ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗΝ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΙΙ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ «ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ» ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Λ. Βασενχόβεν Κλ. Γεράρδη Κ. Σερράος ΜΑΘΗΜΑ: Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα ΑΘΗΝΑ 2004

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ: ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ 2. ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ (ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΙΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ) 2.1. ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΣΕ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο 2.2. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ 3. ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 3.1. ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΧΩΡΟ, ΩΣ ΑΠΟΡΡΟΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΑΝΑ ΙΑΡΘΡΩΣΗΣ 3.2. ΝΕΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΑΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ Η Ι ΙΑΙΤΕΡΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ 3.3. Η ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΛΛΗΛΟΥΧΙΕΣ ΕΠΙ ΡΑΣΗΣ ΤΗΣ ΣΤΟ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ 3.4. ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ: ΙΕΘΝΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 4. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ 4.1. ΑΕΙΦΟΡΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Θέµατα-κλειδιά για βιωσιµότητα Επιλογές πολιτικών για την βιωσιµότητα 4.2. ΙΚΤΥΟ «EUROPEAN METROPOLITAN REGIONS PROJECT» 4.3. ΙΚΤΥΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ «METREX» 4.4. ΣΧΕ ΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ 5. ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΗΝ ΕΚΑΕΤΙΑ ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ 5.1. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΝΕΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗ Μ. ΒΡΕΤΑΝΙΑ Έκθεση «Twards an Urban Renaissance» Λευκή βίβλος «Our Twns and Cities: The Future Delivering an Urban Renaissance» 5.2. ΛΟΝ ΙΝΟ Οραµα και στρατηγικοι στοχοι για την αναπτυξη του Λονδινου Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 3

3 Το νέο µητροπολιτικό σχέδιο του Λονδίνου (Lndn Plan) 5.3. ΣΤΟΧΟΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΟΥ ΓΛΑΣΚΟΒΗΣ Γενικοί στόχοι Ειδικότεροι στόχοι και προτεραιότητες 5.4. Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ LYON 5.5. ΒΕΡΟΛΙΝΟ Αναπτυξιακά σχέδια Γενικά Αναπτυξιακό Σχέδιο για τα κέντρα και το λιανικό εµπόριο Αναπτυξιακό Σχέδιο για τις παραγωγικές δραστηριότητες Αναπτυξιακό Σχέδιο για την κατοικία Αναπτυξιακό Σχέδιο για την τεχνική υποδοµή Σχέδιο Χρήσεων Γης Σχέδια πολεοδοµικών ενοτήτων (Planwerke) Άλλες σηµαντικές πολεοδοµικές παρεµβάσεις Επανάχρηση της περιοχής Spreestadt Charltenburg Επανάχρηση του παλαιού αεροδροµίου Tempelhf 5.6. ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΣΧΕ ΙΟ ΜΟΝΑΧΟΥ. ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΧΩΡΟΥ Περιφερειακός Σύνδεσµος Σχεδιασµού (ΠΣΣ) Μονάχου Περιφερειακό σχέδιο. Γενικές αρχές και στόχοι ΒΙΕΝΝΗ Στρατηγικό Σχέδιο 2000 (Strategieplan 2000) για τη Βιέννη Το Αναπτυξιακό Σχέδιο (Stadtentwicklungsplan) οµικές παρεµβάσεις στην πόλη. Η περίπτωση του Dnaucity Σηµαντικές παρεµβάσεις ανάπλασης της πόλης. Η περίπτωση του ανασχεδιασµού της ζώνης του µεσαίου δακτυλίου (Gürtel) Πολιτική αποθάρρυνσης της χρήσης του IX Πρόσφατα παραδείγµατα οργανωµένης ανάπτυξης συγκροτηµάτων κατοικιών 5.8. ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΟΥ ROTTERDAM Βασικές αρχές Πολιτικές για την ανάπτυξη του λιµανιού Πολιτικέ γιαι τον αστικό χώρο Τρέχοντα στρατηγικής σηµασίας ζητήµατα Στόχοι πολιτικής 5.9. ΚΟΠΕΓΧΑΓΗ: ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΟ ÖRESTAD ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ Βασικά δεδοµένα και ευκαιρίες ανάπτυξης Προτεραιότητες παρέµβασης Στρατηγικοί στόχοι της νέας περιβαλλοντικής πολιτικής ΛΑΤΣΙΟ 4 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

4 5.12. ΚΥΡΙΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΧΩΡΙΚΟΥ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΟΥ ΤΟΥ ΤΟΡΙΝΟ ΒΑΡΚΕΛΩΝΗ ΜΑ ΡΙΤΗ: ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ GRAN SUR ΣΕΒΙΛΛΗ ΣΑΡΑΓΟΣΑ ΛΙΣΣΑΒΩΝΑ ΚΥΡΙΕΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΟΥ ΤΗΣ ΠΡΑΓΑΣ Γενικά για το Στρατηγικό Σχέδιο Στρατηγικές προτεραιότητες ΑΛΛΑ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑΤΑ ΣΗΜΕΙΑΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ Stuttgart: Περιοχή σιδηροδροµικού σταθµού Frankfurt am Main: Αναµόρφωση των κεντρικών σιδηροδροµικών σταθµών Amterdam: Κατοικία στο Brne - Sprenburg Αµβούργο: Αναµόρφωση παλιών λιµενικών εγκαταστάσεων. 6. ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ ΣΤΟ ΙΑ ΙΚΤΥΟ Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 5

5 Εισαγωγή Το παρόν τεύχος επιχειρεί να συνοψίσει ένα µέρος του υλικού και των απόψεων που παρουσιάζονται και συζητούνται µε τους σπουδαστές στο µάθηµα «Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα», στα πλαίσια του µεταπτυχιακού προγράµµατος σπουδών «Πολεοδοµία Χωροταξία» της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Κεντρικό θέµα των σηµειώσεων αυτών αποτελούν οι πρόσφατοι προβληµατισµοί γύρω από τα θέµατα του «Μητροπολιτικού Σχεδιασµού» στις ευρωπαϊκές χώρες, µε έµφαση στις µεθοδολογίες που ακολουθούνται, στις τάσεις που διαµορφώνονται, αλλά και στους τρόπους αντι- µετώπισης σχετικών προβληµάτων. Παράλληλα γίνεται προσπάθεια εντοπισµού των συσχετίσεων εκείνων που παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον για το ζήτηµα του µητροπολιτικού σχεδιασµού την Ελλάδα. Τα πρώτα κεφάλαια του κειµένου που ακολουθεί, προσεγγίζουν και αναλύουν την έννοια του «Στρατηγικού Σχεδιασµού Μητροπολιτικών Περιοχών», καθώς επίσης και το ζήτηµα των σχετικών «Ευρωπαϊκών Πολιτικών». Αποτελούν δε επεξεργασµένη και ενηµερωµένη µε πρόσφατες απόψεις µορφή, προγενέστερων σηµειώσεων που είχαν συνταχθεί για τις ανάγκες των σχετικών µαθηµάτων, από τους Λ. Βασενχόβεν (κεφάλαιο 1 και ενότητες 3.4 και 4.4) και Κλ. Γεράρδη (ενότητες 3.1 έως 3.3 και 4.1 έως 4.3). Σηµαντική πηγή που τροφοδοτεί το τεύχος αυτό αποτέλεσε επίσης και το υλικό ερευνητικού προγράµµατος µε τίτλο «Στρατηγικό πλαίσιο χωρικής ανάπτυξης για την Αθήνα Αττική», που ολοκληρώθηκε πρόσφατα από το Σπουδαστήριο Πολεοδοµικών Ερευνών του Τοµέα Πολεοδοµίας και Χωροταξίας του ΕΜΠ (επιστ. υπεύθυνη Κλ. Γεράρδη). Ειδικότερα αξιοποιήθηκαν σε εµπλουτισµένη και ενηµερωµένη µορφή κείµενα των Λ. Βασενχόβεν (κεφάλαιο 2 και ενότητες , 5.4, 5.9 και 5.14), Κλ. Γεράρδη (ενότητες 5.2.1, 5.8.1, 5.11, 5.13, 5.15, έως 5.17 και κεφάλαιο 6) και Κ. Σερράου (ενότητες 5.1, 5.3, 5.5, 5,6, 5.7, 5.8.2, 5.10, 5.12, 5.18 και 5.19). Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 7

6 1. Σχεδιασµός και Χωροταξία: Γενικές έννοιες και ορισµοί Χωροταξία είναι ο προσχεδιασµένος µετασχηµατισµός του κοινωνικο οικονοµικού γεωγραφικού χώρου, που εκφράζει τους στόχους µιας οργανωµένης κοινωνίας (Βασενχόβεν 1997). Το αντικείµενο της είναι η διάταξη των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στον περιφερειακό χώρο, πάνω από το επίπεδο των οικισµών και των πόλεων (Friedmann 1964). Χωροταξία είναι η αναζήτηση, µέσα στο γεωγραφικό πλαίσιο µιας χώρας ή περιφέρειας, µιας καλύτερης κατανοµής των ανθρώπων, σε συνάρτηση µε τους φυσικούς πόρους και τις οικονοµικές δραστηριότητες (Claudius Petit, στο Delmas 1963). Σχεδιασµός του χώρου είναι το σύνολο των ενεργειών που συµβάλλουν στην οργάνωση, σχεδιασµό και προσανατολισµό των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που ασκούνται πάνω σ αυτόν (Sibieude 1996: 393). Ο περιφερειακός σχεδιασµός (reginal planning ή χωροταξία, µε την ελληνική ορολογία) είναι η διαδικασία διατύπωσης και εξειδίκευσης κοινωνικών στόχων που αφορούν στην διάταξη δραστηριοτήτων σε ένα χώρο πάνω από εκείνο των πόλεων, δηλαδή σε περιοχές που είναι µεγαλύτερες από µια µεµονωµένη πόλη (Wannp 1995: xv-xvii). Τι είναι απ όλα αυτά η χωροταξία; Θα µπορούσε να πει κανείς απλά, ότι: Ο χωροταξικός σχεδιασµός έχει σαν αντικείµενο την οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη περιοχών ευρύτερων από εκείνες που µελετάει ο πολεοδοµικός σχεδιασµός. Όµως υπάρχουν και διαφορές προσέγγισης. Αλλά εάν ο πολεοδοµικός σχεδιασµός ασχολείται µε την πόλη και τον οικισµό και ο χωροταξικός σχεδιασµό µε την ευρύτερη περιοχή ε- πιρροής µια πόλης, την επαρχία, το νοµό, την περιφέρεια ή την χώρα ολόκληρη, πόσο εύκολο είναι άραγε να διαχωρίσει κανείς τις γεωγραφικές αυτές ενότητες στον ολοένα και πιο α- στικοποιηµένο σύγχρονο κόσµο; Πολλά έχουν ειπωθεί για το στοιχείο στο οποίο πρέπει να δώσουµε ιδιαίτερη έµφαση: Η οικονοµία ή ο χώρος και η γη? Οικονοµικός σχεδιασµός ή σχεδιασµός του χώρου και των χρήσεων γης? Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 9

7 Εννοιολογική σύγχυση γύρω από τους όρους που χρησιµοποιούµε: Περιφέρεια (regin) Σχεδιασµός ή προγραµµατισµός (planning, planificatin) Xωροταξία Περιφερειακή πολιτική Σχεδιασµός περιφερειακής οικονοµικής ανάπτυξης Η επιστηµονική και/ή επαγγελµατική δραστηριότητα που ονοµάζουµε χωροταξία είναι µία και αδιαίρετη, και µάλιστα σε όλες τις γεωγραφικές κλίµακες του σχεδιασµού. Και τούτο διότι ο διαχωρισµός του χώρου, της γης, του εδάφους, από αυτό που επιτελείται από τους ανθρώπους επάνω του είναι άσκοπος, αδύνατος και αντιεπιστηµονικός. Κατά συνέπεια, χωροταξία, περιφερειακή πολιτική και σχεδιασµός περιφερειακής οικονοµικής ανάπτυξης είναι εξαιρετικά δύσκολο να διαχωρισθούν. Στην καλύτερη περίπτωση έχουν πολύ µεγάλες αλληλο επικακαλύψεις. Πρόβληµα: Έλλειψη ενσωµάτωσης της διάστασης του γεωγραφικού χώρου στον σχεδιασµό της οικονοµικής ανάπτυξης. Αλλά και: Έλλειψη οικονοµικού προβληµατισµού σε χωροταξικά σχέδια µε έµφαση στον «φυσικό» σχεδιασµό. Η χωροταξία (aménagement du territire) δεν είναι σχέδιο παραγωγής ή υποδοµών, όπως π.χ. είναι το Σχέδιο Mnnet. Είναι επίσης άλλο πράγµα από την πολεοδοµία µε την έννοια, την ήδη παραδοσιακή, του όρου. ηλαδή άλλο πράγµα από µια συλλογή, µια σειρά λεπτοµερών σχεδίων ρύθµισης και επέκτασης των οικισµών... Η χωροταξία διακρίνεται από το σχέδιο παραγωγής και υποδοµών από το γεγονός ότι δεν αφορά τόσο σε προβλή- µατα παραγωγής όσο σε προβλήµατα κατανοµής και καλύτερης χρήσης του εδάφους. Ξεπερνά τα πολεοδοµικά σχέδια διότι θέτει προβλήµατα όχι µέσα στα πλαίσια των πόλεων και των οικισµών, αλλά µέσα στα πλαίσια των περιφερειών και ολόκληρης της εθνικής επικράτειας... Είναι η αναζήτηση, µέσα στο γεωγραφικό πλαίσιο της Γαλλίας, µιας καλύτερης κατανοµής των ανθρώπων σε συνάρτηση µε τους φυσικούς πόρους και τις οικονοµικές δραστηριότητες. (Claudius-Petit στο Delmas 1963). Η χωροταξία ως θέµα ανισορροπίας µεταξύ πληθυσµού και διαθέσιµου χώρου, δηλαδή ως πρόβληµα κατανοµής πληθυσµού (και δραστηριοτήτων) στον γεωγραφικό χώρο (Mnd et de Castelbajac 1993). 10 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

8 Wannp 1995: ιάκριση µεταξύ δια-περιφερειακής και ενδο-περιφερειακής κλίµακας. ια-περιφερειακή κλίµακα: Περιφερειακός σχεδιασµός που στοχεύει στην ισόρροπη χρήση πόρων προκειµένου να µεταβληθούν οι συνθήκες διαβίωσης και οικονοµικής ανισότητας µεταξύ περιοχών µιας χώρας (κατά κύριο λόγο οικονοµικός σχεδιασµός). Ενδο-περιφερειακή κλίµακα: Σχεδιασµός που ασχολείται µε τα προβλήµατα των αναπτυσσόµενων µητροπολιτικών περιοχών (γιατί µόνο;), την χωρική διάχυση του πληθυσµού τους και των κοινωνικοοικονοµικών τους σχέσεων, και την εµφάνιση πολιτικού χαρακτήρα συγκρούσεων µεταξύ µητροπολιτικών διοικήσεων (κυρίως φυσικός σχεδιασµός ή physical planning). Περιφερειακός σχεδιασµός σε ένα επίπεδο πάνω από εκείνο της µεµονωµένης τοπικής αυτοδιοίκησης. M.R. Martins στο Wannp 1995: Ο «περιφερειακός σχεδιασµός» είναι µια µορφή δηµόσιου σχεδιασµού (δηλ. κρατικής δραστηριότητας) που ενδιαφέρεται ειδικά για τον «κοινωνικό χώρο», δηλαδή για την διάταξη (χωροταξία) δραστηριοτήτων και κοινωνικών εξυπηρετήσεων στον χώρο, σε µια κλί- µακα όµως µεγαλύτερη ενός µεµονωµένου δήµου, αλλά µικρότερη του κράτους. Τι είναι ο «χώρος»; Ο «χώρος», έτσι όπως τον εννοεί ένας χωροτάκτης ή ένας κοινωνικός γεωγράφος, είναι ένα µόρφωµα που οφείλει τα χαρακτηριστικά του σε µια πληθώρα παραγόντων, από τις διεργασίες του φυσικού περιβάλλοντος µέχρι την ιστορική κληρονοµιά του παρελθόντος του ανθρώπου, και από την αλληλεπίδραση των οικονοµικών δραστηριοτήτων µέχρι τις ιεραρχικές δοµές της πολιτικής εξουσίας. Ο γεωγραφικός χώρος στον οποίο ζει και δραστηριοποιείται ο σύγχρονος άνθρωπος, σαν άτοµο και σαν µέλος οργανωµένης κοινωνίας, έχει προκύψει από την επίδραση τόσο του φυσικού περιβάλλοντος και των διαδικασιών της φύσης, όσο και από την δράση των προγόνων του και των κοινωνικών τους οµάδων επί πολλούς αιώνες. Η περιγραφή, η ερµηνεία, ακόµη και η πρόβλεψη για τις πιθανές µελλοντικές µεταµορφώσεις του κοινωνικο-οικονοµικού γεωγραφικού περιβάλλοντος είναι έργο της ανθρωπο-γεωγραφίας. Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 11

9 Όµως ο ανθρωπογεωγράφος. δεν επιχειρεί να προδιαγράψει και να σχεδιάσει τις εξελίξεις. Αυτή είναι δουλειά του χωροτάκτη και του επιστηµονικού του κλάδου, της χωροταξίας. Η χωροταξία ασχολείται µε τον προσχεδιασµένο µετασχηµατισµό του κοινωνικοοικονοµικού γεωγραφικού χώρου, µετασχηµατισµό που προκύπτει από την πρόθεση της οργανωµένης κοινωνίας. Αυτό δεν σηµαίνει ότι παραγνωρίζουµε πως ο µετασχηµατισµός του χώρου προκύπτει, βαθµιαία και σωρευτικά, από τις ενέργειες των µεµονωµένων ατόµων, νοικοκυριών και, α- κόµη περισσότερο, µονάδων οικονοµικής δραστηριότητας και επιχειρήσεων. Εντούτοις, ό- ταν αναφερόµαστε στην χωροταξία... εννοούµε κατά κύριο λόγο την δράση της οργανωµένης κοινωνίας, µέσα από τους πολιτικούς της φορείς. Ο κυρίαρχος προσανατολισµός της χωροταξίας είναι προς το ΜΕΛΛΟΝ και όχι τόσο στο παρελθόν, ακόµη και στο παρόν, του γεωγραφικού χώρου. Είναι επίσης στο ΕΟΝ ΓΕΝΕΣΘΑΙ και λιγότερο στην σηµερινή κατάσταση. Η γνώση βέβαια του γεωγραφικού χώρου είναι απαραίτητη. Πέρα όµως από αυτή την γνώση, ο χωροτάκτης ενδιαφέρεται και για το µέλλον, για τις πιθανές ή προµελετηµένες αλλαγές του παρόντος, για το ΠΩΣ ΠΑΡΑΓΕΤΑΙ, ΕΠΗΡΕΑΖΕ- ΤΑΙ ΚΑΙ ΣΧΕ ΙΑΖΕΤΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ και, τέλος, για το ΠΟΙΟΣ ΛΑΜΒΑΝΕΙ ΤΙΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ γι αυτό το σχεδιασµένο µέλλον, δηλαδή για το ποιος έχει την εξουσία ή την κοινωνική και πολιτική νοµιµοποίηση να αποφασίζει. 12 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

10 Αντώνης Τρίτσης, Υπουργός Χωροταξίας, Οικισµού και Περιβάλλοντος 1 (1984): «Οργανικό κοµµάτι της νέας αυτής αναπτυξιακής διαδικασίας είναι η χωροταξία, που παρέχει τη διάσταση του δοµικού σχεδιασµού της οικονοµίας, υπόβαθρου της αναγκαίας ανασυγκρότησης οικονοµικών, κοινωνικών και οικολογικών δοµών. Ο χωροταξικός σχεδιασµός αποσκοπεί στη δοµική αναδιάρθρωση του παραγωγικού συστήµατος της χώρας, ώστε αυτό να προσαρµόζεται στα ιδιόµορφα χαρακτηριστικά της - όπως και κάθε περιοχής της - φυσικά, δηµογραφικά, κοινωνικά, πολιτισµικά. Στοχεύει ειδικότερα ο χωροταξικός σχεδιασµός στην σταθεροποίηση της αναπτυξιακής διαδικασίας κάθε περιοχής µε την ανάπτυξη των τοπικών παραγωγικών δυνάµεων, αλλά και µε την συντήρηση... των φυσικών πόρων... και... στην διασφάλιση της ποιοτικής της διάστασης... Στην τεχνική του έκφραση, ο χωροταξικός σχεδιασµός περιλαµβάνει την χωροθέτηση των παραγωγικών δραστηριοτήτων, τον καθορισµό των χρήσεων γης, την διάρθρωση των δικτύων τεχνικής υποδοµής (µεταφορών κλπ.), την διάρθρωση του οικιστικού ιστού και τον καθορισµό των ζωνών ειδικής προστασίας». Έννοιες-κλειδιά του σχεδιασµού του χώρου Κοινωνικός οικονοµικός περιβαλλοντικός χώρος Σχεδιασµός του µέλλοντος ιαδικασία λήψης αποφάσεων Αλλά και: Πρόβλεψη για το µέλλον - Προσχεδιασµένη αλλαγή Εξουσία και νοµιµοποίηση Φορείς αποφάσεων Συναίνεση και συµµετοχή Θα µπορούσε να δει κανείς τον χωροταξικό σχεδιασµό σαν µια περίπτωση της γενικότερης έννοιας και κατηγορίας του σχεδιασµού. Πώς µπορούµε να ορίσουµε την ευρύτερη έννοια του σχεδιασµού; Ο σχεδιασµός, όχι απλώς ο χωροταξικός ή πολεοδοµικός σχεδιασµός, είναι βασική λειτουργία ενός σύγχρονου κράτους ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ PLANNING PLANIFICATION Σχεδιασµός Ενός προγράµµατος Μιας δράσης 1. Το Υπουργείο Χωροταξίας, Οικισµού και Περιβάλλοντος δηµιουργήθηκε το 1978, όταν τα πολεοδοµικά και χωροταξικά θέµατα αποσπάσθηκαν από το Υπουργείο ηµοσίων Έργων. Αργότερα τα δύο υπουργεία συνενώθηκαν πάλι και σχηµατίσθηκε το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων (ΥΠΕΧΩ Ε). Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 13

11 Ενός διοικητικού οργανωτικού σχήµατος Ενός θεσµού Μιας περιφέρειας Μιας πόλης Μιας γειτονιάς Ενός εµπορικού κέντρου Μιας βιοµηχανικής ή τουριστικής ζώνης Ενός κτιρίου Ενός τεχνικού έργου Τι είναι ο σχεδιασµός; Τι σηµαίνει «σχεδιάζω»; Τι εννοούµε µε την λέξη «σχέδιο»; Η άποψη των λεξικών: «Σχεδιασµός ή προγραµµατισµός: Ο καταρτισµός σχεδίου, καθορίζοντος το σύνολον των συντονισµένων ενεργειών [και], των χρησιµοποιηθησοµένων µέσων [ως] και την κατάλληλον διοικητικήν οργάνωσιν, προς επίτευξιν ορισµένων µακροχρονίων αντικειµενικών σκοπών» (Ι. Χρυσοβιτσιώτης και Ι. Σταυρακόπουλος) Σχέδιον: (α) Λεπτοµερής καθορισµός του τρόπου και των λεπτοµερειών ενεργείας ή εγχειρήµατος τινος, ή (β) Η υπό του επιτελείου καταρτιζοµένη εν πάσαις ταις δυναταίς λεπτοµερείαις µελέτη πολεµικής ενεργείας προς άµεσον ή ενδεχοµένην εφαρµογήν (Σηµ. Γιατί µόνο «πολεµικής»;!) (Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης. ηµητράκου) Σχεδιάζω (plan): (α) Επινοώ, συνθέτω κάτι, προκειµένου να γίνει [δηλ. να πραγµατοποιηθεί] ή κάποια ενέργεια, προκειµένου να αχθεί σε πέρας, (β) Ρυθµίζω εκ των προτέρων. (Oxfrd Universal Dictinary) Σχεδιάζω (planifier): Οργανώνω, κατευθύνω σύµφωνα µε ένα σχέδιο (Larusse) Μια σειρά ορισµών, βήµα προς βήµα, για την κατανόηση της έννοιας του σχεδιασµού: Σχεδιασµός δεν είναι παρά εφαρµοσµένη κοινή λογική. Σχεδιασµός είναι µια ορθολογική µέθοδος λήψης αποφάσεων. Σχεδιασµός είναι µια οργανωµένη, λογική προσπάθεια επιλογής των καλύτερων δυνατών εναλλακτικών λύσεων και µέσων, για την επίτευξη συγκεκριµένων στόχων. Σχεδιασµός είναι η επιλογή και εφαρµογή των αποτελεσµατικότερων µέσων για την επίτευξη στόχων, συµφωνηµένων µέσα από µια διαδικασία κοινωνικής συναίνεσης, κάτω από τους περιορισµούς των υφιστάµενων δεσµεύσεων και των διαθέσιµων πόρων. Σχεδιασµός είναι µια αποφασιστική προσπάθεια, µέσα από δηµοκρατικούς θεσµούς και συλλογικές αποφάσεις, να διατυπωθούν σφαιρικές, µακρο- πρόθεσµες προβλέψεις 14 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

12 µελλοντικών τάσεων και να διαµορφωθεί και εφαρµοσθεί ένα σύστηµα συντονισµένων πολιτικών, σχεδιασµένων έτσι ώστε να έχουν σαν αποτέλεσµα την προσαρµογή των προβλεπόµενων τάσεων προς την κατεύθυνση υλοποίησης των ιδεωδών µας, διατυπω- µένων εκ των προτέρων µε την µορφή συγκεκριµένων στόχων. (G. Myrdal) ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΧΩΡΙΣ ΣΤΟΧΟΥΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΠΡΟΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΕΝ ΕΧΕΙ ΝΟΗΜΑ. Ο ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΧΩΡΙΣ ΟΡΑΜΑ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΚΗ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ, ΑΛΛΑ Ο ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΜΟΝΟΣ ΤΟΥ ΕΝ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟ. Ο σχεδιασµός είναι και µια τεχνική διαδικασία. Σχεδιασµός είναι µια διαδικασία µε κύριο χαρακτηριστικό την διασύνδεση επιστηµονικής γνώσης και οργανωµένης δράσης. Σχεδιασµός είναι µια µορφή τεχνολογίας, είναι η τεχνική χρήσης και εφαρµογής της γνώσης, προκειµένου να προκύψει µεταβολή και αλλαγή (κοινωνική, οικονοµική, περιβαλλοντική) προς µια επιθυµητή και προβλέψιµη κατεύθυνση. Ο ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΩ ΑΠ ΟΛΑ ΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ (ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΡΕΙΑ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ) Σαν πολιτική διαδικασία, ο σχεδιασµός δεν αντιµετωπίζεται απ όλους µε τον ίδιο ενθουσιασµό ή έστω αποδοχή. Αντίθετα, συχνά αντιµετωπίζεται µε σκεπτικισµό ή και εχθρότητα Είναι δυνατή η υιοθέτηση προκλητικά ακραίων και αλληλοσυγκρουόµενων ορισµών Για ορισµένους: Σχεδιασµός είναι η απάντηση (αλλά και το όργανο δράσης) της κοινωνίας, µπροστά στην ανάγκη για κατευθυνόµενη κοινωνική αλλαγή προς ανώτερα επίπεδα ανάπτυξης του κοινωνικού συνόλου. Είναι ένα εργαλείο για την υλοποίηση του ανθρώπινου δυνα- µικού και την απελευθέρωση της ανθρώπινης προσωπικότητας για το καλό όλων. Για άλλους όµως: Σχεδιασµός είναι ένας θεσµός και ένα εργαλείο, που χρησιµοποιείται από τον κρατικό µηχανισµό για αποτελεσµατικότερο κοινωνικό έλεγχο, προς το συµφέρον κοινωνικών τάξεων που ελέγχουν το κράτος και / ή για την επιτυχηµένη προώθηση των συµφερόντων συγκεκριµένων οµάδων στην ελεύθερη αγορά. Είναι εν τέλει ένα όργανο για την δέσµευση της ανθρώπινης πρωτοβουλίας και ελευθερίας και τον περιορισµό των δυνατών επιλογών, που είναι (ή θα έπρεπε να είναι) ανοικτές στα άτοµα. Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 15

13 Ο σχεδιασµός του (γεωγραφικού) χώρου ή χωρικός σχεδιασµός είναι λοιπόν µια ειδική περίπτωση σχεδιασµού που έχει σαν κύριο αντικείµενο το έδαφος, πάνω στο οποίο αναπτύσσεται η δραστηριότητα του ανθρώπου Ως παραγωγού Ως καταναλωτή Ως οικιστή Ως µέλους της οργανωµένης κοινωνίας ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ (Spatial planning Planificatin spatiale) Αστικός ή πολεοδοµικός σχεδιασµός Χωροταξικός σχεδιασµός Συνέχεια του σχεδιασµού του χώρου: Από την τοπική κλίµακα του κτιρίου, του δρόµου, της γειτονιάς, του οικισµού µέχρι την πόλη, την µητροπολιτική περιοχή, το γεωγραφικό διαµέρισµα, την χώρα ολόκληρη, ή ακόµη και τον διεθνή χώρο. Από την καλή λειτουργία ενός συγκροτήµατος κατοικιών ή ενός τοπικού κέντρου µέχρι την δοµή και την ανάπτυξη µιας πόλης, µιας περιφέρειας ή της εθνικής οικονο- µίας. ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ Μερικά ερωτήµατα για να προσεγγίσουµε την ουσία και το περιεχόµενο του: Για ποια θέµατα ενδιαφέρεται; Tι τον απασχολεί; Τι είναι αυτό που «σχεδιάζεται»; Ποιο είναι το αντικείµενο του σχεδιασµού του χώρου; Τι κάνουν οι πολεοδόµοι και χωροτάκτες; Με τι ασχολούνται; Τι µέσα και «εργαλεία» χρησιµοποιούν; Ποιες είναι οι µέθοδοι δράσης και παρέµβασης του σχεδιασµού του χώρου; Γιατί είναι η «γη», το «έδαφος», το ιδιαίτερο και προνοµιακό αντικείµενο του σχεδιασµού του χώρου; Η γη είναι πόρος σε στενότητα. εν έχουµε όση µας χρειάζεται. Η γη είναι η «σκηνή» ή η «εξέδρα» πάνω στην οποία εκτυλίσσεται κάθε ανθρώπινη και κοινωνική δραστηριότητα. Γιατί πρέπει να ρυθµίζεται και να ελέγχεται; Για ποιους λόγους; Αποτελεσµατικότητα και απόδοση χρήσης Υγιεινή και ασφάλεια Κοινωνική ευηµερία Ισότητα πρόσβασης και κοινωνική δικαιοσύνη 16 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

14 Προσαρµοστικότητα και προστασία Επίλυση συγκρούσεων Εκµετάλλευση και βελτίωση Υπεραξία και γαιοπρόσοδος Ενδιαφέροντα του σχεδιασµού του χώρου Υγιεινή ασφάλεια Τάξη / µορφή / αισθητική Λειτουργικότητα Ιδιωτικό και δηµόσιο συµφέρον Κοινωνική οργάνωση δικαιοσύνη ισότητα Αποτελεσµατική διαχείριση πόρων Προστασία φυσικής και ανθρωπογενούς κληρονοµιάς Ανάπτυξη και ευηµερία Αντικείµενο του σχεδιασµού του χώρου Γη / έδαφος (χρήση προστασία) Φυσικοί, οικονοµικοί και πολιτισµικοί πόροι Περιβάλλον (φυσικό ανθρωπογενές) Κατανοµή δραστηριοτήτων στον χώρο Χωροθέτηση Οικιστική οργάνωση Οικονοµικές δραστηριότητες Υπηρεσίες (κοινωνικές ιδιωτικές) Μετακινήσεις και µεταφορές (αγαθών προσώπων) Μέσα υλοποίησης σχεδιασµού Μορφή και σύνθεση πολεοδοµικού χώρου ραστηριότητες πολεοδόµων και χωροτακτών Έρευνα συλλογή στοιχείων Ανάπτυξη πληροφοριακών συστηµάτων Προετοιµασία επεξεργασία σχεδίων και προγραµµάτων Πολεοδοµική σύνθεση χώρου Κατάστρωση και άσκηση ελέγχων ιοίκηση και διαχείριση υπηρεσιών Χάραξη πολιτικής Σύνταξη κανονιστικών κειµένων Συνεργασία µε διάφορες επιστηµονικές ειδικότητες Επικοινωνία µε κοινό, ενηµέρωση, συµµετοχικές διαδικασίες Προετοιµασία και διαχείριση έργων Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 17

15 Μέσα και «εργαλεία» του σχεδιασµού του χώρου Θεσµοθετηµένα σχέδια και προγράµµατα Σύνθεση φυσικού χώρου Χωροθέτηση και σχεδιασµός χρήσεων και λειτουργιών Έλεγχοι και απαγορεύσεις / περιορισµοί Ενθάρρυνση / κίνητρα / παραχωρήσεις / διευκολύνσεις / εξαιρέσεις / παρεκλίσεις Κανονισµοί λειτουργίας Επενδύσεις / εκτέλεση έργων / σχηµατισµός παγίου κεφαλαίου Παροχή υπηρεσιών / καθοδήγηση νοικοκυριών επιχειρήσεων Ενηµέρωση εκπαίδευση διαφώτιση Συµµετοχικές διαδικασίες ιαχείριση / συντονισµός δηµοσίων δαπανών και τοµεακών δράσεων του δηµόσιου τοµέα Επηρεασµός κατανοµής πόρων και δαπανών ιδιωτικού τοµέα της οικονοµίας 18 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

16 2. Στρατηγικός σχεδιασµός του χώρου (µε έµφαση στις µητροπολιτικές περιοχές) Στρατηγικός σχεδιασµός σε µητροπολιτικό επίπεδο Ο πολεοδοµικός σχεδιασµός γνώρισε κατά τις δεκαετίες 1960 και 70 µια σταδιακή µετα- µόρφωση µε την µετάβαση από ένα σχεδιασµό αποκλειστικά προσανατολισµένο προς µια τελική εικόνα (blueprint planning) σε ένα σχεδιασµό, όπου η έµφαση δινόταν στην διαδικασία (prcess planning), δηλ. στην πορεία προς µια επιθυµητή κατεύθυνση. Η αλλαγή αυτή υπήρξε ιδιαίτερα έντονη σε αγγλοσαξωνικές χώρες, στην Ολλανδία και αλλού. Επρόκειτο για µια µεταβολή προς την κατεύθυνση ενός µοντέλου στρατηγικού σχεδιασµού, που συνδέθηκε από την αρχή µε την συστηµική προσέγγιση (systems apprach) του σχεδιασµού και την εµφάνιση νέων, καταλληλότερων οργανωτικών και διοικητικών σχηµάτων για την διαχείριση των προβληµάτων των πόλεων, ιδίως των µητροπολιτικών κέντρων. Αν και η εξέλιξη αυτή δεν προκάλεσε την εγκατάλειψη των κλασσικών σχεδίων χρήσεων γης και των ρυµοτοµικών σχεδίων, που ήταν πάντοτε απαραίτητα και υπάρχουν πάντοτε σε όλες της χώρες της Ευρώπης, οδήγησε όµως σε µια νέα προσέγγιση σε επίπεδο πολεοδοµικού συγκροτήµατος και µητροπολιτικής περιοχής. Αυτό ήταν αναπόφευκτο διότι η πολυπλοκότητα των συνθηκών ανάπτυξης µιας περιφέρειας και / ή µητροπολιτικής περιοχής και η αδυναµία κατάστρωσης συνολικών σχεδίων µε όλη την δυνατή λεπτοµέρεια οδηγούσε στην ανάγκη διατύπωσης κατ αρχήν µιας στρατηγικής, που περιείχε τις βασικές παραµέτρους και επιλογές. Οι επί µέρους χωρικές και τοµεακές ενότητες και οι µελλοντικές «εικόνες» για κάθε µια από τις επιλογές είναι τόσο πολλές, που επιβάλλουν την ύπαρξη στρατηγικού σχεδιασµού, που περιορίζεται σε τοµείς κλειδιά. Αντίστοιχα, το έργο αυτού του σχεδιασµού αναλαµβάνει ένας φορέας στρατηγικού σχεδιασµού, σε ένα επίπεδο πάνω από εκείνο των εξειδικευµένων (χωρικά ή τοµεακά) φορέων σχεδιασµού. Αυτή ήταν η λογική του στρατηγικού σχεδιασµού που αναπτύχθηκε στην περίοδο , και βρήκε την θέση της στην θεωρία 3 και στην πρακτική 4 του σχεδιασµού. 2. Το κείµενο αυτό, µε µικρές προσθήκες, παραλλαγές και κάποιες αφαιρέσεις, προέρχεται από ερευνητικό πρόγραµµα του Ε. Μ. Πολυτεχνείου, στο οποίο µετείχε ο Λ. Βασενχόβεν, Καθηγητής ΕΜΠ, µέλος της ο- µάδας και της παρούσας πρότασης, ως υπεύθυνος των χωροταξικών θεµάτων του προγράµµατος. Βλ. Ε.Μ. Πολυτεχνείο και ΥΠΕΧΩ Ε, Στρατηγικό Σχέδιο Χωρικής Ανάπτυξης για την Αθήνα-Αττική, Ερευνητικό Πρόγραµµα (επιστηµονικός υπεύθυνος: Κ. Γεράρδη, Αναπλ. Καθηγήτρια ΕΜΠ), Έχει προστεθεί µια ενότητα για το πρόσφατο στρατηγικό σχέδιο του Λονδίνου. Τµήµατα του κειµένου (ιδίως στο πρώτο µέρος) περιλαµβάνονται και στο κείµενο µε τίτλο «Στρατηγικός Σχεδιασµός Μητροπολιτικών Περιοχών» του Φεβρουαρίου Βλ. π.χ. Faludi, A., Planning Thery, Pergamn Press, Βλ. π.χ. Ηall, P., The Wrld Cities, Weidenfeld and Niclsn, 3 rd editin, 1984, για παραδείγµατα του σχεδιασµού µεγάλων µητροπόλεων. Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 19

17 Βασική παραδοχή του στρατηγικού σχεδιασµού σ αυτό το οργανωτικό πλαίσιο είναι ότι προχωρεί επιλεκτικά, αποµονώνοντας τις σηµαντικές παραµέτρους και αφήνοντας τις «διακλαδώσεις» των αποφάσεων σε χαµηλότερα επίπεδα σχεδιασµού. Κατά συνέπεια η έννοια του στρατηγικού σχεδιασµού είναι αλληλένδετη µε την κατανοµή του κυβερνητικού και διοικητικού έργου, µε την ιεραρχία της διοίκησης και µε τον κατακόρυφο και οριζόντιο συντονισµό του έργου αυτού. Φυσικά, καθίσταται κρίσιµη η διαδικασία επιλογής των κρίσιµων παραµέτρων πάνω στις οποίες θα δράσουν στην συνέχεια οι κατάλληλοι χωρικοί (π.χ. δήµοι) ή τοµεακοί φορείς (π.χ. φορείς κατοικίας ή βιοµηχανικών περιοχών). Ο φορέας στρατηγικού σχεδιασµού αποδυναµώνεται εάν δεν έχει την δυνατότητα κατανοµής πόρων στήριξης των όποιων στρατηγικών αποφάσεων. Ακόµη και εάν υπάρχει σε χαµηλότερο επίπεδο ο διοικητικός µηχανισµός που αντιµετωπίζει τα τοπικά προβλήµατα «ρουτίνας» µε κάποια οικονοµική ανεξαρτησία και αυτοδυναµία, ο φορέας που ασκεί τον στρατηγικό σχεδιασµό πρέπει να έχει την δυνατότητα να αναλάβει την εφαρµογή στρατηγικού χαρακτήρα αποφάσεων και να εξασφαλίσει την αναγκαστική συνεργασία άλλων τοµεακών φορέων σ αυτή την προσπάθεια. Η ανάγκη του µητροπολιτικού σχεδιασµού, σε στενή σχέση µε κάποιο σχήµα µητροπολιτικής διοίκησης, έκανε την εµφάνιση της µέσα από την εµπειρία και τα προβλήµατα µητροπολιτικών περιοχών σε διάφορα µέρη του κόσµου. Ο Peter Self επισήµανε 5 οµάδες παραµέτρων 5, που, κατά την άποψη του, καθοδήγησαν τον σχετικό προβληµατισµό: Ανταγωνισµός και ισότητα. Στο διοικητικά, οικονοµικά και κοινωνικά σύνθετο χώρο µιας µεγαλόπολης αναπτύσσονται ανταγωνιστικές σχέσεις που προάγουν την χωρική ανισότητα. Η οπτική του στρατηγικού σχεδιασµού και φορέα πρέπει να βρίσκεται πάνω από αυτό το πλέγµα και να λειτουργεί εξισορροπητικά. Κοινωνικές εξυπηρετήσεις και συνθήκες διαβίωσης. Υπάρχουν υπηρεσίες, ιδίως µεταφορών, που απαιτούν µια µητροπολιτικής εµβέλειας αντιµετώπιση και ανάλογο σχεδιασµό. Οι υπηρεσίες αυτές βρίσκονται σε ευθεία σχέση µε τις συνθήκες διαβίωσης. Χωρικές ενότητες, λειτουργίες, χρήσεις. Αν και αυτός ο τοµέας ενδιαφερόντων βρίσκεται κατ εξοχήν στην περιοχή αρµοδιότητας του τοπικού σχεδιασµού, υπάρχουν και εδώ µητροπολιτικού ενδιαφέροντος επιλογές µε στρατηγικό χαρακτήρα, που καλούνται να επιλύσουν και τις συγκρούσεις τοπικών επιλογών. Σχεδιασµός και αποτελεσµατικότητα. Η αποτελεσµατικότητα πολλών µητροπολιτικής εµβέλειας συστηµάτων εξαρτάται από τον ορθολογικό και σφαιρικό σχεδιασµό τους, ιδιαίτερα στον τοµέα των υποδοµών. 5. Self, P., Planning the Urban Regin, Gerge Allen and Unwin, Lndn, 1982, ch Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

18 ηµοκρατική διοίκηση και επίπεδο ευθυνών. Μεταξύ τοπικού επιπέδου και εθνικού ή περιφερειακού επιπέδου, το µητροπολιτικό επίπεδο αναζητεί µια αυτόνοµη δηµοκρατική έκφραση σχεδιασµού και εφαρµογής και αντίστοιχης ανάληψης ευθυνών. Η ανάγκη σχεδιασµού που να κινείται πάνω από το επίπεδο της λεπτοµέρειας, σε ένα επίπεδο πλαίσιο, λόγος για τον οποίο ο Peter Self κάνει λόγο για σχεδιασµό πλαίσιο (framewrk planning), είχε φανεί από νωρίς τόσο στον οικονοµικό, όσο και στον περιβαλλοντικό σχεδιασµό 6. Σε χώρες όπως η Μεγάλη Βρετανία, η Ολλανδία, η Γερµανία και η Γαλλία, υπήρχαν ήδη παραλλαγές αυτής της προσέγγισης στον φυσικό σχεδιασµό. Γύρω στα 1970, η πίεση για καλύτερη εσωτερική οργάνωση των φορέων του δηµόσιου τοµέα και για καλύτερη ανταπόκριση στα προβλήµατα που έπρεπε να επιλύσουν έφερε στην επιφάνεια την προσέγγιση του «σωµατειακού» σχεδιασµού (crprate planning), γνωστού στον κόσµο των µεγάλων επιχειρήσεων. Αναζητώντας µια καταλληλότερη µορφή στρατηγικού σχεδιασµού, αλληλένδετη µε την λειτουργία του φορέα που έχει την σχετική ευθύνη, δηλαδή της «στρατηγικής αρχής σχεδιασµού» (strategic planning authrity ή SPA), ο Self προτείνει τα παρακάτω χαρακτηριστικά και λειτουργίες της SPA: 1. Ο φορέας προάγει γενικούς στόχους, που αφορούν συνολικά στην τοπική κοινωνία, χρησιµοποιώντας τα καταλληλότερα οργανωτικά µέσα, σε συνεργασία µε οργανισµούς τοπικής αυτοδιοίκησης, εθελοντικές οργανώσεις και άλλους φορείς. 2. Οι λειτουργίες του συνδέονται στενά µε τους στόχους του, ώστε να έχει µια αντικειµενική και ισόρροπη προσέγγιση στον συντονισµό των σχεδίων και προγραµµάτων άλλων φορέων. Θα πρέπει να έχει αυξηµένη εξουσία να επιθεωρεί, εγκρίνει, τροποποιεί ή α- πορρίπτει τα φυσικά και οικονοµικά σχέδια όλων των φορέων της περιοχής αρµοδιότητας του. 3. Έχει τα µέσα και την εξουσία να παρέχει οικονοµική και τεχνική βοήθεια σε οργανισµούς τοπικής αυτοδιοίκησης και άλλους φορείς, που βρίσκονται σε αδυναµία να ανταποκριθούν στο έργο τους. 4. Καταστρώνει το γενικό περιφερειακό σχέδιο της περιοχής του και έχει ειδικές εξουσίες να παρεµβαίνει όπου χρειάζεται για την εφαρµογή του, µε απόκτηση γης, προώθηση βιοµηχανικών και άλλων παραγωγικών δραστηριοτήτων, ανάληψη έργων µε τοπικές συµφωνίες και άλλα µέτρα. 5. Η χρήση διαθέσιµων οικονοµικών πόρων από µέρους του φορέα είναι ιδιαίτερα κρίσι- µη. Πρέπει να µπορεί να εγκρίνει και συντονίζει όλες τις σηµαντικές επενδύσεις στην περιοχή του και να αποκαθιστά ανισορροπίες µεταξύ δήµων της περιοχής του, από την άποψη επενδυτικών δυνατοτήτων. Πρέπει να µπορεί να δανείζεται και να διαχειρίζεται αυτόνοµα ένα ταµείο ενισχύσεων προς άλλους φορείς της περιοχής. Καλό είναι να έχει ανεξάρτητες φορολογικές πηγές. 6. Οπ.αν., κεφ.5. Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 21

19 6. Ο φορέας πρέπει να έχει ισχυρή πολιτική βάση, είτε µέσω απευθείας εκλογής της διοίκησης του, είτε µε πλήρη πολιτική στήριξη από τα ανώτατα κλιµάκια της κυβέρνησης. Αυτός ο προφανώς πανίσχυρος φορέας θα πρέπει, πάντοτε κατά την εικόνα που προβάλλει ο Peter Self, σκιαγραφώντας όµως υπαρκτά παραδείγµατα, πρέπει να έχει εξίσου κοινωνικούς, οικονοµικούς και φυσικούς περιβαλλοντικούς στόχους, που δεν θα πρέπει να κατακερµατίζονται, όπως συχνά συµβαίνει σε γραφειοκρατικούς οργανισµούς. Η αλληλεπίδραση µεταξύ στόχων και δράσεων είναι απαραίτητη προϋπόθεση της καλής λειτουργίας. Οι πόλεις που επηρέασαν τις εξελίξεις στον τοµέα του στρατηγικού µητροπολιτικού σχεδιασµού και τις αντίστοιχες διοικητικές µεταρρυθµίσεις, τουλάχιστον στον δυτικό µεταπολεµικό κόσµο ήταν το Λονδίνο, το Παρίσι, η Στοκχόλµη και, πριν από όλες, το Τορόντο. Ιδιαίτερης προβολής έτυχε η δηµιουργία το 1963 του Συµβουλίου του Μείζονος Λονδίνου (Greater Lndn Cuncil) και η κατάστρωση στην συνέχεια του Σχεδίου Ανάπτυξης του Μείζονος Λονδίνου (Greater Lndn Develpment Plan). Το 1965 δηµοσιεύθηκε και το Ρυθµιστικό Σχέδιο Χωροταξίας και Πολεοδοµίας της Περιφέρειας του Παρισιού, που περιλάµβανε 8 νοµούς, µε επικεφαλής ένα «περιφερειακό νοµάρχη». Είχε όµως προηγηθεί ο σχηµατισµός της µητροπολιτικής αρχής του Τορόντο το Στις αρχές της δεκαετίας του 70 εµφανίσθηκε και το Συµβούλιο της Μείζονος Στοκχόλµης. Φυσικά υπήρχαν µεγάλες διαφορές ως προς την πολιτική υπόσταση αυτών των φορέων, αλλά και ως προς τον χαρακτήρα των µητροπολιτικών σχεδίων. Γενικά πάντως δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί πως η στρατηγική προσέγγιση στα θέµατα χρήσεων γης και επενδύσεων στον αστικό χώρο ήταν κυρίαρχη κατά τις δεκαετίες αυτές σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Η δεκαετία του 1980 έφερε µεγάλες αλλαγές στην ιδεολογία του σχεδιασµού. Πουθενά δεν ήταν τόσο έντονη η ανατροπή των αντιλήψεων για τον χαρακτήρα και την διαδικασία του σχεδιασµού, όσο στην Μεγάλη Βρετανία που είχε πρωτοστατήσει παλιότερα σε καινοτοµικές αλλαγές, αλλά γινόταν τώρα το κέντρο των νεοφιλελεύθερων αντιλήψεων της κυριαρχίας της αγοράς και της υποβάθµισης του πολεοδοµικού σχεδιασµού 7. Ως προς το θέµα που µας ενδιαφέρει, χαρακτηριστική ήταν η κατάργηση του Συµβουλίου του Μείζονος Λονδίνου και όλων των «µητροπολιτικών κοµητειών» (Μάντσεστερ κ.ά.) και η αποδυνάµωση του συστήµατος σχεδιασµού, µε την ουσιαστική κατάργηση των λεγόµενων «δοµικών» (structure) σχεδίων. Στην δεκαετία του 1990 διαπιστώνονται νέες αλλαγές 8. Οι παραγωγικές σχέσεις στις µητροπολιτικές περιοχές έχουν υποστεί βαθειές διαρθρωτικές αλλαγές. Οι σχέσεις ιδιωτικού και δηµόσιου τοµέα έχουν αλλάξει. Η επίδραση του περιβαλλοντικού κινήµατος έχει γίνει αισθητή σε όλη την λειτουργία της κοινωνίας και οικονοµίας. Αποτέλεσµα όλων αυτών είναι µια διάχυση των αρµοδιοτήτων, πρωτοβουλιών και αποφάσεων, που αποµακρύνεται από παλιά 7. Βλ. κεφάλαιο 3 στο Rydin, Y., The British Planning System, Macmillan, Βλ. τις αναλύσεις της Patsy Healey και άλλων, στο Healey, P. et al., eds., Making Strategic Spatial Plans, UCL Press, Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

20 ορθολογικά σχήµατα. Η διάχυση συνεπάγεται νέα σχήµατα συνεργασίας και συνέργειας µέσα από τα οποία µεταλλάσσεται ο αστικός χώρος. Παράλληλα, επικρατεί µια γενικευµένη συνειδητοποίηση σε όλες τις αστικές περιοχές της Ευρώπης ότι αυτό που έχει σηµασία είναι η θέση τους στα αστικά δίκτυα της ηπείρου µας, που επηρεάζονται από ευρύτερες αποφάσεις και επενδύσεις, ιδίως στις µεταφορές, στην ενέργεια και στις επικοινωνίες. Αυτή η συνειδητοποίηση επαναφέρει την ανάγκη στρατηγικού σχεδιασµού του χώρου, παράλληλα µε µια έµφαση στις αξίες του κάθε τόπου, στο ιδιαίτερο πολιτισµικό, ιστορικό και θεσµικό του περιβάλλον, και στην απαίτηση για ανάµιξη των πολιτών και κοινωνικών οµάδων. Ευρύτερες αλλαγές συντελούνται και στις σχέσεις πολιτιών και κράτους και στον ρόλο του τελευταίου. Στις µεγάλες πόλεις παρουσιάζεται µια εντονότερη κοινωνική και πολιτισµική πολυχρωµία, που κάποτε ίσως είχαν µόνο τα διεθνούς επιρροής µητροπολιτικά κέντρα, πολυχρωµία που διευκολύνεται από δηµοκρατικότερους θεσµούς και µια αυξηµένη ανεκτικότητα της διαφορετικότητας. Ο ρόλος του δηµόσιου τοµέα ως πηγής παροχών µεταβάλλεται και τεράστια τµήµατα της παραδοσιακής του δράσης (ιδίως εκεί όπου είχε λειτουργήσει µε επιτυχία το κράτος ευηµερίας) περνούν στον ιδιωτικό ή στον ενδιάµεσο «κοινωνικό» τοµέα. Παρατηρείται παράλληλα µια διάχυση των αρµοδιοτήτων και αποφάσεων, που είναι η αιτία για την οποία γίνεται τόσος λόγος τελευταία για «διακυβέρνηση» (gvernance) αντί «κυβέρνησης» (gvernment). Στην διακυβέρνηση περιλαµβάνονται εκτός από τις τυπικές θεσµοθετηµένες αρχές και οι άτυπες συµµαχίες και δίκτυα, που σχηµατίζουν διάφορες κοινωνικές οµάδες και φορείς µεταξύ τους ή µε τις διοικητικές αρχές, ώστε να προωθηθεί η διαχείριση των συλλογικών δραστηριοτήτων και του δηµόσιου χώρου της αστικής ζωής. Φυσικά, σε όλες λίγο πολύ τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης (αλλά και της υπόλοιπης Ευρώπης) υπάρχει ένα συγκροτηµένο σύστηµα φορέων και σχεδίων για τον σχεδιασµό του χώρου. Στις χώρες αυτές εµφανίζονται οι ακόλουθες κατηγορίες εργαλείων σχεδίων που χρησιµοποιούνται στον σχεδιασµό του χώρου 9 : Σχέδια εθνικής πολιτικής για τον εθνικό χώρο (π.χ. εθνικό χωροταξικό ή γενικό «προοπτικό» σχέδιο) Στρατηγικά σχέδια µεγάλων γεωγραφικών ενοτήτων (π.χ. µιας περιφέρειας ή ευρύτερης µητροπολιτικής περιοχής) Πολεοδοµικά σχέδια ρυθµιστικού χαρακτήρα (π.χ. τα Ελληνικά γενικά πολεοδοµικά σχέδια) Πολεοδοµικά σχέδια κανονιστικού και δεσµευτικού χαρακτήρα (π.χ. το «σχέδιο πόλεως» στην Ελλάδα) 9. Βλ. The EU Cmpendium f Spatial Planning Systems and Plicies, Eurpean Cmmissin, 1997 (ISBN X) Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 23

21 Ειδικότερα, οι κατηγορίες των σχεδίων, που µπορούν θεωρηθούν ως «στρατηγικά» είναι συνήθως οι εξής: Στρατηγικό πρόγραµµα ανάπτυξης / κείµενο χάραξης πολιτικής για µια περιφέρεια Το αυτό, αλλά για µια µικρότερη ενότητα ή «υπο-περιφέρεια» Στρατηγικό σχέδιο για ένα τοµέα, π.χ. µεταφορές Σχέδιο µιας µητροπολιτικής περιοχής. Ο σκοπός των σχεδίων στρατηγικού χαρακτήρα, έτσι όπως ορίζεται στην τελική έκθεση ενός ερευνητικού προγράµµατος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, που είχε ως στόχο την σύγκριση των συστηµάτων σχεδιασµού των χωρών µελών της, είναι «να επισηµανθούν ευρείες µορφές χωρικής ανάπτυξης σε περιοχές κάτω του µεγέθους της χώρας και πάνω από δήµους. εν ορίζουν συνήθως συγκεκριµένες χωροθετήσεις και προορίζονται για εφαρµογή µέσω σχεδίων κατώτερου επιπέδου, όπου ορίζονται συγκεκριµένες θέσεις. Είναι συνήθως ενσωµατωµένα στην, ή στενά συσχετισµένα µε την, κοινωνική και οικονοµική πολιτική για την αντίστοιχη περιοχή. Τα στρατηγικά σχέδια µπορούν να είναι ενδεικτικά, από την άποψη γενικών κατευθύνσεων ανάπτυξης, ή προγραµµατικά, από την άποψη της υιοθέτησης συγκεκριµένων µεγεθών ανάπτυξης και µεταβολής σε επιµέρους περιοχές» 10. Οι πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως αυτές εκφράσθηκαν σε γνωστά κείµενα πολιτικής, όπως το Eurpe 2000, το Eurpe και το Eurpean Spatial Develpment Plan (Σχέδιο Ανάπτυξης Κοινοτικού Χώρου), έδωσαν ώθηση στην ανάγκη κατάστρωσης στρατηγικών σχεδίων από τις χώρες µέλη σε περιφερειακό και µητροπολιτικό επίπεδο. Τα στρατηγικά χωρικά σχέδια αποτελούν πλαίσια που δίνουν κατεύθυνση, αλλά και συντονίζουν, στις ρυθµιστικές λειτουργίες της διοίκησης και στις επενδυτικές δραστηριότητες του δηµόσιου και του ιδιωτικού τοµέα. Εντούτοις, ο συντονισµός δεν προκύπτει απλώς από την ύπαρξη ε- νός σχεδίου, ενός τελικού «ντοκουµέντου». Προκύπτει περισσότερο από τις διαδικασίες παραγωγής του. Αυτή η εξέλιξη οφείλεται σε µεγάλο βαθµό στην αλλαγή του ρόλου του δηµόσιου τοµέα, που δεν είναι πια, όπως είπαµε και νωρίτερα, µια «πηγή παροχών», ο µεγάλος «δότης», αλλά µάλλον ο καταλύτης, ένας µηχανισµός διευκόλυνσης, που δηµιουργεί τις συνθήκες για να δράσει ένας µεγάλος αριθµός «δρώντων» στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο. Έτσι, ο στρατηγικός σχεδιασµός επιδιώκει µάλλον την ενθάρρυνση των εξελίξεων, στις οποίες στοχεύει, παρά την απευθείας παραγωγή τους Η έννοια του χωρικού σχεδιασµού Ο χωρικός σχεδιασµός ή σχεδιασµός του χώρου (spatial planning) είναι µια διαρκώς διευρυνόµενη έννοια, στην οποία εντάσσονται και οι γνωστότερες δραστηριότητες της πολεοδο- µίας και της χωροταξίας, γνωστότερες µε την έννοια της καθιέρωσης τους στον διοικητικό 10. Οπ.αν., σελ Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

22 µηχανισµό και την σχετική νοµοθεσία. Προσπαθώντας να ορίσει το spatial planning, η P. Healey θεωρεί ότι: «Ο σχεδιασµός του χώρου αναφέρεται στην τοποθέτηση πλαισίων και αρχών που καθοδηγούν την χωροθέτηση της ανάπτυξης και των φυσικών υποδοµών. Αποτελείται από ένα σύνολο πρακτικών διακυβέρνησης για την κατάστρωση και εφαρµογή στρατηγικών, σχεδίων, πολιτικών και έργων, και για την ρύθµιση της χωροθέτησης, του χρόνου και της µορφής της ανάπτυξης. Αυτές οι πρακτικές µορφοποιούνται από την δυναµική των οικονοµικών και κοινωνικών αλλαγών, που προκαλούν ζήτηση για χώρο, χωροθετήσεις και τόπους µε ορισµένες ιδιότητες. Η ίδια δυναµική δίνει σχήµα στις προσδοκίες για τον τρόπο µε τον οποίο θα ικανοποιηθεί η ζήτηση και στις αξίες που αποδίδονται στα χαρακτηριστικά των τόπων και των κτιρίων. Η µεσολάβηση της ζήτησης αναλαµβάνεται από τοπικά πολιτικά συστήµατα και πρακτικές και από την περιφερειακή και εθνική κυβερνητική πολιτική δραστηριότητα και διοίκηση. Μέσα από αυτές τις αλληλεπιδράσεις, γενικές οικονοµικές και κοινωνικές τάσεις συσχετίζονται µε τοπικές συνθήκες και φροντίδες και παράγουν αποκρίσεις στις δυναµικές αλλαγές των αστικών περιφερειών, αποκρίσεις διακριτές και εξαρτηµένες από τις ειδικές περιστάσεις. Εντούτοις, οι πρακτικές του σχεδιασµού του χώρου δεν είναι απλώς περιστασιακές αποκρίσεις σε ευρύτερες δυνάµεις. Είναι επίσης ενεργές συνιστώσες των αλλαγών. Αποφάσεις επενδύσεων, αρχές ρύθµισης των αλλαγών χρήσεων γης και ιδέες χωρικής οργάνωσης παράγουν δεσµεύσεις και ευκαιρίες. Αυτές µε την σειρά τους βοηθούν να διαµορφωθεί η δυναµική µιας αστικής περιφέρειας» 11. Από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκδόθηκε το 1997 η τελική έκθεση µιας συγκριτικής µελέτης των 15 χωρών µελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης µε τίτλο The EU Cmpendium f Spatial Planning Systems and Plicies (Office fr Official Publicatins f the Eurpean Cmmunities, Luxemburg, 1997) ή, σε ελεύθερη µετάφραση «Ευρωπαϊκή Επιτοµή (ή Ε- γκόλπιο) των Συστηµάτων και Πολιτικών του Σχεδιασµού του Χώρου». Η έκθεση αυτή αποτελεί προϊόν ενός πολυεθνούς ερευνητικού προγράµµατος, αντικείµενο του οποίου ήταν τα συστήµατα σχεδιασµού του χώρου, πολεοδοµικού και χωροταξικού, των χωρών µελών. Είναι στην ουσία η σύνθεση των 15 εθνικών εκθέσεων 12. Στην έκθεση τονίζεται ότι λόγω των διαφορετικών µορφών σχεδιασµού στις 15 χώρες, «υιοθετήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ο όρος spatial planning». Στ ακόλουθο απόσπασµα από την έκθεση (σελ. 24) περιγράφεται εύγλωττα το εύρος του αντικειµένου του σχεδιασµού του χώρου: «O σχεδιασµός του χώρου (spatial planning) αναφέρεται στις µεθόδους που χρησιµοποιούνται κυρίως από τον δηµόσιο τοµέα για να επηρεάσου την µελλοντική κατανοµή των δραστηριοτήτων στον χώρο. Ο σχεδιασµός του χώρου αναλαµβάνεται µε σκοπό να δηµιουργηθεί µια ορθολογικότερη χωρική οργάνωση των χρήσεων γης και των µεταξύ τους διασυνδέσεων, για να εξισορροπηθεί η ζήτηση για α- νάπτυξη γης µε την ανάγκη να προστατευθεί το περιβάλλον και για να επιτευχθούν κοινωνικοί και οικονοµικοί στόχοι. Ο σχεδιασµός του χώρου περιλαµβάνει µέτρα για να συντονισθούν οι χωρικές επι- 11. Healey, P., The revival f strategic spatial planning in Eurpe, in P.Healey et al., Making Strategic Spatial Plans: Innvatin in Eurpe, UCL Press, Lndn, 1997, p Συντάκτης της έκθεσης για την Ελλάδα ήταν ο Λ. Βασενχόβεν, Καθηγητής ΕΜΠ. Βλ. The EU Cmpendium f Spatial Planning Systems and Plicies: Greece, Eurpean Cmmissin Reginal Develpment Studies, Luxemburg, 2000 (ISBN ). Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 25

23 δράσεις άλλων τοµεακών πολιτικών, για να επιτευχθεί µια κατανοµή της οικονοµικής ανάπτυξης οµαλότερη από εκείνην που θα δηµιουργούσαν οι δυνάµεις της αγοράς, και για να ρυθµίσουν την µετατροπή της χρήσης γης και ακινήτων. Οταν γίνεται αναφορά µέσα στο Cmpendium σε συστήµατα σχεδιασµού του χώρου εννοούνται οι διάφορες θεσµικές ρυθµίσεις για να υλοποιηθούν οι στόχοι του σχεδιασµού του χώρου και να λειτουργήσουν οι µηχανισµοί, που χρησιµοποιούνται για να πραγµατοποιηθούν οι στόχοι. Ο σχεδιασµός του χώρου περιλαµβάνει στοιχεία εθνικού και δι-εθνούς (Σηµ.: transnatinal, δηλ. ουσιαστικά διακρατικού) σχεδιασµού, περιφερειακής πολιτικής, περιφερειακού σχεδιασµού (reginal planning) και λεπτοµερειακού σχεδιασµού χρήσεων γης. Ο εθνικός σχεδιασµός του χώρου (Σηµ.: Natinal spatial planning, δηλ. εθνικός χωροταξικός σχεδιασµός) περιλαµβάνει τα γενικά αναπτυξιακά πλαίσια ή προοπτικά σχέδια, που έχουν εκπονηθεί για να καθοδηγήσουν την χωρική οργάνωση της ανάπτυξης και τα χαµηλότερου επιπέδου χωρικά σχέδια. Αυτού του είδους τα προοπτικά σχέδια περιλαµβάνουν συνήθως µια υπερεθνική διάσταση, µέσα από την οποία επιχειρούν να ερµηνεύσουν τις συνέπειες για τον εθνικό χώρο των ευρύτερων, υπερεθνικών χωρικών µορφών ανάπτυξης. Ο εθνικός σχεδιασµός του χώρου περιλαµβάνει επίσης εθνικές κατευθύνσεις ή σχέδια, που µπορεί να µην έχουν τα ίδια µια χωρική διάσταση, αλλά περιορίζουν τις επιλογές αυτών που εκπονούν σχέδια σε περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο. Στο εθνικό επίπεδο, τόσο τα προοπτικά σχέδια, όσο και οι κατευθύνσεις είναι στενά δεµένα µε κυβερνητικές κοινωνικές και οικονοµικές πολιτικές και επιδιώκουν τον συντονισµό δραστηριοτήτων µεταξύ διαφορετικών τοµέων. Η περιφερειακή πολιτική (που καµµιά φορά αναφέρεται ως εθνικός περιφερειακός σχεδιασµός) επιχειρεί να επηρεάσει την κατανοµή της οικονοµικής δραστηριότητας και της κοινωνικής ευηµερίας µεταξύ περιφερειών, ώστε να αντιµετωπίσει την άνιση ανάπτυξη, και αναλαµβάνεται συνήθως από τις εθνικές κυβερνήσεις. Τα µέτρα περιφερειακής πολιτικής µπορούν να περιλαµβάνουν απ ευθείας επένδυση σε φυσική (Σηµ.: ηλαδή υλική) και κοινωνική υποδοµή, δηµοσιονοµικά κίνητρα για να επηρεασθούν οι αποφάσεις χωροθέτησης των επιχειρήσεων, και χαλάρωση κανονισµών σε περιοχές παρακ- µής, µαζί µε αυστηρότερους ελέγχους σε περιοχές υπερβολικής ζήτησης. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, τα ιαρθρωτικά Ταµεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν παίξει σηµαντικό ρόλο στην άσκηση περιφερειακής πολιτικής. Ο περιφερειακός σχεδιασµός (Σηµ.: Reginal planning, δηλ. στην ουσία η χωροταξία) επιχειρεί να διαµορφώσει την χωρική οργάνωση της ανάπτυξης µέσα σε µια περιφέρεια, συνήθως µέσω µιας στρατηγικής που συνδέει τις φυσικές µεταβολές µε την οικονοµική και κοινωνική πολιτική». Ο περιφερειακός σχεδιασµός λειτουργεί σε ένα επίπεδο κάτω του εθνικού επιπέδου, αλλά πάνω από το τοπικό επίπεδο των δήµων. Μπορεί να αναληφθεί για διοικητικές περιοχές, όπως τα εδάφη περιφερειακών ή επαρχιακών κυβερνήσεων ή διοικήσεων, ή για λειτουργικές προγραµµατικές ενότητες, όπως η περιοχή επιρροής µια πόλης (Σηµ.: City-regin). Ο περιφερειακός σχεδιασµός επιχειρεί την ολοκλήρωση (Σηµ.: Integratin) των χωρικών συνεπειών και στόχων της εθνικής πολιτικής µε τις επιµέρους τοπικές συνθήκες. Μπορεί να λειτουργήσει σε διάφορα επίπεδα µέσα στην ίδια περιοχή, έτσι ώστε να υ- πάρξει σχεδιασµός υπο-περιοχών µέσα σε µια [ευρύτερη] ενότητα χωροταξικού σχεδιασµού. Τα εργαλεία του περιφερειακού σχεδιασµού εκφράζονται µε µορφή σχεδίων, αλλά έχουν στρατηγικό χαρακτήρα και σπανίως αναφέρονται σε συγκεκριµένες τοποθεσίες (sites). Ο σχεδιασµός χρήσεων γης ή φυσικός σχεδιασµός λειτουργεί στο επίπεδο ενός δήµου για να ρυθµίσει τις αλλαγές χρήσεων γης και ακινήτων. Τα εργαλεία του σχεδιασµού σ αυτό το επίπεδο εξειδικεύο- 26 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

24 νται σε συγκεκριµένα οικόπεδα και µπορούν να περιλαµβάνουν λεπτοµερείς διατάξεις σε σχέση µε την χρήση γης και ιδιοκτησιών, µε την µορφή και λεπτοµερειακή σύνθεση (design) των κτιρίων, µε την διατήρηση και προστασία της δοµηµένης ή φυσικής κληρονοµιάς και µε τις κτιριακές κατασκευές. Τα εργαλεία του σχεδιασµού χρήσεων γης εκφράζονται µε µια ποικιλία µορφών, από γενικά πλαίσια για εκτεταµένες περιοχές µέχρι πιο λεπτοµερή σχέδια εικόνες του µέλλοντος (blueprints), που καθορίζουν την ακριβή µορφή ανάπτυξης σε ένα δεδοµένο γήπεδο δόµησης. Ορισµένες χώρες µέλη έχουν γενικούς κώδικες ή πρότυπα, που έχουν εφαρµογή σε ολόκληρη χώρα ή περιφέρεια και διαµορφώνουν την τοπική ανάπτυξη και τις µορφές των κτιρίων». Αναφέρθηκε ήδη ότι στην ιεραρχία σχεδίων που διαπιστώθηκε ότι επικρατεί στις χώρες µέλη της Ε.Ε. και καταγράφηκε στο Cmpendium, τα στρατηγικά σχέδια είναι εκείνα που αφορούν σε µεγάλες γεωγραφικές ενότητες κάτω από το επίπεδο της χώρας, δηλ. σε περιφέρειες ή µητροπολιτικές περιοχές. Όπως επεξηγείται στο Cmpendium 13 : «Υπάρχουν εργαλεία που έχουν ως προορισµό να παράσχουν µια στρατηγική για µελλοντικές χρήσεις γης και σχήµατα ανάπτυξης. Ενδέχεται να επισηµαίνουν γενικές περιοχές για την προστασία ή ανάπτυξη ορισµένων χρήσεων, αλλά αυτές οι προτάσεις απαιτούν περαιτέρω εξειδίκευση, µέσω πιο λεπτοµερειακών εργαλείων σχεδιασµού ή ρυθµιστικών διαδικασιών. Στρατηγικά σχέδια µπορούν να εκπονηθούν για περιοχές διαφόρων τύπων, όπως για διοικητικές περιφέρειες, ευρύτερες περιοχές πόλεων ή λειτουργικές περιφέρειες, όπως περιοχές επιρροής [ενός κέντρου]. Ορισµένες χώρες έχουν περισσότερα του ενός επίπεδα στρατηγικών σχεδίων, µε το κατώτερο επίπεδο να αντιστοιχεί σε υποπεριφέρειες, όπου το σχέδιο επιτελεί το ίδιο έργο αλλά πιο συστηµατικά». Στο Cmpendium υπάρχει ένα αναλυτικό προφίλ των σχεδίων στρατηγικού επιπέδου, που συναντώνται στις χώρες µέλη της Ε.Ε.: «Όλες οι χώρες µέλη έχουν εργαλεία σχεδιασµού του χώρου, που βρίσκονται µεταξύ εθνικής πολιτικής και τοπικών σχεδίων, που επισηµαίνουν ευρείς στόχους και επιδιώξεις, αρχές ή πρότυπα για την φυσική ανάπτυξη του χώρου. Αυτά τα εργαλεία συχνά κάνουν µια αναγνώριση των συνεπειών της κοινωνικής και οικονοµικής πολιτικής για την χρήση και την ανάπτυξη του εδάφους και εκφράζουν τις πολιτικές προτεραιότητες της εθνικού κράτους ή της περιφερειακής κυβέρνησης. Τα περισσότερα από αυτά τα στρατηγικά εργαλεία αποκαλούνται «περιφερειακά σχέδια», αλλά ο ορισµός της περιφέρειας ποικίλει πολύ από χώρα σε χώρα. Καµιά φορά συνδέεται µε το περιφερειακό επίπεδο κυβέρνησης, το πρώτο κάτω από την εθνική κυβέρνηση, οπότε η διοίκηση της περιφέρειας ή του κρατιδίου 14 έχει την πρωτοβουλία στην χάραξη στρατηγικής πολιτικής. Σε άλλες χώρες µέλη, η περιφέρεια έχει απλώς καθορισθεί για τον σκοπό του σχεδιασµού και δεν υπάρχει αντίστοιχο επίπεδο διοίκησης. Στις περιπτώσεις αυτές, τα στρατηγικά σχέδια ετοιµάζονται από την κεντρική κυβέρνηση ή από σχήµατα συνεργασίας µεταξύ οργανισµών τοπικής αυτοδιοίκησης. Ένας µικρός αριθµός χωρών έχει µικτά σχήµατα, όπου υπάρχει θεσµική ανάµιξη τοπικής αυτοδιοίκησης και κεντρικής διοίκησης σε διάφορες φάσεις της παραγωγής των στρατηγικών περιφερειακών σχεδίων. 13. The EU Cmpendium f Spatial Planning Systems and Plicies, Eurpean Cmmissin, 1997, p Στην περίπτωση οµοσπονδιακών κρατών, όπως η Γερµανία. Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 27

25 Υπάρχει µεγάλη ποικιλία µορφών στρατηγικού σχεδιασµού του χώρου στις χώρες της Ε.Ε., τόσο ως προς τους τύπους των εργαλείων που καθορίζει η νοµοθεσία, όσο και ως προς την προτεραιότητα που δίνεται στην επεξεργασία τους. Οι τύποι των σχεδίων ποικίλουν ως προς την γεωγραφική ενότητα που καλύπτουν, ως προς την µορφή και το περιεχόµενο τους, τους στόχους και τις αρµοδιότητες παραγωγής των σχεδίων και έγκρισης τους. Η ποικιλία µεγαλώνει υπό το οµοσπονδιακό καθεστώς ορισµένων χωρών. Εδώ οι περιφέρειες όχι µόνο χαράσσουν πολιτική, αλλά έχουν και σηµαντικό ρόλο στην κατάστρωση νοµοθεσίας που διέπει την χάραξη πολιτικής. Μπορεί να έχουν και µεγάλη αυτονο- µία ως προς τον τρόπο µε τον οποίο προσεγγίζουν τον στρατηγικό σχεδιασµό. Μεµονωµένες περιφέρειες µπορεί να έχουν διαφορετικούς τύπους σχεδίων και διαφορετικές θέσεις ή προτεραιότητες για την παραγωγή τους. Αυτή είναι η περίπτωση της Ισπανίας, του Βελγίου και του Ηνωµένου Βασιλείου» 15. Υπάρχουν τρεις κατηγορίες χωρών ανάλογα µε το επίπεδο διοίκησης στο οποίο αναλαµβάνεται ο στρατηγικός σχεδιασµός. Στην πρώτη κατηγορία ανήκει η Ελλάδα, όπου ο στρατηγικός σχεδιασµός, ως τώρα τουλάχιστον ασκείται από την κεντρική διοίκηση. Ας µην λησµονούµε ότι η διαδικασία εκπόνησης των χωροταξικών πλαισίων των περιφερειών κινήθηκε από την κεντρική διοίκηση, ότι η έγκριση τους γίνεται µε πράξη του Υπουργού ΠΕΧΩ Ε και ότι τα ρυθµιστικά σχέδια των δύο µητροπολιτικών περιοχών της χώρας εκπονούνται από τους Οργανισµούς Αθήνας και Θεσσαλονίκης που εποπτεύονται από το ΥΠΕΧΩ Ε. Παρά το γεγονός αυτό και το ότι δεν υπήρχαν ακόµη τότε χωροταξικά σχέδια περιφερειών, ο σχετικός πίνακας των κύριων εργαλείων στρατηγικού σχεδιασµού του Cmpendium περιλαµβάνει για την Ελλάδα τα χωροταξικά σχέδια περιφερειών και τα ρυθµιστικά σχέδια των δύο µεγάλων πόλεων 16. Από την κεντρική διοίκηση ασκείται ο στρατηγικός σχεδιασµός και στο Λουξεµβούργο, για τον προφανή λόγο του µικρού µεγέθους της χώρας. Η δεύτερη οµάδα κρατών που διακρίνεται στο Cmpendium είναι εκείνη των χωρών, όπου ο στρατηγικός σχεδιασµός βρίσκεται σε περιφερειακό επίπεδο: «Υπάρχει µια οµάδα χωρών µελών που έχουν εκτεταµένο στρατηγικό σχεδιασµό που κυρίως αναλαµβάνεται από και για το περιφερειακό επίπεδο. Π.χ. η Αυστρία και η Γερµανία 17 αντιµετωπίζουν τον στρατηγικό σχεδιασµό και την πολιτική του χώρου τόσο σε επίπεδο µεγάλων περιφερειών, όσο και σε ένα δεύτερο περιφερειακό επίπεδο και έχουν ένα οµοσπονδιακό σύστηµα κυβέρνησης 18». Χώρες όπως η Γαλλία, η Ιρλανδία, η Ισπανία και η Ιταλία, όπως εν µέρει και η Πορτογαλία, ανήκουν και αυτές στην κατηγορία των χωρών όπου οι περιφερειακές διοικήσεις έχουν την ευθύνη του στρατηγικού σχεδιασµού, µε άνιση όµως εφαρµογή και χρήση, ανάλογα µε τις προτεραιότητες των ίδιων των περιφερειών. Βέβαια οι χώρες αυτές δεν έχουν οµοσπονδιακό σύστηµα και παρουσιάζουν µεγάλες διαφορές µεταξύ τους. Η ανία, η Φινλανδία, η Ολλανδία, η Σουηδία και το Ηνωµένο Βασίλειο κατατάσσονται στην τρίτη κατηγορία: 15. The EU Cmpendium, pp The EU Cmpendium, p Παρόµοια είναι και η περίπτωση του Βελγίου. 18. The EU Cmpendium, p Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

26 «Υπάρχουν εκείνες οι χώρες µέλη όπου ο στρατηγικός σχεδιασµός αποτελεί κυρίως λειτουργία της τοπικής αυτοδιοίκησης και αναλαµβάνεται γενικά για πολύ µικρότερους πληθυσµούς, αν και καµ- µιά φορά για πολύ µεγάλες εκτάσεις. Οι Σκανδιναβικές χώρες ταιριάζουν σ αυτό το µοντέλο (στην Σουηδία η λειτουργία αυτή επιτελείται από το διοικητικό συµβούλιο κάλε κοµητείας). Το Ηνωµένο Βασίλειο µπαίνει σ αυτή την κατηγορία διότι, αν και η περιφερειακή πολιτική δηµοσιοποιείται από την κεντρική κυβέρνηση, το τοπική αυτοδιοίκηση παίζει τον κύριο ρόλο στην επεξεργασία της» 19. Είναι προφανές ότι οι παραλλαγές στρατηγικού σχεδιασµού στην Ευρώπη οφείλονται σε διαφορές των πολιτικών και διοικητικών συστηµάτων. Σε όλες τις χώρες µέλη υπάρχουν περιφερειακά σχέδια, σε 7 όµως χώρες υπάρχουν επιπλέον και σχέδια σε ένα δεύτερο, χαµηλότερο, περιφερειακό επίπεδο. Στην Γερµανία, όλα τα κρατίδια παράγουν ένα Landesentwicklungsplan. Σε χαµηλότερο όµως επίπεδο υπάρχει και το Reginalplan, που παράγεται κατώτερες υποδιαιρέσεις της διοίκησης ή από ενώσεις δήµων. Σε όλες σχεδόν τις χώρες (πλην Ιρλανδίας, Ηνωµένου Βασιλείου και Πορτογαλίας) υπάρχουν τοµεακά στρατηγικά σχέδια. Η Ελλάδα, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ολλανδία, το Λουξεµβούργο και η Σουηδία έχουν στρατηγικά σχέδια (προφανώς µε διαφορές) για λειτουργικές περιοχές επιρροής µεγάλων αστικών κέντρων. Γενικά πρέπει να παρατηρηθεί ότι η οµοιόµορφη και γενικευµένη κάλυψη όλου του εθνικού εδάφους µε ενιαίου χαρακτήρα περιφερειακά στρατηγικά σχέδια, και κυρίως η θεσµοθέτηση και εφαρµογή τους, δεν είναι ο κανόνας, είτε διότι αυτό δεν αποτελεί πρώτη προτεραιότητα, είτε λόγω αργών διαδικασιών εφαρµογής των σχετικών νοµοθετικών διατάξεων. Υπάρχουν επίσης πολλές παραλλαγές που έχουν να κάνουν µε την σχέση των περιφερειακών στρατηγικών χωροταξικών σχεδίων µε άλλα εργαλεία σχεδιασµού ή οικονοµικής πολιτικής ή µε τις διαδικασίες εφαρµογής. Αναφέρθηκε ήδη ότι υπάρχουν και τοµεακά στρατηγικά σχέδια, τα οποία εισάγει και στην Ελλάδα η νοµοθεσία για την χωροταξία και την βιώσιµη ανάπτυξη του Στην Αυστρία τέτοια σχέδια καλύπτουν π.χ. την τουριστική ανάπτυξη ή το δίκτυο των εµπορικών κέντρων. Στην Γαλλία υπάρχουν τοµεακά περιφερειακά σχέδια για τις µεταφορές, την εκπαίδευση ή την επαγγελµατική κατάρτιση. Στη Ιταλία, το λεγόµενο pian territriale paesistic καθορίζει την πολιτική για το περιβάλλον και το τοπίο σε µια περιφέρεια ή σε τµήµα της. Οι λειτουργικές αστικές περιφέρειες, δηλ. οι περιοχές επιρροής ενός αστικού κέντρου, είναι συχνά το κριτήριο καθορισµού των ορίων αντίστοιχων στρατηγικών σχεδίων, σε χώρες που αναφέρθηκαν παραπάνω. Στην Ολλανδία, τα λεγόµενα structuurplans (δοµικά σχέδια) για «αστικές περιφέρειες» εκπονούνται µέσω συνεργασίας των ενδιαφερόµενων δήµων. Ανάλογες ρυθµίσεις, για τις µητροπολιτικές περιοχές, υπάρχουν στην Ιταλία, ενώ και στην Ελλάδα, η λογική των ρυθµιστικών σχεδίων επεκτάθηκε το 1997 και σε πόλεις µεσαίου µεγέθους, εκτός δηλαδή της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. 19. όπ.αν. Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 29

27 3. Σχεδιασµός Μητροπολιτικών Περιοχών στην Ευρώπη 3.1. Το αστικό σύστηµα στον ευρωπαϊκό χώρο, ως απόρροια της παραγωγικής αναδιάρθρωσης Η εξάπλωση της αστικοποίησης στην Ευρώπη και η κυριαρχία των πόλεων νοείται σήµερα ως πρότυπο ατοµικής και κοινωνικής συµπεριφοράς και νέος τρόπος ζωής, µέσα στην ο- µοιοµορφία που έχουν επιβάλλει η σύγχρονη παραγωγή και τα συλλογικά µέσα κατανάλωσης, µε τα καταναλωτικά συστήµατα, τα πληροφοριακά δίκτυα και τις κοινωνικές σχέσεις που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη αστική πραγµατικότητα. Ο ενιαίος τρόπος ζωής στις πόλεις - ο λεγόµενος αστικός τρόπος ζωής -, επιτρέπει τη διαφορετικότητα και την ελευθερία του ατό- µου µέσα στη µεγάλη ποικιλοµορφία υπηρεσιών που προσφέρονται από τις πόλεις. Παράλληλα δηµιουργεί νέους ορισµούς στην έννοια του κοινωνικού ιστού και της κοινωνικής συνοχής, επιτρέποντας ευµετάβλητες και όχι αναλλοίωτες σχέσεις και συµπεριφορές - χαρακτηριστικό των προβιοµηχανικών κοινωνιών - ανάµεσα στις ανοµοιογενείς κοινωνικές οµάδες και κατηγορίες που συνυπάρχουν και συµβιώνουν στις µεγαλουπόλεις σε ένα διαρκώς εξελισσό- µενο και µεταβαλλόµενο γίγνεσθαι. Τις πρόσφατες δεκαετίες η ποιότητα ζωής και ο ελεύθερος χρόνος στις πόλεις έχει αποτελέσει βασικό ζητούµενο, όπως άλλωστε και η αντιµετώπιση της κρίσης του αστικού περιβάλλοντος, επαναφέροντας το κέντρο βάρους του χωρικού σχεδιασµού στο ευρωπαϊκό αστικό δίκτυο. Σήµερα το 80/% του ευρωπαϊκού πληθυσµού κατοικεί σε πόλεις και κωµοπόλεις, ένας δε στους έξι ευρωπαίους σε µεγαλούπολη µε πληθυσµό άνω του εκατοµµυρίου. Οι µητροπολιτικές περιοχές πρώτα του ευρωπαϊκού βορρά και µεταγενέστερα του ευρωπαϊκού νότου σταθεροποιούν τα δηµογραφικά τους µεγέθη και ορισµένες µάλιστα χάνουν πληθυσµούς λόγω βιοµηχανικής παρακµής. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 80 οι µεγάλες πόλεις της Ευρώπης ολοκλήρωσαν τον περιφερειακό τους κύκλο - αστικοποίηση, προαστικοποίηση, αποαστικοποίηση µε τάσεις επαναστικοποίησης, πολλές φορές ως αποτέλεσµα δηµόσιων-ιδιωτικών πρωτοβουλιών -. Τα προβλήµατα κορεσµού και συµφορήσεων που συνόδευσαν τη µεγέθυνση των αστικών συγκροτηµάτων, όπως και οι αντιοικονοµίες συγκέντρωσης, έχουν προκαλέσει άµβλυνση των τάσεων παραπέρα µεγέθυνσης και τάσεις εγκατάστασης στο δίκτυο των µεσαίων πόλεων, διασφαλίζοντας µεγαλύτερη περιφερειακή ισορροπία στο ευρωπαϊκό αστικό σύστηµα. Οι µεγαλουπόλεις, χωρίς να επεκτείνονται πλέον αέναα, διατηρούν την κυριαρχία τους στη διεύθυνση της ευρωπαϊκής και παγκόσµιας οικονοµίας, µε επίκεντρο τις πόλεις του πυρήνα του ευρωπαϊκού κέντρου το οποίο τείνει να επεκτείνεται προς νότο και εξακολουθεί να διατηρεί την πρωτοκαθεδρία στο επίπεδο λήψης αποφάσεων. Παράλληλα διευρύνουν το ρόλο τους ως στρατηγικές βάσεις πολιτικών και οικονοµικών αποφάσεων επειδή συνεχίζουν να α- Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 31

28 ποτελούν τους τόπους προτίµησης των πολυεθνικών επιχειρήσεων για εγκατάσταση των κεντρικών τους γραφείων. Αντίστοιχα οι µικρότερες πόλεις έλκουν σταδιακά πλέον εξειδικευ- µένες αγορές, ενισχύοντας τη συµµετοχή τους στον ευρωπαϊκό καταµερισµό εργασίας. Η τάση συσπείρωσης στις πόλεις των νέων παραγωγικών δραστηριοτήτων σε τοµείς αιχµής - κατά προτίµηση στο ευρωπαϊκό κέντρο -, απορρέει από την αλµατώδη ανάπτυξη της πληροφορικής και των επικοινωνιών που - σε συνδυασµό µε τις τεχνολογικές αλλαγές στην παραγωγή - επέτρεψαν τη διεθνή χωροταξική κατανοµή της παραγωγικής αλυσίδας, µε επιλογή των µεγάλων πόλεων της Ευρώπης ως τόπων παραγωγής των νέων προϊόντων και τεχνολογιών που απευθύνονται σε διαφορετικές και ποικίλες προτιµήσεις των χρηστών. Η χωρική αυτή εξειδίκευση των µητροπόλεων στηρίζεται στην προηγµένη υποδοµή που διαθέτουν, στις ποικίλες υπηρεσίες του τριτογενή τοµέα µε έµφαση στις χρηµατοοικονοµικές και πιστωτικές, στην προσφορά δηµόσιων υπηρεσιών και υπηρεσιών στις επιχειρήσεις, στη διαθεσιµότητα εξειδικευµένου εργατικού και επιστηµονικού δυναµικού, στην πρόσβαση στα κέντρα έρευνας και ανάπτυξης, στη συσσωρευµένη τεχνογνωσία και πληροφορία για την εξέλιξη των εθνικών και διεθνών αγορών, καθώς και στην ποικιλία πολιτιστικών δραστηριοτήτων και λειτουργιών αναψυχής. Τα πλεονεκτήµατα αυτά ενθαρρύνουν την εγκατάσταση των επιχειρήσεων και µεγιστοποιούν τη σηµασία των πόλεων στη χάραξη µιας ευρωπαϊκής στρατηγικής βιώσιµης α- νάπτυξης. Το σύνολο των πλεονεκτηµάτων, σε συνδυασµό µε τα διαρκώς πολλαπλασιαζόµενα παραγωγικά δίκτυα διαπεριφερειακής και διεθνικής κλίµακας που εδράζονται στις µεγάλες πόλεις, δηµιουργούν τις κατάλληλες προϋποθέσεις συµπληρωµατικών δράσεων για τη διεύθυνση της παγκοσµιοποιηµένης οικονοµίας, προσδίδοντας µια νέα δυναµική στην αναπτυξιακή εξέλιξη. Το φαινόµενο της αστικοποίησης διευρύνεται ακριβώς λόγω της κυριαρχίας των πολυσύνθετων υπηρεσιών που αντικατέστησαν τις οικονοµίες της µεταποίησης και ηγεµονεύουν στα δίκτυα συνεργασιών και συµφωνιών του σύγχρονου επιχειρηµατικού κόσµου. Η ενιαία ευρωπαϊκή αγορά στην προοπτική της ΟΝΕ και της πολιτικής ολοκλήρωσης της ΕΕ συντείνει στον ανταγωνισµό µεταξύ πόλεων για προσέλκυση επενδύσεων και δηµιουργεί νέες προσαρµογές στις ιεραρχίες του ευρωπαϊκού αστικού συστήµατος, θέτοντας επί τάπητος την ανάγκη συµπληρωµατικών δράσεων και αναπτύξεων στη βάση δικτύων που δηµιουργούνται ως εργαλείο συµµαχιών µεταξύ πόλεων, µε σκοπό την κατάκτηση ευδιάκριτου ρόλου µε πλεονεκτήµατα εξειδίκευσης στην προσφορά σύγχρονων υπηρεσιών. Οι ιεραρχίες µεταξύ των πόλεων και των δικτύων πόλεων, θεµατικών ή χωρικών, δεν είναι παγιοποιηµένες, αλλά µε βραδείς ρυθµούς παρουσιάζουν αλλαγές καθώς οξύνεται ο οικονοµικός ανταγωνισµός. Από τις οικουµενοπόλεις του Λονδίνου και του Παρισιού και σύντοµα και του Βερολίνου, µέχρι τις πρωτεύουσες των κρατών-µελών, καθώς και τις µικρότερες πόλεις µε πληθυσµό της τάξης του ενός εκατοµµυρίου, εκτυλίσσεται ένα ευρύ σύνολο που δρα µε συµπληρωµατικές δράσεις και συνεργασίες ή και αποµονωµένα. Το σύνολο αυτό τείνει να αλλάζει και εµφανίζονται ευ- 32 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

29 καιρίες για ανάληψη κάποιου ευδιάκριτου ρόλου, ανάλογα µε τις προσπάθειες που καταβάλλονται και το βαθµό εκµετάλλευσης και επωφελούς αξιοποίησης των διεθνών συγκυριών και των συγκριτικών πλεονεκτηµάτων που ο φυσικολειτουργικός, οικονοµικός και κοινωνικός χώρος κάθε πόλης προσφέρει. Παράλληλα µε τα νέα πλεονεκτήµατα των µεγάλων πόλεων εµφανίζονται και νέα προβλήµατα που σχετίζονται µε την ποιότητα ζωής, την ατµοσφαιρική ρύπανση, τις µεταφορές, την τιµή γης, τη στέγαση, την υποδοµή, την οικονοµική ανάπτυξη, το οικιστικό περιβάλλον και το πράσινο. Επίσης µε την επαύξηση των χωρικών ανισοτήτων και των κοινωνικών διαφορών, µε δηµιουργία ζωνών φτώχιας µέσα στα αστικά συγκροτήµατα που πολλές φορές συνδέονται µε τα κύµατα µετανάστευσης από τις χώρες του τρίτου κόσµου. Τα προβλήµατα αυτά, ορισµένα από τα οποία χαρακτηρίζουν και την Αθήνα, περιορίζουν την ικανότητα πολλών αστικών περιοχών να διαδραµατίσουν ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη µιας οικονοµικά και κοινωνικά ισορροπηµένης Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Κατά συνέπεια η αναβάθµιση του αστικού περιβάλλοντος συνδέεται οργανικά µε τον εκσυγχρονισµό του οικονοµικού περιβάλλοντος, καθώς και µε τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και παραγωγικότητας του αστικού συστήµατος. Οι αρνητικές διεθνείς συγκυρίες σήµερα στο πλαίσιο της παγκόσµιας κρίσης, προκαλούν στασιµοποίηση ή και µείωση των εισοδηµάτων στις πόλεις. Παράλληλα τα προβλήµατα της ανεργίας και του κοινωνικού αποκλεισµού αυξάνουν µε ανησυχητικούς ρυθµούς, όπως και τα ποικίλα κοινωνιολογικά προβλήµατα διάφορων οµάδων του πληθυσµού (βία, αποξένωση, τοξικοµανία, κ.λ.π.). Η αντιµετώπιση τους εξελίσσεται σε ένα από τα κύρια ζητήµατα στρατηγικού σχεδιασµού των µητροπολιτικών περιοχών, οι οποίες απορροφώντας κατά κύριο λόγο τις µεταναστευτικές πιέσεις, εµφανίζουν σε µεγαλύτερη ένταση από τα υπόλοιπα αστικά κέντρα τα προβλήµατα κατάλυσης του κοινωνικού ιστού σε ευρείες ζώνες των πολεοδοµικών τους συγκροτηµάτων. Τα ειδικά προγράµµατα δηµιουργίας θέσεων απασχόλησης και η επι- µόρφωση και κατάρτιση, ως εργαλείο αντιµετώπισης της ανεργίας των νέων, των γυναικών και της µακροχρόνιας ανεργίας, περιλαµβάνονται ως αναγκαία διάσταση στα συνολικά προγράµµατα σχεδιασµού και διαχείρισης των µεγάλων πόλεων. Η επίλυση των προβληµάτων των ευρωπαϊκών πόλεων απαιτεί ένα στρατηγικό όραµα, προκειµένου να δηµιουργηθεί µια ταυτότητα πόλης, να αναβαθµιστεί η εικόνα και να εµπορευ- µατοποιηθούν οι υπηρεσίες που παρέχονται, συνήθως µε πεδίο αναφοράς µια ευρύτερη περιφέρεια. Η ανάπτυξη στρατηγικών οραµάτων είναι σήµερα αναγκαία για τη µελλοντική ανάπτυξη των µητροπόλεων, µε βασική προϋπόθεση επιτυχίας τη συναίνεση όλων των οµάδων κοινωνικής, οικονοµικής, επιστηµονικής συλλογικότητας και των ατόµων που συµµετέχουν, καθώς επίσης και τη διαθεσιµότητα και εξασφάλιση των πόρων που χρειάζονται για την υλοποίηση των οραµάτων. Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 33

30 3.2. Νέες προσεγγίσεις στα συστήµατα αστικού σχεδιασµού και η ιδιαίτερη προσέγγιση των µητροπόλεων Μεγάλη είναι η ποικιλοµορφία των συστηµάτων χωροταξικού και αστικού σχεδιασµού σήµερα στην Ευρώπη. Αλλά όλα αντιµετωπίζουν την ανάγκη να προσαρµοστούν στους µετασχη- µατισµούς της οικονοµικής δραστηριότητας, στα µέσα επικοινωνίας που οι τεχνολογικές αλλαγές προσφέρουν, στις νέες µεθόδους συµµετοχικού σχεδιασµού σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, στην ταχύτητα µε την οποία αλλάζουν τα δεδοµένα του χωρικού σχεδιασµού, στην ενσωµάτωση της ιδιωτικής δραστηριότητας στις πολιτικές ρύθµισης των κρατικών αρχών, τέλος δε στις αρχές αειφορίας και βιώσιµης ανάπτυξης. Ο στρατηγικός σχεδιασµός, ειδικά των µητροπολιτικών περιοχών, έχει πλέον αναπηδήσει ως ιδιαίτερα απαραίτητος σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Η µορφή που παίρνουν τα συστήµατα και οι πρακτικές σχεδιασµού του χώρου των µεγαλουπόλεων καθορίζονται από ποικίλους παράγοντες, όπως: Η ιστορία, η γεωγραφία και οι πολιτιστικές παραδόσεις που επηρεάζουν τον αστικό τρόπο ζωής, όπως επίσης και η κοινωνική πειθαρχία σε µέτρα και προγράµµατα σχεδιασµού Το στάδιο της οικονοµικής ανάπτυξης (βαθµός αποβιοµηχάνισης και κυριαρχίας του συστήµατος παροχής υπηρεσιών), ή η φάση του περιφερειακού κύκλου των µεγάλων αστικών περιοχών Ο πολιτικός και ιδεολογικός προσανατολισµός, κυρίως ως προς την αποκέντρωση, την απελευθέρωση της οικονοµίας, τις επιλογές ρύθµισης της οικονοµίας και του χώρου (βαθµός κυριαρχίας των δυνάµεων της αγοράς και ρόλος του κρατικού παράγοντα) Το καθεστώς των δικαιωµάτων ιδιοκτησίας και χρήσης εδάφους, καθώς και ο βαθµός επέµβασης στα δικαιώµατα αυτά από τα συστήµατα και τα µέτρα σχεδιασµού Τα συστήµατα φορολογίας της γης και της αστικής γεωπροσόδου και τα µέτρα άµεσης χρήσης των οικονοµικών πόρων που προέρχονται από τη φορολογία αυτή, ή και από εκείνη που αφορά επιβολή προστίµων για λόγους προστασίας περιβάλλοντος, για σκοπούς και έργα που υλοποιούν τα προγράµµατα εφαρµογής του Σχεδιασµού Τρία είναι τα κοµβικά κριτήρια στο πλαίσιο των οποίων αναπτύσσονται τα ευρωπαϊκά συστήµατα αστικού - στρατηγικού σχεδιασµού του χώρου, µε αποκλίσεις και σηµαντικές διαφοροποιήσεις: Ο βαθµός αποκέντρωσης, δηλ. εάν τα συστήµατα χωρικού σχεδιασµού είναι συγκεντρωτικά ή αποκεντρωτικά, γεγονός που επηρεάζεται και από τη συνταγµατική δοµή των κρατών - µελών (ενιαία ή οµοσπονδιακά κράτη) 34 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

31 Ο προγραµµατικός χαρακτήρας των συστηµάτων σχεδιασµού, δηλ. εάν προβλέπουν στο πλαίσιο κεντρικών ή αποκεντρωµένων δηµόσιων πρωτοβουλιών, ή αντιδρούν στις ενέργειες που ο ιδιωτικός τοµέας προτείνει, και τέλος Οι πολιτικές σχεδιασµού που διέπονται από σχέδια καθολικών ρυθµίσεων, θεσµικά κατοχυρωµένων, ή αντίθετα σχέδια που επιτρέπουν τις διακριτικές παρεµβάσεις σε επίπεδο διοικητικής απόφασης και διαπραγµάτευσης Τα παραπάνω κριτήρια δίδουν ενδείξεις για την προσαρµοστικότητα των συστηµάτων σχεδιασµού απέναντι στις αλλαγές, οικονοµικού, κοινωνικού, πολιτικού χαρακτήρα, η δε εικόνα που συλλέγεται µεταξύ των ευρωπαϊκών συστηµάτων αναφορικά µε τον εθνικό σχεδιασµό, καθώς και το σχεδιασµό των µητροπολιτικών κέντρων (που συνήθως είναι ανάλογης υφής), δείχνει ότι υπάρχει ευρεία διαφοροποίηση η οποία αναπτύσσεται µεταξύ των άκρων µε τάσεις αλλαγών στη διαχρονική πορεία. Παρά τη διαφορετικότητα των συστηµάτων χωρικού σχεδιασµού των ευρωπαϊκών κρατών και των µητροπόλεων, διαπιστώνεται η σταδιακή επικράτηση κοινού προσανατολισµού τάσεων, όπως: ιεύρυνση του χωρικού σχεδιασµού, από το φυσικό εντοπισµό και την επιβολή χρήσεων εδάφους, στο σύνθετο, στρατηγικό και κατευθυντήριο σχεδιασµό που ενσωµατώνει κοινωνικές, οικονοµικές, πολιτικές και περιβαλλοντικές απόψεις και επεκτείνεται στα ζητήµατα της οικονοµικής ανάπτυξης, των µεταφορών, του τουρισµού, της κατοικίας, της διαχείρισης των απορριµµάτων, της ποιότητας των υδάτων, της προστασίας της φύσης, κ.ά. Ελαστικοποίηση του χωρικού σχεδιασµού, έτσι ώστε να λαµβάνονται υπ όψη - όλο και περισσότερο - οι δυνάµεις της αγοράς, καθώς αυξάνεται η ανάγκη προσαρµογής των χωρικών σχεδίων στις απαιτήσεις της ιδιωτικής οικονοµικής δραστηριότητας, στο πλαίσιο έντασης του ανταγωνισµού της ενιαίας εσωτερικής αγοράς της ΕΕ. Απλοποίηση και συντόµευση των διαδικασιών σχεδιασµού που σε περίπλοκα συστήµατα είναι απαγορευτικές χρονικά και δυσχεραίνουν ή και µαταιώνουν επενδύσεις. Επίσης η επιβολή µέτρων που επιταχύνουν τη λήψη αποφάσεων µειώνοντας τις προθεσµίες σε ειδικές περιπτώσεις σηµαντικών επενδύσεων ή µεγάλων έργων. Η µεγαλύτερη αποκέντρωση ευθυνών για την πολιτική και τον έλεγχο του χωρικού σχεδιασµού υπέρ των περιφερειακών και τοπικών αρχών, εκ παραλλήλου µε την τόνωση της κεντρικής κρατικής ευθύνης για άσκηση επιτελικής χωροταξίας και διασφάλιση της εφαρµογής πολιτικών χωρικής ανάπτυξης, ή και προώθησης ορισµένων σηµαντικών χωρικών παρεµβάσεων, σε κάποιες δε περιπτώσεις, διατηρώντας το δικαίωµα ακύρωσης αποφάσεων τοπικών αρχών. Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 35

32 Η πολιτική ανάπλασης των µεγάλων πόλεων µέσα από πολυτοµεακές προσεγγίσεις µε χρησιµοποίηση των εγκαταλελειµµένων χώρων και των εκτάσεων που υποχρησιµοποιούνται. Η σφαιρική πολιτική διαχείρισης του περιβάλλοντος και η αειφόρος ανάπτυξη, έτσι ώστε να ελέγχονται όλοι οι τύποι ρύπανσης και οι πηγές τους, η προστασία της φύσης µέσα και έξω από τα αστικά κέντρα, η προστασία των ακτών και παράκτιων ζωνών, καθώς και των ευαίσθητων ζωνών. Η τάση προσέγγισης και κοινής θεώρησης στα ζητήµατα σχεδιασµού της χωρικής ανάπτυξης µεταξύ των ευρωπαϊκών πόλεων, αναδεικνύει σταδιακά την ευρωπαϊκή διάσταση και την προοπτική ενιαιοποίησης των βασικών αρχών σχεδιασµού, ήδη δε οι συνεργασίες µεταξύ πόλεων σε ζητήµατα σχεδιασµού είναι πολλαπλές, όπως και οι ανταλλαγές εµπειριών σε προγράµµατα εφαρµογής Η παράµετρος της κρίσης του αστικού περιβάλλοντος και οι αλληλουχίες επίδρασης της στο σχεδιασµό των µητροπόλεων Παράλληλη µε την επίταση του φαινοµένου της αστικοποίησης στον ευρωπαϊκό χώρο, είναι και η ανησυχητική επιδείνωση της κρίσης του αστικού περιβάλλοντος, στις µεγάλες αστικές περιοχές ιδιαίτερα. Οι τοµεακές κοινοτικές δράσεις που απευθύνονται στον αστικό χώρο, όπως οι δράσεις για την ατµόσφαιρα, το νερό, το θόρυβο, τα απόβλητα, την προστασία και τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς, τις µεταφορές, κ.ά., έχει διαπιστωθεί ότι δεν επαρκούν. Όλο και περισσότερο γίνεται αντιληπτό ότι η αντιµετώπιση της κρίσης του αστικού περιβάλλοντος προαπαιτεί συνολικές - σφαιρικές λύσεις µακράς διάρκειας που να ανταποκρίνονται σε έναν ολοκληρωµένο σχεδιασµό και διαχείριση των µητροπόλεων. Στο βαθµό που οι εκποµπές ρύπων που πραγµατοποιούνται στις πόλεις επιδρούν σε µεγάλο βαθµό στην επιδείνωση του φαινοµένου του θερµοκηπίου και των όξινων βροχών, η αντιµετώπιση της κρίσης του αστικού περιβάλλοντος - πέραν της προφανούς βελτίωσης της ποιότητας ζωής των κατοίκων των πόλεων -, αποτελεί ουσιώδη πολιτική επίλυσης των παγκόσµια αναγνωρίσι- µων φαινοµένων διασάλευσης του φυσικού οικοσυστήµατος. Ευρύ είναι το φάσµα των δυσχερειών που αντιµετωπίζουν τα ευρωπαϊκά αστικά συγκροτήµατα από την υπερµεγέθη συσσώρευση πληθυσµού και δραστηριοτήτων και τη διάχυση αστικών δραστηριοτήτων στον περιαστικό και εξωαστικό τους χώρο. ιαπιστώνεται µεγάλη κοινότητα περιβαλλοντικών προβληµάτων, όπως και ορισµένες διαφοροποιήσεις που εδράζονται στις διαφορές στην εξέλιξη των µητροπόλεων και στα χωρικά φαινόµενα που εµφανίζονται από την αποβιοµηχάνιση. Ενθαρρυντικό είναι το γεγονός ότι οι δηµογραφικές εξελίξεις δείχνουν τάσεις σταθεροποίησης της πληθυσµιακής ανάπτυξης µε την αίρεση της συνεχιζόµενης εξωτερικής µετανάστευσης από χώρες του Τρίτου Κόσµου και των Βαλκανίων, φαινόµενο που πλήττει ιδιαίτερα την Αθήνα. 36 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

33 Πολλαπλές είναι οι αναγκαίες δράσεις για την αντιµετώπιση του φαινοµένου της υποβάθµισης του αστικού περιβάλλοντος, τόσο από τη σκοπιά της βελτίωσης της ποιότητας ζωής, όσο και από τη σκοπιά του εκσυγχρονισµού των οικονοµικών πόρων που παράγονται στις πόλεις, εφ όσον η περιβαλλοντική διάσταση σήµερα συνιστά ουσιώδη παράµετρο για την αναζωογόνηση και του οικονοµικού περιβάλλοντος. Οι αναγκαίες πολιτικές, σύµφωνα µε την Πράσινη Βίβλο της ΕΕ για τη διαµόρφωση µιας ευρωπαϊκής στρατηγικής για το αστικό περιβάλλον, ως κρίκο για τη βιώσιµη ανάπτυξη, αναπτύσσονται σε τρία βασικά πεδία: Ι. Σε πολιτικές που έχουν σχέση µε το σχεδιασµό και την οργάνωση των πόλεων, αναφορικά µε την πολεοδοµία, τις αστικές συγκοινωνίες, την προστασία και προβολή της πολιτιστικής κληρονοµιάς και των φυσικών περιοχών µέσα στις πόλεις, ΙΙ. Σε πολιτικές που έχουν σκοπό τη µείωση των επιπτώσεων των αστικών δραστηριοτήτων στο περιβάλλον και ιδιαίτερα στην ατµόσφαιρα, και οι οποίες συνδέονται µε την αστική βιοµηχανία, την τεχνολογία των οχηµάτων, τη διαχείριση της ενέργειας, των αστικών αποβλήτων και των υδάτων, και τέλος ΙΙΙ. Σε πολιτικές που ευνοούν τη διάδοση της πληροφόρησης, την κοινωνική δράση και τη διαπεριφερειακή συνεργασία. Βιώσιµος σχεδιασµός των αστικών πολυσυµπλεγµάτων σήµερα σηµαίνει ένα διαρκή σχεδιασµό των πόλεων, αλλά και µια συστηµατική και επανατροφοδοτούµενη διαχείριση στο σύνολο των παραµέτρων που συνιστούν την αστική λειτουργία και τον αστικό τρόπο ζωής. Οι ρυθµίσεις σε υποσύνολα του φάσµατος των δραστηριοτήτων και των λειτουργιών στις πόλεις, ή σε επιλεγµένες χωρικές ζώνες, αποδίδουν σε µακροπρόθεσµη προοπτική, εφ όσον υπακούουν σε ενιαίες αρχές και κριτήρια σχεδιασµού που διασφαλίζουν βιωσιµότητα στο µέλλον των ευρωπαϊκών πόλεων. Η κλίµακα των µητροπολιτικών περιοχών έχει αναδείξει την ανάγκη µείωσης των αποστάσεων από τους τόπους κατοικίας στους τόπους εργασίας, υπηρεσιών κατανάλωσης και αναψυχής. Παλαιότερες πολιτικές που υποστήριζαν τον αυστηρό διαχωρισµό των χρήσεων µε αυτόνοµη οργάνωση των περιοχών κατοικίας από τις ζώνες των κεντρικών λειτουργιών, έχουν οδηγήσει πολλές πόλεις σε δηµιουργία αποµακρυσµένων από τις κεντρικές περιοχές οικιστικών ζωνών, µε αποτέλεσµα να αυξάνουν υπέρµετρα οι µετακινήσεις και η κυκλοφορία συνολικά µέσα στον αστικό ιστό. Οι συνθήκες αυτές διόγκωσαν τη χρήση του ΙΧ και συνέβαλαν στη µείωση του ελεύθερου χρόνου των πολιτών µέσα στις πόλεις. Παράλληλα οι περιοχές κατοικίας - υπνωτήρια στερούνται κοινωνικής ζωής. Κατά συνέπεια η καθιέρωση µεικτών χρήσεων και η ενθάρρυνση πυκνότερης αστικής ανάπτυξης, ως αρχή πολεοδοµικού σχεδιασµού, συµβάλλουν στην αναζωογόνηση των αστικών λειτουργιών και βελτιώνουν την ποιότητα ζωής, µε παράλληλη µείωση των άσκοπων µετακινήσεων και της εκποµπής ρύπων από την αλόγιστη χρήση του Ι.Χ. Η προώθηση της πολυκεντρικότητας και η ενθάρρυνση της ποικιλίας χρήσεων, ειδικά στα µεγάλα αστικά συγκροτήµατα συνιστά εργαλείο σχεδιασµού που αποµειώνει τις ανάγκες µε- Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 37

34 τακίνησης, γεγονός που συνεπικουρείται από τη µετατόπιση της οικονοµικής βάσης προς την κατεύθυνση του συστήµατος παροχής υπηρεσιών. Επί πλέον είναι ιδιαίτερα αποδοτικές οι µικρής κλίµακας αναπλάσεις σε τοπικό επίπεδο µε µικρές περιβαλλοντικές βελτιώσεις µε στόχο τη ρύθµιση της κυκλοφορίας και τη µείωση του θορύβου, µε προτεραιότητα στις ανάγκες των πεζών και των κατοίκων, καθώς επίσης µε στόχο τη βελτίωση του διαθέσιµου στεγαστικού δυναµικού και την αναβάθµιση του δηµόσιου χώρου σε κλίµακα γειτονιάς. Η προστασία της οπτικής και ιστορικής ταυτότητας των πόλεων, µε ανάδειξη των ιστορικών κτηρίων σε συνδυασµό µε την ενθάρρυνση της αρχιτεκτονικής καινοτοµίας στα νέα κτήρια έτσι ώστε να ενσωµατώνονται αρµονικά στον προυφιστάµενο αστικό και κτηριοδοµικό ιστό, αποτελούν µέτρα µορφολογικού και λειτουργικού χαρακτήρα που είναι δυνατόν να δηµιουργήσουν νέες ποιοτικές και αισθητικές εικόνες των υποσυνόλων των πόλεων. Ιδιαίτερα η προστασία των διατηρητέων κτηρίων και συνόλων από τις αναπτυξιακές πιέσεις είναι πολύτιµο µέσο διαφύλαξης της φυσιογνωµίας των ευρωπαϊκών πόλεων, η οποία στη σηµερινή εποχή έχει εξελιχθεί σε ισχυρό εργαλείο χωρικής εξειδίκευσης των πόλεων και ενδυνάµωσης της αναπτυξιακής προοπτικής τους. Η ανάπλαση και αξιοποίηση των πολυάριθµων εκτάσεων εγκαταλελειµµένης γης, όπως: µη χρησιµοποιούµενων βιοµηχανικών εγκαταστάσεων, παρακαµπτήριων σιδηροδροµικών γραµµών, αποβαθρών και στρατιωτικών εγκαταστάσεων, προσφέρουν συχνά αξιόλογες ευκαιρίες αναµόρφωσης της ποιότητας του χώρου, - αποσοβώντας τον κίνδυνο καταπάτησης των ελεύθερων χώρων που υπάρχουν -, µε σκοπό τη δηµιουργία διαµορφωµένων ελεύθερων χώρων κυρίως πρασίνου µε λειτουργίες αναψυχής και πολιτισµού και διαθέτοντας πρόσθετη πολεοδοµηµένη γη σε ορισµένες τριτογενείς δραστηριότητες για αναπτυξιακούς λόγους (ε- µπόριο, γραφεία). Ιδιαίτερο πρόβληµα αποτελεί η αστική βιοµηχανία που παραµένει στις µεγαλουπόλεις και η παρουσία της είναι συνυφασµένη µε τις ανάγκες της αστικής ζωής. Στο πλαίσιο της ανάγκης µεικτών χρήσεων για µείωση των άσκοπων µετακινήσεων και αύξηση του ελεύθερου χρόνου, η παραµονή της µικρής και µέσης βιοτεχνικής δραστηριότητας µέσα στον αστικό ιστό, σε αντιδιαστολή µε την αποµάκρυνσή της στις παρυφές των πόλεων, είναι χρήσιµη υπό τον όρο εισαγωγής φιλικών προς το περιβάλλον τεχνολογιών στη λειτουργία της βιοτεχνίας και µε διαρκή έλεγχο των καθορισµένων περιβαλλοντικών όρων. Ο µεγάλος όγκος µετακινήσεων µέσα στις µεγάλες πόλεις είναι φαινόµενο σύµφυτο µε το χαρακτήρα τους και δύσκολα αναιρείται, στο βαθµό µάλιστα που η ενδυνάµωση της προσωπικής επαφής για λόγους κοινωνικότητας είναι ευκτέα, σε αντίθεση µε τις άσκοπες µετακινήσεις που είναι δυνατόν να αντικατασταθούν µε την τηλεπικοινωνία. Ιδιαίτερης σηµασίας είναι η ενίσχυση των µαζικών - δηµόσιων αστικών συγκοινωνιών (αστικός σιδηρόδροµος, τράµ, ηλεκτροκίνηση, λεωφορειοκίνηση), δηµιουργώντας ένα ενιαίο σύστηµα συνδυασµένων µεταφορών που να αποσκοπεί στον περιορισµό της χρήσης του Ι.Χ. µέσα στην πόλη υπέρ των 38 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

35 µαζικής συγκοινωνίας και στην ενθάρρυνση της χρήσης µεγαλύτερης ποικιλίας µέσων, όπως το ποδήλατο, ή και της πεζοκίνησης. Πέραν της δηµιουργίας του δικτύου µαζικών συγκοινωνιών, πρόβληµα αποτελεί η σταδιακή απελευθέρωση των πολιτών από το σύνδροµο της σχέσης που έχουν µε το Ι.Χ. Μέχρι σήµερα λίγες πόλεις έχουν κατορθώσει τη µεταστροφή προς τις δηµόσιες συγκοινωνίες. Αρα απαιτείται η λήψη πολλαπλών µέτρων, περιοριστικών και παροχής κινήτρων, από κοινού µε προγράµµατα πληροφόρησης και εκπαίδευσης των κατοίκων. Η σταδιακή εισαγωγή επίσης µέσων συγκοινωνίας που να στηρίζονται σε φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες είναι επιθυµητή. Επί πλέον η µείωση της διακίνησης των βαρέων οχη- µάτων και η θέσπιση κανονισµών και ωραρίων, αποτελούν µέτρα που ανακουφίζουν την κυκλοφοριακή φόρτιση του οδικού δικτύου, την ηχορύπανση και τις εκποµπές ρύπων στην α- τµόσφαιρα. Ένα βασικό πρόβληµα των µεγάλων πόλεων είναι η έλλειψη επικοινωνίας των κατοίκων και η αποκοπή τους από τη φύση και το φυσικό περιβάλλον, γεγονός που διαταράσσει µακροπρόθεσµα την ανθρώπινη ψυχική ισορροπία. Η προστασία και ανάδειξη της φύσης και των φυσικών οικοτόπων που έχουν αποµείνει µέσα στα πολεοδοµικά συγκροτήµατα (ρέµατα και παραρεµάτιες περιοχές, πάρκα πρασίνου και µεγάλοι ελεύθεροι χώροι, άλση και δίκτυα τοπικού πρασίνου και κοινοχρήστων χώρων), αποτελεί σήµερα κεφαλαιώδες µέρος της πολεοδοµικής πολιτικής για τα αστικά πολυπλέγµατα. Ο συνδυασµός µάλιστα στο δίκτυο των φυσικών περιοχών του αστικού ιστού, λειτουργιών αναψυχής, εκπαίδευσης και πολιτισµού, είναι κύριο εργαλείο ευκαιριών διάθεσης του ελεύθερου χρόνου των κατοίκων και άρσης του σχίσµατος µε τη φύση που ο αστικός τρόπος ζωής επιφέρει. Τα τελευταία χρόνια έχει αναδειχθεί ως ζωτικό ζήτηµα στο βιώσιµο πολεοδοµικό σχεδιασµό, η διαχείριση της ενέργειας στις αστικές περιοχές. Είναι γνωστό ότι η κατανάλωση ενέργειας στα αστικά κέντρα συνδέεται άµεσα µε την ατµοσφαιρική ρύπανση από τα µεταφορικά µέσα, τη θέρµανση, το φωτισµό και τον κλιµατισµό των κτηρίων. Η χρήση της ενέργειας στα κτήρια µε εισαγωγή τεχνολογιών που να τα µετατρέπουν σε κτήρια χαµηλής ενεργειακής ζήτησης, είναι δυνατόν να συµβάλλει συνολικά στην άµβλυνση της κρίσης του αστικού περιβάλλοντος. Υπάρχουν πολλές δυνατότητες βελτίωσης στην κατεύθυνση αυτή που αφορούν: στον κτηριακό σχεδιασµό, τα πρότυπα για τις µονώσεις στις νέες κατασκευές, τη βελτίωση της µόνωσης στα υφιστάµενα κτήρια, την απόδοση της εγκατάστασης θέρµανσης, το συνδυασµό θερµικής και ηλεκτρικής ενέργειας, σε κατάλληλους ελέγχους τήρησης των κανονισµών εξοικονόµησης ενέργειας κατά περίπτωση. Τέλος η δηµιουργία µιας στρατηγικής για τη διαχείριση των αστικών αποβλήτων µε άξονα τη µείωση παραγωγής αποβλήτων, την επανάχρηση απορριµµάτων και την ανακύκλωση, έχει επίσης αναδειχθεί σε καίριο πεδίο παρέµβασης στο αστικό περιβάλλον. Ο όγκος παραγωγής απορριµµάτων στις µεγάλες πόλεις τείνει αυξανόµενος, ως στοιχείο του καταναλωτικού τρόπου ζωής, και συνδέεται άµεσα µε τα εύπορα στρώµατα, αλλά και µε όλες τις αστικές δρα- Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 39

36 στηριότητες του πληθυσµού και των επισκεπτών. Η επικρατούσα τεχνολογία υγειονοµικής ταφής των οικιακών απορριµµάτων - παρ ότι εξακολουθεί να παραµένει ως κύριος τρόπος διάθεσης -, παρουσιάζει πολλά προβλήµατα που σχετίζονται µε τη σπανιότητα διαθέσιµης γης για ενταφιασµό. Για τους λόγους αυτούς η αντιµετώπιση του προβλήµατος µε βασικό προσανατολισµό τη µείωση παραγωγής απορριµµάτων και τη διαλογή στην πηγή, προκειµένου να αυξηθεί η ανακύκλωσή τους και η επαναχρησιµοποίηση των χρήσιµων υλικών, είναι φιλοπεριβαλλοντικό κατευθυντήριο πλαίσιο. Το σύνολο των µέτρων και παρεµβάσεων για την ολιστική - σφαιρική διαχείριση της κρίσης του αστικού περιβάλλοντος, πρέπει να εντάσσεται σε ένα ενιαίο πολεοδοµικό και περιβαλλοντικό σχεδιασµό. Η ποιότητα ζωής στις πόλεις είναι άµεσα συνυφασµένη µε την υλοποίηση µιας στρατηγικής διαχείρισης του αστικού περιβάλλοντος, στρατηγική που συνδέεται άµεσα µε τη συµµετοχή των πολιτών και µε την ικανότητα των αρχών διοίκησης των πόλεων να παρακολουθούν τα αποτελέσµατα του σχεδιασµού Σχεδιασµός µητροπολιτικών περιοχών: ιεθνής προβληµατισµός και εµπειρία Πρόθεση αυτού του κειµένου είναι να γίνει µια σύντοµη επισκόπηση της πολιτικής για τις πόλεις που ακολουθείται σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, αλλά και των ΗΠΑ ή της Αυστραλίας, δίνοντας ταυτόχρονα µια εικόνα των θεµάτων και προβληµάτων που βρίσκονται σήµερα στο επίκεντρο του προβληµατισµού για τις πόλεις. Η θεµατολογία αυτού του προβληµατισµού συνοψίζεται ενδεικτικά στον παρακάτω πίνακα: ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ Αναγέννηση (regeneratin) Προβολή marketing Μεγάλα έργα µεγάλες εκδηλώσεις Πολιτιστική ανάπτυξη Ανάπτυξη κεντρικών περιοχών Οικονοµική βάση Ανάπτυξη τοµέα υπηρεσιών Αξιοποίηση νέων τεχνολογιών ιοίκηση Εταιρικότητα δηµόσιου ιδιωτικού τοµέα Αστικό «καθεστώς» (regime) Χρηµατοδότηση ανάπτυξης Συµµετοχή πολιτών Κοινωνικός αποκλεισµός Αστικό περιβάλλον Βιώσιµη ανάπτυξη Η τεράστια ποικιλία πολιτικών για τις πόλεις συγκλίνει κατά την τελευταία 15ετία στο όραµα της βιώσιµης ή αειφόρου πόλης, για την οποία έχουν γραφεί και ειπωθεί τόσο πολλά που είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τι συµβάλλει στην βιωσιµότητα και τι όχι. Εξάλλου και η ίδια η έννοια της βιωσιµότητας επιδέχεται διαφορετικές ερµηνείες, και µάλιστα σε σχέση µε τον σχεδιασµό του χώρου (Davudi 2000). Ουσιαστικά όλες οι πολιτικές που έχουν διατυ- 40 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

37 πωθεί µετά την γνωστή έκθεση της Επιτροπής Brundtland του ΟΗΕ και το πρόγραµµα της Ευρωπαϊκής Ενωσης «Προς την Αειφορικότητα» ακολουθούνται στο όνοµα της βιώσιµης ανάπτυξης. Χρήσιµο είναι να υπενθυµίσουµε τους στόχους πολιτικής του Πλαισίου ράσης για την Αειφόρο Αστική Ανάπτυξη στην Ευρωπαϊκή Ενωση, στην σχετική έκθεση του : Ενδυνάµωση της οικονοµικής ευηµερίας και της απασχόλησης σε µικρά και µεγάλα αστικά κέντρα, Προώθηση της ισότητας, της κοινωνικής ένταξης και της αναζωογόνησης των υποβαθµισµένων αστικών ζωνών, Προστασία και βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος: Τοπική και παγκόσµια αειφορία, Συµβολή στην καλή διακυβέρνηση των αστικών περιοχών και στην ενίσχυση του τοπικού δυναµικού. Και µόνο από την παράθεση αυτών των στόχων γίνεται φανερό ότι όλοι οι στόχοι, αρχές, πολιτικές και εργαλεία που υιοθετούνται και / ή χρησιµοποιούνται στις αναπτυγµένες χώρες, τουλάχιστον µετά το 1990, µπορούν να υπαχθούν, µε λιγότερη ή περισσότερη πειστικότητα, στην λογική της βιώσιµης ανάπτυξης. Πρόκειται για πολιτικές ανάπτυξης πόλεων, που συχνά παίρνουν την ευλογία διεθνών οργανισµών και µετέχουν µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε διεθνή προγράµµατα, όπως η Lcal Agenda 21, και δίκτυα, όπως οι Healthy Cities. Το ευτύχηµα είναι ότι ένας αρχικά στενά περιβαλλοντικός προβληµατισµός έδωσε γρήγορα την θέση του σε ένα ευρύτερο θεµατικό πλαίσιο, έτσι ώστε να ξαναδοθεί η απαραίτητη έµφαση σε θέµατα κοινωνικής ισότητας και συµµετοχής των πολιτών. Ανάµεσα στα πολλά παραδείγµατα Ευρωπαϊκών πόλεων που έχουν να επιδείξουν επιτυχίες στην εφαρµογή της Lcal Agenda 21 είναι και το Λέστερ στην Αγγλία (Rberts 2000). Θέτοντας ως στόχο την βιώσιµη ανάπτυξη της πόλης, η δηµοτική αρχή έδωσε έµφαση στην κοινωνική δικαιοσύνη, την οικονοµική ευηµερία, την περιβαλλοντική ποιότητα και την πολιτισµική ποικιλοµορφία. Εδωσε όµως µεγάλο βάρος και στην κινητοποίηση των πολιτών, θέ- µα στο οποίο θα επανέλθουµε. Η σηµασία αυτών των προτεραιοτήτων οφείλεται στο ότι συχνά η επιδίωξη της βιωσιµότητας περιορίζεται µόνο σε θέµατα περιβάλλοντος, ιδίως ρύπανσης, ή µορφών οικιστικής ανάπτυξης, όπως π.χ. ο στόχος της συµπαγούς πόλης. Παρά την αναµφισβήτητη σηµασία τους, οι στόχοι αυτοί δεν είναι ασφαλώς οι µόνοι. Ως προς την µορφή της οικιστικής ανάπτυξης, µπορεί κανείς να ισχυρισθεί ότι στην Ευρώπη, η πολιτική για τις πόλεις ακολούθησε την αρχή της συµπαγούς πόλης (cmpact city), ενώ στις ΗΠΑ η οµοσπονδιακή κυβέρνηση έβαλε ως στόχο την «έξυπνη» πόλη (smart city) (Gleesn 2000). Είναι γεγονός ότι πολλές δυτικές πόλεις έχουν υιοθετήσει την έννοια της συµπαγούς πόλης ως αρχή αστικής ανάπτυξης. Μια έρευνα όµως για το θέµα, µε χρήση Βλ. και Atkinsn 2001 και Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 41

38 βασικών περιβαλλοντικών δεικτών, έδειξε ότι η συµβολή της πολιτικής της συµπαγούς πόλης στην λύση των περιβαλλοντικών προβληµάτων θα είναι µάλλον περιορισµένη, τουλάχιστον βραχυπρόθεσµα (Van der Waals 2000). Παρέχει όµως ευελιξία για µελλοντικές δυνατές επιλογές, που αφορούν π.χ. τις µεταφορές και την δηµιουργία ανοικτών χώρων µε φυσικό περιβάλλον. Η Αµερικανική εκδοχή της συµπαγούς πόλης, όπως ήδη ειπώθηκε, είναι η έξυπνη πόλη ή έξυπνη ανάπτυξη (smart grwth), ως αντίδοτο της αστικής εξάπλωσης (urban sprawl). Αν και το πρόβληµα της εξάπλωσης δεν είναι καινούργιο, ιδίως στις αγγλοσαξωνικές πόλεις, υ- πάρχει αναβίωση του ενδιαφέροντος λόγω του προβληµατισµού για την διαχείριση των φυσικών πόρων. Η έννοια αναφέρεται στην προσπάθεια συντονισµού δηµόσιας και ιδιωτικής δράσης για να επιτευχθούν ταυτόχρονα η οικονοµική ανάπτυξη και η αποτροπή περιβαλλοντικών επιπτώσεων, όπως η συµφόρηση, η υποβάθµιση του περιβάλλοντος και η σπατάλη δηµόσιου χρήµατος, που οφείλεται σε υποδοµές στήριξης της αστικής εξάπλωσης (Daniels 2001). Η αρχή της συµπαγούς πόλης βρίσκεται π.χ. πίσω από την πολιτική διαχείρισης της αστικής ανάπτυξης που προώθησε στην Ολλανδία η κεντρική κυβέρνηση στην δεκαετία του 1990 (Needham and Faludi 1999). Η λογική της πολιτικής αυτής, τουλάχιστον κατά την έ- ναρξη της εφαρµογής της, ήταν να ενισχύσει την ανάπτυξη της γνωστής Randstad, δηλαδή του δικτύου των κυριότερων Ολλανδικών πόλεων, µε παράλληλη προστασία της «Πράσινης Καρδιάς» του δικτύου. Αν και οι Needham και Faludi διαπίστωσαν αδυναµίες στην εφαρµογή της πολιτικής, το παράδειγµα αυτό είναι από τα πιο γνωστά δείγµατα διαχείρισης της α- στικής ανάπτυξης σε εθνικό και µητροπολιτικό επίπεδο. Ο διάλογος για την αστική ανάπτυξη στις µεγάλες πόλεις της Αυστραλίας (Μελβούρνη και Σύντνεϋ) περιστράφηκε στα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 1990 γύρω από την οικιστική πυκνότητα, στο πνεύµα µιας πολιτικής πυκνής και συνεκτικής συγκρότησης (cnslidatin). O Gleesn όµως επισηµαίνει ότι το µεγαλύτερο πρόβληµα είναι η δύσκαµπτη και συγκεντρωτική ανάπτυξη των υποδοµών και της διακυβέρνησης των πόλεων αυτών. Οι ανισότητες εντείνονται από την συγκέντρωση των επενδύσεων που προέρχονται από έγγειο πρόσοδο σε µια περιορισµένη έκταση, που ανήκει σε µια µικρή κοινωνική οµάδα. Υπάρχει κατ αυτόν ε- πείγουσα ανάγκη πολιτικών στρατηγικού χαρακτήρα, µε ισχυρή θεσµική στήριξη, που να οδηγήσουν σε καλύτερη µοιρασιά κοινωνικών και οικονοµικών επενδύσεων, που θα έπρεπε να επικεντρωθούν σε περιφερειακά κέντρα µέσα στην µητροπολιτική περιοχή, µε καλή προσπελασιµότητα (Gleesn 2000: ). Η αποκέντρωση των υποδοµών δεν σηµαίνει απόλυτη διασπορά. Αντίθετα, έχει επανειληµ- µένως τονισθεί από πολλούς συγγραφείς η ανάγκη δηµιουργίας πυρήνων ή χωρικών «συσπειρώσεων» ανάπτυξης (grwth clusters) και έχει δοθεί συχνά η ερµηνεία ότι αυτό π.χ. εξηγεί την ανάπτυξη ορισµένων αµερικανικών πόλεων, π.χ. του Ls Angeles (Lipietz Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

39 και Clark 2000). Ο Michael Teitz (1996: ) έχει αναλύσει την αντίθεση µεταξύ δύο σχολών σκέψης, της σχολής της ισόρροπης ανάπτυξης, που σε µεγάλο βαθµό αποδέχεται την προαστειοποίηση που έχει κυριαρχήσει στις αµερικανικές πόλεις, και της σχολής που επιθυ- µεί µια πιο συµπαγή ανάπτυξη γύρω από χωρικές συσπειρώσεις στην περίµετρο των πόλεων, συσπειρώσεις που ακούουν και στο όνοµα «πόλεις όρια» ή «πόλεις παρυφές» (edge cities). Εντούτοις, η επιτυχία της στρατηγικής των clusters εξαρτάται από την ευρύτερη δυναµική της περιοχής και τις υφιστάµενες διαχειριστικές και οργανωτικές ικανότητες (Van den Berg, Braun and Van Winden 2001). Με την λογική της δυναµικής των clusters συνδέεται και η θεωρία των χωρικών πυρήνων καινοτοµίας, τόσο ως αναλυτικού εργαλείου, όσο και ως «συνταγής» ανάπτυξης (Mulaert and Sekia 2003). Στην δεκαετία του 1990 επικράτησε στις πόλεις των αναπτυγµένων χωρών µια πολιτική αστικής ανάπτυξης µε έµφαση στην αστική αναγέννηση (urban regeneratin) (Rdriguez, Martinez and Guenaga 2001). Το Μπιλµπάο ήταν και αυτό µια περίπτωση όπου επικράτησε η λογική των λεγόµενων «νέων πολιτικών αστικής ανάπτυξης», µε έµφαση σε «έργα σηµαίες», δηλαδή έργα µε έντονο συµβολισµό και ένταση κεφαλαίου. Όπως όµως επισηµαίνουν οι Rdriguez, Martinez και Guenaga (2001), σχολιάζοντας ένα µεγάλο έργο αστικής ανάπτυξης στην Abandibarra του Bilba, ο κίνδυνος µε αυτά τα έργα είναι η υπερβολική έµφαση στην γρήγορη οικονοµική απόδοση και οι διαστρεβλώσεις που δηµιουργούν στην αγορά γης του συνόλου της πόλης. Μια τέτοια εξέλιξη επιδεινώνει τις εσωτερικές ανισότητες και τον κοινωνικό αποκλεισµό και οδηγεί σε δεύτερη µοίρα τις επενδύσεις µε κοινωνικούς στόχους. Αλλά και άλλοι σχολιαστές, όπως η María Gόmez (1998), που έκανε µια σύγκριση της πολιτικής αστικής αναγέννησης στην Γλασκώβη και στο Μπιλµπάο, που συνειδητά µιµήθηκε το πρότυπο της σκωτικής πόλης, έχουν αµφισβητήσει την επιτυχία της πολιτικής ανάδειξης των κεντρικών περιοχών των πόλεων µε θεαµατικά έργα, τονίζοντας ότι η πολιτική αυτή δεν συµβάλλει σε κρίσιµους τοµείς, όπως η δηµιουργία απασχόλησης. Πασίγνωστο παράδειγµα µιας πολιτικής αστικής ανάπτυξης που στηρίχθηκε όχι µόνο σε έργα σηµαίες, αλλά και σε «εκδηλώσεις σηµαίες» είναι ασφαλώς η Βαρκελώνη, της οποίας η µεταµόρφωση µε αφορµή και εργαλείο την οργάνωση Ολυµπιακών Αγώνων έχει επαινεθεί και συζητηθεί κατά κόρον. Εντούτοις, υπάρχουν πολλά µελανά σηµεία που κάποιοι σχολιαστές έχουν επισηµάνει (Marshall 2000), όπως π.χ. οι αποτυχίες του συντονισµού του σχεδιασµού µέσα στην πόλη µε την µητροπολιτική - περιφερειακή ανάπτυξη και οι διαφαινόµενες τάσεις «ελιτισµού» στις επιλογές ανάπτυξης. Κριτική έχει ασκηθεί και για την περίπτωση µιας άλλης ιβηρικής πόλης, της Λισαβώνας, σε σχέση µε την πολιτική της και την οργάνωση µιας άλλης µεγάλης εκδήλωσης, της ιεθνούς Εκθεσης (EXPO) του 1998 (Carrière και Demazière 2002). Η κριτική αναφέρεται στις διασυνδέσεις των «έργων σηµαιών» µε την υπόλοιπη αστική περιοχή, τις κοινωνικές επιπτώσεις, τις οικονοµικές συνέπειες και την έλλειψη συµµετοχής των πολιτών. Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 43

40 Η πολιτική της αστικής αναγέννησης είναι προϊόν της κρίσης που πέρασαν οι κεντρικές περιοχές των πόλεων πολλών αναπτυγµένων χωρών στην διάρκεια της αποβιοµηχάνισης των δεκαετιών 1970 και Η λεγόµενη inner city crisis εµφανίσθηκε πρώτα στις αµερικανικές πόλεις, όπου παρατηρείται στην συνέχεια µια κατακόρυφη αύξηση του ενδιαφέροντος για την τοπική οικονοµική ανάπτυξη. Όπως εξηγεί ο Teitz (1997: ), η ορθοδοξία της οικονοµικής σκέψης που έδινε βάρος στις εισροές επενδύσεων προς τις πόλεις ως µοχλό ανάπτυξης έδωσε την θέση της σε µια νέα αντίληψη για την ενδογενή τοπική ανάπτυξη, µε κινητοποίηση τοπικών επενδυτικών δυνατοτήτων. Η ενθάρρυνση της τοπικής ανάπτυξης υπήρξε ο στόχος πληθώρας προγραµµάτων αστικής αναγέννησης στην Μεγάλη Βρετανία, κυρίως µε την µορφή εταιρικών σχηµάτων (partnerships) συνεργασίας δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα, όπως θα δούµε παρακάτω. Ένα εργαλείο που χρησιµοποίησαν κατά το πρόσφατο παρελθόν πολλές ευρωπαϊκές και α- µερικανικές πόλεις για να προωθήσουν την αστική αναγέννηση και να βελτιώσουν το προφίλ τους είναι η δηµιουργία µεγάλων, ελκυστικών εµπορικών συγκροτηµάτων γραφείων και καταστηµάτων, ενδεχοµένως σε συνδυασµό µε πολιτιστικές χρήσεις και κατοικίες ή κόµβους µεταφορών, στις κεντρικές τους περιοχές. Κλασσικό παράδειγµα αυτής της προσέγγισης θεωρείται η γαλλική πόλη Lille και το πρόγραµµα ανάπλασης της Euralille, ένα πολυσύνθετο πρόγραµµα σχεδιασµού µεταφορών, γραφείων, καταστηµάτων και κατοικιών. Παραδείγµατα όπως αυτό, αλλά και άλλα ανάλογα σε ευρωπαϊκές πόλεις, προβάλλονται ως πρότυπα και δείγµατα καλής πρακτικής (Balsas 2001). Υπάρχει όµως και η άλλη άποψη, που εκφράζουν οι Mulaert, Salin και Werquin (2001), ότι συνέπεια του έργου ήταν να εκτοπισθούν οικογένειες χαµηλών εισοδηµάτων, να διαλυθεί ο αστικός ιστός, να παραµεληθούν άλλες κοινωνικές προτεραιότητες και να δηµιουργηθούν πολλά προβλήµατα σε µικρές εµπορικές επιχειρήσεις. Τέτοια έργα, τονίζουν, ακολουθούν µια λογική «φυσικού σχεδιασµού», χωρίς το παραµικρό ενδιαφέρον για την κοινωνική ισότητα και την αρµονία της πόλης. Σε ένα ακόµη άρθρο που αναφέρεται στις συνέπειες της «νέας πολιτικής για τις πόλεις» (new urban plicy) και των «έργων αστικής ανάπτυξης» (urban develpment prjects), οι Mulaert, Swyngeduw και Rdriguez (2001) τονίζουν τις συνέπειες κοινωνικού αποκλεισµού και περιθωριοποίησης των χαµηλότερων εισοδηµατικών στρωµάτων που έχουν τα φιλόδοξα και πολυδάπανα έργα αστικού εξωραϊσµού, που έχουν ως στόχο τις εισροές ιδιωτικού κεφαλαίου, µε µεγάλη όµως συµµετοχή δηµόσιων πόρων. Οι συγγραφείς αντλούν από τα παραδείγµατα της Lille, του Bilba, των Βρυξελλών, της Βιέννης και της Νεάπολης. Και στην Αγγλία όµως οι πολιτικές για την αστική αναγέννηση κατηγορήθηκαν για υπερβολική εξάρτηση από την ανάπτυξη γης (Oatley 1995). Η επιτυχία τέτοιων εγχειρηµάτων εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από τα διαθέσιµα θεσµικά εργαλεία και τον τρόπο συνεργασίας των δηµόσιων αρχών µε ιδιωτικές επιχειρήσεις. Οι µεγάλες ευρωπαϊκές µητροπόλεις, όπως το Παρίσι και το Λονδίνο, αν και έχουν ήδη µια κυρίαρχη θέση στην Ευρώπη, που δεν µπορεί να αµφισβητηθεί από περιφερειακά κέντρα, έχουν 44 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

41 εντούτοις συνεχή ανάγκη να προσελκύουν επενδύσεις και να δηµιουργούν την υποδοµή υποδοχής των επιχειρήσεων και των εργαζοµένων της «νέας οικονοµίας» των υπηρεσιών. Κλασσικά παραδείγµατα έργων αστικής ανάπτυξης που είναι ακόµη σε εξέλιξη είναι η ανάπλαση της περιοχής του σιδηροδροµικού σταθµού King s Crss στο Λονδίνο και το έργο της Seine Rive Gauche κοντά στον σιδηροδροµικό σταθµό Austerlitz στο Παρίσι, όπου βρήκε θέση και η Εθνική Βιβλιοθήκη Mitterand. Κατά τον Peter Newman (1995), που ανέλυσε τις προσεγγίσεις αυτών των έργων ανάπλασης και δύο ακόµη µικρότερων έργων στις ίδιες πόλεις, τα προβλήµατα που αντιµετώπισε (και συνεχίζει να αντιµετωπίζει, ιδίως λόγω αντιδράσεων των κατοίκων της περιοχής) το έργο του King s Crss, σε αντίθεση µε την Seine Rive Gauche, είναι η έλλειψη στο Λονδίνο κατάλληλων θεσµικών εργαλείων, όπως αυτά που χρησιµοποιήθηκαν στο Παρίσι. Συγκεκριµένα, στο Παρίσι έγινε χρήση του θεσµού της Zne d Aménagement Cncerté, όπως χαρακτηρίσθηκε η προς ανάπλαση περιοχή, και της Scieté d Ecnmie Mixte, δηλ. της Εταιρείας Μικτής Οικονοµίας, σχήµα που είχε ο φορέας ανάπλασης. Οι διαφορές που παρουσιάζονται µεταξύ των δύο αυτών χωρών εξ αιτίας των εργαλείων που έχουν στην διάθεση τους οι πολεοδόµοι και της διαφορετικής σχέσης που έχουν οι αστοί µε την πόλη τους γίνονται φανερές και σε άλλες µελέτες, π.χ. της πολιτικής ανάπλασης των κέντρων των πόλεων (Cuch 1997). Ο σχεδιασµός των πόλεων, που ακολούθησε στο παρελθόν ένα µάλλον άκαµπτο ορθολογικό µοντέλο, οδήγησε σε πολλές απογοητεύσεις και κυρίως σε µια γενικευµένη αντίδραση των πολιτών. Η µετάβαση από µια τυπική, ιεραρχική διαδικασία σχεδιασµού, που αφορούσε κυρίως στις χρήσεις γης και έδινε πολύ περιορισµένες δυνατότητες συµµετοχής των πολιτών, έδωσε έτσι την θέση της σε ένα µοντέλο στρατηγικού σχεδιασµού. Η αδυναµία των πολεοδόµων να προσαρµοσθούν στις νέες απαιτήσεις της κοινωνίας συχνά οδήγησε και αυτή την νέα προσέγγιση σε αδιέξοδα και σε µια επανάληψη των πρακτικών του παρελθόντος, δηλαδή του δύσκαµπτου θεσµοθετηµένου σχεδιασµού χρήσεων γης, ιδίως σε χώρες µε έλλειψη συµ- µετοχικής κουλτούρας. Ο Maier (2001), αναφερόµενος στην εµπειρία των Τσεχικών πόλεων, επισηµαίνει την αδυναµία υιοθέτησης µιας πρακτικής «απεριόριστης συµµετοχής», για την οποία δεν υπάρχει η κατάλληλη νοοτροπία, αλλά και η κατάλληλη οργάνωση, και τονίζει την ανάγκη προώθησης µιας «επιλεκτικής συµµετοχής» µε κινητοποίηση και ενίσχυση των µη κυβερνητικών οργανώσεων, ώστε να αναπτυχθεί ένας «άτυπος σχεδιασµός», περισσότερο ευέλικτος και ελκυστικός για τους πολίτες. Το θέµα της συµµετοχής πηγαίνει πολύ παραπέρα από την έκφραση άποψης, επιδοκιµασίας ή µη µιας δεδοµένης πολιτικής ή ακόµη και µιας εκ των προτέρων γραφειοκρατικής συζήτησης «για να δούµε τι θέλει ο κόσµος». Μία ολοένα και πιο εµφανής τάση είναι να εγκαταλειφθεί ο µονοσήµαντος τρόπος µε τον οποίο κατά κανόνα ερµηνεύουν την πόλη οι διοικητικές αρχές της και να γίνει αποδεκτό ότι η πόλη έχει πολλαπλά νοήµατα και ερµηνείες, που εκφράζονται, όταν υπάρχει η δυνατότητα, από διαφορετικές οµάδες. Αυτές οι ερµηνείες µπορούν να αντιµετωπισθούν σαν κοινωνικοί πόροι στρατηγικής σηµασίας, πάνω στις οποίες να Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 45

42 οικοδοµηθεί µια συλλογική δράση στο πλαίσιο µιας νέας µορφής διακυβέρνησης. Με τον τρόπο αυτό, τονίζει η Healey (2002: 1790), θα εµπλουτισθεί ο διάλογος για την πολιτική για τις πόλεις, ώστε να ανταποκρίνεται πολύ περισσότερο στην κοινωνική δυναµική, αντί να περιστρέφεται γύρω από νοσταλγικές εικόνες για την ιστορική πόλη ή από µια στενή αντίληψη περί πόλεων που ανταγωνίζονται µεταξύ τους στον Ευρωπαϊκό χώρο. Η προσπάθεια κινητοποίησης της τοπικής κοινωνίας προς την κατεύθυνση διαµόρφωσης ενός οράµατος για το µέλλον, άρα και µιας στρατηγικής τοπικής ανάπτυξης και αναγέννησης, είναι στην βάση και του ρεύµατος του city visining, που τείνει να προβληθεί ως η κατάλληλη διαδικασία σχεδιασµού (Murtagh 2001). Στις ΗΠΑ η προσέγγιση έχει γίνει αποδεκτή σε πολλές πόλεις, µε πρωταγωνίστρια την πολιτεία του Oregn (Slp 2001). Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της πόλης του Leicester, που αναφέρθηκε νωρίτερα ως παράδειγµα εφαρµογής της Lcal Agenda 21 (Rberts 2000). Οι αρχές σωστής τοπικής διακυβέρνησης που ασπάσθηκε ο δήµος της πόλης ήταν: Έµφαση στις προσδοκίες και τα θέµατα που απασχολούν τους κατοίκους της πόλης και τις τοπικές επιχειρήσεις, Ενίσχυση της ικανότητας των τοπικών αρχών, οργανώσεων και επιχειρήσεων να ανταποκρίνονται στις ανάγκες του τοπικού πληθυσµού, Επιδίωξη να εξασφαλισθεί η εµπιστοσύνη του τοπικού πληθυσµού, δηλαδή να κερδίσουν οι δηµοτικές αρχές την καρδιά και την σκέψη των κατοίκων, και Έµφαση σε νέα και εµφανή έργα και πρωτοβουλίες µε πραγµατική αξία για τους κατοίκους. Η αναβάθµιση του ρόλου της τοπικής κοινωνίας είναι συνδεδεµένη και µε την θέση της τοπικής αυτοδιοίκησης, σε σχέση µε τις εξουσίες της κεντρικής κυβέρνησης. Αυτό δεν σηµαίνει ότι οι τοπικές αρχές δεν έχουν αναστολές στο να αντιµετωπίσουν τους πολίτες σαν ένα στρατηγικό πόρο για την χάραξη µιας µελλοντικής πορείας, ακόµη και σε χώρες, όπως οι Σκανδιναβικές, που βρίσκονται στην πρωτοπορία της «τοπικής δηµοκρατίας» (Banner 2002). Εντούτοις, αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι η διαπίστωση του Banner ότι σε πολλές αναπτυγ- µένες χώρες η τοπική αυτοδιοίκηση έχει αναπτύξει ένα κοσµοπολίτικο προσανατολισµό σε µεγαλύτερο βαθµό από τις εθνικές αρχές, χάρη στις δικτυώσεις πόλεων και στην γνωριµία µε ξένες εµπειρίες µέσω των δικτύων αυτών. Αυτό της δίνει την δυνατότητα να αναλαµβάνει πρωτοβουλίες πριν από την κεντρική κυβέρνηση και όχι να περιµένει τις ενέργειες της τελευταίας. Ας σηµειωθεί ότι σε θέµατα τοπικής δηµοκρατίας, πόλεις πολύ λίγο γνωστές έχουν γίνει υποδείγµατα. Μια γερµανική µελέτη, που επικαλείται ο Banner, ανέδειξε το Christchurch της Νέας Ζηλανδίας ως πραγµατικό µοντέλο. Σε πολλές όµως πόλεις, ακόµη και παγκόσµιας ακτινοβολίας, έχουν γίνει πειραµατισµοί συνεργασίας των τοπικών αρχών µε την τοπική κοινωνία µε µεγάλη επιτυχία. Μεταξύ των µεγάλων αµερικανικών πόλεων, π.χ. η Νέα Υόρκη βρίσκεται στην πρωτοπορία µε τον θεσµό των κοινοτικών φορέων (cmmunity 46 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

43 bards), µέσω του οποίου επιδιώχθηκε η αποκέντρωση και ο αποτελεσµατικότερος σχεδιασµός. Πρόκειται για καινοτοµία που εντάχθηκε στην παράγραφο 197-a του New Yrk City Charter του 1990, όπως αναφέρει ο Angtti (1997) στο σχετικό άρθρο του, στον τίτλο του οποίου γίνεται µνεία της διάταξης αυτής. Η σηµασία της τοπικής αυτοδιοίκησης στην διατήρηση µιας τοπικής κοινωνικής συνοχής και στην προστασία της τοπικής ταυτότητας έχει αποδειχθεί και από ιστορικά παραδείγµατα, όπως π.χ. της Μπολόνια στην Ιταλία (Parker 2001). Η διατήρηση αυτής της ταυτότητας στα µεταπολεµικά χρόνια δεν είναι άσχετη µε τον δυναµισµό που µπόρεσε να επιδείξει η πόλη και η περιφέρεια της (Emilia Rmagna) στο πρόσφατο παρελθόν και οφείλεται σε µεγάλο βαθµό στην πολιτική ανάπτυξης κοινωνικών υποδοµών από την τοπική εξουσία. Η αναζήτηση µιας πιο ανοικτής διακυβέρνησης (gvernance), πέρα από τους δηµοκρατικούς στόχους της έχει και φιλοδοξίες να αναδείξει καλύτερα τις δυναµικές οικονοµικής ανάπτυξης, της «επιχειρηµατικής πόλης», στην οποία αναφερόµαστε παρακάτω. Συνδέεται επίσης µε την επιθυµία να αποκτήσει η πόλη ένα νέο όνοµα (re-branding) και να αναζωογονηθεί οικονοµικά και κοινωνικά. Η επιδίωξη αυτή είναι χαρακτηριστική των µεταρυθµίσεων που επιχειρήθηκαν στο Rtterdam, όπου προβάλλονται οι αρχές της πόλης που δίνει νέες δυνατότητες, της enabling city, γνωστές και από πειράµατα πόλεων των ΗΠΑ, και της «ενδεχοµενικής διακυβέρνησης» (cntingent gvernance), που ανταποκρίνεται σε εναλλακτικά ενδεχόµενα, χωρίς να αποδέχεται την κατηγορία ενός µηδενισµού όπου τα πάντα είναι αποδεκτά (Wigmans 2001). Η στρατηγική αυτή προβάλλεται απλώς ως το αντίθετο µιας ιεραρχικής, άκαµπτης προσέγγισης, όπως αυτής της παραδοσιακής αστικής διοίκησης. Η τοποθέτηση της αστικής πολιτικής µέσα σε ένα πλαίσιο ανταγωνισµού µεταξύ πόλεων έχει πάρει πλέον µεγάλες διαστάσεις. Όπως επισηµαίνει ο Βασενχόβεν (2001), η πόλη προβάλλεται τελευταία ως η βιτρίνα της ανάπτυξης, η προθήκη όπου τα επιτεύγµατα της κάθε χώρας απλώνονται για να τα δουν οι ανταγωνιστές της. Ο εθνικός και υπερεθνικός χώρος σχεδόν εξοµοιώνεται µε το δίκτυο των πόλεων του, που αναπτύσσουν µεταξύ τους ένα ανταγωνισµό, ως εκπρόσωποι των χωρών τους. Η ευηµερία της εθνικής οικονοµίας και η συµµετοχή της σε µια παγκόσµια πίττα ανάπτυξης εµφανίζεται να εξαρτάται από τα στρατηγικής σηµασίας κέντρα της. Ο Βασενχόβεν παραδέχεται ότι δεν είναι χωρίς βάση αυτή η κυρίαρχη σή- µερα άποψη. Υπάρχει όµως κατά την άποψη του και ένα παρεπόµενο, διότι ουσιαστικά η πολεοδοµία τίθεται πλέον στην υπηρεσία του παγκόσµιου καταµερισµού µεταξύ των στρατηγικών αστικών κέντρων. Το παρεπόµενο είναι το φαινόµενο της ταύτισης της ανάπτυξης των πόλεων µε την ικανότητα τους να προσελκύουν φανταχτερές επενδύσεις, ιδίως στον τοµέα της αστικής ανάπτυξης ακινήτων, και να προβαίνουν σε «αστικές αναπτύξεις» που «βάζουν την πόλη στον χάρτη». Η αστική αρχιτεκτονική της επίδειξης, του glamur, της συνθετικής µαεστρίας και του τεχνολογικού εντυπωσιασµού είναι µια από τις συνέπειες αυτής της λογικής. Συµβολισµοί αυτού του είδους δεν είναι απαραίτητα κακοί. Ο κίνδυνος είναι να ταυτίζουµε Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 47

44 την αστική ανάπτυξη µε αυτό το φαινόµενο, διότι έτσι η πολεοδοµία φροντίζει πλέον για την διακόσµηση της φυσιογνωµίας των πόλεων και λειτουργεί ως κίνηση εντυπωσιασµού στην διεθνή σκακιέρα του κυνηγητού των κεφαλαίων και ως µοχλός του αστικού marketing. Στην λογική του αστικού marketing εντάσσεται και η αναζήτηση της «επιχειρηµατικής πόλης» (entrepreneurial city) µε στρατηγικές που επιδιώκουν την µετατροπή της πόλης σε «εργοστάσια ονείρων» ή «µοντερνιστικές ουτοπίες» (Del and Hubbard 2002). Υπάρχει και η άποψη ότι η ανταγωνιστικότητα δεν πρέπει να αναζητείται µόνο σε πολιτικές που έχουν αποκλειστικά τοπικό προσανατολισµό, αλλά µάλλον στην διεθνή δικτύωση των πόλεων. Κατά τους Del και Hubbard (2002), αυτό που έχει σηµασία δεν είναι τόσο ο τόπος και η µορφή του χώρου, όσο ο τρόπος µε τον οποίο οι οικονοµικές δραστηριότητες και λειτουργίες της πόλης, κατά την γνώµη µας ιδιωτικές και ρυθµιστικές δηµόσιες, µεταφράζουν και ενσωµατώνουν τις διεθνείς ροές, ώστε να µην µένουν έξω από το διεθνές δίκτυο, που κατέστησαν δυνατό οι τεχνολογικές και οργανωτικές εξελίξεις στην παγκόσµια οικονοµία. Η επισήµανση αυτή έχει µεγάλη σηµασία, διότι υποβαθµίζει την υπερβολική και µε πολλές ενδοαστικές παρενέργειες έµφαση σε πολεοδοµικές παρεµβάσεις, που αναδεικνύουν το prestige της πόλης, και αυξάνουν την βαρύτητα άλλων εργαλείων για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας της. Η δικτύωση όµως των πόλεων, και ειδικότερα των µητροπολιτικών περιοχών, µπορεί να α- ντιµετωπισθεί και από µια διαφορετική οπτική γωνία. Για τους Heeg, Klagge και Ossenbrűgge (2003), η συνεργασία µέσω δικτύων µπορεί να βοηθήσει ώστε να ξεπερασθούν οι αρνητικές συνέπειες του ανταγωνισµού µεταξύ πόλεων, ο οποίος τις οδηγεί σε έργα γοήτρου αµφίβολης κοινωνικής χρησιµότητας. Η συνεργασία µπορεί να αφορά σε ανταλλαγή τεχνογνωσίας µεταξύ δηµόσιων φορέων, κοινές πρωτοβουλίες στον ιδιωτικό τοµέα ή µικτά εγχειρήµατα ιδίως στους τοµείς παιδείας, πολιτισµού και τουρισµού. Η έµφαση στην «επιχειρηµατική πόλη» έχει στο µεταξύ επηρεάσει και τις παραδοσιακές προσεγγίσεις των πολεοδόµων. Είναι χαρακτηριστικό, όπως επισηµαίνουν σε σχέση µε το ουβλίνο οι McGuirk και MacLaran (2001), ότι η εµµονή στην αντίληψη του πολεοδοµικού σχεδιασµού ως ελεγκτικού µηχανισµού υποχωρεί αναγκαστικά µπροστά στην ανάγκη µιας καλύτερης επαφής µε τον πολίτη και τις οικονοµικές δραστηριότητες. Οι δυνατότητες µιας πόλης να εκµεταλλευθούν τις ροές µιας διεθνοποιηµένης οικονοµίας, τις οποίες τονίζουν οι Del και Hubbard (2002), επηρεάζονται από τον βαθµό της ενσωµάτωσης νέων τεχνολογιών και καινοτοµιών στην λειτουργία της. Μπορεί αυτό να ακούγεται ως µια απαίτηση που ξεφεύγει από τις ρυθµιστικές πολεοδοµικές λειτουργίες του δηµόσιου το- µέα, είναι όµως καίρια παράµετρος της στρατηγικής αστικής ανάπτυξης. Είναι γενικά παραδεκτό ότι η «πόλη της γνώσης» στηρίζεται σε εφόδια καλής δικτύωσης επικοινωνιών, αλλά και καλής οργάνωσης για την παραγωγή και διάδοση της γνώσης (Simmie and Wd 2002). Η γνώση αυτή δεν µπορεί να ορισθεί µονοσήµαντα, ούτε περιορίζεται σε επιστηµονική γνώ- 48 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

45 ση «σκληρής» τεχνολογίας, δεδοµένου ότι εξίσου σηµαντική είναι η γνώση και πείρα µεθόδων διαχείρισης (management) και οργάνωσης. Αυτό σηµαίνει ότι κάθε πόλη µπορεί να έχει µια γνωστική εξειδίκευση. Αναφερόµενοι στις πρόσφατες εξελίξεις σε Βρετανικές πόλεις, όπως η Γλασκώβη, το Leeds, το Birmingham και το Manchester, οι Simmie και Wd αποδίδουν τις όποιες επιτυχίες τους σε συσσώρευση γνώσης διαχείρισης υπηρεσιών, στον τοµέα της κατανάλωσης και της δηµιουργίας στην αναψυχή και στις τέχνες. Στην περίπτωση µάλιστα του Μάντσεστερ αξίζει να σηµειωθεί ότι η στροφή του προς το µοντέλο της επιχειρηµατικής πόλης έγινε επί των η- µερών µιας τοπικής αρχής σοσιαλιστικής απόκλισης. Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση κάνει ο Quilley (2000). Στο Μάντσεστερ, λέει, οι αρχές συνειδητοποίησαν ότι ούτε η στενά τοπική δράση, ούτε η εθνική διοίκηση µπορούσαν να προστατεύσουν την πόλη από τις µεταβολές στην διεθνή αγορά. Οσο για το Birmingham, και εδώ βασικός στόχος των τελευταίων ετών ήταν να ενθαρρυνθεί η «πόλη της κουλτούρας» και η «πόλη της γνώσης». Η προσέλκυση µάλιστα ενός εξειδικευµένου δυναµικού υψηλού µορφωτικού επιπέδου, των λεγόµενων «εργατών της γνώσης» (knwledge wrkers), υπήρξε στρατηγική επιδίωξη. Τον κώδωνα του κινδύνου όµως κρούει ο Webster (2001), επισύροντας την προσοχή µας στην αυξανόµενη αποµόνωση των περιθωριακών κοινωνικών οµάδων (συνταξιούχων, ηλικιωµένων κλπ.) και την απώλεια της κοινωνικής συνοχής και της αίσθησης της κοινότητας. Είναι προφανές ότι η στρατηγική της εκµετάλλευσης των σύγχρονων αντιλήψεων για την κοινωνία της γνώσης και τις αναπτυξιακές δυνατότητες της ενδέχεται να δηµιουργεί κοινωνικές παρενέργειες, παρόµοιες µε εκείνες που συνοδεύουν και άλλου είδους παρεµβάσεις που στοχεύουν στην αλλαγή της εικόνας της πόλης. Εξάλλου αυτές οι στρατηγικές εφαρµόζονται συχνά ταυτόχρονα, όπως και στην περίπτωση του Birmingham. Οσο για τους παράγοντες που επηρεάζουν την µετάβαση στην πόλη της γνώσης είναι και αυτοί πολλοί και σύνθετοι, από τα ηλεκτρονικά δίκτυα του κυβερνοχώρου µέχρι την αποτελεσµατική συνεργασία διοίκησης και επιχειρήσεων (Simmie and Lever 2002). Σε ένα προσωπικό του άρθρο, ο Simmie (2002) παρουσιάζει τα ευρήµατα µιας έρευνας για τον ρόλο της καινοτοµίας και των διεθνών διασυνδέσεων ως παράγοντα επιτυχίας ευρωπαϊκών πόλεων. Πόλεις, που χαρακτηρίζονται ως «πόλεις πύλες» (gateway cities) του διεθνούς οικονοµικού συστήµατος, συγκεκριµένα το Λονδίνο, το Παρίσι και το Αµστερνταµ, οφείλουν σε µεγάλο βαθµό την διαρκή επιτυχία τους στο ευρύτατο (παγκόσµιο) δίκτυο διασυνδέσεων τους και στην συνακόλουθη δυνατότητα εξαγωγών. Μεγάλα οικονοµικά κέντρα, όπως το Μιλάνο και η Στουτγάρδη, παραµένουν περισσότερο περιφερειακά κέντρα. Οι gateway cities είναι µια έννοια στενά συνδεδεµένη µε την διαδικασία της παγκοσµιοποίησης, όπως επισηµαίνουν οι Shrt, Breitbach, Buckman και Essex (2000), σε µια ανάλυση διαφόρων πόλεων ανά τον κόσµο, µεταξύ αυτών και της Βαρκελώνης και της Πράγας στην Ευρώπη. Η έννοια υποδηλώνει τον τρόπο µε τον οποίο λειτουργούν οι πόλεις ή µάλλον κάποιες Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 49

46 από αυτές ως αναµεταδότες των διαδικασιών της παγκοσµιοποίησης, περίπου κατά την έννοια που δίνουν και οι Del και Hubbard, που ήδη αναφέραµε. Η Στουτγάρδη βασίζει την ακµή της περισσότερο σε µια προηγµένη βιοµηχανική βάση, που της δίνει την δυνατότητα να αναπτύξει ευρύτατες περιφερειακές συνέργειες. Οι καινοτο- µίες που έχουν αναπτυχθεί στην γερµανική αυτή πόλη στον τοµέα της βιοµηχανικής τεχνολογίας και στην παραγωγή επιστηµονικής γνώσης την τοποθετούν σε µια διαφορετική κατηγορία από τις πόλεις που πραγµατοποιούν µια στροφή προς τον τοµέα των υπηρεσιών (Strambach 2002). Ας σηµειωθεί, ότι και άλλες πόλεις, όπως η Βρέµη, οικοδοµούν το οικονοµικό τους προφίλ στην επιτυχή σύζευξη προηγµένης βιοµηχανικής επίδοσης και τεχνολογικής έρευνας, την οποία στην συνέχεια µεταφέρουν και στον χώρο του τουρισµού και της αναψυχής, µε έργα σηµαίες, όπως το Κέντρο Επιστηµών Universum, που άνοιξε τις πύλες του το Μια παραλλαγή του µοτίβου της επιχειρηµατικής πόλης, πάντοτε στο πλαίσιο του αστικού marketing, είναι η «δηµιουργική πόλη» (creative city), η πόλη των ιδεών, της εντυπωσιακής αρχιτεκτονικής και της καλλιτεχνικής δραστηριότητας. Αυτό είναι το µοντέλο στο οποίο έχει προσχωρήσει η Κοπεγχάγη, µε στόχο και σε αυτή την περίπτωση την προσέλκυση επενδύσεων και την προαγωγή της ανταγωνιστικότητας σε διεθνές πλαίσιο. Όπως και µε άλλες πρωτοβουλίες βελτίωσης της εικόνας της πόλης, έτσι και εδώ έχουν εκφρασθεί ανησυχίες για παραµέληση των κοινωνικών προβληµάτων και για παρενέργειες επιδείνωσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Hansen, Andersen and Clark 2001). Η «νέα αστική πολιτική» έχει πλέον µια θέση όχι σε ένα στενά ορισµένο πολεοδοµικό σχεδιασµό, αλλά σε µια αντίληψη σχεδιασµού και διακυβέρνησης, που απευθύνεται σε µια «αστική περιφέρεια». Η πρόσφατη πολιτική για τις πόλεις της Βρετανικής κυβέρνησης έχει 4 βασικά συστατικά, που της δίνουν µια στρατηγική διάσταση: (α) χρηµατοδότηση από την κεντρική κυβέρνηση µέσω εταιρικών σχέσεων δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα, (β) έµφαση στον περιφερειακό σχεδιασµό, (γ) δηµιουργία φορέων περιφερειακής ανάπτυξης που καλύπτουν αστικές περιοχές, και (δ) ευκαιρίες που παρέχονται από τους χρηµατοδοτικούς µηχανισµούς της Ευρωπαϊκής Ενωσης (Tewdwr-Jnes and McNeill 2000). Και στην Αµερική όµως ο µητροπολιτικός περιφερειακός σχεδιασµός γνωρίζει και πάλι µια άνθηση, µε πολλές προσπάθειες που έχουν προσελκύσει ευρύτερο ενδιαφέρον, όπως στην περίπτωση της µητροπολιτικής περιφέρειας του Prtland, Oregn (Brmley and Daniels 2001). Παράδειγµα που έχει συζητηθεί πολύ είναι και η Indianaplis, όπου η πόλη και η κοµητεία ενώθηκαν από το 1969 σε µια ενιαία διοίκηση (UniGv). Το χαρακτηριστικό της περίπτωσης της πόλης αυτής, κατά τους Segedy και Lyns (2001), είναι ότι η επιτυχία της βασίσθηκε σε ένα πολύ ισχυρό αστικό πυρήνα, που προσείλκυσε επενδύσεις, που µε την σειρά τους προώθησαν την οικονοµική ανάπτυξη της µητροπολιτικής περιφέρειας, µε αρνητικές όµως συνέπειες για τις µικρότερες πόλεις της. Η πρόσφατη έµφαση στον µητροπολιτικό περιφερειακό σχεδια- 50 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

47 σµό στις ΗΠΑ εντάσσεται στο πνεύµα ενός ρεύµατος που αποκλήθηκε new reginalism, µε έµφαση στην ανάµιξη του ιδιωτικού επιχειρηµατικού τοµέα και στην συµµετοχή των πολιτών, όπως στο παράδειγµα του Σικάγου, που αναλύεται από τον Hamiltn (2002). Οι ΗΠΑ πάντως έχει να επιδείξει και παραδείγµατα µητροπολιτικού σχεδιασµού, όπου η έµφαση ήταν στην επιδίωξη της ισότητας (equity planning) και στην αντιµετώπιση της φτώχειας και του κοινωνικού διαχωρισµού. Τέτοιο παράδειγµα ήταν η εµπειρία του Cleveland στην δεκαετία του 1970 (Krumhlz 1996). Η υποκατάσταση του παραδοσιακού πολεοδοµικού σχεδιασµού χρήσεων γης από µια νέα προσέγγιση µε στρατηγικά χωρικά σχέδια, ή έστω η συµπλήρωση του πρώτου µε την δεύτερη, είναι µια διαδικασία που συνεχίζεται. H Patsy Healey (1997) περιγράφει την τάση δια- µόρφωσης σχεδίων που δίνουν ένα πλαίσιο δράσης και δεν είναι πλέον στατικά. Υπάρχουν βέβαια και διαφωνίες. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Σκωτίας, όπου µετά την µεταβίβαση αρµοδιοτήτων στο νέο Σκωτικό Κοινοβούλιο το 1997 αναπτύχθηκε ένας διάλογος για το µέλλον του σχεδιασµού του χώρου στην Σκωτία µε αντιτιθέµενες απόψεις πάνω στο θέµα (Tewdwr-Jnes 2001). Αν και η τάση εκεί ήταν να µην µεταβληθεί ριζικά το σύστηµα που σε γενικές γραµµές διατηρήθηκε ανέπαφο στο Ηνωµένο Βασίλειο για πάνω από 30 χρόνια, η συζήτηση για ένα σχέδιο χωρικής ανάπτυξης για την Σκωτία συνεχιζόταν µέχρι πρόσφατα. Η επίδραση του χαρακτήρα και του περιεχοµένου του Σχεδίου Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου ήταν πολύ ισχυρή. Σε µια Μεσογειακή χώρα, την Ιταλία, όπου οι περιφερειακοί ανταγωνισµοί παίζουν µεγάλο ρόλο στην πολιτική ζωή για ιστορικούς λόγους και οι διοικητικές περιφέρειες έχουν πολλές αρµοδιότητες, µητροπολιτικές κυβερνήσεις και αντίστοιχα µητροπολιτικά σχέδια έκαναν την εµφάνιση τους στην δεκαετία του 1990, για 11 µεγάλες αστικές συγκεντρώσεις (Gelli 2001). Το Ιταλικό Σύνταγµα δίνει αρµοδιότητα στις περιφέρειες (και στις περιφέρειες µε ειδικό καθεστώς, π.χ. Σικελία, Σαρδηνία κ.ά.) να ασκούν πολεοδοµικό σχεδιασµό και άλλες µεταβιβαζόµενες σ αυτές εξουσίες. Οι περιφέρειες συντάσσουν και εγκρίνουν στο περιφερειακό επίπεδο τα Χωροταξικά Σχέδια Συντονισµού, τα Σχέδια Τοπίου και τα Χωροταξικά Σχέδια Τοπίου και Περιβάλλοντος. Σε χαµηλότερο επίπεδο, οι επαρχίες συντάσσουν και εφαρµόζουν Χωροταξικά Σχέδια Συντονισµού. Οσο για τις µητροπολιτικές περιοχές, π.χ. Ρώµη, Μιλάνο, Μπολόνια κ.ά., ασκούν όλες τις αρµοδιότητες των επαρχιών και εκείνες τις δηµοτικές αρµοδιότητες που ορίζονται από τις περιφέρειες. Μπορούν ακόµη να αναλάβουν και άλλες αρµοδιότητες, π.χ. για προστασία και αναβάθµιση των πολιτιστικών αγαθών και του περιβάλλοντος. Το κεντρικό κράτος ορίζει τις µητροπολιτικές περιοχές εθνικής σηµασίας, ενώ οι λοιπές µητροπολιτικές περιοχές ορίζονται από τις περιφέρειες (Ambiente Italia 1999). Στην Γερµανία, µια πλήρως οµοσπονδιακή χώρα, ο περιφερειακός σχεδιασµός σε επίπεδο οµόσπονδου κράτους (landesplanung) έχει κυρίαρχο ρόλο σε θέµατα χωρικής, και όχι τόσο οικονοµικής, ανάπτυξης, αν και, σύµφωνα µε την κριτική του Kunzmann (2001), η ε- πιρροή του οφείλεται περισσότερο στο κύρος των φορέων που έχουν την σχετική αρµοδιό- Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 51

48 τητα, παρά στα δεσµευτικά εργαλεία που διαθέτουν. Σε µικρά κράτη, η «περιφερειοποίηση» των αρµοδιοτήτων δεν είναι εύκολη υπόθεση, αλλά και εδώ ιστορικοί και πολιτικοί λόγοι καθιστούν καµµιά φορά αναπόφευκτη την αυτονοµία των περιφερειών. Κάτι τέτοιο έχει συµβεί στο Βέλγιο, όπου η Φλάνδρα, η Βαλλονία και η περιφέρεια των Βρυξελλών απέκτησαν τελευταία µεγάλη αυτονοµία σε θέµατα χωρικού σχεδιασµού, πολιτικής µεταφορών, περιβαλλοντικής πολιτικής, ακόµη και σε αρκετά θέµατα οικονοµικής πολιτικής (Albrechts 2001). Ένα διάσηµο πείραµα µητροπολιτικής διακυβέρνησης και σχεδιασµού είναι εκείνο του Λονδίνου. Είναι ευρύτατα γνωστός ο ρόλος του Συµβουλίου του Μείζονος Λονδίνου (Greater Lndn Cuncil), το οποίο όµως καταργήθηκε από την κυβέρνηση της Margaret Thatcher στην δεκαετία του Από το 2000 αποκατάσθηκε ένα σχήµα µητροπολιτικής διακυβέρνησης µε την Greater Lndn Authrity µε επικεφαλής ένα δήµαρχο. Παράλληλα λειτούργησε ένας αναπτυξιακός φορέας (Lndn Develpment Agency) µε µεγάλο ρόλο στην οικονοµική ανάπτυξη και την αναγέννηση της πόλης. Παρά το γεγονός ότι ο κεντρικός έλεγχος παραµένει ισχυρός (Syrett and Baldck 2003), ο δήµαρχος και ο αναπτυξιακός φορέας προώθησαν µια σειρά από στρατηγικές σε τοµεακά θέµατα και ένα νέο σχέδιο για το Λονδίνο, το οποίο πέρασε το καλοκαίρι του 2003 από µια σειρά συµµετοχικών διαδικασιών (βλ. ιστοσελίδα T νέο Lndn Plan αποτελεί ήδη ένα πρότυπο µιας πολυδιάστατης προσέγγισης για την βιώσιµη ανάπτυξη µιας από τις σηµαντικότερες µητροπόλεις του κόσµου. Πρόκειται για ένα στρατηγικό σχέδιο χωρικής ανάπτυξης, που, παρά την µοναδικότητα του Λονδίνου, θα ασκήσει µεγάλη επιρροή στο µέλλον του µητροπολιτικού σχεδιασµού, όπως τονίζει ο R. Uptn (2001). Είναι ένα σχέδιο που, χωρίς να αρνείται την ανάγκη της ενίσχυσης και συνέχισης της οικονοµικής ανάπτυξης του Λονδίνου, δίνει µεγάλη έµφαση σε κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς στόχους. Σ αυτό τονίζεται ιδιαίτερα η ανάγκη να κατανεµηθούν δικαιότερα τα οφέλη της οικονοµικής ευρωστίας, που έχει κατακτηθεί κυρίως χάρη σε µια από τις δυναµικότερες οικονοµίες υπηρεσιών, αν όχι η δυνα- µικότερη, της Ευρώπης. Οπως έχει επισηµάνει η Massey (2001), σε ένα άρθρο της για το νέο σχέδιο του Λονδίνου, η βασική πηγή εντάσεων στο Λονδίνο, αλλά και σε άλλες παγκόσµιες µητροπόλεις, είναι ότι έχουν να επιδείξουν τεράστια οικονοµική επιτυχία, δίπλα όµως στην φτώχεια και την ανισότητα. Το νέο σχέδιο για το Λονδίνο προηγείται, από άποψη ριζοσπαστικότητας, της πολιτικής για τις πόλεις της κεντρικής Βρετανικής κυβέρνησης. Όπως αναλύεται σε ένα άρθρο των Allmendinger και Tewdwr-Jnes (2000), η πολιτική του Εργατικού Κόµµατος υπό την νέα η- γεσία του, του λεγόµενου New Labur, µάλλον συνεχίζει την συγκεντρωτική πολιτική των Συντηρητικών, της περιόδου της λεγόµενης New Right. Βασικά εργαλεία της πολιτικής για τις πόλεις των τελευταίων ήταν προγράµµατα όπως το Single Regeneratin Budget (Ενιαίο Ταµείο Αναγέννησης, σε ελεύθερη απόδοση) και City Challenge (Πρόκληση για τις Πόλεις), µε τα οποία οι πόλεις έπρεπε να διεκδικήσουν, σε ένα ανταγωνιστικό πλαίσιο, εθνικούς πόρους. Το Εργατικό Κόµµα κράτησε επίσης στο ακέραιο την µέθοδο της ανταγωνι- 52 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

49 στικής διεκδίκησης πόρων (Kearns and Turk 2000). Οι πόροι αυτοί διοχετεύονται από την κεντρική κυβέρνηση στις τοπικές αρχές µε ειδικά σύµφωνα, που µοιάζουν µε τα γαλλικά Cntrats de Ville (Le Galès and Mawsn 1995), στα οποία θα επανέλθουµε. Τα προγράµ- µατα αυτά επηρέασαν και ανάλογες πρακτικές στην Ιταλία, όπου επίσης εφαρµόσθηκαν τέτοιες συµφωνίες για προγράµµατα αστικής αναγέννησης, αναπλάσεων και βιώσιµης ανάπτυξης (Gelli 2001). Στην Μεγάλη Βρετανία ο κατάλογος πρωτοβουλιών των τελευταίων 30 ετών, µε τελικό στόχο την χρηµατοδότηση της αστικής αναγέννησης και την ανάκαµψη της τοπικής οικονοµίας, είναι εντυπωσιακός: «Husing Actin Areas, Cmmunity Develpment Prjects, Educatinal Pririty Areas, Urban Develpment Crpratins, Pririty Estate Prjects, City Actin Teams, Urban Pririty Areas, Actin fr Cities, Inner City Task Frces, City Grants, Husing Actin Trusts, Urban Prgramme, City Challenge, City Pride, Single Regeneratin Budget, Pririty Partnership Areas, Scial Inclusin Partnerships και άλλες» (Carley 2000: )! Πολλές από αυτές τις πρωτοβουλίες βασίσθηκαν στην στρατηγική της δηµιουργίας εταιρικών σχηµάτων. Όπως εξηγεί ο Carley, τα εταιρικά σχήµατα (partnerships) περιλάµβαναν την τοπική αυτοδιοίκηση, τις επιχειρήσεις και εθελοντικές οργανώσεις και είχαν στόχο την αστική αναγέννηση και την καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού. Γνωστά παραδείγµατα ήταν η Glasgw Alliance, η Edinburgh Capital City partnership, η Birmingham City Pride partnership και η Greater Manchester City Pride partnership. Αναφερόµενος στο τελευταίο (του Μάντσεστερ), ο G. Williams (1995), τονίζει την α- νάγκη να δοθεί µεγαλύτερη έµφαση στις τοπικές ανάγκες των κατοίκων, κριτική που είδαµε να διατυπώνεται και σε άλλες περιπτώσεις ευρωπαϊκών πόλεων και λαµβάνει ρητά υπόψη το νέο σχέδιο για το Λονδίνο. Παρόµοιες πρωτοβουλίες µε τις γαλλικές ή αγγλικές υπήρξαν και στις ΗΠΑ. Οπως, µέσα από ένα ανταγωνιστικό σύστηµα, διάφορες βρετανικές αστικές περιοχές χρηµατοδοτήθηκαν από το Single Regeneratin Budget ή γαλλικές από τα Cntrats de Ville, στις ΗΠΑ επί Προέδρου Clintn ενισχύθηκαν µε οµοσπονδιακούς πόρους περιοχές που χαρακτηρίσθηκαν ως Empwerment Znes, Supplemental Znes ή Enterprise Cmmunities (Hambletn 1995). Στην Γαλλία, µετά το πρόγραµµα που έφερε τον τίτλο «Συµβόλαιο της Πόλης» (Cntrat de Ville ή CDV), το οποίο στην συνέχεια µετονοµάσθηκε σε Cntrat d Agglmératin (Συµβόλαιο Αστικής Συγκέντρωσης ή Περιοχής, σε ελεύθερη µετάφραση), εµφανίσθηκε και το πρόγραµµα Pacte de Relance pur la Ville (PRV), που θα µπορούσε να αποδοθεί ε- λεύθερα ως Σύµφωνο Ενίσχυσης της Πόλης. Σκοπός και των δύο προγραµµάτων ήταν να διοχετευθούν πόροι από το κέντρο προς τους δήµους για την αναγέννηση αστικών περιοχών. Ενα πρόβληµα ήταν η ύπαρξη πληθώρας µικρών δήµων, γι αυτό και στο CDV υιοθετήθηκε µια σφαιρική προσέγγιση της πόλης ολόκληρης, αν και έχουν εκφρασθεί αµφιβολίες κατά πόσον αντιµετωπίσθηκαν τα πραγµατικά αίτια της κρίσης των πόλεων (Le Galès and Mawsn 1995: 396). Υπογράφηκαν εκατοντάδες τέτοια συµβόλαια, πριν προωθηθεί η εφαρµογή Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 53

50 του PRV, το οποίο, όπως επισηµαίνει ο Green (1999), δεν παρουσιάζει µεγάλες διαφορές. Στο CDV η έµφαση ήταν στις δηµόσιες υπηρεσίες (περιλαµβανοµένης της εκπαίδευσης), στην κατοικία, σε δράσεις για την οικονοµία και στην πρόληψη της εγκληµατικότητας. Στο PRV τα κύρια στοιχεία είναι η απασχόληση, η δηµόσια τάξη, η παιδεία, η κατοικία και η δηµιουργία εταιρικών σχέσεων. Το PRV στοχεύει κυρίως στην ενίσχυση των γειτονιών που αντιµετωπίζουν προβλήµατα. Από τα εργαλεία τα οποία προτείνονται στο PRV, έχει συζητηθεί πολύ η εισαγωγή ελεύθερων επιχειρηµατικών ζωνών, µε φορολογική απαλλαγή των επιχειρήσεων (Znes Franches Urbaines ή ZFU), που θυµίζουν τις επιχειρηµατικές ζώνες (enterprise znes) της Μεγάλης Βρετανίας. Είναι φανερό ότι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις έχουµε πολιτικές αστικής ανάπτυξης, που ξεφεύγουν από την έννοια του συµβατικού πολεοδοµικού σχεδιασµού. Μεγάλα προγράµµατα αστικής ανάπλασης και αναγέννησης πραγµατοποιήθηκαν και στην Ολλανδία, τα οποία παρουσιάζονται από τον Schuiling (1996). Οι Ολλανδοί, έχοντας µελετήσει κυρίως τις εµπειρίες των ΗΠΑ (σε πόλεις όπως η Βαλτιµόρη και η Βοστώνη) και της Μεγάλης Βρετανίας (ιδίως των Dcklands του Λονδίνου) στηρίχθηκαν όχι τόσο σε φορείς του τύπου των αγγλικών Urban Develpment Crpratins, αλλά στους δήµους και σε ε- ταιρικά σχήµατα δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα. Αξιοσηµείωτο είναι ότι, σε αντίθεση µε την Γαλλία και την Μεγάλη Βρετανία, η ανάλογη πολιτική αντιµετώπισης των προβληµάτων των πόλεων της Ολλανδίας (η λεγόµενη Big Cities Plicy), δεν βασίσθηκε σε κριτήρια ανταγωνισµού κατά την επιλογή των πόλεων που θα έπαιρναν ενίσχυση. Βασίσθηκε µάλλον σε κοινωνικά κριτήρια, όπως η ανεργία, η ύπαρξη µειονοτήτων και ο αριθµός των οικογενειών που λαµβάνουν κοινωνικές ενισχύσεις (Van Kempen 2000: 199). 54 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

51 4. Ευρωπαϊκές πολιτικές 4.1. Αειφόρες πόλεις της Ευρώπης 21 Η έκθεση ζητήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία και συνέστησε την οµάδα εµπειρογνωµόνων. Επιλογές από Κεφάλαιο 7 ο «Βιώσιµος χωρικός Σχεδιασµός» Θέµατα-κλειδιά για βιωσιµότητα 1. Απειλές για την αστική Βιωσιµότητα Οικιστική εξάπλωση προς τον εξω-αστικό χώρο. Κατανάλωση γης (πεπερασµένος πόρος). Αποκέντρωση περιοχών κατοικίας και εργασίας οδηγεί στην εξάπλωση της αστικής περιφέρειας. Ο έλεγχος στην περιφερειακή πράσινη ζώνη στην Μ. Βρετανία, ώθησε την ανάπτυξη σε µικρές και µεσαίες πόλεις απ έξω. Απώλεια δηµοσίου και ιδιωτικού πρασίνου εντός των πόλεων. 2. Επιπτώσεις της εξω-αστικής ανάπτυξης Την δεκαετία του 1980 έγιναν πολλές µεγάλες επενδύσεις σε νέες µορφές επιχειρηµατικών πάρκων και εµπορικών κέντρων σε σηµεία υψηλής προσπελασιµότητας στην περιφέρεια των πόλεων που δηµιούργησαν το δικό τους περιβάλλον (Γαλλία, Ισπανία, Βρετανία). Οι αναπτύξεις αυτές απειλούν την βιωσιµότητα και την ζωντάνια των παραδοσιακών κέντρων πόλεων. Ορισµένα κράτη παίρνουν µέτρα για τον περιορισµό τους (Ολλανδία, Γερµανία). 3. Επιπτώσεις του διαχωρισµού των λειτουργιών Η δηµιουργία ενός υπερβολικού διαχωρισµού χρήσεων γης (κατοικία εργασία - εµπόριο) έδωσε ώθηση στην αύξηση της κυκλοφορίας ιδιωτικών αυτοκινήτων (κατανάλωση ενέργειας και εκποµπών αερίων). Το αυστηρό σύστηµα Zning στις νέες αναπτύξεις, τις έκανε µονοχρηστικές και χάνεται η παλαιότερη αξία για την ποικιλότητα που ήταν απόρροια της ιστορίας και γεωγραφίας 4. Θετικές και αρνητικές επιπτώσεις της ανάπτυξης Κάθε ανάπτυξη έχει περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Ο χωρικός Σχεδιασµός ενσωµατώνει µέτρα για να περιορίσει τις αρνητικές επιπτώσεις (π.χ. µε χρήση, φιλικής προς το περιβάλλον, τεχνολογίας). 21. Έκθεση Οµάδας Εµπειρογνωµόνων για το Αστικό Περιβάλλον: «Αειφόρες πόλεις της Ευρώπης», Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Γ..ΧΙ, Περιβάλλον, Βρυξέλλες, Μάρτιος Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Γ..ΧΙ, Περιβάλλον, πυρηνική ασφάλεια και προστασία πολιτών. Συνολικό κείµενο «Εurpean sustainable cities» και γενική περίληψη, Βρυξέλλες, Μάρτιος Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 55

52 5. Περιβαλλοντικές επιπτώσεις ευρύτερες που σχετίζονται µε τη ροή των νερών, κυκλοφορία, µόλυνση ατµόσφαιρας. Ο χωρικός σχεδιασµός και ανάπτυξη θα πρέπει να θεωρείται στο ευρύτερο περιφερειακό πλαίσιο των οδικών υποδοµών και οικολογίας. 6. Ορισµένες αρχές της βιώσιµης ανάπτυξης που ενσωµατώνονται στο Σχεδιασµό µία ευρεία κλίµακα επιπέδων σχεδιασµού από το τοπικό στο όλον σε σχέση µε το επίπεδο που τα προβλήµατα δηµιουργούνται εµπλοκή νέων κοινοτήτων, ανοικτές διαδικασίες και δηµοκρατική διαχείριση λαµβάνονται υπόψη οι µελλοντικές επιπτώσεις σε διαφορετικές πληθυσµιακές οµάδες δίνουν την δυνατότητα να συνδυαστούν και να ληφθούν υπόψη οικονοµικοί, κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί στόχοι. 7. Βιωσιµότητα και εκπαίδευση των πολεοδόµων-χωροτακτών 8. Η φέρουσα ικανότητα του περιβάλλοντος συναρτάται µε τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις στο τοπικό, περιφερειακό και παγκόσµιο επίπεδο Σχεδιάζοντας σε σχέση µε την περιβαλλοντική ικανότητα προϋποθέτει τον προσδιορισµό του µέγιστου επιπέδου ανάπτυξης που ένα τοπικό περιβάλλον (πόλη, περιφέρεια) µπορεί να «φέρει» συνεχώς ενώ συγχρόνως διατηρεί το κρίσιµο και σταθερό φυσικό και ανθρωπογενές «κεφάλαιο» µέσα στο περιβάλλον. 9. Η Βιωσιµότητα απαιτεί οι χωροτάκτες να εργάζονται µε νέους τρόπους Οι νέες ανάγκες και υποχρεώσεις του Σχεδιασµού απαιτούν οι χωροτάκτες-πολεοδόµοι να συνεργάζονται µε άλλες ειδικότητες και τις τοπικές κοινωνίες. Οι επιλογές σε σχέση µε τις αξίες και τις προτεραιότητες είναι τελικά περισσότερο πολιτικές παρά τεχνικές. 10. Υπάρχει µια γενική συµφωνία ότι να ενστερνίζεται κανείς την βιώσιµη ανάπτυξη σηµαίνει να αυξάνεται η προτεραιότητα που δίδεται στους περιβαλλοντικούς σκοπούς στην κατάρτιση των σχεδίων και πολιτικών και στην λήψη των αποφάσεων. Επιπλέον απαιτείται οι πολεοδόµοι-χωροτάκτες να θεωρούν την οικονοµική και κοινωνική διάσταση και να υιοθετούν µακρύτερους χρονικούς ορίζοντες στο σχεδιασµό απ ό,τι µέχρι σήµερα Επιλογές πολιτικών για την βιωσιµότητα 1. Ολοκληρωµένη συνθετική αντιµετώπιση περιβαλλοντικού και χωροταξικού Σχεδιασµού 2. Ολοκληρωµένη συνθετική αντιµετώπιση χρήσεων γης και σχεδιασµού µεταφορών 3. Πρόβλεψη ανοικτών ελεύθερων χώρων στα σχέδια χρήσεων γης 4. Στα σχέδια χρήσεων γης θα πρέπει να προάγονται οι µικτές χρήσεις αντί του αυστηρού διαχωρισµού σε ανελαστικές ζώνες 5. Οικολογικές αρχές στα προγράµµατα αστικής ανάπλασης 56 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

53 6. Βελτίωση προσιτότητας - αειφόροι δυνατότητες πρόσβασης 7. Ευελιξία του αστικού σχεδιασµού 8. Ευελιξία πολιτικών 9. Συνέργια-συνεργασία και εµπλοκή του κοινού 10. Αισθητική-οπτική αναβάθµιση 11. Απορρύπανση µολυσµένων εδαφών 4.2. ίκτυο «Eurpean Metrplitan Regins Prject» 22 Συµµετέχουν 17 Μητροπολιτικές Περιφέρειες από 14 Ευρωπαϊκές Χώρες. Το δίκτυο προωθήθηκε από το Οµοσπονδιακό Γερµανικό Υπουργείο Μεταφορών, κατασκευών και Κατοικίας σε συνεργασία µε υπουργεία Κρατιδίων, µετά την υιοθέτηση της Habitat II Agend στην Ινσταµπούλ το 1996 µε σκοπό να παρέξει αναλύσεις και συµπεράσµατα πάνω σε στρατηγικές βιώσιµης ανάπτυξης που εφαρµόζουν οι Μητροπόλεις και να τις παρουσιάσει στο Παγκόσµιο Συνέδριο για το µέλλον των πόλεων (Urban 21) του Ιουλίου 2000 στο Βερολίνο. Ένα προπαρασκευαστικό Ευρωπαϊκό Συνέδριο έγινε στο Essen τον Σεπτέµβριο 1999, όπου παρουσιάστηκε η «αξιολογική έκθεση» (evaluatin Reprt) µε θέµα «Strategies fr sustainable develpment f Eurpean Metrplitan Regins» που συντάχθηκε από τους : Niklai Lutzky, Dris Lrenz, Susan Mrrish, Armand Dütz. Στρατηγικές για βιώσιµη ανάπτυξη των ευρωπαϊκών µητροπολιτικών περιφερειών. Επιλογή από περιληπτικά συµπεράσµατα. 1. Η ποικιλία των Μητροπολιτικών Περιφερειών στην Ευρώπη 2. Τάσεις, Προκλήσεις και Στρατηγικές κατευθύνσεις για την βιώσιµη ανάπτυξη στις Μητροπολιτικές Περιφέρειες Οι στρατηγικές για βιώσιµη ανάπτυξη συνοψίζονται στα επόµενα:! Οι περιβαλλοντικοί στόχοι έχουν προτεραιότητα σε περιφέρειες που έχουν έ- ντονες πιέσεις χρήσεων γης από την οικονοµική ανάπτυξη και υψηλά πρότυπα διαβίωσης.! Η οικονοµική ανάπτυξη και η δηµιουργία σταθερών ευκαιριών απασχόλησης µαζί µε περιβαλλοντικούς στόχους προέχουν σε περιφέρειες που βρίσκονται υπό αναδόµηση (cnversin) και σ αυτές της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης.! Όλες οι Μητροπολιτικές Περιφέρειες έχουν να αντιµετωπίσουν κοινωνικές ανισορροπίες που προέρχονται από παράγοντες όπως υψηλή ανεργία ή κοινωνικός 22. Strategies fr sustainable develpment f Eurpean Metrplitan Regins, Evaluatin reprt, Essen Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 57

54 διαχωρισµός, άδικη κατανοµή εισοδήµατος και άνισες ευκαιρίες στην εκπαίδευση. Οι οργανισµοί σχεδιασµού και η διοίκηση πρέπει να κινητοποιήσουν και να προωθήσουν στόχους περιβαλλοντικούς, οικονοµικούς και κοινωνικούς για την βιωσιµότητα. Η µελλοντική διερεύνηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ο ισχυρότερος εξωτερικός παράγοντας αλλαγής των Μητροπολιτικών Περιφερειών στην Ευρώπη, (µέρος της παγκοσµιοποίησης των οικονοµικών δραστηριοτήτων). Όλες σχεδόν οι Μητροπολιτικές Περιφέρειες διεκδικούν ρόλο σαν κοµβικά σηµεία µέσα στα εξελισσόµενα ευρωπαϊκά δίκτυα υποδοµής. Η δυναµική πολλών περιφερειών πρωτευουσών στηρίζεται σε ένα δυναµικό ιδιωτικό τοµέα που συµβάλλει στην χρηµατοδότηση της διαδικασίας προσαρµογής τους. Αυτό τείνει να ενισχύσει τα παραδοσιακά σχήµατα κυριαρχίας από τα οικονοµικά κέντρα της Ευρώπης (Λονδίνο, Παρίσι, Βερολίνο, η Βαλωνική περιφέρεια, η Λοµβαρδία). Μακροχρόνια, περιφέρειες όπως της Βουδαπέστης, Πράγας, Βιέννης, Βαρσοβίας είναι πιθανόν να αυξήσουν τις διεθνείς λειτουργίες τους και να έχουν α- νάγκη για γη, ανθρώπινες ειδικεύσεις και υποδοµές. 3. Σχήµατα Συστηµάτων Περιφερειακού Σχεδιασµού (Σ.Σ.Π.Σ.) ιαπιστώνεται η ανάγκη ενός ισχυρότερου Περιφερειακού επιπέδου Σ.Σ.Π.Σ. στις Μητροπολιτικές Περιφέρειες. Τρεις τύποι δράσεων µοιάζουν καταλληλότεροι να ισχυροποιήσουν το ρόλο των Περιφερειακών Οργανώσεων.! ηµόσια επαγρύπνηση για περιφερειακά θέµατα και περιφερειακή ταυτότητα! Πρωτοβουλία και αποτελεσµατικότητα στον περιφερειακό Σχεδιασµό και προγράµµατα! Ασφάλεια στις χρηµατοδοτικές πηγές και περιφερειακά προγράµµατα Η αρχή της Επικουρικότητας είναι ένα αποτελεσµατικό εργαλείο για την υποστήριξη των αποκεντρωτικών πολιτικών στις Μητροπολιτικές περιφέρειες. 4. Οι Βασικοί Στόχοι της Περιφερειακής Ανάπτυξης Εξισορρόπηση της Μητροπολιτικής χωρικής δοµής.! Οι δυνάµεις της αγοράς µόνες τους τείνουν προς µια εντατική χρήση της γης εις βάρος των ανοικτών και πράσινων χώρων και των οικοσυστηµάτων.! Έµφαση σε µια αποτελεσµατική, χωρικά συγκεντρωµένη, χρήση της γης για κατοικία, οικονοµική ανάπτυξη και ανάγκες κοινωνικές. 58 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

55 ! Το αίτηµα για ανάπτυξη σε νέους χώρους δεν µπορεί να απορριφθεί εξ αρχής, όταν οι νέες αναπτύξεις συντείνουν να καταπολεµήσουν την ανεργία, την χαµηλή προσφορά υποδοµών ή την έλλειψη κατοικιών.! ηµιουργία αλληλοσυνδεδεµένων ζωνών πρασίνου γύρω από Μητροπολιτικά οικιστικά Κέντρα και δικτύων πρασίνου που διασχίζουν τις πολυκεντρικές Μητροπολιτικές περιφέρειες, σαν µια οικονοµικά, κοινωνικά στηριζόµενη και οικολογικά αποδεκτή στρατηγική για να στηρίξει µια εξισορροπηµένη χωρική δο- µή. Αναβάθµιση της ποιότητας ζωής στο αστικό επίπεδο! Για την βελτίωση της ποιότητας ζωής στον αστικό χώρο, δίδεται προτεραιότητα στην ανα-ανάπτυξη των αστικών παλαιών Βιοµηχανικών χώρων και των υποβαθµισµένων κεντρικών περιοχών και την µείωση των προαστειακών και έξωαστικών αναπτύξεων.! Ανάπλαση υποβαθµισµένων κεντρικών περιοχών, κυρίως σε περιοχές υπό αναδόµηση για βελτίωση συνθηκών κατοικίας, κοινωνική συνοχή και οικονοµική αναδόµηση.! Σαν γενικός κανόνας ένα ανώτερο επίπεδο ποιότητας ζωής επιτυγχάνεται καλύτερα µε ανανέωση και αποκατάσταση των υπαρχόντων κτιρίων και των αστικών γειτονιών, παρά µε νέες αναπτύξεις που βασίζονται στην κατεδάφιση των παλαιών κατασκευών.! Ιδιωτικές επιχειρήσεις και ατοµικές πρωτοβουλίες µπορούν να παίξουν σηµαντικό ρόλο σε ολοκληρωµένες συνθετικές στρατηγικές για την βελτίωση της ποιότητας ζωής. Οι δηµόσιες αρχές θα πρέπει να έχουν κυρίαρχο ρόλο σε προγράµµατα αστικής ανάπλασης µε επενδύσεις σε µεγάλης κλίµακας βασικές υποδοµές. Η ιδιωτική χρηµατοδότηση υποδοµών µπορεί να βοηθήσει και θα πρέπει να κινητοποιηθεί προσεκτικά από τους δηµόσιους φορείς κυρίως στους τοµείς µεταφορών, ενέργειας, διαχείρισης απορριµµάτων, παροχής ύδρευσης και αποχέτευσης.! Ανάµικτες χρήσεις και πυκνότητες χρήσεων (usage densities) σε συνδυασµό µε ελκυστικό σχεδιασµό των δηµοσίων χώρων µπορούν να παράσχουν το βιώσιµο αστικό περιβάλλον που θα αποθαρρύνει την προαστειοποίηση των νεωτεριστικών επιχειρήσεων και των ιδιωτικών κατοικιών.! Ισχυρές διοικητικές αποφάσεις για την εξασφάλιση των περιοχών που θα χρησι- µοποιηθούν σαν αρχικά σηµεία στην διαδικασία αναβάθµισης.! Η αστική ανάπλαση αναδηµιουργία (urban Regeneratin) και η ποιοτική α- ναβάθµιση θα πρέπει να υποστηριχθούν από αστικούς φορείς (agencies) που Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 59

56 δηµιουργούν συµµαχίες (partnerships) µε τοπικές επιχειρήσεις, NGO και ο- µάδα κατοίκων.! Ανάπτυξη νεωτεριστικών κέντρων αναψυχής, εκπαιδευτικών, επιστηµονικών, ε- πιχειρησιακών, ώστε να δηµιουργηθεί µια αρχική αυτοχρηµατοδοτούµενη βάση στην διαδικασία της αστικής ποιοτικής αναβάθµισης. Οι περιφερειακοί και τοπικοί φορείς σχεδιασµού θα πρέπει να διασφαλίσουν µια ισορροπία µεταξύ των ιδιωτικών κριτηρίων για επενδύσεις και των ποιοτικών ενδιαφερόντων της κοινότητας. ιατήρηση της Περιφερειακής ταυτότητας: Αναβίωση της πολιτιστικής κληρονο- µιάς.! ηµιουργία ενός µοναδικού προφίλ µέσω της πολιτιστικής κληρονοµιάς µε σκοπό την τουριστική έλξη της περιφέρειας.! Ο ρόλος του διεθνούς τουριστικού κέντρου σε πρωτεύουσες δηµιουργεί σηµαντικές πιέσεις στους πυρήνες των κέντρων των πόλεων.! Η διαχείριση της κυκλοφορίας και η παροχή προσιτότητας σε σηµεία ενδιαφέροντος κλειδιά είναι θέµατα προτεραιότητας. Όπου ο τουρισµός είναι σηµαντικός τοµέας της µητροπολιτικής οικονοµίας οι κυκλοφοριακές ροές πρέπει να είναι περιορισµένες στους πυρήνες των κέντρων και να παρεκτρέπονται προς περιφερειακές κατευθύνσεις.! Για τις Μητροπολιτικές περιοχές της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης η αναβίωση της πολιτιστικής κληρονοµιάς είναι µια σηµαντική επενδυτική πρόκληση. Η αναστήλωση µνηµείων και η αποτελεσµατική τουριστική υποδοµή απαιτούν σηµαντικές πηγές χρηµατοδότησης.! ιατήρηση του πολυλειτουργικού χαρακτήρα σε περιοχές κεντρικές τουριστικά αναπτυγµένες, ώστε να αναπτύσσονται µαζί µε τον τουρισµό η κατοικία και οι επιχειρήσεις.! Η ανάπτυξη τουριστικών υποδοµών γύρω από τις περιοχές της πολιτιστικής κληρονοµιάς µπορεί να διευρύνει τις ευκαιρίες πολιτιστικής ανάπτυξης και αναψυχής του περιφερειακού τοπικού πληθυσµού και να ενισχύσει την περιφερειακή ταυτότητα. Να µην αποκλείεται ο τοπικός πληθυσµός από τα κέντρα µε τουριστική έλξη.! Ανάδειξη του φυσικού τοπίου της Περιφέρειας και της ιστορικής του αξίας (πάρκα, τοπία, παλαιά βιοµηχανικά σύµβολα χώρου (landmarks) ιστορικά µεταφορικά µέσα).! Περιβαλλοντική αναβάθµιση µε την αναµόρφωση ή διατήρηση της παραδοσιακής οικολογικής, οικονοµικής λειτουργίας και λειτουργίας αναψυχής των ποτα- µών, χειµάρρων, πάρκων, δασών και άλλων φυσικών πόρων. 60 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

57 ! Η προσπάθεια αναβίωση της πολιτιστικής κληρονοµιάς ενισχύει την αυτογνωσία και την περιφερειακή ταυτότητα. ιαχείριση ολοκλήρωσης: Συνεργασία µέσα στα Περιφερειακά ίκτυα υποδοµής.! Τα διάφορα στάδια της περιφερειακής ανάπτυξης αντικατοπτρίζονται στις πρωτοβουλίες που οι περιφέρειες δίνουν στην ανάπτυξη των υποδοµών τους. Σ όλες τις περιφέρειες η προσαρµογή του περιφερειακού συστήµατος µεταφορών στα µεταβαλλόµενα χωρικά σχήµατα και στις συµπεριφορές µετακίνησης θα παρα- µένει ένα αµφιλεγόµενο θέµα για αρκετά χρόνια.! Η ανάπτυξη δικτύων αποχέτευσης µπορεί να οδηγήσει σε σηµαντική βελτίωση του περιβάλλοντος και της ποιότητας της αναψυχής µε την απελευθέρωση ποταµών, ρεµάτων από απόβλητα και τον επανασχεδιασµό των ακτών τους για α- ναψυχή.! Στις µεταφορές σε πολλές περιφέρειες η έµφαση έχει µετατοπιστεί από την α- ποφυγή της κυκλοφορίας στην διαχείριση της κυκλοφορίας. Η προσφορά υπηρεσιών µεταφορών απαιτεί την ολοκληρωµένη συνεργασία ό- λων των µέσων µεταφοράς και ένα ευρύ φάσµα προµηθευτών στις περιφερειακές υπηρεσίες µεταφορών. Η ανάπτυξη περιφερειακών δικτύων αντιµετωπίζεται σαν το πιο ισχυρό εργαλείο για την ενίσχυση της πολυκεντρικής χωρικής δοµής των οικισµών. Οι µεταφορές χρειάζονται µέτρα αποθάρρυνσης και κινήτρων µεταξύ των οποίων συστή- µατα πληρωµών, διαχείριση των χώρων στάθµευσης, πληροφόρηση.! Στις µεταφορές και στις τηλεπικοινωνίες τα αντίστοιχα δίκτυα ξεπερνούν τα ό- ρια των περιφερειών. Αυτό γίνεται πολύ εµφανέστερο στα αεροδρόµια που είναι στοιχεία ενός συνολικότερου διεθνούς συστήµατος παροχής υπηρεσιών αεροπορικών µεταφορών. Πολλές µητροπολιτικές περιοχές αναπτύσσουν µεγάλης κλίµακας αεροδρόµια.! Σαν γενικός κανόνας η συνεργασία µέσα στα δίκτυα Περιφερειακών υποδοµών βασίζεται σε συµφωνίες µάλλον παρά σε κρατικούς νόµους, π.χ. συµφωνίες µεταξύ ΟΤΑ και ιδιωτικών ή ηµι-δηµόσιων φορέων που παρέχουν τις υπηρεσίες τους βάσει ειδικών συµφωνιών. Στις τηλεπικοινωνίες, η κατασκευή αποτελεσµατικών δικτύων µπορεί να αφεθεί στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Νέες συµµαχίες στο Σχεδιασµό και στην εφαρµογή (New partnerships in Planning and Implementatin).! Ρόλος του πολεοδόµου-χωροτάκτη (planner) σαν διαπραγµατευτής για τη δη- µιουργία συνεργασιών (partnerships) και σαν µεσολαβητή στην λήψη αποφάσεων και στην εξοµάλυνση συγκρούσεων. Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 61

58 ! Η συµβολή µη-διοικητικών συνεταίρων και ειδικών στο σχεδιασµό και η εφαρ- µογή µεθόδων διοίκησης του ιδιωτικού τοµέα κάνουν το σχεδιασµό πιο πολύπλοκο και πιο αποτελεσµατικό.! Οι συνεργασίες δηµιουργούνται µε ευρύ φάσµα οργανωτικών επιλογών, π.χ. ά- τυπο, εθελοντικό σχήµα, συµβουλευτικό από NGO S.! Η συµµετοχή των πολιτών έχει αποδειχθεί χρήσιµη.! Μητροπολιτικοί φορείς έχουν µε επιτυχία προωθήσει σύνθετα προγράµµατα και οργανισµοί που αρχικά εξαρτώντο από τους µητροπολιτικούς φορείς, αργότερα αυτοδιοικούνται.! Όταν οι συνεργασίες σχηµατίζονται µεταξύ δηµοσίων αρχών και µηδιοικητικών οργανισµών ή ιδιωτών κατάλληλα πλαίσια συµβολαίων θα έπρεπε να προσδιορίζουν στόχους, κανόνες, µεθόδους και προµήθεια χρηµατοδοτικών πόρων.! ια-περιφερειακή συνεργασία και διεθνής συνεργασία πραγµατοποιείται κυρίως µεταξύ διαφόρων περιφερειακών αρχών που περιλαµβάνουν επιµελητήρια ε- µπορικά η βιοµηχανικά εργατικά σωµατεία, πολιτιστικούς οργανισµούς, κολέγια και πανεπιστήµια ίκτυο Μητροπολιτικών Περιοχών «Metrex» 23 Το δίκτυο «METREX» ιδρύθηκε από 15 Μητροπολιτικές περιφέρειες και περιοχές στο Συνέδριο για τις Μητροπολιτικές περιοχές στην Γλασκώβη, το 1996 µε την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και των αρχών της υτικής Σκωτίας και έχει σκοπό την διερεύνηση των προβληµάτων, την ανταλλαγή απόψεων και εµπειριών, την διατύπωση µεθόδων αντιµετώπισης των προβληµάτων και τη συµµετοχή των µελών σε κοινά προγράµµατα της Ε.Ε. Το 2000 είχε 26 µέλη-μητροπολιτικές περιοχές µεταξύ των οποίων την Αθήνα και την Θεσσαλονίκη. Το 1999 στην τακτική εξαµηνιαία συνάντηση των µελών του στο Prt της Πορτογαλίας διατύπωσε µια διακήρυξη την «Μητροπολιτική Magna Carta». Επίσης διατύπωσε ένα κείµενο στόχων-δράσεων για τις Μητροπολιτικές περιοχές το «Practice Benchmark». Η Μητροπολιτική Magna Carta. Η διακήρυξη του Prt για τον χωρικό Σχεδιασµό και την πρόθεση Ανάπτυξης. Σκοπός της διακήρυξης είναι να αναγνωρίσει και να προσδιορίσει το ρόλο που οι Μητροπολιτικές Περιφέρειες και περιοχές της Ευρώπης έχουν να διαδραµατίσουν εφαρµόζοντας τους ευρύτερους σκοπούς και στόχους του χωρικού σχεδιασµού και του αναπτυξιακού πλαισίου που τώρα αναδύεται στο Ευρωπαϊκό επίπεδο. 23. «Μητροπολιτική Magna Carta», ιακήρυξη του Prt, «Practice Benchmark». 62 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

59 Περιληπτικές επιλογές από το κείµενο: Από τα σηµαντικότερα ευρωπαϊκά κείµενα τα σχετικά µε τον χωρικό σχεδιασµό και ανάπτυξη, προκύπτουν κοινές τάσεις που περιλαµβάνουν τους γενικούς σκοπούς:! βιώσιµη ανάπτυξη! ισόρροπη ανταγωνιστικότητα! κοινωνική συνοχή! αστική αναδηµιουργία-ανάπλαση! καλή διακυβέρνηση Στρατηγικά θέµατα στις Μητροπολιτικές Περιφέρειες και περιοχές της Ευρώπης.! Οι Μητροπολιτικές περιφέρειες και περιοχές παρουσιάζουν κοινά προβλήµατα: οικονοµικής αλλαγής, κοινωνικής συνοχής, αστικής εξάπλωσης, κυκλοφοριακής συµφόρησης, ζωτικότητας και βιωσιµότητας του κέντρου της πόλης, περιβαλλοντικής καταστροφής και ρύπανσης.! Προσφέρουν ταυτόχρονα ευκαιρίες εξυγίανσης και ανάπλασης, υψηλή ποιότητα αστικής ζωής και οικονοµική ανταγωνιστικότητα. Επειδή αυτά τα θέµατα είναι αλληλοσυνδεόµενα και οι ισορροπίες πρέπει να βρεθούν µεταξύ τους, απαιτείται ολοκληρωµένος-ενοποιηµένος χωροταξικός Σχεδιασµός και ανάπτυξη στο Μητροπολιτικό επίπεδο. Επικουρικότητα και Μητροπολιτικές Περιφέρειες! Η δηµοκρατία και η έννοια της δεν εξυπηρετούνται αν ένα απαραίτητο επίπεδο αποφάσεων λείπει. Χωρίς αποτελεσµατική Μητροπολιτική διακυβέρνηση ο πληθυσµός των µητροπολιτικών περιφερειών αδυνατεί να επηρεάσει αποφάσειςκλειδιά. Η συµµετοχή του κοινού µπορεί να διεξαχθεί περιεκτικά στο Μητροπολιτικό επίπεδο. Μητροπολιτική διακυβέρνηση! Μητροπολιτική διακυβέρνηση σηµαίνει να εξασφαλίζεται η απαιτούµενη αρµοδιότητα, ικανότητα και διαδικασίες στην αντιµετώπιση των χωροταξικώνπολεοδοµικών και αναπτυξιακών θεµάτων που εµφανίζονται στο επίπεδο αυτό.! Αρµοδιότητα σηµαίνει να υπάρχει η εξουσία για να υιοθετείται εφαρµόζεται και εξασφαλίζεται µια στρατηγική χωρικού σχεδιασµού και ανάπτυξης µαζί µε τις υποστηρικτικές της τοµεακές και χωρικές πολιτικές.! Ικανότητα σηµαίνει να υπάρχει η γνώση και η κατανόηση ώστε να παίρνει κανείς αποφάσεις χωρικού σχεδιασµού µε σωστή πληροφόρηση στο επίπεδο αυτό. Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 63

60 ! ιαδικασία σηµαίνει να υπάρχουν επί τόπου τα µέσα ώστε τακτικά να κινητοποιείται, αναθεωρείται, συµβουλεύεται και προωθείται µια µητροπολιτική στρατηγική. Βιωσιµότητα! Η παγκόσµια έννοια της «Βιωσιµότητας» απαιτεί µια ολοκληρωµένη (intergrated) και ολιστική προσέγγιση στο χωρικό σχεδιασµό και ανάπτυξη στο µητροπολιτικό επίπεδο. Ο ρόλος του Μητροπολιτικού Σχεδιασµού του Χώρου και της Ανάπτυξης. 10 σηµεία για δράσεις. Αναγνωρίζεται η ανάγκη για ένα Σχεδιασµό του Χώρου και της ανάπτυξης στο Μητροπολιτικό επίπεδο, ώστε να : Περιεχόµενο 1. Προµηθεύσει ένα κοινωνικό και οικονοµικό περιεχόµενο-περίγραµµα για τον στρατηγικό και τοπικό σχεδιασµό Καλή διακυβέρνηση 2. ιατηρήσει ένα επίκαιρο και ορθολογικό πλαίσιο για τις στρατηγικές του χωρικού σχεδιασµού και ανάπτυξης 3. ιατηρήσει µια ολοκληρωµένη θεώρηση των χρήσεων γης και των µεταφορών, που να παρέχει το στρατηγικό πλαίσιο για ολοκληρωµένη παροχή µεταφορών Βιωσιµότητα του περιβάλλοντος και ανάπλαση 4. ιατήρηση µιας συνολικής θεώρησης του περιβάλλοντος 5. Εξασφάλιση της δυναµικής για ολοκληρωµένη ανάκτηση του περιβάλλοντος και βελτιωτικές δράσεις στο µητροπολιτικό επίπεδο 6. Εξασφάλιση της δυναµικής για αστική εξυγίανση και ανάπλαση στην Μητροπολιτική περιοχή Ανάπτυξη για ισορροπηµένη ανταγωνιστικότητα και κοινωνικό αποκλεισµό 7. Να παρέχεται το στρατηγικό πλαίσιο για ανάπτυξη της βιοµηχανίας, των επιχειρήσεων και του τουρισµού. 8. Να παρέχεται το στρατηγικό πλαίσιο για δηµιουργία κατοικίας στην Μητροπολιτική περιοχή και ταυτόχρονα για: 9. Παροχή λιανικών εµπορικών εξυπηρετήσεων 10. Να διατηρείται µια συνολική θεώρηση της αγροτικής ανάπτυξης, των αναγκών της και των ευκαιριών της. 64 Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»

61 4.4. Σχέδιο Ανάπτυξης Κοινοτικού Χώρου Το Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου (Σ.Α.Κ.Χ.) που εγκρίθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει σκοπό να συµβάλει γενικότερα στην ισόρροπη ανάπτυξη του Κοινοτικού Χώρου. Το ΣΑΚΧ αποδίδει µεγάλη σηµασία στην ανάπτυξη των πόλεων και αναφέρεται εκτεταµένα στο ευρωπαϊκό αστικό σύστηµα, όπως και στο νέο ρόλο της σχέσης πόληςυπαίθρου, επιδιώκοντας τρεις βασικές αρχές: Οικονοµική και Κοινωνική Συνοχή Ισόρροπη ανταγωνιστικότητα Βιώσιµη Ανάπτυξη Η εξέταση των πλεονεκτηµάτων και ευκαιριών, καθώς και των αδυναµιών / απειλών οδηγεί το ΣΑΚΧ σε ορισµένες ενδεικτικές επιλογές πολιτικής που συνοψίζονται: α) Συµπληρωµατικότητα και Συνεργασία πόλεων, β) Πόλεις δυναµικές, ελκυστικές και ανταγωνιστικές, γ) Αειφόρος ανάπτυξη πόλεων, δ) Εταιρική σχέση πόλεων-υπαίθρου και διαφοροποίηση των αγροτικών περιοχών. Ορισµένα βασικά κριτήρια νέων στρατηγικών προτύπων για τις πόλεις είναι: Ικανότητα προσαρµογής της οικονοµικής βάσης και η εκµετάλλευση επικερδών ευκαιριών για τεχνολογική καινοτοµία και ευέλικτη χωρική εξειδίκευση, χωρίς να σχηµατίζονται µονοδιαρθρώσεις. Οργάνωση αποτελεσµατικών ενδοαστικών µεταφορών και η ανάπτυξη τηλεπικοινωνιακών συνδέσεων µε άλλες αστικές περιοχές. Προσέλκυση νέων τεχνολογιών υψηλής απόδοσης και κατάρτιση απόλυτα εξειδικευµένου δυναµικού. Ποιότητα ζωής µε τη µορφή πολιτιστικών ανέσεων και υγιεινού περιβάλλοντος, για την προσέλκυση και διατήρηση εξειδικευµένων επιστηµόνων. Τοπική θεσµική, οργανωτική και διοικητική ικανότητα προσδιορισµού κατάλληλης αναπτυξιακής στρατηγικής, αποσκοπώντας στην παραγωγή πολιτικών διαχείρισης του σχεδιασµού, στην εξεύρεση οικονοµικών πόρων και στη διαρκή κατάρτιση του ανθρώπινου δυναµικού, ως βασικές προϋποθέσεις υλοποίησης των µητροπολιτικών στρατηγικών σχεδίων. Εξωστρέφεια για τη συγκρότηση συνδέσεων, δικτυώσεων και συµπληρωµατικών δράσεων µε άλλα αστικά κέντρα στην περιφέρεια, στη χώρα και την υπόλοιπη Ευρώπη, µε τη µορφή στρατηγικής συµµαχιών µεταξύ πόλεων µε κοινά γεωγραφικά, οικονοµικά, κοινωνικά, ή περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά. Χρήση των µέσων της κοινωνίας των πληροφοριών µε σκοπό την ενίσχυση της εταιρικής σχέσης και των συνεργασιών µεταξύ πόλεων. Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη» 65

62 Σχ ιαφοροποίηση, συµπληρωµατικότητα και συνεργασία στον Ευρωπαϊκό χώρο. Πηγή: Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού χώρου (ΣΑΚΧ), Nrdwijk Βασενχόβεν, Γεράρδη, Σερράος Μητροπολιτικός Σχεδιασµός στην Ευρώπη»