχαν πριν από την καταστροφή τους. Κατά το σχεδιασμό της διαχείρισης και εκμετάλλευσης των δασικών οικοσυστημάτων, με την κατάρτιση των προβλεπόμενων από το άρθρο 63 του Δασικού Κώδικα δασοπονικών μελετών, λαμβάνονται ειδικά μέτρα που εξασφαλίζουν κατά το δυνατόν την προστασία του τοπίου και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Δασοπονικές ενέργειες και πρακτικές, όπως η εκλογή των δασοπονικών ειδών σε κάθε είδους δάσωση ή αναδάσωση, οι μέθοδοι διαχείρισης, δασοκομικού χειρισμού και συγκομιδής του ξύλου και γενικά οι επεμβάσεις στα δασικά οικοσυστήματα, σχεδιάζονται κατά τρόπο που εξασφαλίζει την προστασία των ενδιαιτημάτων των ειδών της χλωρίδας και της πανίδας και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Για λόγους προστασίας της άγριας πανίδας και ιδίως της πτηνοπανίδας, της φύσης και του τοπίου, ο Υπουργός Γεωργίας μπορεί να συνάπτει προγραμματικές συμβάσεις με φιλοπεριβαλλοντικές ή άλλες μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα οργανώσεις, που προτίθενται να χρηματοδοτήσουν τη δημιουργία δενδρωδών ή θαμνωδών ή μικτών βλαστητικών σχηματισμών σε δημόσιες δασικές εκτάσεις ευρισκόμενες εντός ή πλησίον αγροτικών εκτάσεων, προκειμένου να λειτουργήσουν ως αγροβιότοποι. Για την επιλογή των περιοχών αυτών λαμβάνονται ιδιαιτέρως υπόψη οι ανάγκες προστασίας της άγριας πανίδας και αυτοφυούς χλωρίδας, η γειτνίαση με περιοχές σημαντικού οικολογικού ενδιαφέροντος και ο συνδετικός τους ρόλος με αυτές για τη μετανάστευση, τη γεωγραφική κατανομή και τη γενετική ανταλλαγή των ειδών. Στις προγραμματικές αυτές συμβάσεις απαραίτητα ορίζονται το έργο, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των συμβαλλομένων, οι πόροι που θα διατεθούν, το χρονοδιάγραμμα εκτέλεσης των έργων και ο υπόχρεος για τη διαχείριση και συντήρηση των έργων του προγράμματος μετά την ολοκλήρωσή του. 63

64 Ν.1337/1983 (ΦΕΚ 33/Α). Επέκταση των πολεοδομικών σχεδίων και οικιστική ανάπτυξη. Από τις διατάξεις του Νόμου 1337/1983 παρουσιάζονται εκείνες μόνο που αφορούν άμεσα την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Έτσι: Οι επεκτάσεις του οικιστικού ιστού δεν επιτρέπονται εφ όσον είναι αντίθετες με τους όρους της προστασίας του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, με τις αρχές της πολεοδομικής επιστήμης και τους γενικότερους αναπτυξιακούς στόχους μέσα στους οποίους περιλαμβάνεται και η διαφύλαξη της γεωργικής γης υψηλής παραγωγικότητας. Το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο περιλαμβάνει και εκτίμηση των αναμενόμενων επιπτώσεων στο περιβάλλον. Σε περιοχές εκτός εγκεκριμένων σχεδίων πόλεων ή οικισμών προ του 1923 και σε ζώνη πλάτους 500 μέτρων από την ακτή ή την όχθη δημόσιων λιμνών δεν επιτρέπονται οι περιφράξεις. Κατ' εξαίρεσιν επιτρέπονται οι περιφράξεις οι οποίες είναι αναγκαίες για την προστασία καλλιεργειών ή άλλων ειδικών χρήσεων που προσδιορίζονται με Προεδρικό Διάταγμα και μόνον μετά από άδεια της αρχής, η οποία μπορεί να θέτει για το είδος και το ύψος της περίφραξης. Σε κάθε περίπτωση δεν μπορεί να γίνεται περίφραξη σε όλη την ιδιοκτησία αλλά πρέπει να αφήνεται πέρασμα προς την ακτή. Η παράγραφος 3 του άρθρου 23 ορίζει ότι τα κτίσματα που έχουν οικοδομηθεί στον αιγιαλό κατεδαφίζονται και η παράγραφος 4 προσθέτει ότι τα κτίσματα αυτά, κατά προτεραιότητα, μπορούν να δοθούν στους ΟΤΑ, προσωρινά. Στο άρθρο 27 προβλέπεται η δυνατότητα να καθοριστούν γύρω από τους οικισμούς και ιδιαίτερα τους κρίσιμους από αναπτυξιακή και περιβαλλοντική άποψη Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου (ΖΟΕ). Οι Ζώνες αυτές, ιδρύονται με Προεδρικό Διάταγμα, το οποίο καθορίζει επίσης τα γεωγραφικά όρια και τους περιορισμούς άσκησης δραστηριοτήτων που επιβάλλονται μέσα στις ζώνες. Οι περιορισμοί αυτοί είναι προσανατολισμένοι κυρίως στην απαγόρευση κατάτμησης γης. Ν. 1650/1986 (ΦΕΚ 678/Β). Για την προστασία του περιβάλλοντος άρθρα 3,4 & 5 (ΦΕΚ160/Α). ΚΥΑ 69269/5387/1990. Κατάταξη έργων και δραστηριοτήτων σε κατηγορίες, περιεχόμενο μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων (ΜΠΕ). Σκοπός του νόμου είναι, μεταξύ άλλων, η αποτελεσματική αποτροπή της ρύπανσης και της υποβάθμισης του περιβάλλοντος με την αξιολόγηση των άμεσων και έμμεσων 64

65 επιπτώσεων των έργων και δραστηριοτήτων στο περιβάλλον και τη θέσπιση σχετικών κανόνων Για την πραγματοποίηση νέων δημόσιων ή ιδιωτικών έργων και δραστηριοτήτων καθώς και για την επέκταση, τον εκσυγχρονισμό ή τη μετεγκατάσταση υφιστάμενων έργων και δραστηριοτήτων απαιτείται σύνταξη ΜΠΕ και στη συνέχεια, έγκριση περιβαλλοντικών όρων. Τα έργα και οι δραστηριότητες αυτές κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με τις επιπτώσεις τους (ρύπανση, υποβάθμιση, κίνδυνος σοβαρού ατυχήματος) στο περιβάλλον: Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει έργα και δραστηριότητες τα οποία λόγω της φύσης, του μεγέθους ή της έκτασής τους είναι πιθανό να προκαλέσουν σοβαρούς κινδύνους για το περιβάλλον. Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει έργα και δραστηριότητες που χωρίς να προκαλούν σοβαρούς κινδύνους ή οχλήσεις, πρέπει να υποβάλλονται για την προστασία του περιβάλλοντος σε γενικές προδιαγραφές, όρους και περιορισμούς. Η τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει έργα και δραστηριότητες που προκαλούν ιδιαίτερα μικρό κίνδυνο, όχληση ή υποβάθμιση στο περιβάλλον. Η Κοινή Υπουργική Απόφαση (ΚΥΑ) 69269/5387 κατατάσσει τα ιδιωτικά και δημόσια έργα των δύο πρώτων κατηγοριών σε δυο νέες κατηγορίες: Α και Β. Η Α κατηγορία υποδιαιρείται σε δυο ομάδες Ι και ΙΙ. Η Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων περιλαμβάνει τουλάχιστον: Περιγραφή του έργου ή της δραστηριότητας με πληροφορίες για το χώρο εγκατάστασης, το σχεδιασμό και το μέγεθος. Εντοπισμό και αξιολόγηση των βασικών επιπτώσεων στο περιβάλλον. Περιγραφή των μέτρων για την πρόληψη, τη μείωση ή αποκατάσταση των αρνητικών συνεπειών στο περιβάλλον. Εξέταση εναλλακτικών λύσεων και υπόδειξη των κύριων λόγων της επιλογής της προτεινόμενης λύσης. Απλή περίληψη του συνόλου της μελέτης Η Κοινή Υπουργική Απόφαση (ΚΥΑ) 69269/5387 εξειδικεύει το περιεχόμενο της ΜΠΕ (και του ερωτηματολογίου) σε συνοδευτικούς πίνακες. 65

66 Νόμος 3199/03 (ΦΕΚ Α 280/ ). Για την προστασία και διαχείριση των υδάτων. Με το νόμο αυτό, η ελληνική νομοθεσία εναρμονίζεται με την Οδηγία Πλαίσιο 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23 ης Οκτωβρίου 2000 (Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων L 327/ ) για τα ύδατα με τον οποίο αντικαθιστάται ο Νόμος 1739/87. Κατά την έννοια του νόμου δίνονται ορισμοί όπως: «ιδιαιτέρως τροποποιημένο υδατικό σύστημα» είναι το σύστημα επιφανειακών υδάτων του οποίου ο χαρακτήρας έχει μεταβληθεί ουσιαστικά εξαιτίας αλλοιώσεων στη φύση του από ανθρώπινες δραστηριότητες. «λεκάνη απορροής ποταμού» είναι η εδαφική έκταση από την οποία συγκεντρώνεται το σύνολο της απορροής, μέσω διαδοχικών ρευμάτων, ποταμών και λιμνών και παροχετεύεται στη θάλασσα με ενιαίο στόμιο ποταμού, εκβολές ή δέλτα. «καλή κατάσταση επιφανειακών και υπόγειων υδάτων» είναι η κατάσταση επιφανειακού και υπόγειου υδατικού συστήματος που χαρακτηρίζεται τουλάχιστον «καλή» τόσο από οικολογική όσο και από χημική άποψη. «καλή οικολογική κατάσταση» είναι η κατάσταση ενός συστήματος επιφανειακών υδάτων το οποίο ταξινομείται κατ αυτόν τον τρόπο σύμφωνα με όσα ορίζονται στο προεδρικό διάταγμα που προβλέπεται στην παρ. 1 του άρθρου 15. «επικίνδυνες ουσίες» είναι ουσίες ή ομάδες που είναι τοξικές, σταθερές και επιρρεπείς σε βιοσυσσώρευση, καθώς και άλλες ουσίες ή ομάδες ουσιών που δημιουργούν ανάλογο βαθμό ανησυχίας. «ποιοτικό περιβαλλοντικό πρότυπο» είναι η συγκέντρωση, στο νερό, το ίζημα ή τον βιόκοσμο, συγκεκριμένου ρύπου ή ομάδας ρύπων της οποίας δεν πρέπει να σημειώνεται υπέρβαση, ώστε να προστατεύεται η υγεία του ανθρώπου και το περιβάλλον. Σύμφωνα με το άρθρο 3, συνιστάται Εθνική Επιτροπή Υδάτων, η οποία χαράσσει την πολιτική για την προστασία και διαχείριση των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων, παρακολουθεί και ελέγχει την εφαρμογή της και εγκρίνει, μετά από εισήγηση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων και γνώμη του Εθνικού Συμβουλίου Υδάτων τα εθνικά προγράμματα προστασίας και διαχείρισης του υδατικού δυναμικού της χώρας. 66

67 Σύμφωνα με το άρθρο 5, η προστασία και διαχείριση κάθε λεκάνης απορροής ποταμού ανήκει στην Περιφέρεια στα διοικητικά όρια της οποίας εκτείνεται. Με απόφαση της Εθνικής Επιτροπής Υδάτων, που δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, καθορίζονται οι λεκάνες απορροής ποταμών και ορίζονται οι Περιφέρειες, οι οποίες είναι αρμόδιες για τη διαχείριση και προστασία τους. Σε κάθε Περιφέρεια συνιστάται Διεύθυνση Υδάτων μέσω της οποίας ασκούνται οι αρμοδιότητες της περιφέρειας για την προστασία και διαχείριση των υδάτων Σύμφωνα με το άρθρο 7, κάθε Περιφέρεια εκπονεί Σχέδιο Διαχείρισης των λεκανών απορροής ποταμών αρμοδιότητάς της, το οποίο ισχύει για έξι χρόνια και το οποίο περιέχει όλα τα στοιχεία, πληροφορίες και εκτιμήσεις που είναι απαραίτητα για την προστασία και διαχείριση των υδάτων. Το ειδικότερο περιεχόμενο των Σχεδίων Διαχείρισης καθορίζεται με το προεδρικό διάταγμα που προβλέπεται στο άρθρο 15. Σύμφωνα με το άρθρο 8, οι Περιφέρειες καταρτίζουν Πρόγραμμα Μέτρων και Πρόγραμμα Παρακολούθησης της κατάστασης των υδάτων. Το πρώτο Πρόγραμμα Μέτρων καταρτίζεται και εγκρίνεται υποχρεωτικά μέχρι και όλα τα μέτρα είναι έτοιμα προς εφαρμογή μέχρι Σύμφωνα με το άρθρο 9, κάθε έργο ή δραστηριότητα, που μπορεί να προκαλέσει ρύπανση με απόρριψη υγρών αποβλήτων στο περιβάλλον, οφείλει να εναρμονίζεται με τα εγκεκριμένα Σχέδια Διαχείρισης, ώστε να επιτυγχάνεται η προστασία και η επίτευξη του στόχου της καλής οικολογικής κατάστασης των υδάτων. Σύμφωνα με το άρθρο 10, οι χρήσεις των υδάτων διακρίνονται σε ύδρευση, άρδευση, βιομηχανική χρήση, ενεργειακή χρήση και χρήση για αναψυχή Η χρήση για ύδρευση έχει προτεραιότητα, ως προς την ποσότητα και την ποιότητα, έναντι κάθε άλλης χρήσης. Κάθε χρήση πρέπει να αποβλέπει στη βιώσιμη και ισόρροπη ικανοποίηση των αναπτυξιακών αναγκών και να διασφαλίζει τη μακροπρόθεσμη προστασία των υδάτων, την επάρκεια των αποθεμάτων τους και τη διατήρηση της ποιότητάς τους. Οι ανάγκες των χρήσεων σε νερό ικανοποιούνται κατά το δυνατό σε επίπεδο περιοχής λεκάνης απορροής ποταμού. Κατά τη διαχείριση των υδάτων πρέπει να εξασφαλίζεται η εξοικονόμηση νερού μέσω της χρήσης τεχνικών μεθόδων, οικονομικών κινήτρων και εργαλείων. Σύμφωνα με το άρθρο 13, σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα που ρυπαίνουν ή υποβαθμίζουν με άλλον τρόπο τα ύδατα ή παραβαίνουν τις διατάξεις του νόμου αυτού ή των κανονιστικών πράξεων, καθώς και στους παραβάτες των όρων και των περιορισμών που καθορίζονται στις άδειες που προβλέπονται στο άρθρο 11, επιβάλλεται ως διοικητική κύρωση 67

68 πρόστιμο από 200 ευρώ μέχρι ευρώ, ανάλογα με την σοβαρότητα, τη συχνότητα και την υποτροπή Σύμφωνα με το άρθρο 14, σε όποιον προκαλεί ρύπανση ή υποβαθμίζει με άλλον τρόπο τα ύδατα, με πράξη ή με παράλειψη που αντιβαίνει στις διατάξεις του νόμου αυτού ή των κατ εξουσιοδότησή του εκδιδόμενων διαταγμάτων ή αποφάσεων, καθώς και σε όποιον ασκεί δραστηριότητα ή επιχείρηση χωρίς την απαιτούμενη άδεια ή έγκριση, επιβάλλονται οι ποινικές κυρώσεις που προβλέπονται στο άρθρο 28 του ν. 1650/1986. ΚΥΑ 46399/1352/86 (ΦΕΚ 438/Β/3-7-86). Απαιτούμενη ποιότητα των επιφανειακών νερών που προορίζονται για: «πόσιμα», «κολύμβηση», «διαβίωση ψαριών σε γλυκά νερά» και «καλλιέργεια και αλιεία οστρακοειδών», μέθοδοι μέτρησης, συχνότητα δειγματοληψίας και ανάλυση των επιφανειακών νερών που προορίζονται για πόσιμα, σε συμμόρφωση με τις οδηγίες του Συμβουλίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων 75/440/ΕΟΚ, 76/160/ΕΟΚ, 78/659/ΕΟΚ, 79/293/ΕΟΚ και 79/869/ΕΟΚ. Το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο για την ποιότητα των υδάτων κολύμβησης καθορίζεται για την Ελλάδα από την κοινοτική Οδηγία 76/160/ΕΟΚ και την αντίστοιχη εθνική νομοθεσία (ΚΥΑ 46399/1352/86). Κύριος στόχος της Οδηγίας είναι η συστηματική παρακολούθηση συγκεκριμένων ποιοτικών παραμέτρων των υδάτων κολύμβησης ώστε η ποιότητά τους να διατηρείται στα επιθυμητά επίπεδα, όπως αυτά καθορίζονται από την Οδηγία. Στην Οδηγία 76/160 της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και στην αντίστοιχη Εθνική Νομοθεσία (ΚΥΑ 46399/1352/86) η διαπίστωση της τήρησης των ορίων δεν βασίζεται σε μέσες τιμές των μικροβιολογικών παραμέτρων αλλά στον έλεγχο του 80% και του 95% των δειγμάτων. Έτσι σύμφωνα με την Κείμενη Νομοθεσία είναι επιτρεπτή μία περιστασιακά υψηλή, άνευ ανωτάτου ορίου, συγκέντρωση κολοβακτηριδίων. Ωστόσο οι υπερβάσεις αυτές δεν θα πρέπει να είναι συστηματικές αλλά να έχουν τυχαίο χαρακτήρα, δεδομένου ότι δεν είναι επιτρεπτή μία περιστασιακή εμφάνιση υψηλών τιμών σε διαδοχικά δείγματα. Σύμφωνα με την Οδηγία 75/440/ΕΟΚ και την ΚΥΑ 46399/1352/86) ένα επιφανειακό υδάτινο σώμα του οποίου τα ύδατα προορίζονται για πόση θεωρείται ότι πληρεί τα κριτήρια ποιότητας εάν το 95% των δειγμάτων του υδάτινου σώματος ικανοποιούν όλες τις επιτακτικές παραμέτρους και το 90% των δειγμάτων τις υπόλοιπες συνιστώμενες παραμέτρους. Η δε απόκλιση από τα συνιστώμενα ή επιτακτικά όρια κατά ποσοστό 10% ή 5% αντίστοιχα είναι αποδεκτή μόνο στην περίπτωση, που η υπέρβαση αυτή δεν δημιουργεί κινδύνους στην δημόσια υγεία και δεν ξεπερνά κατά ποσοστό μεγαλύτερο του 50% τα 68

69 συνιστώμενα ή επιτακτικά όρια (εξαιρουμένων της θερμοκρασίας, του ph, του διαλυμένου οξυγόνου και των μικροβιολογικών παραμέτρων). Αντίστοιχες είναι και οι απαιτήσεις συμμόρφωσης με τα κριτήρια ποιότητας που ορίζονται για την χρήση επιφανειακών υδάτινων σωμάτων για κολύμβηση με την διαφορά ότι σε ορισμένες περιπτώσεις το ποσοστό συμμόρφωσης για τα ολικά και περιττωματικά κολοβακτηρίδια μπορεί να είναι 80%. Σε ότι αφορά στην αξιολόγηση επιφανειακών υδάτινων σωμάτων αναφορικά με την χρήση τους για διαβίωση ιχθύων τα απαιτούμενα πρότυπα ποιότητας των υδάτων (Οδηγία 78/659 /ΕΟΚ και ΚΥΑ 46399/4352/86) πληρούνται εφόσον για χρονική περίοδο 12 μηνών: α) το 95% των δειγμάτων που έχουν ληφθεί από το ίδιο σημείο δειγματοληψίας και με συχνότητα που καθορίζεται δεν υπερβαίνουν τις παραμετρικές τιμές σε ότι αφορά το ph, το ΒOD5, την ελεύθερη αμμωνία, τα αμμωνιακά, τα νιτρώδη, το ολικό υπολειμματικό χλώριο, τον ολικό ψευδάργυρο και τον διαλυμένο χαλκό, β) το σύνολο των δειγμάτων τηρούν τις παραμετρικές τιμές σε περιπτώσεις που η συχνότητα δειγματοληψίας είναι μικρότερη από ένα δείγμα τον μήνα. Ν. 2742/ (ΦΕΚ 207 Α ): Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη και άλλες διατάξεις. Άρθρο 15 Φορείς Διαχείρισης. Το θεσμικό και διοικητικό πλαίσιο των προστατευόμενων περιοχών που ορίζονται με τον Νόμο 1650/1986 έχει ενισχυθεί με τον Νόμο 2742/1999, στο κεφάλαιο Ε του οποίου περιλαμβάνονται οι προβλέψεις για τη διοίκηση και διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών, η πλειονότητα των οποίων είναι περιοχές Natura ειδικότερα, σύμφωνα με την παρ. 1 του Άρθρου 15 «μπορεί να συνιστώνται νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου ως φορείς διαχείρισης με σκοπό τη διοίκηση και διαχείριση των περιοχών, στοιχείων και συνόλων της φύσης και του τοπίου που αναφέρονται στο Άρθρο 18 του Νόμου 1650/1986, καθώς και των περιοχών που χαρακτηρίζονται ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης κατά το Άρθρο 4 της Κοινής Υπουργικής Απόφασης 33318/ ΦΕΚ 1289Β/ ) και να καθορίζονται τα όρια της χωρικής τους αρμοδιότητας». Οι αρμοδιότητες των φορέων διαχείρισης (Ν. 2742/99, Άρθρο 15), είναι οι εξής: Η κατάρτιση και η ευθύνη της εφαρμογής των κανονισμών διοίκησης και λειτουργίας των προστατευόμενων αντικειμένων καθώς και των σχεδίων διαχείρισης. Η παρακολούθηση και αξιολόγηση κανονιστικών όρων και περιορισμών. Η παροχή γνωμοδοτήσεων πριν από την προέγκριση χωροθέτησης και την έγκριση περιβαλλοντικών όρων έργων και δραστηριοτήτων. 69

70 Η επικουρία των αρμόδιων διοικητικών και δικαστικών αρχών στον έλεγχο της εφαρμογής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας και των περιβαλλοντικών και πολεοδομικών όρων για έργα ή δραστηριότητες. Η κατάρτιση μελετών και ερευνών και η εκτέλεση τεχνικών ή άλλων έργων απαραίτητων για την προστασία, διατήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξη των προστατευόμενων αντικειμένων. Η υλοποίηση εθνικών ή ευρωπαϊκών προγραμμάτων και δράσεων. Η ενημέρωση, εκπαίδευση και κατάρτιση του πληθυσμού. Η προώθηση, υποστήριξη, οργάνωση και εφαρμογή οικοτουριστικών προγραμμάτων, η έκδοση αδειών επιστημονικής έρευνας και τεχνικών δοκιμών και αναλύσεων. Η διαχείριση δημοσίων εκτάσεων που παραχωρούνται ή μισθώνονται και η ενοικίαση ιδιωτικών εκτάσεων και η πραγματοποίηση των αναγκαίων παρεμβάσεων. Πόροι των φορέων διαχείρισης είναι: Επιχορηγήσεις από το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων, άλλα Υπουργεία, οργανισμούς και επιχειρήσεις του ευρύτερου δημόσιου τομέα, το Ε.Τ.Ε.Ρ.Π.Σ. και άλλα νομικά πρόσωπα που έχουν σχέση με τη χρηματοδότηση της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, καθώς και οργανισμούς της τοπικής αυτοδιοίκησης και των δύο βαθμών, σε βάρος του προϋπολογισμού τους. Κοινοτικοί και εθνικοί πόροι που διατίθενται για την εκπόνηση προγραμμάτων, μελετών και ερευνών σχετικών με θέματα που ανάγονται στους σκοπούς και τις δραστηριότητες του φορέα διαχείρισης. Πρόσοδοι από την εκμετάλλευσή περιουσιακών στοιχείων, επιχορηγήσεις, δωρεές, κληρονομίες, κληροδοσίες και κάθε είδους τακτικές ή έκτακτες εισφορές ημεδαπών ή αλλοδαπών, φυσικών ή νομικών προσώπων. Έσοδα από την πώληση υλικών, εκδόσεων, δεδομένων και κάθε άλλου πνευματικού προϊόντος που παράγει ή εκμεταλλεύεται ο φορέας διαχείρισης, καθώς και αμοιβές από την εκτέλεση ερευνών, μελετών και κάθε είδους υπηρεσιών στα πλαίσια των σκοπών του για λογαριασμό τρίτων. Έσοδα που προέρχονται από την εκμετάλλευση και προβολή του προστατευόμενου αντικειμένου, όπως έσοδα από εισιτήρια, ξεναγήσεις ομάδων επισκεπτών, προβολή και εκμετάλλευση οπτικοακουστικού υλικού, εκχώρηση σημάτων ποιότητας και συνεργασίας σε επιχειρήσεις. Από τα έσοδα αυτά, ποσοστό 30% αποδίδεται ετησίως στο Ε.Τ.Ε.Ρ.Π.Σ. και διατίθεται αποκλειστικά για την αναδιανομή πόρων μεταξύ των φορέων διαχείρισης. Επιχορηγήσεις από άλλες πηγές και κάθε άλλο έσοδο από οποιαδήποτε αιτία. 70

71 Σύμφωνα με τον Ν. 2742/99, Άρθρο 15, ιδρύονται 25 φορείς διαχείρισης με σκοπό τη διοίκηση και διαχείριση των αντίστοιχων προστατευόμενων περιοχών. Το σύνολο των φορέων διαχείρισης έως το 2003 ανερχόταν σε 27 (με άλλες πράξεις είχαν συσταθεί δύο ακόμη φορείς διαχείρισης). Ν. 3585/07 (ΦΕΚ Α 148/ ). Προστασία του περιβάλλοντος, αγροτική ασφάλεια και άλλες διατάξεις. Άρθρο 3 Διατάξεις για την οργάνωση και της λειτουργία της Αγροφυλακής. Η Ελληνική Αγροφυλακή είναι αρμόδια για: Την πρόληψη και καταστολή των αξιόποινων πράξεων που αφορούν στο αγροτικό περιβάλλον, στα αγροτικά κτήματα, στα αρδευτικά ύδατα και στην περιουσία του Δημοσίου, των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ο.Τ.Α.) και των οργανισμών κοινής ωφέλειας που βρίσκονται στο αγροτικό περιβάλλον. Την εκτίμηση αγροζημιών και την υπόδειξη στους αντιδικούντες για συμβιβαστική επίλυση των αστικών διαφορών τους που αφορούν τα αγροτικά κτήματα. Την έκδοση αγρονομικών διατάξεων και τη δίωξη των παραβατών αυτών. Η Ελληνική Αγροφυλακή ασκεί στις αγροτικές εκτάσεις και αρμοδιότητες αστυνόμευσης, για την εφαρμογή των διατάξεων που αφορούν: α. Στην πρόληψη των πυρκαγιών και στη λήψη των κατάλληλων προληπτικών μέτρων για την αποτροπή τους. β. Στην προστασία από τη μόλυνση και ρύπανση του εδάφους και των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων, στη διάθεση επικίνδυνων και μη αποβλήτων, καθώς και στη βιώσιμη χρήση των υδάτινων πόρων. γ. Στην υλοτόμηση, στην εκχέρσωση και στην κατάτμηση των αγροτικών εκτάσεων, στη βόσκηση, στις περιφράξεις και την αυθαίρετη δόμηση στα αγροτικά κτήματα και στην άσκηση δραστηριοτήτων εντός αγροτικών εκτάσεων. δ. Στην προστασία των φυσικών αγωγών υδάτων από καταλήψεις, επικαλύψεις και εναποθέσεις απορριμμάτων, και του εδάφους από παράνομη αμμοληψία, διάβρωση, πλημμύρες και κατολισθήσεις, στην πρόληψη και τον περιορισμό των αρνητικών επιπτώσεων σε περιπτώσεις πλημμύρας ή ξηρασίας και στα μέτρα βελτίωσης των υδάτινων οικοσυστημάτων. ε. Στη διατήρηση των ειδών αυτοφυούς χλωρίδας και της άγριας πανίδας, στη λαθροθηρία και την παράνομη αλιεία σε ποτάμια και λίμνες. στ. Στην αναδιάρθρωση των καλλιεργειών και την αναβάθμιση της δενδρώδους καλλιέργειας. 71

72 ζ. Στην πρόληψη των φυτικών ή ζωικών ασθενειών, τη σφαγή ζώων εντός των καθορισμένων χώρων, τη σήμανση και καταγραφή των δεσποζόμενων ζώων συντροφιάς και την προστασία των ζώων. η. Στην κυκλοφορία των πάσης φύσεως αγροτικών μηχανημάτων και οχημάτων. Ν. 2947/ (ΦΕΚ-228 Α'): Θέματα Ολυμπιακής Φιλοξενίας, Έργων Ολυμπιακής Υποδομής και άλλες διατάξεις. Άρθρο 9 Ειδική Υπηρεσία Επιθεωρητών Περιβάλλοντος (Ε.Υ.Ε.Π.). Αρμοδιότητες της Ε.Υ.Ε.Π. είναι: Ο έλεγχος και η παρακολούθηση της εφαρμογής των περιβαλλοντικών όρων που επιβάλλονται για την πραγματοποίηση έργων και δραστηριοτήτων του Δημοσίου, του ευρύτερου δημόσιου τομέα και της τοπικής αυτοδιοίκησης, αλλά και του ιδιωτικού τομέα, καθώς και η εισήγηση για την επιβολή κυρώσεων σε περίπτωση παραβίασης αυτών. Η συλλογή και η επεξεργασία στοιχείων που αφορούν την τήρηση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, καθώς και των περιβαλλοντικών όρων που επιβάλλονται κατά την κείμενη νομοθεσία για την εκτέλεση και λειτουργία έργων και δραστηριοτήτων του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Η εκπροσώπηση της χώρας σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο σε θέματα ελέγχου τήρησης περιβαλλοντικών όρων σε έργα και δραστηριότητες. Η εισήγηση για τον καθορισμό προτύπων και μεθόδων μέτρησης πάσης φύσεως εκπομπών στο σύνολο των περιβαλλοντικών μέσων από σταθερές πηγές. Η εκπόνηση και η ανάθεση εκπόνησης μελετών και ερευνών, σχετικών με το αντικείμενο της Ε.Υ.Ε.Π.. Η ανάληψη και η υλοποίηση προγραμμάτων από το Ελληνικό Δημόσιο ή από την Ευρωπαϊκή Ένωση ή από διεθνείς οργανισμούς που εδρεύουν στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, σχετικών με το αντικείμενό της. Σε περίπτωση που διαπιστώνεται ρύπανση ή υποβάθμιση του περιβάλλοντος ή άλλη παράβαση από τις προβλεπόμενες στο άρθρο 30 του Ν. 1650/1986 (ΦΕΚ 160 Α ), όπως εκάστοτε ισχύει, η Ε.Υ.Ε.Π. εισηγείται την επιβολή προστίμου, ανάλογα με τη σοβαρότητα της παράβασης, ως εξής: στον οικείο Νομάρχη, εφόσον το πρόστιμο ανέρχεται έως είκοσι εκατομμύρια ( ) δραχμές, 72

73 στον Γενικό Γραμματέα Περιφέρειας, εφόσον το πρόστιμο κυμαίνεται από είκοσι εκατομμύρια ( ) δραχμές έως πενήντα εκατομμύρια ( ) δραχμές, στον Υπουργό Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων, εφόσον το πρόστιμο υπερβαίνει τα πενήντα εκατομμύρια ( ) δραχμές. Με κοινή απόφαση του Υπουργού Οικονομικών και του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων μπορεί να αναπροσαρμόζονται τα ποσά αυτά. Η σύσταση ενός ελεγκτικού μηχανισμού προβλέφθηκε στο νόμο 2242/1994, Το «Ειδικό Σώμα Ελεγκτών για την Προστασία του Περιβάλλοντος» άργησε να συγκροτηθεί, λειτούργησε υποτονικά και πέρασε εντελώς απαρατήρητο. Με το ν. 2947/2001 συστάθηκε η «Ειδική Υπηρεσία Επιθεωρητών Περιβάλλοντος». Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ειδική Υπηρεσία άρχισε να συγκροτείται μετά την παρέλευση δύο περίπου χρόνων από τη νομοθετική πρόβλεψή της. Η δημιουργία της δεν συνοδεύτηκε όμως από την εξασφάλιση της αναγκαίας στελέχωσης, τον απαραίτητο εξοπλισμό και τη διάθεση πόρων. Εκτός αυτού, άρχισε τη δράση της χωρίς ένα υποτυπώδες έστω σχέδιο δράσης (Παπαδημητρίου,2006) ΕΙΔΙΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Για την περιοχή του Δέλτα Αξιού, πέραν των προαναφερθέντων, ισχύουν και τα εξής: Το 1998 υπογράφτηκε η πρώτη ΚΥΑ για τη θεσμοθέτηση του Εθνικού Πάρκου (ΦΕΚ 1289, της 28ης Δεκεμβρίου), ισχύος 2 και 1 έτη. Με την ΚΥΑ, η ευρύτερη περιοχή του πάρκου χωρίζεται σε τέσσερις βασικές περιοχές και επιμέρους ζώνες: - Περιοχή Απόλυτης Προστασίας της Φύσης (ΑΠ): Αποτελείται από τις εκβολές των ποταμών, χερσαία και θαλάσσια τμήματα. Επιτρέπονται δραστηριότητες σχετικές με τη φύση, όπως ο εναλλακτικός τουρισμός, αλλά και εγκαταστάσεις παραγωγής ηλεκτρισμού και θερμότητας με χρήση φωτοβολταϊκών στοιχείων. Απαγορεύεται η δόμηση. - Περιοχή Προστασίας της Φύσης (ΠΔ-ΠΑ-Β): Αποτελείται από το Δέλτα των ποταμών, την Αλυκή Κίτρους και χερσαίες εκτάσεις. Επιτρέπονται: αμμοληψία, οστρακοκαλλιέργεια, παραγωγή άλατος στην έκταση της εταιρείας Ελληνικές Αλυκές ΑΕ. - Περιφερειακή Ζώνη (Γ): Επιτρέπονται: γεωργία, βόσκηση, υδατοκαλλιέργεια, θερμοκήπια, ναυπήγηση και επισκευή πλοίων, ξενοδοχεία μέχρι 30 κλινών σε γήπεδα τουλάχιστον οκτώ στρεμμάτων, η κατοικία σε γήπεδα άνω των 6 στρεμμάτων. 73

74 - Περιοχή Ελεγχόμενης Οικιστικής Ανάπτυξης των Αλυκών Κίτρους ( Ζώνη Δ). Επιτρέπονται: διάνοιξη νέων οδών, βόσκηση, γεωργία, κατοικία σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία για την εκτός σχεδίου δόμηση και ξενοδοχεία μέχρι 30 κλινών σε γήπεδα ελάχιστου ορίου αρτιότητας οκτώ στρεμμάτων. Εικόνα 5.1 : Ζώνες Προστασίας Εθνικού Πάρκου Πηγή: Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού Λουδία - Αλιάκμονα Επιπλέον ο φορέας θεσμοθετήθηκε με το Ν.2742/1999 «Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξης και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ 207/Α της 7ης Οκτωβρίου, βλ. άρθρο 15), με βάση τις διατάξεις του Ν.1650/1986 για την προστασία του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με το νόμο αυτό, στις αρμοδιότητες του Φορέα υπάγονται μεταξύ των άλλων: 74

75 Α. Η παροχή γνωμοδοτήσεων πριν από την προέγκριση χωροθέτησης και την έγκριση των περιβαλλοντικών όρων των έργων και δραστηριοτήτων που εμπίπτουν στις περιοχές ευθύνης του, καθώς και σε κάθε άλλο θέμα για το οποίο ζητείται η γνώμη του από τις αρμόδιες αρχές. Β. Η επικουρία των αρμόδιων διοικητικών και δικαστικών αρχών στον έλεγχο της εφαρμογής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας και των περιβαλλοντικών και πολεοδομικών όρων που ισχύουν ή επιβάλλονται αντιστοίχως για έργα ή δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στις περιοχές ευθύνης τους. Για το σκοπό αυτό, οι φορείς διαχείρισης εισηγούνται ή αναφέρουν προς τις αρμόδιες αρχές τις πράξεις ή παραλείψεις εκείνες που συνιστούν παραβίαση των όρων και περιορισμών που καθορίζονται με τα προεδρικά διατάγματα των παραγράφων 1 και 2 του άρθρου 21 του ν. 1650/1986 για τις περιοχές ευθύνης τους. Για τον ίδιο σκοπό, οι φορείς διαχείρισης θέτουν στη διάθεση των αρμοδίων αρχών τα αναγκαία μέσα και προσωπικό που απαιτούνται για την εκτέλεση αποφάσεων με τις οποίες επιβάλλονται κυρώσεις ή άλλα μέτρα προστασίας της περιοχής. Συγκεκριμένα: Με το Ν3044/2002 (ΦΕΚ 197 της 27ης Αυγούστου 2002), άρθρο 13 και χάρτης στο παράρτημα, καθορίζεται η περιοχή ευθύνης του Φορέα. Με το ΦΕΚ 126 της 7ης Φεβρουαρίου 2003 καθορίστηκε ο αριθμός των μελών του. Το πρώτο ΔΣ συγκροτήθηκε σε σώμα με το ΦΕΚ 918 της 4ης Ιουλίου Ο Κανονισμός Λειτουργίας του Φορέα δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 624 της 11ης Μαΐου Με το ΦΕΚ 392 της 31ης Μαρτίου 2006 εγκρίθηκε ο Κανονισμός Λειτουργίας Υπηρεσιών και Προσωπικού του Φορέα. Με το ΦΕΚ 65 της 7ης Νοεμβρίου 2006 συγκροτήθηκε σε σώμα το 2ο ΔΣ του Φορέα. Στο ΦΕΚ 220 της 14ης Μαΐου 2009 δημοσιεύτηκε η νέα ΚΥΑ για τη θεσμοθέτηση του Εθνικού Πάρκου. Με το ΦΕΚ38 4ης Φεβρουαρίου 2010 συγκροτήθηκε σε σώμα το 30 ΔΣ του Φορέα. 75

76 ΦΟΡΕΑΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Η διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών προϋπέθεσε την κατάστρωση ενός σχεδίου με συγκεκριμένους στόχους και δράσεις για την εκπλήρωση αυτών των στόχων. Σκοπός του ήδη εφαρμοζόμενου σχεδίου είναι η διατήρηση, βιώσιμη διαχείριση και ανάδειξη των προστατευόμενων περιοχών. Ανάδειξη των περιοχών που θα οδηγήσει στην αύξηση των τοπικών εισοδημάτων και την αντιμετώπιση του κοινωνικού και γεωγραφικού αποκλεισμού που παρατηρείται στις περισσότερες από αυτές. Οι προστατευόμενες περιοχές μπορούν και πρέπει να αποτελέσουν τοπικούς πόλους βιώσιμης ανάπτυξης. Η διασπορά τους σε όλη την επικράτεια αλλά και η διάχυση των ωφελημάτων τους στο σύνολο της Ελληνικής κοινωνίας μπορεί να αποτελέσει τη βάση για μία άλλου τύπου ανάπτυξη, μία ήπια ανάπτυξη συμβατή με την διατήρηση του περιβάλλοντος. Βασικοί στόχοι ενός ολοκληρωμένου συστήματος διαχείρισης για τις προστατευόμενες περιοχές είναι: Η διατήρηση της βιοποικιλότητας, η προστασία των φυσικών οικοσυστημάτων και η διατήρηση της φυσιογνωμίας του τοπίου. Η τοπική ανάπτυξη ανθρωπίνων δραστηριοτήτων συμβατών με την διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος. Η διάχυση των ωφελειών της βιώσιμης διαχείρισης όχι μόνο στις προστατευόμενες περιοχές, αλλά στο γενικότερο χωρικό, κοινωνικό και οικονομικό περίγυρο. Η μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή και συνεργασία των τοπικών φορέων, ΑΕΙ, ΜΚΟ και ενεργών πολιτών. Η συμμετοχή στα οφέλη από τη διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών όλων των πολιτών και των κοινωνικών ομάδων. Οι αρχές πάνω στις οποίες στηρίζεται η διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών είναι: 1. Η βιωσιμότητα 2. Η αμοιβαιότητα μεταξύ χρήσης και προστασίας 3. Η αρμονική σχέση προστασίας και προόδου Βάσει των παραπάνω αρχών, η διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών δεν αποτελεί ένα άθροισμα στείρων απαγορεύσεων και εξαναγκασμών. Δηλαδή, οι προστατευόμενες περιοχές δεν ορίζονται ως γεωγραφικά τμήματα, όπου απαγορεύονται εξ ολοκλήρου οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Αντίθετα, δίνεται βάρος στο ότι η 76

77 αποτελεσματική προστασία επιτυγχάνεται μόνο με την αρμονική συνύπαρξη του περιβάλλοντος και των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. Επειδή είναι οι πρώτοι που ωφελούνται από αυτό, οι τοπικοί πληθυσμοί πρέπει όχι μόνο να εντάσσονται στο σύστημα λήψης αποφάσεων αλλά και να συμμετέχουν στις απαιτούμενες, για την καλύτερη λειτουργία και διαχείριση της περιοχής, ρυθμίσεις. Για να εφαρμοστούν τα παραπάνω, θεωρήθηκε αναγκαίο να ιδρυθούν Φορείς Διαχείρισης στις μεγαλύτερες και σημαντικότερες προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας, στις οποίες καταγράφονται ποικίλες ανθρώπινες δραστηριότητες, καθώς και μοναδικές φυσικές (οικοσυστημικές) διεργασίες και πλούτος (Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού- Λουδία - Αλιάκμονα ). Ο Φορέας Διαχείρισης του Δέλτα Αξιού- Λουδία - Αλιάκμονα ιδρύθηκε το 2003 με σκοπό την διοίκηση, προστασία και διαχείριση του υγροτοπικού συστήματος που αποτελείται από τα Δέλτα των ποταμών Αξιός και Αλιάκμονας, από τις εκβολές του Λουδία και του Γαλλικού, από τη λιμνοθάλασσα Καλοχωρίου και τις Αλυκές Κίτρους. Εικόνα 5.2: Περιοχή ευθύνης φορέα διαχείρισης Πηγή: Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού Λουδία Αλιάκμονα 77

78 Είναι ένας από τους 27 Φορείς Διαχείρισης που λειτουργούν στη χώρα μας ως τα κύρια "εργαλεία" άσκησης περιβαλλοντικής πολιτικής, στο πλαίσιο και της υποχρέωσης της χώρας μας προς την Ευρωπαϊκή Ένωση να εφαρμόσει αποτελεσματικά μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας. Διοικείται από εννεαμελές διοικητικό συμβούλιο στο οποίο συμμετέχουν εκπρόσωποι των υπουργείων ΠΕΧΩΔΕ, Ανάπτυξης και Γεωργίας, της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, των αρμόδιων νομαρχιακών και τοπικών αυτοδιοικήσεων, των παραγωγικών φορέων της περιοχής, της επιστημονικής κοινότητας, καθώς και μη κυβερνητικών οργανώσεων που δραστηριοποιούνται στον τομέα του περιβάλλοντος. Έχει την έδρα του στη Χαλάστρα Θεσσαλονίκης. Ο Φορέας Διαχείρισης είναι νομικό πρόσωπο ιδιωτικό δικαίου κοινωφελούς χαρακτήρα που εποπτεύεται από το υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Η λειτουργία του χρηματοδοτούταν μέχρι το τέλος του 2009 από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον (ΕΠΠΕΡ), μέσω τεχνικού δελτίου του έργου (υπ αριθμ ) «Ενδυνάμωση της επιχειρησιακής ικανότητας του Φορέα Διαχείρισης Δέλτα Αξιού Λουδία - Αλιάκμονα», συνολικού ύψους 1,241 εκατ. ευρώ. Η έγκριση του έγινε τον Απρίλιο του 2005 και η τελευταία τροποποίηση έγινε τον Δεκέμβριο του Περιλαμβάνει 16 υποέργα από τα οποία τα 10 υλοποιήθηκαν όπως φαίνεται στον Πίνακα 5.1. Ενώ τα υποέργα: (2): Προμήθεια Ηλεκτρονικού, Εργαστηριακού και Κτιριακού Εξοπλισμού και Εξοπλισμού Πεδίου, (3): Βελτίωση Κτιριακής Υποδομής, (4): Σχέδιο Διαχείρισης, (7): Ειδική Διαχειριστική Μελέτη για τη Βόσκηση στην Περιοχή Ευθύνης του Φορέα Διαχείρισης Δέλτα Αξιού Λουδία Αλιάκμονα, (10): Εκτίμηση Βιωσιμότητας, Επιχειρησιακός Σχεδιασμός και Σχέδιο Οργανωτικής Ανάπτυξης και Λειτουργικής Αναδιοργάνωσης του Φορέα, (14): Προμήθεια Πλωτών Μέσων Φύλαξης και Επόπτευσης και Παρελκόμενου Εξοπλισμού, δεν υλοποιήθηκαν. 78

79 Πίνακας 5.1 Ανάλυση του Τεχνικού Δελτίου ανά υποέργο Α/Α Τίτλος Υποέργου 1. Αρχική λειτουργία του Φορέα Διαχείρισης Δέλτα Αξίου - Λουδία-Αλιάκμονα (Start-Up) Προϋπολογισμός (Ευρώ) ,16 5. Δράσεις Ενημέρωσης Προβολής και Ευαισθητοποίησης ,00 6. Τεχνικός Σύμβουλος ,95 8. Έρευνα του Πληθυσμού και της Ηθολογίας των Άγριων Αλόγων του Αξιού ,00 9. Έρευνα για τη Δίαιτα του Κορμοράνου και την Επίδραση του στα Αλιεύματα , Ηλεκτρονικός Εξοπλισμός , Ερευνητικός και Εκπαιδευτικός Εξοπλισμός , Εξοπλισμός Χερσαίων Μεταφορικών Μέσων 15. Προμήθεια Επίπλων Γραφείου 16. Προμήθεια Ηλεκτρικού Εξοπλισμού , , ,00 (Θεμιστοκλής Κουϊμτζής,2009) Σήμερα, ο Φορέας Διαχείρισης, αναμένεται να χρηματοδοτηθεί από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Μακεδονίας- Θράκης με τίτλο πράξης: «Στήριξη της λειτουργίας του Φορέα Διαχείρισης με σκοπό τη διαχείριση της περιοχής ευθύνης του», συνολικού ύψους 2,520 εκατ. ευρώ. Η έναρξη πράξης ήταν στις 1/1/2010 και η λήξη πράξης είναι στις 31/12/2015. Βάση του παρόντος τεχνικού δελτίου έχουν εγκριθεί: Πίνακας 5.2: Εγκριθέντα Υποέργα 1 Υποέργο 2 Υποέργο Στήριξη της λειτουργίας του Φορέα Διαχείρισης με σκοπό τη διαχείριση της περιοχής ευθύνης του. Σχέδιο Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου.(Δεν έχει ξεκινήσει η υλοποίηση του λόγω νομικών διαδικασιών). (Θεμιστοκλής Κουϊμτζής,2010) 79

80 Στις αρμοδιότητες του Φορέα υπάγεται: Η κατάρτιση και η ευθύνη εφαρμογής των κανονισμών διοίκησης και λειτουργίας της προστατευόμενης περιοχής και του σχεδίου διαχείρισής της. Η παρακολούθηση και αξιολόγηση της εφαρμογής των κανονιστικών όρων και περιορισμών. Η μέριμνα για τη συλλογή, ταξινόμηση και επεξεργασία περιβαλλοντικών στοιχείων και δεδομένων για την περιοχή ευθύνης του. Η παροχή γνωμοδοτήσεων πριν από την προέγκριση χωροθέτησης και την έγκριση των περιβαλλοντικών όρων για έργα και δραστηριότητες που εμπίπτουν στην περιοχή ευθύνης, καθώς και σε κάθε άλλο θέμα για το οποίο ζητείται η γνώμη τους. Η κατάρτιση μελετών και ερευνών, καθώς και η εκτέλεση τεχνικών ή άλλων έργων που περιλαμβάνονται στο οικείο σχέδιο διαχείρισης και στα αντίστοιχα προγράμματα δράσης και είναι απαραίτητα για την προστασία, διατήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξη των προστατευόμενων περιοχών. Η ανάληψη εκπόνησης ή εκτέλεσης εθνικών ή ευρωπαϊκών προγραμμάτων και δράσεων. Η ενημέρωση, εκπαίδευση και κατάρτιση του πληθυσμού σε θέματα που ανάγονται στις αρμοδιότητες και τους σκοπούς του φορέα, καθώς και στην προστασία των περιοχών ευθύνης τους. Η προώθηση, υποστήριξη, οργάνωση και εφαρμογή οικοτουριστικών προγραμμάτων, η έκδοση αδειών ξενάγησης. Η χορήγηση αδειών επιστημονικής έρευνας και τεχνικών δοκιμών και αναλύσεων. 80

81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΟ ΔΕΛΤΑ ΑΞΙΟΥ( ) 6.1 Η ΠΕΡΙΟΧΗ Ο Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού Λουδία Αλιάκμονα έχει την ευθύνη για την αειφορική διαχείριση και διατήρηση του Εθνικού Πάρκου Δέλτα Αξιού Λουδία Αλιάκμονα. Η περιοχή περιλαμβάνει τις εκβολές των ποταμών Γαλλικός, Αξιός, Λουδίας και Αλιάκμονας, καθώς και τις λιμνοθάλασσες Καλοχωρίου και Αλυκών Κίτρους. Αυτή η όμορφη περιοχή διαθέτει ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα βιοποικιλότητα. Βρίσκεται πολύ κοντά στη Θεσσαλονίκη, μία από τις μεγαλύτερες πόλεις της Ελλάδας, και ως εκ τούτου αντιμετωπίζει σοβαρές αναπτυξιακές πιέσεις. Η περιοχή κηρύχθηκε Εθνικό Πάρκο στις 14 Μαΐου 2009 (Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού- Λουδία -Αλιάκμονα ). Η ανάγκη για τη διατήρηση της περιοχής έχει αναγνωριστεί από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν εντάχθηκε στον κατάλογο των υγροτόπων της Σύμβασης Ραμσάρ. Σήμερα, περιλαμβάνει τρεις περιοχές Natura 2000 (δύο Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ), σύμφωνα με την Οδηγία για τους Οικοτόπους (92/43/EOK) και μία Ζώνη Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) όπως ορίζεται από την Οδηγία για τα Πτηνά (79/409/EOK)) ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΕΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ Η περιοχή περιλαμβάνει οικοσυστήματα τα οποία διαδραματίζουν καίριο ρόλο για τον τόπο, όσον αφορά τις υπηρεσίες οικοσυστημάτων που παρέχουν. Αυτές περιλαμβάνουν τον καθαρισμό του νερού και τον εμπλουτισμό του υδροφόρου ορίζοντα (Maragou & Mantziou, 2000). Επίσης, η περιοχή παρέχει πηγές τροφής (κυρίως ψάρια, μύδια και υδρόβια πουλιά), πόσιμο νερό και νερό για άρδευση (κυρίως για την καλλιέργεια ρυζιού), καθώς επίσης και ευκαιρίες για αναψυχή. Οι σημερινές μέθοδοι και η ένταση χρήσης των οικοσυστημάτων έχουν αντίκτυπο στην κατάσταση της περιοχής, καθώς μειώνουν την βιοποικιλότητα, αλλοιώνουν τις λειτουργίες των οικοσυστημάτων και αυξάνουν τα ρυπογόνα φορτία. Για παράδειγμα, η 81

82 περιοχή δυστυχώς χρησιμοποιείται ως χώρος απόρριψης μπάζων και αστικών απορριμμάτων. Η διατήρηση της οικολογικής υγείας της προστατευόμενης περιοχής θα αυξήσει την αξία της για τον άνθρωπο. Ένα καλό παράδειγμα γι αυτό είναι η αξία που μπορούν να έχουν τα οικολογικά άθικτα παραποτάμια συστήματα, καθώς είναι σε θέση να απορροφούν τα πλεονάζοντα θρεπτικά φορτία και να μειώνουν έτσι τις δυσμενείς επιπτώσεις στη μυδοκαλλιέργεια. Η πρόκληση για την διατήρηση της περιοχής είναι, επομένως, η προσεκτική εξισορρόπηση των χρήσεων, με στόχο να διατηρηθεί η «οικολογική ακεραιότητα» του οικοσυστήματος (ΚΕΠΑΜΕ et al. 1999). 6.2 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ Ο Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού Λουδία Αλιάκμονα είναι ο πρώτος οργανισμός στην Ελλάδα που το 2008 ξεκίνησε την εφαρμογή της μεθοδολογίας προσαρμοζόμενης διαχείρισης Ελευθέρα Πρότυπα για την Πρακτική της Διατήρησης της Φύσης (Open Standards for the Practice of Conservation). Η μεθοδολογία αυτή αναπτύχθηκε από τη Συνεργασία για τη Λήψη Μέτρων Διατήρησης (Conservation Measures Partnership - CMP) και έχει ως στόχο να συνεισφέρει στην επιτυχία των έργων διατήρησης της φύσης που γίνονται ανά τον κόσμο. Ο Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού θεωρεί ότι αυτή τη μεθοδολογία παρέχει ένα πολύ καλό εργαλείο για την αποτελεσματική διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών, εισάγοντας συμμετοχικές προσεγγίσεις. Κατά την διαδικασία εφαρμογής ο Φορέας υποστηρίχθηκε από τον οργανισμό Foundation of Success (FOS Europe), και το Eurosite, το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Οργανισμών Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών. Το πρώτο αποτέλεσμα της εφαρμογή της μεθοδολογίας των Ελεύθερων Προτύπων στην Προστατευόμενη Περιοχή του Δέλτα Αξιού ήταν η δημιουργία ενός Στρατηγικού Σχεδίου, το οποίο παρέχει τη βάση για την ανάπτυξη ενός πλήρους Σχεδίου Διαχείρισης για το Εθνικό Πάρκο, ένα έργο που ήδη βρίσκεται σε εξέλιξη. Το σχέδιο αυτό περιέχει προτεινόμενες στρατηγικές δράσεις για την διατήρηση της περιοχής ευθύνης, βασιζόμενες σε ένα μακροπρόθεσμο όραμα και έχει αναπτυχθεί ως πρόδρομος του επίσημου Σχεδίου Διαχείρισης. Παράλληλα υπογραμμίζει τη σημασία να διαθέτει ο Φορέας Διαχείρισης την απαραίτητη θεσμική δυνατότητα αλλά και την επιχειρησιακή ικανότητα, ώστε να εφαρμόσει το σχέδιο (Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού- Λουδία -Αλιάκμονα ). 82

83 Εικόνα 6.1:Χάρτης της προστατευόμενης περιοχής Δέλτα Αξιού -Λουδία -Αλιάκμονα Πηγή: Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα ΕΜΜΕΣΕΣ ΑΠΕΙΛΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Η ανεπαρκής εφαρμογή του νόμου επιτρέπει την απόρριψη ανεπεξέργαστων ή ανεπαρκώς επεξεργασμένων βιομηχανικών και αστικών λυμάτων στα ποτάμια και τα άλλα οικοσυστήματα γλυκού νερού. Επιπλέον, η αδυναμία επιβολής του νόμου ενισχύει παράνομες δραστηριότητες όπως η ρίψη σκουπιδιών, η λαθροθηρία και η καταχρηστική και παράνομη αμμοληψία. Ανεπαρκείς πολιτικές, και κυρίως αυτές οι οποίες σχετίζονται με το σχεδιασμό των χρήσεων γης, έχουν ως αποτέλεσμα την ανεπαρκή εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Οδηγίας Πλαίσιο για τα Νερά, την υπερβόσκηση, την παράνομη κατασκευή κτιρίων, το εντατικό 83

84 κυνήγι και την κακή διαχείριση των αποβλήτων. Επιπλέον, το χαμηλό κόστος του νερού έχει ως αποτέλεσμα να εφαρμόζονται σπάταλες μέθοδοι άρδευσης. Η υπερβολική χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων στην Προστατευόμενη Περιοχή και τα ανάντη των ποταμών προκαλείται από ένα σύνολο παραγόντων. Η ανεπαρκής δράση από πλευράς του Φορέα Διαχείρισης Δέλτα Αξιού Λουδία - Αλιάκμονα εξαιτίας της έλλειψης δυνατοτήτων, χρηματοδότησης και δικαιοδοσίας δεν βοηθά στο να αποφευχθεί η συνεχιζόμενη ανέγερση κτιρίων στην περιοχή, η καταχρηστική και παράνομη εξόρυξη άμμου, η απόρριψη κατασκευαστικών αποβλήτων και η υπερβόσκηση. Η έλλειψη ενημέρωσης και γνώσης των ντόπιων κατοίκων, των αγροτών και των άλλων ενδιαφερόμενων ομάδων σχετικά με τις αξίες της προστατευόμενης περιοχής καθώς και σχετικά με τις ευθύνες και τις ευκαιρίες για τους παραγωγούς του πρωτογενούς τομέα, οδηγεί σε οικολογικά ζημιογόνες πρακτικές καλλιέργειας, στην υπερβόσκηση, στο μπάζωμα, στην απόρριψη σκουπιδιών και στο κυνήγι/λαθροθηρία. Το χαμηλό αίσθημα ευθύνης των ντόπιων κατοίκων για την φροντίδα της περιοχής, η περιορισμένη υποχρέωση λογοδοσίας των δημοτικών αρχών και το γεγονός ότι η διαχείριση των σκουπιδιών κατατάσσεται χαμηλά στην πολιτική ατζέντα έχουν ως αποτέλεσμα ένα υποβαθμισμένο τοπίο, γεμάτο σκουπίδια και λύματα. Η νοοτροπία όσον αφορά την παράνομη κατασκευή κτιρίων, σε συνδυασμό με τις ανάγκες των κτηνοτρόφων, των ψαράδων και των υδατοκαλλιεργητών για υποδομές, την μη εφαρμογή του νόμου, τις πιέσεις για εμπορική ανάπτυξη κατά μήκος της εθνικής οδού, καθώς και την ασαφή νομοθεσία, οδηγούν σε υποβάθμιση του τοπίου και σε απώλεια οικοτόπων (Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού- Λουδία Αλιάκμονα) ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ Η περιοχή αποτελείται από δύο φυσικά διακριτές περιοχές: το Ποτάμιο Τμήμα το οποίο χαρακτηρίζεται από τα ποτάμια: Γαλλικός, Αξιός, Λουδίας και Αλιάκμονας και την Αλυκή Κίτρους, η οποία βρίσκεται 10 χλμ. νότια του ποτάμιου τμήματος και περιέχει τα χαρακτηριστικά αλμυρά έλη. Οι στόχοι διατήρησης της φύσης βοηθούν στην εστίαση της στρατηγικής. Όλοι οι στόχοι διατήρησης μαζί αντιπροσωπεύουν ολόκληρο το φάσμα βιοποικιλότητας της περιοχής. Οι στόχοι διατήρησης που καθορίστηκαν για το Ποτάμιο Τμήμα είναι τα παράκτια οικοσυστήματα, τα ποτάμια και τα άλλα οικοσυστήματα γλυκού νερού, τα προστατευόμενα είδη ψαριών του γλυκού νερού, ο θαλασσαετός, τα γεωργικά οικοσυστήματα και η 84

85 λιμνοθάλασσα Καλοχωρίου. Οι στόχοι διατήρησης που καθορίστηκαν για την Αλυκή Κίτρους είναι τα παράκτια οικοσυστήματα, οι αμμοθίνες και η λιμνοθάλασσα (Βαρελτζίδου, Σ. and, Strixner, L. 2009) Α. Οχτώ στρατηγικές διατήρησης έχουν προταθεί για το Ποτάμιο Τμήμα της περιοχής ευθύνης (Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού- Λουδία Αλιάκμονα 2008). Οι στρατηγικές είναι: Η διασφάλιση της οικολογικής βελτίωσης των γεωργικών πρακτικών Η χρήση ζιζανιοκτόνων και φυτοφαρμάκων και ταυτόχρονα η εντατική άρδευση των καλλιεργειών συγκαταλέγονται μεταξύ των σημαντικότερων απειλών για τα οικοσυστήματα της περιοχής. Οι γεωργικές πρακτικές εντός του Εθνικού Πάρκου και στα ανάντη των ποταμών συνεισφέρουν σε μεγάλο βαθμό στο να χαρακτηρίζεται «μέτρια» η κατάσταση διατήρησης των παράκτιων και των οικοσυστημάτων γλυκών νερών από άποψη ποιότητας και ποσότητας νερού. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητη μια στρατηγική για την οικολογική βελτίωση των γεωργικών πρακτικών. Η προτεινόμενη στρατηγική στοχεύει να αυξήσει τη γνώση των αγροτών της περιοχής για τις τελευταίες εξελίξεις που αφορούν τις «οικολογικά υπεύθυνες» γεωργικές πρακτικές. Θα προωθήσει αγρο- περιβαλλοντικά προγράμματα και θα αναζητήσει επιπλέον κεφάλαια για την αποζημίωση αγροτών που ασχολούνται με την οικολογική γεωργία (δηλ. μειώνουν την απώλεια νερού και τη χρήση φυτοφαρμάκων και ζιζανιοκτόνων) εντός της προστατευόμενης περιοχής. Η αποτελεσματική εφαρμογή της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Νερά Η εντατική άρδευση και η ρύπανση των υδάτων έχουν σημαντικές επιπτώσεις στα ποτάμια και τα άλλα οικοσυστήματα του γλυκού νερού και επηρεάζουν αρνητικά και τα παράκτια οικοσυστήματα. Ένα παράδειγμα του αντίκτυπου της χαμηλής ποιότητας του νερού είναι οι συχνές εξάρσεις τοξικού φυτοπλαγκτού που επηρεάζουν τις μυδοκαλλιέργειες της περιοχής, όπου παράγεται το μεγαλύτερο ποσοστό των ελληνικών μυδιών. Στη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας ακατέργαστα λύματα προερχόμενα από κτηνοτροφικές μονάδες προκάλεσαν βακτηριδιακή μόλυνση, με αποτέλεσμα να απαγορευτούν οι πωλήσεις των μυδιών για αρκετούς μήνες (η μέγιστη περίοδος ήταν 5,5 μήνες, από τον Δεκέμβριο του 2007 έως τον Ιούνιο του 2008). Για την εξασφάλιση της ποιότητας και της ποσότητας των υδάτων κρίνεται επιτακτική μία στρατηγική για την αποτελεσματική εφαρμογή της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Νερά. Η στρατηγική αυτή θα δώσει έμφαση στην πλήρη εφαρμογή της Οδηγίας 85

86 Πλαίσιο για τα Νερά (ΟΠΝ), συμπεριλαμβάνοντας την εγκατάσταση ενός συστήματος παρακολούθησης των επιφανειακών υδάτων και την ανάπτυξη και εφαρμογή ενός σχεδίου διαχείρισης της λεκάνης απορροής των ποταμών. Η υποστήριξη του χωροταξικού σχεδιασμού για αειφορική βόσκηση Η υπερβόσκηση ταξινομείται ως απειλή μέτριας σημασίας. Η νομοθεσία για το Εθνικό Πάρκο απαιτεί την προετοιμασία ενός σχεδίου για τη διαχείριση της βόσκησης, τη μείωση, σε ένα αειφορικό επίπεδο, των πιέσεων που προκαλεί και τον προσδιορισμό περιοχών στη Γ ζώνη, όπου θα μπορούσαν να μεταφερθούν οι υπάρχουσες κτηνοτροφικές μονάδες της Α και Β ζώνης (βλέπετε κεφάλαιο 5.4.2). Η πρόταση του σχεδίου αυτού εστιάζεται σε αυτά τα θέματα, και παράλληλα επιδιώκει τη συνεργασία με τη Δασική Υπηρεσία για την πλήρη εφαρμογή του διαχειριστικού σχεδίου για τη βόσκηση, έτσι ώστε να προσδιοριστούν εναλλακτικές εκτάσεις και να πραγματοποιείται αυτή η οικονομική δραστηριότητα ορθολογικά και αειφορικά. Η συγκεκριμένη στρατηγική αποβλέπει στη στενή συνεργασία με τους κτηνοτρόφους, προκειμένου να εντοπισθούν και να προωθηθούν οικονομικά και οικολογικά βιώσιμες εναλλακτικές πρακτικές. Η βελτίωση και αποκατάσταση της λιμνοθάλασσας Καλοχωρίου Ο Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης (ΟΡΘ) και ο Δήμος Εχεδώρου έχουν εκπονήσει μελέτη για την αποκατάσταση και διατήρηση της λιμνοθάλασσας Καλοχωρίου (Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων και Αναπτυξιακή Εταιρεία Θεσσαλονίκης, 2002). Σκοπός της παρούσας στρατηγικής είναι να επικαιροποιήσει την μελέτη αυτή και στη συνέχεια να εφαρμόσει τις προτάσεις σε συνεργασία με τις αρμόδιες υπηρεσίες. Παράλληλα, αυτή η στρατηγική στοχεύει στη συνεργασία με τους ντόπιους κατοίκους, μέσω δραστηριοτήτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, πληροφόρησης και ευαισθητοποίησης, προκειμένου αυτοί να ενημερωθούν σχετικά με τις αξίες της προστατευόμενης περιοχής, σχετικά με το ρόλο της λιμνοθάλασσας στον έλεγχο ενδεχόμενης πλημμύρας και τα επιπρόσθετα αντιπλημμυρικά μέτρα που μπορούν να ληφθούν, καθώς και σχετικά με το σχέδιο αποκατάστασης και βελτίωσης της λιμνοθάλασσας. Η ολοκλήρωση και εφαρμογή του χωροταξικού σχεδιασμού H πιο έντονη απειλή για το Ποτάμιο Τμήμα είναι πιθανότατα η κατασκευή και παρουσία νόμιμων, ή μη, κτισμάτων, η οποία τροφοδοτείται από την επέκταση της πόλης της 86

87 Θεσσαλονίκης. Η εφαρμογή ενός χωροταξικού σχεδιασμού στην προστατευόμενη περιοχή εξαρτάται ως ένα βαθμό από το διαθέσιμο προϋπολογισμό και από τη σταθερή λειτουργία του Φορέα Διαχείρισης Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα. Το πενταετές Σχέδιο Διαχείρισης θα προτείνει συγκεκριμένες περιοχές και όρους για την κατασκευή νόμιμων κτιρίων. Εφόσον θα έχουν καθοριστεί οι όροι για τη νόμιμη δόμηση, η στρατηγική θα περιλαμβάνει δραστηριότητες για την ενίσχυση των μηχανισμών επιβολής του νόμου και τιμωρίας για τα παράνομα κτίσματα, συμπεριλαμβανομένης της απομάκρυνσης όλων των παράνομων κτιρίων, σε συνεργασία με τις αρμόδιες υπηρεσίες, όπως απαιτεί η νομοθεσία για το Εθνικό Πάρκο. Επιπλέον, η στρατηγική έχει ως στόχο να ξεκινήσει ο διάλογος με τις ομάδες ενδιαφερομένων σχετικά με τα κτίρια που είναι αναγκαία για τις οικονομικές τους δραστηριότητες. Η στρατηγική αποσκοπεί στην ανάπτυξη εναλλακτικών και καλά οργανωμένων σχεδίων κατασκευής για συγκεκριμένες χρήσεις, και κάτω από αυστηρό έλεγχο. Η μείωση της θηρευτικής πίεσης και της λαθροθηρίας Η πίεση από το κυνήγι και τη λαθροθηρία είναι μία εν δυνάμει απειλή για πολλά είδη πουλιών της περιοχής, για διαφορετικούς λόγους. Πρώτον, πυροβολούνται πάρα πολλά άτομα προστατευόμενων ειδών. Δεύτερον, προκαλείται όχληση σε όλα τα πουλιά, και τρίτον, επηρεάζονται από τη συγκέντρωση μολύβδου τα αρπακτικά που τρέφονται με πυροβολημένα πουλιά. Επιπλέον, η ενόχληση και οι τυχαίοι πυροβολισμοί επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τον θαλασσαετό. Αυτή η στρατηγική έχει ως στόχο τη διατήρηση της εξαιρετικής άγριας πανίδας της περιοχής μέσω της μείωσης της πίεσης του κυνηγιού και της λαθροθηρίας, καθιστώντας έτσι το κυνήγι πιο βιώσιμο. Επιδιώκει την συνεργασία των κυνηγών, μιας μεγάλης ομάδας τοπικών ενδιαφερομένων που εκπροσωπείται μέσω της Κυνηγετικής Ομοσπονδίας Μακεδονίας και Θράκης. Η στρατηγική περιλαμβάνει τη συνεργασία με την Ένωση Κυνηγών για την αύξηση του αριθμού των μελών της που κατανοούν και συμμορφώνονται με τους κανόνες για την αειφόρο θήρα και με τις προϋποθέσεις που θα βασιστούν σε μελέτη που θα διενεργηθεί ειδικά για την προστατευόμενη περιοχή. Η εκστρατεία απομάκρυνσης σκουπιδιών Τα σκουπίδια είναι μια απειλή που επηρεάζει πολύ αρνητικά την αντίληψη και την εκτίμηση για την Προστατευόμενη Περιοχή. Η εκστρατεία για τη διαχείριση των σκουπιδιών έχει στόχο να αυξήσει την ευαισθητοποίηση για το πρόβλημα των σκουπιδιών και να 87

88 ανεβάσει τη σημασία της διαχείρισης τους στην πολιτική ατζέντα. Αυτό αναμένεται να οδηγήσει σε μεγαλύτερες επενδύσεις στην ολοκληρωμένη διαχείριση απορριμμάτων, οι οποίες θα συμπεριλαμβάνουν εναλλακτικές λύσεις αποθέσεων, επαρκείς καθαρισμούς και καλύτερη επιβολή του νόμου. Σημειώνεται ότι η συγκεκριμένη εκστρατεία αντιμετωπίζει μόνο το πρόβλημα των οικιακών σκουπιδιών αλλά δεν μπορεί να αποκλεισθεί η πιθανότητα να βρίσκονται εντός της ΠΠ (Προστατευόμενη Περιοχή) τοξικά λύματα (π.χ. βαφές, ιατρικά απορρίμματα, διαλυτικά κτλ). Μια προκαταρκτική μελέτη που εκπονήθηκε από το προσωπικό του Φορέα Διαχείρισης Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα (Παναγιωτοπούλου και Ελευθεριάδου, 2008, αδημοσίευτα στοιχεία) τονίζει: α) την πιθανότητα ύπαρξης τοξικών απορριμμάτων μέσα στην ΠΠ, β) την έλλειψη εναλλακτικών χώρων ταφής για κάποιες κατηγορίες υλικών (π.χ. μπάζα, κάποια από τα οποία με τσιμέντο αμιάντου). Επομένως, απαιτείται μια λεπτομερής έρευνα και μελέτη, ώστε να εντοπιστεί το πραγματικό μέγεθος και οι τάσεις του προβλήματος. Η βιώσιμη διαχείριση των αμμοληψιών Η καταχρηστική και παράνομη αμμοληψία αποτελεί απειλή μέγιστης σημασίας για το ποτάμιο οικοσύστημα. Η στρατηγική για την «αειφορική διαχείριση των φερτών υλών» στοχεύει στο να στηρίξει, ενισχύσει και συντονίσει τις δράσεις των εμπλεκόμενων Υπηρεσιών. Θα περιλαμβάνει την εκπόνηση Διαχειριστικών Σχεδίων για τις αμμοληψίες στους ποταμούς Αξιό και Αλιάκμονα και την προώθηση της εφαρμογής τους. Με αυτό τον τρόπο οι αμμοληψίες θα γίνονται νόμιμα και ορθά, με στόχο την εξάλειψη του κινδύνου πλημμυρών στα γειτονικά χωριά. Η συνεχής παρακολούθηση θα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της διασφάλισης της βιωσιμότητας των δραστηριοτήτων αμμοληψιών και της ασφάλειας των οικισμών. Β. Δύο στρατηγικές διατήρησης έχουν προταθεί για το Τμήμα της Αλυκής Κίτρους(Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού- Λουδία Αλιάκμονα 2008). Οι στρατηγικές είναι: Ισχυρή νομοθεσία και ρύθμιση της υδρολογίας Οι υφιστάμενες απειλές στην Αλυκή Κίτρους μπορεί σε γενικές γραμμές να αντιμετωπιστούν με πιο συγκεκριμένες κατευθυντήριες γραμμές (που θα περιλαμβάνει ο Κανονισμός Διοίκησης και Λειτουργίας του Πάρκου) σε συνδυασμό με τη Νομοθεσία για το Εθνικό Πάρκο. Οι διατάξεις αυτές θα ρυθμίζουν τις τουριστικές πιέσεις και θα επιβάλλουν 88

89 την εφαρμογή των νόμων. Ως προς το σύνολο των απειλών είναι αναγκαίο να καθοριστεί το βέλτιστο καθεστώς διαχείρισης των υδάτων, ώστε να γίνεται διαχείριση με οικολογικά βιώσιμο τρόπο της στάθμης του νερού στη λιμνοθάλασσα. Ο καλύτερος τρόπος να υλοποιηθεί αυτή η πρόταση είναι μέσω συνεργασίας του Φορέα Διαχείρισης Δέλτα Αξιού- Λουδία-Αλιάκμονα και της Εταιρείας Αλυκές Α.Ε.. Φορέας εναλλακτικής διαχείρισης των υδάτων Σήμερα, η λειτουργία της μονάδας παραγωγής αλατιού έχει τροποποιήσει το υδρολογικό καθεστώς, λόγω της άντλησης και της παροχέτευσης του νερού. Αυτό σημαίνει για παράδειγμα άντληση ύδατος από τη θάλασσα προς τη λιμνοθάλασσα της Αλυκής Κίτρους. Είναι άγνωστο τι θα συμβεί σε περίπτωση που η συγκεκριμένη δραστηριότητα σταματήσει ξαφνικά. Στην περίπτωση που υπάρχουν αρνητικές επιδράσεις από τη μη άντληση των υδάτων, κρίνεται αναγκαία η οργάνωση ενός εναλλακτικού φορέα διαχείρισης για τη διασφάλιση ενός εναλλακτικού τρόπου ώστε να διατηρηθεί η στάθμη του νερού σε ένα βέλτιστο δυνατόν επίπεδο. Εικόνα 6.2: Αλυκές Κίτρους Πηγή: Ανέστης Σαμουρκασίδης 89