ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΆΨΑΛΟΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΆΨΑΛΟΣ Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΤΟΜΗΣ ΙΓ ΚΑΙ Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΜΕ ΚΟΚΚΙΝΟ ΕΠΙΧΡΙΣΜΑ ΤΩΝ ΟΡΥΓΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΒΟΥΖΑΡΑ ΓΑΡΥΦΑΛΛΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 Επιβλέπων καθηγητής Κ. Κωτσάκης ΆΨΑΛΟΣ Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΤΟΜΗΣ ΙΓ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΜΕ ΚΟΚΚΙΝΟ ΕΠΙΧΡΙΣΜΑ ΤΩΝ ΟΡΥΓΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΒΟΥΖΑΡΑ ΓΑΡΥΦΑΛΛΙΑ Α.Π.Θ. ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ 2009

3 Η έγκριση της μεταπτυχιακής εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα.

4 Ευχαριστίες Η μελέτη της κεραμικής που παρουσιάζεται στην εργασία εντάσσεται στο πλαίσιο του προγράμματος της τελικής δημοσίευσης της ανασκαφής του οικισμού της Αψάλου, η οποία έχει διεξαχθεί υπό την διεύθυνση της αρχαιολόγου Α. Χρυσοστόμου. Η παρακάτω εργασία δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς την εμπιστοσύνη, βοήθεια και κυρίως συμπαράσταση προσώπων, τα οποία έπαιξαν καθοριστικό ρόλο, τόσο στην ολοκλήρωση της εργασίας όσο και στην συνολική εμπειρία του μεταπτυχιακού κύκλου σπουδών. Ένα ειλικρινές ευχαριστώ οφείλω στον επιβλέποντα καθηγητή μου Κ. Κωτσάκη, για πολλούς αυτονόητους λόγους. Για τις εποικοδομητικές συζητήσεις, την επίλυση αλλά και δημιουργία προβληματισμών με αφορμή το υλικό, -και όχι μόνο-, για την υπομονή του και την παραχώρηση ενός φιλόξενου χώρου για την μελέτη του υλικού. Τον ευχαριστώ για την βοήθειά του υλική και πνευματική, αλλά κυρίως για την μετάδοση του ενθουσιασμού του για την μελέτη της κεραμικής. Την λέκτορα προϊστορικής αρχαιολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Ντ. Ούρεμ-Κώτσου ευχαριστώ για την διάθεση του πολύτιμου χρόνου της και την υπομονή με την οποία μοιράστηκε μαζί μου τις γνώσεις της στην κεραμική. Δεν θα ξεχάσω την εμπιστοσύνη που μου έδειξε και την συμπαράστασή της κατά την διάρκεια αλλά και μετά την ολοκλήρωση της εργασίας. Επίσης, ευχαριστώ την Χ. Πολουκίδου για τις πληροφορίες που μου έδωσε σχετικά με την στρωματογραφία του οικισμού και την άμεση επικοινωνία. Τον διδάκτορα αρχαιολογίας Μ. Κατσιάνη και τον αρχαιολόγο Χ. Πιπέλια ευχαριστώ για την βοήθειά τους στον σχεδιασμό της βάσης δεδομένων γενικής καταγραφής. Τους συμφοιτητές μου, και ιδιαίτερα όσους εργαστήκαμε παράλληλα στην μελέτη της κεραμικής, τους ευχαριστώ για το φιλικό περιβάλλον, την αλληλεγγύη και συμπαράσταση. Τέλος ευχαριστώ τους γονείς μου για την οικονομική, και κυρίως, την ηθική τους συμπαράσταση. Ευχαριστώ για την υποστήριξή τους σε όλους μου τις επιλογές

5 Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή 5 2. Θεωρητικό πλαίσιο Η Τυπολογία και η ερμηνεία της Η ιστορία των ανασκαφών στη Μακεδονία Ο οικισμός της Αψάλου Η ανασκαφή Στρωματογραφία Η μελέτη του υλικού Η μέθοδος ταξινόμησης του υλικού Η φόρμα καταγραφής του υλικού Μορφολογική ανάλυση Σχήμα Χείλη Βάσεις Λαβές Μέγεθος Τεχνολογική ανάλυση Πρώτη ύλη Επεξεργασία της επιφάνειας Όπτηση Διακόσμηση Πλαστική και εμπίεστη Γραπτή Barbotin Πειραματικός έλεγχος Κεραμικές κατηγορίες

6 6. Μορφολογία, τεχνολογία και χρήση Τα σχήματα των αγγείων της Αψάλου Ανοικτά σχήματα Φιάλες Λεκάνες Κύπελλα Φιάλες με σιγμοειδή κατατομή Ανοικτά αγγεία με υπερυψωμένη βάση Βάσεις και λαβές Κλειστά σχήματα Φιάλες ημισφαιρικές Φιάλες με χωνοειδή λαιμό Φιάλες με κωνικό ή κυλινδρικό λαιμό Φιάλες με στενό λαιμό Βάσεις και λαβές Πιθοειδή αγγεία Τροπιδωτά αγγεία Η χρήση των αγγείων της Αψάλου Προσφορά και κατανάλωση Μεταφορά και αποθήκευση Αποθήκευση Μαγείρεμα Κεραμική με κόκκινο επίχρισμα Τεχνολογικά χαρακτηριστικά Γραπτή διακόσμηση Τεχνολογικά χαρακτηριστικά Μορφολογικά χαρακτηριστικά Διακοσμητικά θέματα Ο ρόλος της διακοσμημένης κεραμικής Ο ρόλος της γραπτής κεραμικής της Αψάλου Στρωματογραφία

7 8.1. Στρωματογραφία της τομής ΙΓ Η τομή ΙΓ Ο λάκκος Στρωματογραφία της κεραμικής με κόκκινο επίχρισμα Σύγκριση των στρωμάτων Σύγκριση των περιοχών Συμπεράσματα Η χρήση του χώρου Σύγκριση με θέσεις της ΜΝ Θέσεις της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας Θέσεις των Βαλκανίων Σύνοψη Χρονολόγηση Πολιτισμικές θέσεις Σύνοψη συμπερασμάτων Βιβλιογραφία. 83 Πίνακες

8 1. Εισαγωγή Η κεραμική αντιπροσωπεύει το πιο πολυπληθές σύνολο αρχαιολογικών ευρημάτων, και με δεδομένες τις πολλές χρήσεις της και των πολλών επιλογών που ενσωματώνονται στην παραγωγή της, αναδεικνύεται σε πολύτιμο εργαλείο για την επαφή των σύγχρονων μελετητών με τους ανθρώπους του παρελθόντος. Επομένως όχι μόνο μας δίνει πληροφορίες για τον τρόπο κατασκευής και χρήσης μιας όψης του υλικού πολιτισμού, αλλά μας επιτρέπει να κάνουμε ουσιαστικότερες υποθέσεις για τη συγκεκριμένη κοινωνία και ενδεχομένως να την συγκρίνουμε με άλλες κοινωνίες, σύγχρονές της, μεταγενέστερες ή και προγενέστερες. Σε αυτό το πλαίσιο μελετήθηκε ένα μέρος από την κεραμική του οικισμού της Αψάλου. Στα κεφάλαια που ακολουθούν, διατυπώνονται καταρχήν οι προβληματισμοί για την μεθοδολογία που ακολουθείται, την τυπολογική και τεχνολογική ανάλυση, όπως διαμορφώθηκαν μέσα στην ιστορία της αρχαιολογικής σκέψης. Κατόπιν, παρουσιάζονται ορισμένα στοιχεία για τον οικισμό. Ακολουθεί η περιγραφή του τρόπου μελέτης του υλικού σύμφωνα με μορφολογικά και τεχνολογικά στοιχεία και παρατίθενται οι κεραμικές κατηγορίες όπως προκύπτουν από τα παραπάνω, και η στατιστική τους μελέτη. Ύστερα γίνεται προσπάθεια ερμηνείας της χρήσης των αγγείων σύμφωνα με άλλες μελέτες, εθνογραφικά παράλληλά και τα στοιχεία του οικισμού. Στη συνέχεια το υλικό μελετάται στρωματογραφικά ώστε να καταλήξουμε στην σχετική χρονολόγηση και να εξακριβωθεί η διαδοχή των διαφόρων φάσεων. Με βάση τα όσα προκύπτουν από τα παραπάνω γίνεται σύγκριση με γειτονικούς και σύγχρονους οικισμούς, ώστε να ενταχθεί η Άψαλος, όσο είναι δυνατό, σε μια ευρύτερη πολιτισμική παράδοση. Τέλος, γίνεται σύνοψη των συμπερασμάτων όλων των παραπάνω στοιχείων

9 2. Θεωρητικό πλαίσιο 2.1 Η Τυπολογία και η ερμηνεία της Το μεθοδολογικό εργαλείο που χρησιμοποιείται για τη μελέτη της κεραμικής είναι η ταξινόμηση. Η συγκρότηση, δηλαδή, της τυπολογίας του συγκεκριμένου κεραμικού συνόλου, που επιτυγχάνεται με την διαμόρφωση συγκεκριμένων τύπων και την ένταξη των αντικειμένων του συνόλου σε κατηγορίες (Κωτσάκης 1983: 234 βλ. και σχόλιο 252, Chilton 1999: 44). Οι κατηγορίες ορίζονται σύμφωνα με τις ιδιότητες των αντικειμένων, τα μεταβλητά επιμέρους χαρακτηριστικά τους, τα οποία εμφανίζονται σε διάφορες παραλλαγές ποιοτικές ή ποσοτικές (Brown 1982: 178; Voorrips 1982: 99). Οι τιμές των μεταβλητών καθορίζουν των τύπο των αντικειμένων, και τα αντικείμενα εντάσσονται σε κατηγορίες ανάλογα με την ομοιότητά ή τη διαφορά τους με ένα συγκεκριμένο τύπο ή με τον συνδυασμό δύο ή περισσοτέρων τύπων. Στην πρώτη περίπτωση ο τύπος ταυτίζεται με την κατηγορία, ενώ στη δεύτερη, η κατηγορία είναι ευρύτερη του τύπου και εξαρτάται από τον μη-τυχαίο συσχετισμό δύο ή περισσοτέρων τύπων μεταξύ τους (Hill και Evans 1972: 233, Watson, Leblanc και Redman 1971: 127). Η σχέση των τιμών των ιδιοτήτων μπορεί να είναι διαζευκτική, οπότε η παρουσία ενός τύπου να αποκλείει κάποιον άλλο, ή συμπλεκτική, όπου, η τιμή μιας ιδιότητας συνεπάγεται την τιμή κάποιας άλλης ιδιότητας (Spaulding 1982: 2). Ποιοι τύποι καθορίζουν τις κατηγορίες εξαρτάται είτε από προκαθορισμένες επιλογές του μελετητή, ή από τον στατιστικά σημαντικό συνδυασμό των τιμών των ιδιοτήτων οι οποίες βρίσκονται σε αλληλεπίδραση (Sackett 1986: 365; Cowgill 1982: 36-37). Συνήθως ισχύουν και οι δύο τρόποι, αφού με τον έναν είναι δυνατή η καταγραφή όλων των τύπων (Hodson 1982), ακόμα και αυτών που δεν είναι στατιστικά εμφανείς, ενώ με τον άλλο επιτυγχάνεται η αντικειμενικότητα στον προσδιορισμό των κατηγοριών καθώς αυτές προκύπτουν με μαθηματικό τρόπο (Read 1982:65, Whallon 1972:14). Επομένως, πέρα από τον εντοπισμό των διαφόρων τύπων, σημασία έχει ο εντοπισμός των σχέσεων που ισχύουν μεταξύ τους (Cowgill 1982: 37, Spaulding 1982: 6, Voorrips 1982: , Κωτσάκης 1983: 252). Σε τελική ανάλυση, σκοπός της ταξινόμησης είναι η οργάνωση ενός συνόλου αντικειμένων σε νοητικές κατηγορίες οι οποίες να αντανακλούν την ποικιλομορφία του υλικού πολιτισμού (Ψαράκη 2004: 21)

10 Η ταξινόμηση είναι ένα χρήσιμο μεθοδολογικό εργαλείο, ο τρόπος όμως που χρησιμοποιείται εξαρτάται από το θεωρητικό υπόβαθρο στο οποίο αναπτύσσεται. Στην αρχή την αρχαιολογικής επιστήμης και όταν επικρατούσε η παραδοσιακή προσέγγιση, με κυρίαρχες αναζητήσεις τις απαρχές του πολιτισμού και την εξέλιξή του, σύμφωνα με τις θεωρίες του εξελικτισμού και ιδιαίτερα επηρεασμένη από τον δαρβινισμό, στόχος της ταξινόμησης ήταν η δημιουργία τυπολογικών αλυσίδων, όπου η μία θα προκύπτει εξελικτικά από την άλλη και οι τύποι θα συνδέονται μεταξύ τους με μία σχέση γενεαλογική. Αντίστοιχα, στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής ιστορικής αρχαιολογίας, όπου το ζητούμενο ήταν η παγίωση της ιστορικότητας των νέων εθνικών κρατών, η προσπάθεια των αρχαιολόγων ήταν επικεντρωμένη στην επέκταση της εθνικής ιστορίας στο παρελθόν, οπότε και η κατασκευή των τυπολογιών αποσκοπούσε στη σύνδεση των ιστορικών κοινωνιών με τις πολιτιστικές ομάδες του παρελθόντος (Κωτσάκης 1983: , Arnold 1985:1). Από την άλλη με την «Νέα αρχαιολογία», όπως εκφράστηκε από τους Αμερικανούς αρχαιολόγους, η ταξινόμηση των αρχαιολογικών δεδομένων αναδείχθηκε ως το απαραίτητο εργαλείο για την περιγραφή των ιδιαίτερων τύπων των αντικειμένων, το σύνολο των οποίων συνθέτει τον κάθε πολιτισμό, ενώ μεταβολές στα χαρακτηριστικά τους είναι πιθανό να μεταβάλουν τον πολιτισμό στο σύνολό του (Spaulding 1982: 2, 6, Vierra 1982: 163). Σκοπός της ταξινόμησης είναι να αναδείξει τον ρόλο των αντικείμενων στο σύστημα του πολιτισμού και έτσι δίνεται έμφαση στα τεχνολογικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την λειτουργία τους, και στα στιλιστικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την ιδεολογία και τον συμβολισμό (Binford 1965: , 1972: , Read 1989:62). Υπάρχει επομένως μετατόπιση του ενδιαφέροντος από την περιγραφή της μορφής στην περιγραφή της λειτουργίας των αντικειμένων. Επιπλέον, στο πλαίσιο της διαδικαστικής αρχαιολογίας, αναγνωρίζεται η δυνατότητα ύπαρξης διαφορετικών τυπολογιών για το ίδιο υλικό, καθώς τα τυπολογικά κριτήρια ένταξης εξαρτώνται από τα ερωτήματα που θέτει ο μελετητής (Voorrips 1982:98, Miller 1982: , Read 1989:159). Παράλληλα εντοπίζεται η διαφορετική αντίληψη των κατηγοριών των αντικειμένων από τους σύγχρονους μελετητές και τις κοινωνίες που τα χρησιμοποιούσαν (Hill and Evans 1972), θέτοντας το ζήτημα της φυσικότητας των τύπων. Με τη Νέα Αρχαιολογία έγινε προσπάθεια να αποκατασταθεί η πραγματικότητα μέσω της κατάρτισης τυπολογιών οι οποίες αντανακλούν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Ωστόσο, η προσπάθεια έμεινε στην περιγραφή του τρόπου που τα αντικείμενα - 7 -

11 λειτουργούν και δεν προχώρησε στην ερμηνεία της ποικιλομορφίας του υλικού πολιτισμού. Έμφαση στην ερμηνεία, έρχεται να δώσει η μετά-διαδικαστική αρχαιολογία. Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της, η ερμηνεία της ποικιλομορφίας του υλικού πολιτισμού είναι δυνατή μόνο με την ένταξη των αντικειμένων στο ιστορικό τους πλαίσιο και τη σύγκριση με όλες τις εκφάνσεις του πολιτισμού (Hodder, 1986: ). Στη μελέτη των αντικειμένων θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η συγκεκριμένη περιοχή και ο συγκεκριμένος χρόνο που χρησιμοποιούνται, για αυτό είναι σημαντική η όσο το δυνατόν πιο πλήρης γνώση των δεδομένων. 2.2 Η ιστορία των ανασκαφών στη Μακεδονία Η αρχαιολογική έρευνα στη Μακεδονία επηρεασμένη από τον κλασικισμό όποτε ασκούνταν από τους έλληνες ερευνητές, και σε ένα περιβάλλον έντονα εθνικιστικό εξαιτίας των γεωπολιτικών εντάσεων στην περιοχή, κατά την περίοδο των πρώτων αρχαιολογικών ερευνών στις αρχές του 20 ου αιώνα, οδήγησε σε μια στρατευμένη αρχαιολογία (Κωτσάκης 2006: 9) που στόχευε στη διαχείριση του παρελθόντος με σκοπό την διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας από τη μία και πολιτισμικών κανονικοτήτων από την άλλη. Οι πρώτες έρευνες στη Μακεδονία συμπίπτουν με το ενδιαφέρον των ξένων ερευνητών, που βρέθηκαν στο χώρο εξαιτίας του Ά Παγκοσμίου Πολέμου, για τον πολιτισμό της περιοχής. Υπό αυτές τις συνθήκες και με θεωρητικό υπόβαθρο την ιστορική-πολιτισμική εξήγηση στην αρχαιολογία, οι πρώτες έρευνες επιδιώκουν να τοποθετήσουν τη Μακεδονία σε ένα ευρύτερο πολιτισμικό ορίζοντα ανάλογα με τη διάθεση κάθε ερευνητή. Έτσι για τον Γάλλο Casson η Μακεδονία ανήκει στον βορρά, ενώ για τον άγγλο Heurtley (1939) στόχος είναι να αποδείξει ότι η Μακεδονία ανήκει στο νότο. Την ίδια περίοδο οι μεγάλες αρχαιολογικές ανακαλύψεις στη νότια Ελλάδα, απομάκρυναν το ενδιαφέρον των ελλήνων αρχαιολόγων για τη Μακεδονία. Από την άλλη η ανάγκη για διαμόρφωση της ελληνικής ταυτότητας, κατεύθυνε την έρευνα προς εκείνες τις περιόδους του πολιτισμού που μπορούσαν να νομιμοποιήσουν τις εδαφικές διεκδικήσεις και να προβάλλουν το μεγαλείο και την μοναδικότητα του ελληνικού πολιτισμού. Έτσι η έρευνα εστίασε κυρίως στα έργα της κλασσικής εποχής και τα επιτεύγματα της μυκηναϊκής περιόδου. Το αποτέλεσμα ήταν για πολλές δεκαετίες η νεολιθική και παλαιότερες περίοδοι να μείνουν αφανής στην Ελλάδα και κυρίως τη Μακεδονία

12 Ωστόσο, τόσο η έρευνα του Heurtley (1939) όσο και ο κατάλογος του French (1967), επέδειξαν ότι η Μακεδονία δεν ήταν κενός τόπος κατά τη διάρκεια της νεολιθικής. Αντίθετα, οι ανασκαφές σε σημαντικές θέσεις όπως τα Σέρβια, η Νέα Νικομήδεια, οι Σιταγροί και άλλες, φανέρωσαν έναν ανεπτυγμένο νεολιθικό τρόπο ζωής αντίστοιχο με αυτόν των γειτονικών περιοχών. Ωστόσο το ίδιο έντονη ήταν και η απουσία αρκετών θέσεων που να επιβεβαιώνουν την ανάπτυξη ενός αυτόνομου πολιτισμικά χώρου. Το πρόβλημα, όπως αποδείχθηκε ήταν μεθοδολογικό. Υπό την επίδραση της αναζήτησης όμοιων πολιτιστικών στοιχείων μεταξύ Θεσσαλίας και Μακεδονίας, οι ερευνητές αναζητούσαν νεολιθικούς οικισμούς με μορφή τούμπας κατά το παράδειγμα των γνωστών παραδειγμάτων από τη Θεσσαλία. Ωστόσο η επιφανειακή έρευνα του Λαγκαδά και το ανασκαφικό έργο της ΙΣΤ εφορείας αρχαιοτήτων κατόρθωσαν να καλύψουν το κενό φέρνοντας στο φως πλήθος οικισμών και μάλιστα του τύπου επίπεδος-εκτεταμένος. Επιπλέον οι έρευνες στη Μικρή Βόλβη, τον Στρυμονικό κόλπο, την πεδιάδα των Γιαννιτσών και τον Θερμαϊκό κόλπο, έδειξαν ότι πολλές θέσεις βρίσκονται κάτω από παχιές αλλουβιακές επιχώσεις (Andreou, Kotsakis et al. 1994, Kotsos Kotsou 2006 ). Ωστόσο ακόμα και πιο σύγχρονες μελέτες δεν αποφεύγουν την προσπάθεια ένταξης των πολιτισμών σε ευρύτερες πολιτισμικές ομάδες-κύκλους, η οποία στηρίζεται στον εντοπισμό ομοιοτήτων και παραλλήλων που συχνά ερμηνεύονται με θεωρίες διάχυσης και ανταλλαγών (Ασλάνης 1992, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1996). Πιο πρόσφατα όμως, όλο και πιο έντονα φαίνεται η τάση για εντοπισμό των ενδογενών συνθηκών, κοινωνικών, ιδεολογικών και οικονομικών που οδηγούν σε συγκεκριμένες επιλογές (Κυριατζή 2000, Ψαράκη 2004), αν και η έμφαση στις τεχνολογικές επιλογές και στις κοινωνικές τους διαστάσεις είχε ήδη δοθεί από τον Κωτσάκη (1983). Η ίδια περίπου κατάσταση φαίνεται να ισχύει και στην περιοχή των Βαλκανίων, όπου πρώτα έγινε προσπάθεια ένταξης των διαφόρων πολιτισμών σε ευρύτερους πολιτισμικούς κύκλους (Gimbutas 1976) με την κατάρτιση εξελικτικών τυπολογιών (Srejovic 1971). Στη σύγχρονη αρχαιολογική έρευνα όμως, κάθε οικισμός τοποθετείται στο δικό του ιστορικό-κοινωνικό περιβάλλον και μελετάται ως αυτόνομη οντότητα (Zdravkovski 2006)

13 3. Ο οικισμός της Αψάλου 3.1 Η ανασκαφή Ο νεολιθικός οικισμός της Αψάλου (Χρυσοστόμου, Πολουκίδου. Προκοπίδου 2001: ) βρίσκεται στην εκτεταμένη πεδιάδα κοντά στους πρόποδες του υψιπέδου της Έδεσσας, στην επαρχία της Αλμωπίας του νομού Πέλλας, την οποία διαρρέουν ένας παραπόταμος του Αλμωπαίου και άλλα μικρότερα ρέματα. Ο οικισμός εντοπίστηκε το 1999 κατά την διάρκεια της κατασκευής του επαρχιακού δρόμου Μαυροβουνίου-Αριδαίας. Η ανασκαφή είχε σωστικό χαρακτήρα και έτσι ανασκάφηκε μόνο το τμήμα που βρίσκονταν εντός της χάραξης του δρόμου. Στην ανατολική είσοδο του δημοτικού διαμερίσματος, εντοπίζεται η θέση Κόμβος, με υλικό από την αρχαιότερη νεολιθική και ύστερη εποχή του χαλκού. Στα βορειοανατολικά του χωριού εκτείνεται στη θέση Γραμμή, ο επίπεδος εκτεταμένος οικισμός της Μέσης νεολιθικής. Η έκταση του οικισμού που ανασκάφηκε στη θέση Γραμμή έχει μήκος 160μ. και πλάτος 10-13μ, και διαιρέθηκε σε 100 τομές 5 5 με 1μ. μάρτυρες στην βόρεια και δυτική πλευρά (πίν.1). Σε αυτό το τμήμα αποκαλύφθηκαν δύο ορύγματα (πιν.2), το βόρειο με κατεύθυνση ΒΑ προς ΝΔ, και σε απόσταση 70μ. το νότιο με κατεύθυνση ΒΔ προς ΝΑ. Το μεταξύ τους χώρο, που καλύπτει ένα συμπαγές στρώμα καμένων πηλών, καταλαμβάνουν 28 μικροί λάκκοι ανοιγμένοι στο φυσικό έδαφος. Επιπλέον, ανασκάφηκε μία υπόσκαφη κατοικία, η οποία βρίσκεται εντός χώρου όπου αποκαλύφθηκαν πασσαλότρυπες, οι οποίες φαίνεται να ορίζουν τμήμα κάτοψης κτίσματος μεγάλων διαστάσεων. Γενικότερα η διάταξη του οικισμού θυμίζει αρκετά τον οικισμό του Μακρυγιάλου, με έναν μεγάλο περίβολο να οριοθετεί τον κύριο οικιστικό χώρο που αποτελείται από υπόσκαφες οικίες και άλλες λακκοειδείς κατασκευές. Οι λάκκοι ήταν ανοιγμένοι στο φυσικό και έφεραν διάσπαρτα κομμάτια καμένων πηλών. Σε ορισμένους τα τοιχώματα ήταν επιχρισμένα ή έφεραν περιχείλωμα, και αλλού ήταν σφραγισμένοι από μία στρώση λίθων ή ξύλινων στοιχείων. Μάλλον είχαν απορριμματικό χαρακτήρα, όπως δείχνουν τα άφθονα μησυνανήκοντα κεραμικά όστρακα. Εκτός από την κεραμική συλλέχτηκαν από το εσωτερικό τους πλήθος οστέινων και λίθινων εργαλείων, χάντρες και βραχιόλια. Από την άλλη οι λάκκοι που βρίσκονταν κοντά στην πασσαλόπηκτη περιοχή ίσως ήταν

14 βοηθητικές κατασκευές του κτίσματος. Με τη μελέτη της κεραμικής ίσως είναι δυνατή η χρονολόγηση των υπόσκαφων οικιών σε σχέση με τις επίγειες κατασκευές. Τα δύο ορύγματα έχουν τομή σχήματος U και η επίχωση φθάνει σε βάθος περίπου τα 5μ. ενώ αλλού τα ξεπερνάει. Η νεολιθική επίχωση βρίσκεται μόλις 30εκ. κάτω από το επιφανειακό και το γέμισμα αποτελείται από διάφορα στρώματα που διαφοροποιούνται μερικώς στα δύο ορύγματα. Το νότιο όρυγμα (πίν. 2) στα 13μ. μήκος που ερευνήθηκε έχει πλάτος στην επιφάνεια 8μ και στον πυθμένα 2,5μ, ενώ το βάθος του φθάνει τα 5,30μ. Τα στρώμα κάτω από το επιφανειακό, αποτελείται από κομμάτια καμένου πηλού, το οποίο στο νότιο και κεντρικό τμήμα του διακόπτεται από δύο διαδοχικές στρώσεις πηλών. Στην νοτιοανατολική παρειά αμέσως κάτω από τους πηλούς αποκαλύφθηκε ελλειψοειδής λάκκος, μάλλον τόπος απόρριψης οικοδομικών υλικών. Η ραδιοχρονολόγηση από το εσωτερικό του λάκκου έδωσε εύρος από το π.χ. Μετά τις στρώσεις των πηλών ακολουθεί ένα μαύρο αμμώδες στρώμα που αποδίδεται στο γέμισμα του ορύγματος. Το βόρειο όρυγμα (πιν.2) από όπου προέρχεται και η κεραμική που μελετήθηκε, ερευνήθηκε σε μήκος 14μ. και φθάνει σε βάθος το 4,60μ. από την επιφάνεια του εδάφους. Κάτω από το επιφανειακό εντοπίστηκε όπως και στο νότιο όρυγμα, στρώμα με διάσπαρτους καμένους πηλούς, αν και στο δυτικό τμήμα πριν από αυτό υπήρχε ένα στρώμα με γκριζόμαυρο χρώμα. Στο βόρειο τμήμα κάτω από το πρώτο στρώμα, αποκαλύφθηκε στρώμα από πέτρες και ελλειψοειδή κομμάτια πηλού. Μετά από αυτό ακολουθεί ένα αμμώδες στρώμα που μάλλον ήταν το γέμισμα της τάφρου, τα τοιχώματα της οποίας αποκαλύφθηκαν μετά την αφαίρεσή του. Στο νότιο τμήμα υπάρχουν μεταγενέστερες επεμβάσεις όπως υποδεικνύουν η ύπαρξη κατασκευών, όπως μία πεταλόσχημη που χαρακτηρίστηκε φουρνάκι, και ένα σύμπλεγμα δύο λάκκων, των 30 και 31 διανοιγμένων στο φυσικό που θεωρήθηκαν υπόσκαφες κατοικίες. Από τον κατεξοχήν οικιστικό χώρο της Αψάλου, λίγες πληροφορίες μπορούν να συλλεχθούν, καθώς όλη η επίχωση στο επίπεδο χρήσης του οικισμού έχει αφαιρεθεί όταν τα μικρό έξαρμα όπου εδράζονταν ο οικισμός ισοπεδώθηκε και διασπάρθηκε στην γύρω αγροτική περιοχή. Τα ευρήματα, εκτός από την κεραμική, περιλαμβάνουν πλήθος εργαλείων κυρίως λίθινων, όπως τριπτήρες, μυλόπετρες, πέλεκεις, λεπίδες, αλλά και ορισμένα

15 οστέινα. Υπάρχουν επίσης σφονδύλια, πεσσοί και υφαντικά βάρη. Τέλος τα ειδώλια εμφανίζονται ιδιαίτερα σχηματοποιημένα. 3.2 Στρωματογραφία Στο βόρειο όρυγμα (Χρυσοστόμου, Πολουκίδου. Προκοπίδου 2001: ) διαπιστώθηκαν τέσσερεις στρωματογραφικές φάσεις. Κάτω από το επιφανειακό στρώμα, εντοπίζεται η φάση Ι, πάχους ως 40εκ. που αποτελείται από γκριζοκάστανο χώμα, ίσως φερτό, που πιθανόν ανήκει στην νεότερη νεολιθική, το οποίο όμως δεν αναγνωρίστηκε σε όλες τις τομές. Ακολουθεί το στρώμα ΙΙ, καστανό σκούρο με καμένους πηλούς. Το μέγεθος της επίχωσης είναι κυμαινόμενο από τομή σε τομή, από 40εκ ως 150εκ. Η στρωματογραφική φάση ΙΙΙ, αποτελείται από καστανό ανοικτό αμμώδες χώμα, με πάχος από 40εκ. ως 120εκ. Ακολουθεί το στρώμα ΙV και V, σκούρο καστανό αμμώδες, κάτω από την επίχωση του οποίου, πάχους περίπου ενός μέτρου, αποκαλύπτεται το φυσικό έδαφος. Στο νότιο όρυγμα (Χρυσοστόμου, Πολουκίδου. Προκοπίδου 2001: ), κάτω από το επιφανειακό εντοπίζεται το στρώμα ΙΙ, με χαρακτηριστικά όμοια με το αντίστοιχο του βόρειου ορύγματος,. Πρόκειται, δηλαδή, για σκούρα καστανή επίχωση με μεγάλο αριθμό διάσπαρτων κομματιών καμένου πηλού. Η επίχωση έχει πάχος 40εκ. και κάτω από αυτή ακολουθεί το στρώμα ΙΙΙ, που αποτελείται από συμπαγή στρώση πηλών. Τα βαθύτερα στρώματα διερευνήθηκαν με δοκιμαστικές τομές. Η βαθύτερη επίχωση είναι σκουρόχρωμη αμμώδης με λεπτές στρώσεις μαύρου χώματος και αποδίδεται στο σταδιακό γέμισμα του ορύγματος

16 4. Η μελέτη του υλικού 4.1 Η μέθοδος ταξινόμησης του υλικού Η ταξινόμηση των αντικειμένων του κεραμικού συνόλου της Αψάλου, έγινε σε πρώτη φάση σύμφωνα με την ομοιότητα ή τη διαφορά των αντικειμένων μεταξύ τους. Η σύγκριση αφορά τη μορφολογία των οστράκων, οπότε αναγνωρίστηκαν όστρακα που ανήκουν σε ανοικτά ή κλειστά αγγεία, ενώ καταγράφηκαν και οι διαφορετικοί τύποι των επιμέρους χαρακτηριστικών των αγγείων, δηλαδή των χειλέων, των βάσεων και των λαβών. Αποτέλεσμα ήταν η συγκρότηση του σχηματολογίου της Αψάλου που αποτελείται από δύο μεγάλες κατηγορίες, ανοικτά και κλειστά αγγεία, οι οποίες χωρίζονται σε υποκατηγορίες, σύμφωνα με τις παραλλαγές των επιμέρους χαρακτηριστικών τους. Παράλληλα η ταξινόμηση έγινε με βάση τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά των οστράκων. Συγκεκριμένα κριτήριο ένταξης σε κατηγορίες αποτέλεσε η ομοιότητα ή η διαφορά της ποιότητας του πηλού, οπότε συγκροτήθηκαν τρείς κατηγορίες, ανάλογα με την ποσότητα και το μέγεθος των προσμίξεων του πηλού σε κάθε όστρακο. Διακρίθηκαν επομένως τα όστρακα σε αυτά που έχουν λεπτό πηλό, μεσαίο και χοντρό. Ακόμη ένα τεχνολογικό κριτήριο που χρησιμοποιήθηκε, είναι ο τρόπος επεξεργασίας της επιφάνειας, όπου η διάκριση έγινε ανάμεσα σε όστρακα αδρά, στιλβωμένα, επιχρισμένα, διακοσμημένα. Η μελέτη των παραπάνω ιδιοτήτων του κεραμικού συνόλου, μορφολογικών και τεχνολογικών θα δώσουν τις περισσότερες πληροφορίες για τον τρόπο κατασκευής και χρήσης των αγγείων (Chilton 1998:146, Κώτσου 1998:14), αφού μέσω αυτών είναι δυνατή η καλύτερη κατανόηση της κεραμικής και της κοινωνίας που την παράγει (Kωτσάκης 200?:6). 4.2 Η φόρμα καταγραφής του υλικού Το υλικό που μελετήθηκε στην παρούσα εργασία περιλαμβάνει όλα τα όστρακα της ΙΓ τομής και την κατηγορία με κόκκινο επίχρισμα τομών και των δύο ορυγμάτων. Αρχικά έγινε η διαλογή των οστράκων ανά ενότητα και σε αυτό το στάδιο προσπάθεια εντοπισμού οστράκων τα οποία συνανήκουν. Στην συνέχεια κάθε ομάδα καταχωρήθηκε στην φόρμα καταγραφής της ενότητας και μετά σε βάση δεδομένων

17 στον ηλεκτρονικό υπολογιστή (πίν. 3,4,5). Από το σύνολο των οστράκων που καταμετρήθηκαν, όστρακα, τα προέρχονται από την τομή ΙΓ. Παράλληλα, διαχωρίστηκαν τα χαρακτηριστικά όστρακα από τα οποία θα μπορούσαν να αποσπαστούν πληροφορίες για ολόκληρο το αγγείο στο οποίο ανήκαν. Στο σύνολο του υλικού τα χαρακτηριστικά είναι 2.092, από τα οποία τα ανήκουν στην ΙΓ. Ως χαρακτηριστικά θεωρήθηκαν τα χείλη, οι βάσεις, οι λαβές, όσα φέρουν οποιουδήποτε είδους διακόσμηση, τα όστρακα από μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία, τα πόδια βάσεων, και τμήματα οστράκων κλειστών αγγείων με λαιμό όπου σωζόταν η μετάβαση από τον λαιμό στο σώμα. Τα χαρακτηριστικά μελετήθηκαν περαιτέρω και καταγράφηκαν σε βάση δεδομένων σε ηλεκτρονικό υπολογιστή (πίν. 6). Κάθε εγγραφή στη βάση δεδομένων των χαρακτηριστικών οστράκων, περιλαμβάνει είτε μεμονωμένα όστρακα ή όστρακα που προέρχονται από το ίδιο αγγείο. Η βάση δεδομένων αναλύεται σε τέσσερα βασικά πεδία που εξετάζουν τη μορφολογία, την τεχνολογία, την ταφονομία και την διακόσμηση κάθε χαρακτηριστικού οστράκου. Σε κάθε πεδίο εξετάζονται οι αντίστοιχες ιδιότητες του οστράκου από τις οποίες μπορούμε να πάρουμε πληροφορίες για καθένα από τους παραπάνω τομείς που μας ενδιαφέρουν. Για κάθε ιδιότητα υπάρχουν καταχωρημένες οι παραλλαγές της, η επιλογή των οποίων τελικά διαμορφώνει τον τύπο στον οποίο ανήκει το όστρακο. Δίνεται με αυτό τον τρόπο η δυνατότητα ελέγχου όλων των πιθανών συσχετισμών μεταξύ των ιδιοτήτων και η εξαγωγή στατιστικών αποτελεσμάτων με την χρήση προγραμμάτων του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Πιο αναλυτικά στο πρώτο πεδίο καταγράφεται καταρχήν η ταυτότητα της εγγραφής, δηλαδή o αριθμός του τετραγώνου και της πάσας, και στοιχεία που φορούν την προέλευση. Στο πεδίο που αφορά την μορφολογία, σημειώνεται το μέρος του αγγείου από το οποίο προέρχεται η εγγραφή, το γενικό σχήμα του αγγείου, ανοικτό ή κλειστό, και όπου είναι δυνατό η παραλλαγή της συγκεκριμένης εγγραφής, δηλαδή ο τύπος του χείλους, της βάσης ή της λαβής. Επίσης καταγράφεται η διάμετρος κάθε χείλους ή βάσης, και το μέγεθος και βάρος κάθε εγγραφής. Στο πεδίο που αφορά την τεχνολογία, καταγράφεται η ποιότητα της κεραμικής ύλης και το είδος των προσμίξεων. Ακόμα, οι παραλλαγές της επεξεργασίας της εσωτερικής και εξωτερικής επιφάνειας, ενώ για τα στιλβωμένα σημειώνεται η ένταση και κάλυψη της στίλβωσης. Επιπλέον μελετάται με λεπτομέρεια ο πυρήνας των οστράκων, από τον οποίο προκύπτουν πληροφορίες για τον τρόπο όπτησης των αγγείων. Στο τρίτο πεδίο σημειώνονται τα ίχνη χρήσης όπου υπάρχουν, δηλαδή η διάβρωση της επιφάνειας,

18 κατάλοιπα τροφών, αποχρωματισμός των οστράκων. Τέλος καταγράφονται οι ακριβείς παραλλαγές της διακόσμησης των διακοσμημένων οστράκων και η θέση της διακόσμησης σε σχέση με την επιφάνεια και ι το τμήμα του αγγείου. 4.3 Μορφολογική ανάλυση Στόχος της μορφολογικής ανάλυσης είναι η αποκατάσταση του πιθανού σχηματολόγιου της συγκεκριμένης κοινότητας. Για το λόγο αυτό απαραίτητος ήταν ο σχεδιασμός και στην συνέχεια η ηλεκτρονική ψηφιοποίηση των σχεδίων, των χαρακτηριστικών επιμέρους τμημάτων των αγγείων, τα οποία έδιναν πληροφορίες για τη διάμετρο, το ύψος, το πάχος του αγγείου. Σχεδιάστηκαν 235 χαρακτηριστικά όστρακα και στη συνέχεια ψηφιοποιήθηκαν με πρόγραμμα corell Σχήμα Η φόρμα των αγγείων, θεωρείται ότι έχει σημασία για τον τρόπο χρήσης του, ώστε μάλιστα αρκετά συχνά, συγκεκριμένα σχήματα να ταυτίζονται με συγκεκριμένες χρήσεις, ακόμα κι όταν δεν υπάρχουν άλλες ενδείξεις για αυτή τη σύνδεση. Έτσι υπάρχει η τάση να γίνεται χρήση σύγχρονων ονομασιών αγγείων για την αναφοράς σε σχήματα του παρελθόντος, πράγμα που προκαλεί σύγχυση και παρερμηνεία, αφού η μορφολογική και ονομαστική ομοιότητα, συχνά συνεπάγεται συνειρμικά και ομοιότητα στην χρήση. Στην πραγματικότητα όμως, μία λειτουργία μπορεί να ικανοποιηθεί με πολλά σχήματα, αλλά και το ίδιο σχήμα να έχει διαφορετικές χρήσεις (Κωτσάκης 1983: ). Προκειμένου να αποφευχθούν αυτού του είδους οι παρερμηνείες, εκτός από τη συμβατική χρήση των όρων κύπελλο, φιάλη, λεκάνη και άλλα, ακολουθεί περιγραφή των κύριων χαρακτηριστικών του, δηλαδή του γεωμετρικού σχήματος με το οποίο μοιάζει, για παράδειγμα κωνικό, ημισφαιρικό, τροπιδωτό (Rice 1987:219), του μεγέθους, για παράδειγμα ένα κύπελλο είναι μικρότερο από μία φιάλη, και άλλων χαρακτηριστικών, όπως με λαιμό, ψηλό στόμιο και άλλα. Αρχικά έγινε διάκριση σε ανοικτά και κλειστά αγγεία, όπου ανοικτά θεωρούνται αυτά τα αγγεία των οποίων η διάμετρος του χείλους είναι ίση ή μεγαλύτερη από το μέγιστο ύψος, ή ίση ή μεγαλύτερη από την διάμετρο της βάσης. Από την άλλη κλειστά είναι τα αγγεία με διάμετρο χείλους μικρότερή από το ύψος ή και από την διάμετρο της βάσης (Rice 1987: ). Εδώ χρησιμοποιήθηκε το δεύτερο κριτήριο που σχετίζει τις διαμέτρους χείλους και βάσης, αφού ο υπολογισμός

19 του ύψους σπάνια ήταν εφικτός, καθώς δεν σωζόταν ικανό τμήμα των αγγείων. Υπάρχουν επομένως πολλά αδιάγνωστου σχήματος αγγεία, ενώ καταγράφηκαν ξεχωριστά τα μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία. Το σχηματολόγιο της Αψάλου (πίν.7) είναι αρκετά τυποποιημένο και περιλαμβάνει ανοικτές φιάλες, ημισφαιρικές και σιγμοειδείς, και λεκάνες κυλινδρικές και κωνικές,. Επίσης αναγνωρίστηκαν ανοικτά αγγεία τύπου φρουτιέρας. Στα κλειστά υπάρχουν φιάλες ημισφαιρικές, και φιάλες με στόμιο. Οι τελευταίες διακρίνονται σε αυτές με χωνοειδές στόμιο, και σε αυτές με κωνικό ή κυλινδρικό λαιμό όπου υπάρχει και επιπλέον διάκριση ανάλογα με το ύψος του λαιμού, υψηλό ή χαμηλό. Ωστόσο εξαιτίας της έντονης τυποποίησης, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι σπάνια σώζεται ικανό τμήμα των αγγείων, η διάκριση των οστράκων στα διάφορα σχήματα είναι αρκετά επισφαλής Χείλη Το σχήμα των χειλών προσδιορίζεται συνήθως από την κλίση που παρουσιάζει σε σχέση με τα τοιχώματά του ή το στόμιο, την απόληξή του και την τυχών πύκνωση ή ελάττωση (πίν.8). Τα χείλη των ανοικτών αγγείων είναι σχεδόν αποκλειστικά κάθετα, σπάνια παρουσιάζουν ελάττωση στο εσωτερικό, ενώ ιδιαίτερα διαγνωστικά είναι τα νεύοντα προς τα έξω χείλη των ανοικτών σιγμοειδούς προφίλ αγγείων. Σε μεμονωμένα παραδείγματα κυπέλων, το χείλος έκλινε ελαφρώς προς το εσωτερικό. Τα χείλη των κλειστών αγγείων είτε είναι κάθετα με κλίση προς το εσωτερικό του σκεύους, ή κλίνουν προς τα έξω στις ευρύστομες φιάλες. Συχνά εμφανίζουν ένταση προς τα έξω στα απιόσχημα αγγεία και σε ορισμένες φιάλες με χαμηλό στόμιο. Σε όλες τις περιπτώσεις η απόληξη είναι κυρίως καμπυλόγραμμη και επίπεδη, και ορισμένες μόνο φορές κάπως οξυκόρυφη. Τέλος πρέπει να σημειωθεί η καταγραφή ενός χείλους μπουκαλιού. Η γενικότερη εντύπωση είναι ότι δεν υπήρχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον από τους κεραμείς για διαφοροποίηση του χείλους, για πρακτικούς ή άλλους λόγους και θα πρέπει ίσως να υποθέσουμε ότι οι περισσότερες διαφοροποιήσεις οφείλονται στο ακανόνιστο της χειροποίητης κεραμικής. Η διαφοροποίηση στην απόληξη μάλλον οφείλεται στον τρόπο πίεσης του τοιχώματος από τον κεραμέα και η πύκνωση ίσως να είναι απλά αποτέλεσμα της συγκέντρωσης πλεονάζοντος πηλού κατά την διαμόρφωση του χείλους. Επομένως, οι όποιες διαφοροποιήσεις είναι τυχαία αποτελέσματα της κατασκευαστικής διαδικασίας, των οποίων επίγνωση πιθανότατα

20 δεν είχαν οι κατασκευαστές ή οι χρήστες τους (Shepard 1954:246). Στην πραγματικότητα ίσως είναι η σχεδιαστική αποτύπωση της κατατομής των χειλών, η οποία προβάλει την ιδιαιτερότητά τους, που προκαλεί την προσοχή σε αυτού του είδους τις διαφορές και όχι τόσο η συνολική εικόνα του αγγείου (Shepard 1954:247) Βάσεις Από την άλλη οι βάσεις (Πίνακας 9, Γράφημα 1) παρουσιάζουν τη χαρακτηριστική ποικιλία της περιόδου και διακρίνονται ανάλογα με τον τρόπο που εφάπτονται στο έδαφος και το σχήμα της κάτοψής τους. Στο συγκεκριμένο υλικό, εντοπίστηκαν επίπεδες βάσεις με κυκλική ή ορισμένες φορές ωοειδή κάτοψη, αλλά και κυρτές, Ακόμα βρέθηκαν δισκοειδής δακτυλιόσχημες βάσεις κυρίως κοίλες στο εσωτερικό (με τακουνάκι), αλλά και πιο σπάνια επίπεδες. Οι τελευταίες, πιθανόν ανήκουν σε κλειστά αγγεία. Αντίθετα οι υπερυψωμένες βάσεις, μάλλον προέρχονται από ανοικτά σκεύη προσφοράς (φρουτιέρες). Από αυτές άλλοτε σώζεται το κάτω τμήμα της βάσης, κοίλο με στρόγγυλη κάτοψη, και άλλοτε το στέλεχος του ποδιού. Σώζονται επίσης πόδια τραπεζών ή παρόμοιων αγγείων. Τέλος υπάρχουν και ορισμένες καμπύλες βάσεις Λαβές Σημαντική είναι επίσης η παρουσία λαβών και η θέση τους στο αγγείο. Στην Άψαλο συναντώνται κυρίως αποφύσεις ταινιωτές, μαστοειδείς, και επίσης λαβές ταινιωτές και ωτοειδείς. Η παρουσία και η θέση λαβών, το σχήμα ορισμένων βάσεων και χειλέων, η ύπαρξη λαιμού, και άλλα μπορούν να δώσουν ακριβείς ενδείξεις για ολόκληρο το σχήμα του αγγείου (Orton et al. 1993:76-86, Sinopoli 1991:58-61). Χαρακτηριστική για την κεραμική της Αψάλου είναι η ταινιωτή απόφυση με βάθυνση και κλίση προς τα κάτω που ίσως αποτελεί ιδιαίτερο τυπολογικό χαρακτηριστικό του οικισμού Μέγεθος Ο άλλος δείκτης που σχετίζεται άμεσα με την χρήση των αγγείων είναι το μέγεθος (Woodward and Blinkborn 1983:153, Smith 1985). Ο προσδιορισμός του μεγέθους, καθώς απουσιάζουν πολλά στοιχεία των αγγείων που θα έδιναν ακριβείς μετρήσεις, έγινε κατά προσέγγιση με τον συσχετισμό των διαμέτρων βάσεων και χειλέων. Το μέγεθος των αγγείων, μπορεί να δώσει πληροφορίες για την διατροφή και κατ

21 επέκταση την οικονομία ενός νοικοκυριού ή μίας κοινότητας. Είναι δυνατό να μετρηθεί η ποσότητα τροφής που παρασκευάζεται, ο τρόπος που διανέμεται και καταναλώνεται, σε σχέση και με την δυνατότητα αποθήκευσης. Πιο εύκολα γίνονται οι μετρήσεις για τα ανοικτά σχήματα, καθώς με τη μέτρηση της διαμέτρου και τον υπολογισμό της κλίσης του χείλους, είναι δυνατή η απόδοση μιας σχετικά ρεαλιστικής αναπαράστασης, με δεδομένο ότι οι φόρμες τους δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις. Δε συμβαίνει το ίδιο με τα κλειστά αγγεία, των οποίων το σχήμα είναι πιο πολύπλοκο, ενώ συχνά η μόνη πληροφορία που διασώζεται είναι η διάμετρος του στομίου που μπορεί να είναι παραπλανητική για τον υπολογισμό της χωρητικότητας όλου του αγγείου. Στην Άψαλο εντυπωσιάζει το εύρος της κλίμακας των μεγεθών (Γράφημα 1), το οποίο δεν έχει σχέση τόσο με τις διαφορετικές χρηστικές κατηγορίες (για παράδειγμα τα αποθηκευτικά είναι αναμενόμενο να έχουν μεγάλα μεγέθη), όσο ότι η ποικιλία εντοπίζεται και εντός των ίδιων κατηγοριών. Αναφορικά, οι ανοικτές φόρμες έχουν διάμετρο χείλους που κυμαίνεται από 5-55εκ., ενώ οι κλειστές φιάλες έχουν διαμέτρους από 7-36εκ. Υπάρχουν απιόσχημα με άνοιγμα χείλους από 8-26εκ. και φιάλες με στόμιο με εύρος από 8-52εκ Τεχνολογική ανάλυση Η πρώτη ύλη Η πρώτη ύλη των αγγείων μελετήθηκε μακροσκοπικά και έγινε προσπάθεια προσδιορισμού των προσμίξεων με την βοήθεια στερεοσκοπίου. Η μελέτη της κεραμικής ύλης, είναι πιθανό να δώσει πληροφορίες για την προέλευσή της, επομένως για την απόσταση που οι κατασκευαστές διανύουν για την συλλογή της πρώτης ύλης των συγκεκριμένων κατηγοριών και επομένως για τον χρόνο που καταναλώνουν στην εύρεση της κατάλληλης ύλης. Επιπλέον, ενδιαφέρον έχει η αναγνώριση των προσμίξεων, καθώς διαφορετικά είδη προσμίξεων έχουν διαφορετικό μηχανικό αποτέλεσμα στον πηλό και κατά συνέπεια έχουν σχέση με τις διαφορετικές λειτουργίες των αγγείων. Η υφή της πηλόμαζας εξαρτάται τόσο από τον ποιότητα του πηλού, όσο και από τις προσμίξεις του και τον τρόπο επεξεργασίας (Shepard 1954:117). Η κεραμική ύλη χαρακτηρίστηκε χονδρόκοκκη, μεσόκοκκη και λεπτόκοκκη, ανάλογα με των πυκνότητα και το μέγεθος των προσμίξεων στο σύνολο

22 της πηλόμαζας σύμφωνα με τον πίνακα των Matthew,Woods and Oliver (1991: Πίν. 3.1). Στο σύνολο της κεραμικής που μελετήθηκε από την Άψαλο, όστρακα, 63%, έχουν λεπτόκοκκο πηλό, όστρακα, 30%, μεσόκοκκο και 573 όστρακα, 7%, είναι χοντρά (Γράφημα 2). Η μάζα της κεραμικής ύλης περιλαμβάνει κυρίως χαλαζία, άμμο και μαρμαρυγία, συχνά ασβεστιούχες προσμίξεις, σε ελάχιστες περιπτώσεις οργανικές και σε μία πιθανόν όστρεα. Ο χαλαζίας είναι κακός αγωγός της θερμότητας με αποτέλεσμα να μειώνει την αντοχή του αγγείου στη θερμική αγωγή, έτσι ο μόνος τρόπος να αντιμετωπιστεί η αρνητική του δράση είναι η μείωση του μεγέθους των προσμίξεών του. Για αυτό τον λόγο φαίνεται να υπάρχει προτίμηση στη χρήση λεπτών και μεσαίων πηλών. Η αναγνώριση των προσμίξεων έγινε μακροσκοπικά με τη χρήση μεγεθυντικού φακού, ενώ για τα ασβεστιούχα πετρώματα η ταύτιση έγινε με την αντίδρασή τους με υδροχλωρικό οξύ Η επεξεργασία της επιφάνειας Στη συνέχεια η μελέτη κατευθύνθηκε στην επεξεργασία της εξωτερικής και εσωτερικής επιφάνειας, που έχει άμεση σχέση με τις θερμικές και μηχανικές ιδιότητες των αγγείων, καθώς από αυτή, αλλά και από τον πηλό, εξαρτάται η στεγανότητα του δοχείου, η αντοχή του στη θερμότητα, ή στην κρούση και άλλα (Rice 1987: ). Το αποτέλεσμα της επεξεργασία της επιφάνειας των αγγείων έχει επομένως άμεση σχέση με τη χρήση τους. Στο υλικό που μελετήθηκε αναγνωρίστηκαν η αδρή επεξεργασία της επιφάνειας, η στίλβωση, η τοποθέτηση επιχρίσματος, το γυάλισμα, η διακόσμηση. Στο σύνολο των οστράκων βρέθηκαν 657 όστρακα, 9%, με αδρή επιφάνεια. Αδρό είναι το αποτέλεσμα της επιφάνειας όταν μετά το χτίσιμο των αγγείων δεν ακολούθησε επιπλέον επεξεργασία, όποτε η επιφάνεια είναι εντελώς ακατέργαστη, ή όταν ακολούθησε σκούπισμα, οπότε η επιφάνεια είναι πιο ομαλή, διακρίνονται ωστόσο τα εγκλείσματα. Η τεχνική της στίλβωσης αποτελεί το πιο χρονοβόρο και επίπονο κομμάτι της κατασκευαστικής αλυσίδας. Στο υλικό καταγράφηκαν όστρακα, 37%, με στιλβωμένη επιφάνεια. Κατά την καταγραφή των διαγνωστικών οστράκων σημειώθηκε η ένταση της στίλβωσης, υψηλή, μεσαία, χαμηλή, και ο βαθμός κάλυψης του οστράκου, υψηλός, μεσαίος, χαμηλός. Η επεξεργασία των δεδομένων έδειξε ότι στην Άψαλο η στίλβωση είναι πολύ καλής ποιότητας, με τα περισσότερα όστρακα να

23 έχουν υψηλής έντασης στίλβωση και σχεδόν πλήρη κάλυψη της επιφάνειας. Ενώ, σε όσα σημειώθηκε χαμηλή ένταση και μικρή κάλυψη προέρχονται από ενότητες με μεγαλύτερο ποσοστό διάβρωσης. Παράλληλα, όπου ήταν δυνατό, καταγράφηκε ο τρόπος της στίλβωσης, αν δηλαδή τα ίχνη του στιλβωτήρα είναι σε σχέση με το σώμα του αγγείου κάθετα, οριζόντια, διαγώνια, σε πλέγμα, συνδυασμός των παραπάνω, ή αδιάγνωστα. Το γυάλισμα των αγγείων είναι μία επίδραση που μπορεί να δημιουργηθεί μηχανικά με την έντονη στίλβωση, την προσθήκη επιχρίσματος ή κάποιας βαφής, ωστόσο η έντασή της εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και κυρίως από την υφή του πηλού, την προσπάθεια που καταβάλει ο κεραμέας (Shepard 1954:67), και από τις συνθήκες όπτησης. Στην κεραμική της Αψάλου, καταγράφηκαν γυαλισμένα όστρακα, 34%, η στιλπνότητα των οστράκων εντυπωσιάζει με την υψηλή της ποιότητα και κάλυψη και διακρίνεται σαφώς από τα στιλβωμένα, στα οποία είναι ορατά τα ίχνη του εργαλείου ή η επιφάνεια είναι πιο θαμπή, αν και σε αυτό ρόλο παίζει ο βαθμός διατήρησης της στιλπνότητας. Το επίχρισμα αναγνωρίζεται δύσκολα, ειδικά όταν το υλικό μελετάται μακροσκοπικά (Κυριατζή 2000: 148). Ένα πολύ καλό επίπεδο στίλβωσης μπορεί να δώσει εξίσου έντονη στιλπνότητα με τα επιχρισμένα αγγεία, ενώ, συχνά παρατηρείται το φαινόμενο κατά την στίλβωση ενός αγγείου να συγκεντρώνονται στην επιφάνεια τα λεπτότερα μόρια του πηλού και με την οργάνωσή τους προς μία κατεύθυνση να δημιουργείται η εντύπωση μιας διακριτής επιφάνειας όμοιας με αυτής που θα δημιουργούσε η τοποθέτηση επιχρίσματος (Rye 1981:57, Bjork 1995:98). Ωστόσο στην Άψαλο η τεχνική του επιχρίσματος χαρακτηρίζει τρεις συγκεκριμένες κεραμικές κατηγορίες, (την κόκκινη στιλβωμένη, κόκκινη γυαλισμένη και την γραπτή με bitumen) ώστε με αρκετή ασφάλεια να μπορούμε να θεωρήσουμε ότι τα όστρακα που ανήκουν σε αυτές φέρουν επίχρισμα. Το επίχρισμα είναι ανόργανο καλύπτει όλη την επιφάνεια και αποδίδει ένα πολύ έντονο κόκκινο χρώμα Η όπτηση Η μελέτη του χρώματος των επιφανειών και του πυρήνα των οστράκων είναι δείκτης της επιλογής του πηλού και των συνθηκών όπτησης (Orton et al. 1993:68-69, Sinopoli 1991:58, Rice 1987: , Rye 1981: ) από τον κεραμέα σύμφωνα με την επιδιωκόμενη χρηστική ή κοινωνική λειτουργία των αγγείων

24 Το χρώμα της επιφάνειας των οστράκων της Αψάλου είναι κυρίως καστανό, καταγράφηκαν όστρακα (42% του συνόλου). Το καστανό χρώμα, είτε προκαλείται από την ατελή οξείδωση σιδηρούχων πηλών, ή την αναγωγική όπτηση ασβεστούχων (Shepard 1954:24). Αρκετά συχνά η επιφάνεια των οστράκων είναι κόκκινή, όστρακα 21% του συνόλου, Το κόκκινο χρώμα δηλώνει την όπτηση πηλών που περιέχουν οξείδια του σιδήρου σε ανοικτή φωτιά, δηλαδή παρουσία οξυγόνου. Πιο σπάνια η επιφάνεια των οστράκων είναι μαύρη ή τεφρή, 434 όστρακα, 7% του συνόλου. Το μαύρο χρώμα στην επιφάνεια προκαλείται σε σιδηρούχους πηλούς, οι οποίοι βρέθηκαν σε συνθήκες απουσίας οξυγόνου, σε αναγωγική ατμόσφαιρα. Ωστόσο σε μια πρώιμη τεχνολογικά περίοδο, είναι πιθανό το μαύρο ή τεφρό χρώμα της επιφάνειας των οστράκων να οφείλεται σε κάπνισμα των αγγείων κατά την τελική φάση της όπτησης και όχι σε πραγματικά αναγωγικές συνθήκες, η δημιουργία και η διατήρηση των οποίων είναι αρκετά δύσκολη στις ανοικτές φωτιές όπου πραγματοποιείται το ψήσιμο αυτή την περίοδο (Shepard 1954:88, Bjork 1995). Αρκετά όστρακα εμφανίζουν περιοχές με χρωματικές διαφοροποιήσεις, 284 όστρακα, 5% του συνόλου. Αυτό οφείλεται είτε στον τρόπο που ήταν τοποθετημένα στην διάρκεια της καύσης, οπότε για παράδειγμα μπορεί σε ορισμένα σημεία να υπήρχε επαφή των επιφανειών, ή στην μετέπειτα χρήση των αγγείων, για παράδειγμα την χρήση τους κοντά ή μέσα σε φωτιά. Εξίσου σημαντικό είναι το τελικό στάδιο της όπτησης, το κρύωμα. Ανεξάρτητα από της συνθήκες που επικρατούσαν κατά την διάρκεια του ψησίματος, ο τρόπος που τα αγγεία επανέρχονται σε θερμοκρασία περιβάλλοντος μπορεί να μεταβάλλει ορισμένες από τις ιδιότητες των σκευών και κυρίως το χρώμα. Έτσι αν τα αγγεία αφεθούν να κρυώσουν μέσα στις στάχτες και τα υπολείμματα της φωτιάς, τότε η επιφάνειά τους θα αποκτήσει τεφρό χρώμα λόγω της εναπόθεσης κάρβουνου. Αντίθετα αν στο τελικό στάδιο τα αγγεία αποκαλυφθούν και κρυώσουν στον αέρα, η παρουσία οξυγόνου θα δώσει κόκκινο χρώμα στις επιφάνειες (Rye 1981:122). Το χρώμα του πυρήνα των οστράκων, μπορεί να δώσει περισσότερες πληροφορίες για την όπτηση και την κεραμική ύλη των αγγείων ακόμα και με μια προκαταρκτική μακροσκοπική μελέτη. Αρκετά συχνά συναντάμε στην κεραμική της Αψάλου τεφρούς πυρήνες σε όστρακα με καστανή ή κόκκινη επιφάνεια. Από τα 745 όστρακα με καστανό πυρήνα, τα 210 είναι τεφρά στο κέντρο, ενώ από τα 620 όστρακα με κόκκινο πυρήνα τα 86 είναι τεφρά. Αυτό το αποτέλεσμα είναι ενδεικτικό είτε της γρήγορης όπτησης των αγγείων σε οξειδωτικές συνθήκες, οπότε η οξείδωση

25 επηρέασε μόνο την επιφάνεια των αγγείων, ή τα αγγεία ψήθηκαν καλυμμένα σε συνθήκες αναγωγής, και στο τελικό στάδιο ξεσκεπάστηκαν επιτρέποντας την είσοδο του οξυγόνου, το οποίο άλλαξε το χρώμα της επιφάνειας (Bjork 1995). Επιπλέον, βρέθηκαν 365 όστρακα με μαύρο πυρήνα. Ο τεφρός πυρήνας με σκουρόχρωμη επιφάνεια είναι αποτέλεσμα τις εναπόθεσης διοξειδίου του άνθρακα κατά την αναγωγική καύση των αγγείων, οπότε, είτε η αναγωγή έφτασε ως το κέντρο του οστράκου ανεξαρτήτως προσμίξεων, ή η διάρκειά της ήταν μικρή, αλλά η παρουσία οργανικών στοιχείων που δεν κάηκαν έδωσε το τεφρό αποτέλεσμα. Σε περίπτωση απουσίας οργανικών και ατελούς αναγωγής, η επιφάνεια θα ήταν σκουρόχρωμη, ο πυρήνας όμως ανοιχτόχρωμος (Rye 1981: ). Τέλος τα όστρακα με ομοιόμορφο χρώμα πυρήνα δείχνουν, είτε, ότι τα αγγεία βρίσκονταν για μεγάλη διάρκεια σε σταθερές συνθήκες καύσης, οπότε αποτεφρώθηκαν τα οργανικά στοιχεία σε όλο το αγγείο, ή ο πηλός δεν περιείχε οργανικές προσμίξεις, οπότε ανεξάρτητα από τον χρόνο παραμονής σε οξειδωτικές συνθήκες ο πυρήνας έχει ομοιόμορφο χρώμα (Rye 1981:114). Επιπλέον είναι δυνατό σε ορισμένες περιπτώσεις να διακρίνουμε αν η προσθήκη του επιχρίσματος έγινε μετά ή πριν την όπτηση του αγγείου. Έτσι σε ένα όστρακο που ψήθηκε σε αναγωγικές συνθήκες, η παρουσία κόκκινης επιφάνειας ίσως δηλώνει δευτερογενή όπτηση σε οξειδωτική ατμόσφαιρα μετά την προσθήκη επιχρίσματος (Κυριατζή 2000 :93). Το χρώμα προσδιορίστηκε με τον τυποποιημένο πίνακα χρωμάτων Munsell Soil Color Chart. Φυσικά εφόσον ασχολούμαστε με μη-βιομηχανοποιημένη παραγωγή, είναι αναμενόμενο τα χρώματα να διαφέρουν τόσο από αγγείο σε αγγείο όσο και στο ίδιο αγγείο. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητη η απλοποίηση των χρωματικών διαβαθμίσεων, ώστε να είναι πιο εύκολη και η στατιστική επεξεργασία με βάση το χρώμα. Το μαύρο χρώμα ορίζεται από τις χρωματικές διαβαθμίσεις κυρίως του πίνακα 10YR, και σε μικρότερο βαθμό των 5YR και 7.5YR, η καθαρότητα των χρωμάτων είναι μικρή (1-2 στο μέγεθος chroma), και η φωτεινότητά τους περιορισμένη (2,3,4 στη μεταβλητή value). Μόνο σε ορισμένα Barbotin συναντάμε πιο φωτεινά και καθαρά χρώματα, αυτό όμως ίσως να οφείλεται στις φωτοσκιάσεις που δημιουργεί η συγκεκριμένη τεχνική στο σώμα των αγγείων. Το κόκκινο χρώμα διαβαθμίζεται κυρίως στη χρωματική ομάδα 10R, αρκετά στις ομάδες 2.5YR και 5YR. Η καθαρότητα του χρώματος κυμαίνεται από 6-8 και η φωτεινότητα κυρίως 4-6. Και για τα καστανά barbotin βλέπουμε ότι ισχύουν πιο ανοιχτόχρωμες

26 και φωτεινές διαβαθμίσεις. Τα καστανά καλύπτουν σχεδόν όλες τις χρωματικές διαβαθμίσεις των χρωματικών καρτελών 10YR και 7.5YR, ενώ υπάρχουν και ορισμένες της 5YR. Η όπτηση επηρεάζει και τις μηχανικές ιδιότητες των αγγείων. Το πορώδες, η σκληρότητα και η αντοχή στη θραύση των σκευών παίζει σημαντικό ρόλο στη χρήση τους και ο έλεγχος των μεγεθών τους με την όπτηση είναι σημαντικός. Έχει παρατηρηθεί ότι τα όστρακα με κόκκινο επίχρισμα της Αψάλου, έχουν σαθρή υφή πηλού και θρυμματίζονται αρκετά εύκολα, ακόμα και με ελάχιστη άσκηση πίεσης ή ύστερα από πλύσιμο με νερό. Αυτό το φαινόμενο υποδηλώνει όπτηση σε θερμοκρασία μέχρι 850 C, καθώς μέχρι αυτό το σημείο ο πηλός χάνει υγρασία με αποτέλεσμα οι πόροι να εκκενώνονται και επομένως το πορώδες να αυξάνει (Rye 1981:122, Shepard 1954:22). Υπάρχουν ωστόσο και όστρακα με ψαθαρή υφή, πολύ σκληρά, συχνά άθραυστα, ακόμα και με την χρήση τανάλιας. Αυτά ανήκουν κυρίως στην κατηγορία των barbotin, και φαίνεται ότι έχουν ψηθεί σε μεγάλη θερμοκρασία. Ωστόσο πάντα παίζει ρόλο το είδος του πηλού και οι συνθήκες όπτησης. Οι πηλοί της προϊστορικής εποχής είναι αρκετά πορώδεις και συχνά ανομοιογενείς ώστε η μέτρηση της σκληρότητά τους να είναι επισφαλής (Shepard 1954:116) Η διακόσμηση Ο τελευταίος δείκτης που μελετάται στην κατασκευαστική αλυσίδα είναι η διακόσμηση. Σε αυτή την περίπτωση οι επιλογές σχετίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό με τις κοινωνικές και συμβολικές επιδιώξεις. Η διακόσμηση μπορεί να είναι εμπίεστη, εγχάρακτη, πλαστική, επίθετη, γραπτή. Ενώ ανάλογα με το είδος της διακόσμησης αυτή τοποθετείται σε διαφορετικό στάδιο της τεχνολογικής αλυσίδας, για παράδειγμα η γραπτή διακόσμηση αφήνει πιο ευδιάκριτα περιγράμματα όταν η επιφάνεια όπου τοποθετείται είναι στεγνή, ενώ οι επίθετες διακοσμήσεις χρειάζονται περισσότερη πλαστικότητα ώστε να αντέχει το αγγείο στην πίεση (Rye 1981). Πολλές φορές διαφορετικά είδη συνδυάζονται στο ίδιο αγγείο. Πάντως έχει ενδιαφέρον ο συσχετισμός συγκεκριμένων ειδών διακόσμησης με συγκεκριμένες κατηγορίες κεραμικής καθώς και η προσπάθεια εντοπισμού ομάδων διακοσμητικών συνθέσεων που να αντιπροσωπεύουν την ίδια κοινωνική ομάδα ή κοινό κατασκευαστή. Στο σύνολο του υλικού που μελετήθηκε, όστρακα, 88%, είναι ακόσμητα και 997 όστρακα 12%, φέρουν διακόσμηση

27 Πλαστική και εμπίεστη διακόσμηση Στην Άψαλο, έχουμε επίθετη πλαστική διακόσμηση με εμπίεστες δακτυλιές. Έχουν καταγραφεί 22 εμπίεστα όστρακα, που αποτελούν λιγότερο από 1% στο σύνολο της κεραμικής, και 2% των διακοσμημένων. Οι εμπιέσεις δίνουν πιο όμορφο και καθαρό αποτέλεσμα όταν η επιφάνεια του πηλού είναι όχι εντελώς στεγνή αλλά με ελάχιστη υγρασία και το ίδιο ισχύει και για την τοποθέτηση των επιθεμάτων, η οποία πρέπει να γίνει με προσεκτικά και στις κατάλληλες συνθήκες, ώστε να μην αποκολληθούν και να μη δημιουργήσουν ρωγμές στο σώμα του αγγείου (Rye 1981:24) Η γραπτή διακόσμηση Για την γραπτή διακόσμηση χρησιμοποιούσαν οι προϊστορικοί κεραμείς, βαφές ορυκτών ή οργανικές. Οι οργανικές βαφές έχουν το μειονέκτημα να καταστρέφονται εύκολα και ειδικά όταν έρχονται σε επαφή με φωτιά να καίγονται εντελώς αφήνοντας μονάχα ένα ισχνό ίχνος (Shepard 1954:33). Προκειμένου να διατηρηθεί η βαφή πρέπει τα αγγεία να ψηθούν σε χαμηλή θερμοκρασία για μικρό χρονικό διάστημα. Επίσης σημαντικό ρόλο στην καλύτερη διατήρηση και απορρόφηση της οργανικής βαφής παίζει και το είδος του πηλού και συχνά η χρήση κάποιου διαλύτη για την παρασκευή της βαφής (Shepard 1954:34-5). Επομένως η μελέτη της διακόσμησης είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, καθώς αφορά τεχνολογικές επιλογές κατάλληλου πηλού, φυτικών βαφών και κατασκευαστικών συνθηκών, που δεν αποσκοπούν σε κάποια, εμφανή τουλάχιστον, πρακτική χρήση. Στην Άψαλο εντοπίστηκε μόνο γραπτή διακόσμηση με μαύρο οργανικό υλικό. Καταγράφηκαν 212 όστρακα, που αποτελούν το 21% των διακοσμημένων και 1% του συνόλου. Ύστερα από χημική ανάλυση το υλικό ταυτίστηκε με την ρητίνη της σημύδας (Ντ. Ούρεμ-Κώτσου, προσωπική συνομιλία). Μετά την θέρμανσή του ο φλοιός της σημύδας παράγει μία μαύρη κολλώδη ουσία η οποία χρησιμοποιείται και για λόγους συγκόλλησης. Η παρασκευή της βαφής είτε γίνεται με την θέρμανση αρκετού φλοιού και στην συνέχεια την εφαρμογή της οργανικής ουσίας στην επιφάνεια με κάποιο εργαλείο, ή με την απευθείας προσαρμογή του φλοιού στο σώμα του αγγείου. Η διακόσμηση απολεπίζεται αρκετά εύκολα αλλά αφήνει ένα στιλπνό ίχνος, ενώ όπου σώζεται ακέραιη έχει σχεδόν ανάγλυφη υφή. Η διακόσμηση των αγγείων είτε γίνεται μετά την στίλβωση των επιφανειών, και στη συνέχεια ακολουθεί η όπτηση, γεγονός που ίσως δικαιολογεί τη σύντομη και

28 χαμηλής θερμοκρασίας όπτηση των διακοσμημένων αγγείων (Shepard 1954:35). Είτε, η βαφή -ή ο φλοιός, τοποθετούνται μετά το ψήσιμο του αγγείου και όσο αυτό είναι ακόμα ζεστό από την φωτιά, ή τοποθετούνται ξανά και για ελάχιστο χρόνο στη φωτιά (Shepard 1954:35, Yiouni 2006:20). Πιθανότερο ο δεύτερος τρόπος χρησιμοποιήθηκε για αγγεία που δεν φέρουν επίχρισμα και φαίνεται ότι ψήθηκαν καλλίτερα. Αυτού του είδους η διακόσμηση βρίσκεται σχεδόν αποκλειστικά στα κόκκινα στιλβωμένα με επίχρισμα αγγεία, στην εσωτερική αλλά και την εξωτερική επιφάνεια, που αποτελείται κυρίως από γραμμικά και στικτά μοτίβα. Σε πολλές περιπτώσεις, εντοπίζεται συγκεκριμένη τάση στην σύνθεση των μοτίβων και τη θέση τους στο αγγείο, ενώ σε άλλες η πρωτοτυπία τους εκπλήσσει. Σε μια προσπάθεια οργάνωσης των μοτίβων σε ομάδες, φάνηκε ότι το πιο κοινό στοιχείο είναι η γραμμή, τοποθετημένη κάθετα ή οριζόντια στο αγγείο, και άλλες φορές τεμνόμενη. Επίσης, συχνές είναι οι κάθετα τοποθετημένες τεθλασμένες ευθείες (ζιγκ-ζαγκ), οι οποίες πολλές φορές πλαισιώνονται από στίξεις. Οι τεθλασμένες ευθείες βρίσκονται και οριζόντια τοποθετημένες, οι οποίες σε μία πολύ συνήθη παραλλαγή δημιουργούνται από διαδοχικά εφαπτόμενες «πινελιές». Οι στίξεις επίσης συναντώνται ελεύθερα διευθετημένες, κυρίως στο σημείο μετάβασης από τον λαιμό στον ώμο των κλειστών αγγείων με λαιμό. Τέλος υπάρχουν καμπύλα θέματα, ευθείες απλές ή γιρλάντες, αλλά και μεμονωμένα μοτίβα που θυμίζουν το «γ». Εντοπίστηκε, τέλος, ένα όστρακο με λευκή διακόσμηση Barbotin διακόσμηση Η τεχνική barbotin θεωρείται διακοσμητική, αν και έχει πολλά πρακτικά προτερήματα για συγκεκριμένες χρήσεις, όπως η σταθερότητα κατά την ανάρτηση και μετακίνηση, ή η ομαλή διάδοση της θερμότητας. Η κατασκευή του barbotin, γίνεται με την τοποθέτηση ενός κλάσματος πηλού πάνω στην επιφάνεια του αγγείου. Στη συνέχεια, το κλάσμα, είτε απλώνεται και αφήνεται ακατάστατο δημιουργώντας μια αδρή επιφάνεια, ή σύρεται με τα δάκτυλα ή κάποιο αντίστοιχο εργαλείο σχηματίζοντας οριζόντιες, κάθετες, διαγώνιες ρίγες ή και συνδυασμό αυτών στο ίδιο αγγείο (Manson 1995:66). Το επίχρισμα άλλοτε είναι αρκετά πηκτό ώστε δεν αφήνει ορατή την επιφάνεια, και άλλοτε πιο αραιό οπότε η κάλυψη της επιφάνειας δεν είναι πλήρης. Στην Άψαλο υπάρχουν 755 όστρακα με barbotin, που αντιπροσωπεύουν το 76% της διακοσμημένης κεραμικής και το 12% του συνόλου

29 Ωστόσο απουσιάζει το impresso barbotin, με την ονυχωτή ή τσιμπητή διακόσμηση που είναι πιο δημοφιλές σε πιο νότιες θέσεις. Εμφανίζεται σχεδόν σε όλες τις κεραμικές κατηγορίες, στα περισσότερα σχήματα και ακόμα σε συνδυασμό με επίχρισμα, και επίθετη ή γραπτή διακόσμηση. Και εδώ έγινε προσπάθεια για αναγνώριση διαφορετικών πρακτικών. Έτσι εκτός από την ακατάστατη επάλειψη με αραιωμένο πηλό που αφήνει ένα αδρό αποτύπωμα, άλλες φορές σχεδόν αδιάγνωστο και άλλες φορές αρκετά ανάγλυφο, το επίθεμα μπορεί να έχει κάθετη, οριζόντια, διαγώνια διάταξη, η οποία προκύπτει από το σύρσιμο των δακτύλων πάνω στο αγγείο. Στα μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία παρατηρείται σχεδόν αποκλειστικά το οργανωμένο στυλ. Χαρακτηριστική είναι η εφαρμογή του barbotin σε ανοικτές λεκάνες ή κλειστές φιάλες, όπου η διακόσμηση αρχίζει αρκετά χαμηλότερα από το χείλος των στιλβωμένων και γυαλισμένων αγγείων. Συχνά σε αυτά τα αγγεία δημιουργείται ένα αψιδωτό τελείωμα, αποτέλεσμα του τραβήγματος του επιχρίσματος με τα δάκτυλα από τη βάση του αγγείου προς τα πάνω. Επίσης, σε άλλες περιπτώσεις το barbotin συνδυάζεται με πλαστική εμπίεστη διακόσμηση, ενώ πιο σπάνια με γραπτή. 4.4 Πειραματικός έλεγχος Προκειμένου να αποσαφηνιστούν οι συνθήκες όπτησης των οστράκων της Αψάλου έγινε πειραματικός έλεγχος των παραπάνω υποθέσεων. Σε πρώτη φάση σκοπός του πειράματος είναι να αποδειχτεί αν τα όστρακα με ανοιχτόχρωμη επιφάνεια και τεφρό πυρήνα, ψήθηκαν σε αναγωγικές συνθήκες και στη συνέχεια ακολούθησε οξείδωση, ή αν ψήθηκαν σε ανοικτή φωτιά αλλά για μικρή διάρκεια κι επομένως ο πυρήνας δεν οξειδώθηκε πλήρως. Επιλέχθηκαν ένα αδρό και τέσσερα στιλβωμένα όστρακα με ανοιχτόχρωμη επιφάνεια εσωτερική και εξωτερική, που κυμαίνεται στις διαβαθμίσεις του κόκκινου. Από αυτά δύο είχαν μαύρο πυρήνα, ένα καστανό και δύο κόκκινο. Η επανόπτηση των οστράκων παρουσία οξυγόνου θα έχει ως αποτέλεσμα την πλήρη οξείδωση του πυρήνα, στην περίπτωση που αυτά είχαν απομακρυνθεί γρήγορα από τη φωτιά κατά την αρχική όπτησή τους. Διαφορετικά, το χρώμα του πυρήνα θα παραμείνει αμετάβλητο και επομένως θα επιβεβαιωθεί ότι τα όστρακα είχαν ψηθεί σε αναγωγικές συνθήκες. Tα όστρακα τοποθετήθηκαν σε ειδικό κλίβανο, και ψήθηκαν για 60 στους 850 C ενώ παρέμειναν να κρυώσουν εντός του κλιβάνου. Το αποτέλεσμα ήταν να αποκτήσουν όλα το ίδιο κόκκινο χρώμα επιφάνειας και πυρήνα 4/5-6/6 2.5YR

30 Σε δεύτερη φάση, θα ελεγχθεί αν το επίχρισμα τοποθετείται πριν ή μετά την αρχική όπτηση του αγγείου. Επιλέχθηκαν έξι όστρακα κόκκινα γυαλισμένα με επίχρισμα. Από αυτά τα τέσσερα έχουν καστανό πυρήνα και τα δύο μαύρο. Στην περίπτωση που το επίχρισμα τοποθετήθηκε πριν την όπτηση και το αγγείο ψήθηκε μία φορά σε οξείδωση, ο σκούρος πυρήνας θα αποκτήσει κόκκινο χρώμα. Στην περίπτωση που το αγγείο ψήθηκε αρχικά σε αναγωγή και μετά τοποθετήθηκε το επίχρισμα και ακολούθησε όπτηση σε οξείδωση, δεν θα αλλάξει το χρώμα του πυρήνα. Tα όστρακα τοποθετήθηκαν σε ειδικό κλίβανο, και ψήθηκαν για 60 στους 850 C ενώ παρέμειναν να κρυώσουν εντός του κλιβάνου. Η επιφάνεια των οστράκων δεν μεταβλήθηκε, αλλά διατήρησε το αρχικό στιλπνό κόκκινο χρώμα, αντίθετα ο πυρήνας απέκτησε κόκκινο χρώμα (4/5-6/6 2.5YR). Από τα παραπάνω αποτελέσματα συμπεραίνουμε καταρχήν ότι δεν παρατηρείται κάποια διαφοροποίηση στην ποιότητα του πηλού. Χρησιμοποιήθηκε για όλα τα όστρακα σιδηρούχος πηλός καθώς κάτω από τις ίδιες συνθήκες επανόπτησης προέκυψε το ίδιο χρώμα και υφή σε όλα τα δείγματα. Επίσης επιβεβαιώνεται η ατελής όπτηση σε οξείδωση που έχει ως αποτέλεσμα σκουρόχρωμο πυρήνα και ανοιχτόχρωμη επιφάνεια. Τέλος, αποδεικνύεται ότι το επίχρισμα τοποθετείται πριν την όπτηση του αγγείου. Σε αντίθεση με το παραπάνω αποτέλεσμα, σχετικά με το επίχρισμα, υπάρχουν ενδείξεις ότι ίσως το επίχρισμα σε ορισμένα αγγεία να έμενε άψητο. Σε πολλά όστρακα το ανόργανο επίχρισμα είναι εξαιρετικά ασταθές και έβαφε τα χέρια μετά από ελαφριά τριβή της επιφάνειας. Επίσης όταν τοποθετήθηκαν σε λεκάνη με νερό τα όστρακα άρχισαν να αποχρωματίζονται μετά από λίγα λεπτά. Προκειμένου να μελετηθούν με μεγαλύτερη ακρίβεια αυτές οι ενδείξεις κρατήθηκε δείγμα για εργαστηριακή μελέτη

31 5. Οι κατηγορίες της κεραμικής Σε δεύτερη φάση το υλικό ταξινομήθηκε σύμφωνα με τον συσχετισμό δύο ιδιοτήτων των οστράκων, του τρόπου επεξεργασίας της επιφάνειας και του χρώματος της εξωτερικής επιφάνειας. Συγκροτήθηκαν με αυτό τον τρόπο 24 κεραμικές κατηγορίες (πίν. 11, γρ.4 και 5). Για κάθε κατηγορία ακολουθεί παράθεση πληροφοριών που αφορούν το σχηματολόγιο, το είδος του πηλού, την ποσότητα των οστράκων. 1. Γυαλισμένα μαύρα Αυτή η κατηγορία με 213 όστρακα από τα οποία 46 διαγνωστικά, αντιπροσωπεύει τα όστρακα μαύρου χρώματος με πολύ έντονη στίλβωση της εξωτερικής επιφάνειας. Ο πηλός τους είναι σχεδόν αποκλειστικά λεπτόκοκκος, με προσμίξεις κυρίως χαλαζία και μαρμαρυγία, ενώ σε μία περίπτωση ασβεστούχων. Το χρώμα κυμαίνεται από 10YR5/4-5YR5/2, και η μαύρη εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια, σε συνδυασμό με τους μαύρους πυρήνες, δείχνουν ότι η όπτηση έγινε σε ομοιόμορφη αναγωγική ατμόσφαιρα. Καταγράφηκαν 8 ανοικτά αγγεία (4 ημισφαιρικές φιάλες, 3 κωνικές λεκάνες, και μία σιγμοειδής φιάλη), και 13 κλειστά ( 3 ημισφαιρικές φιάλες, 9 φιάλες με κυλινδρικό στόμιο κυρίως ψηλό, και ένα απιόσχημο). Επίσης υπάρχουν δύο τροπιδωτά αγγεία. Το μέγεθος έχει μεγάλο εύρος 10-20εκ. διάμετρος χείλους για τα ανοικτά, και 8-24εκ. για τα κλειστά. Από τις βάσεις που ανήκουν στην κατηγορία οι πέντε είναι κυρτές και οι υπόλοιπες τέσσερεις επίπεδες, η διάμετρός τους είναι 4-8εκ. Όλα τα όστρακα έχουν μεγάλη στιλπνότητα και η στίλβωση καλύπτει το αγγείο σε μεγάλο βαθμό. 2. Γυαλισμένα καστανά Σε αυτή την κατηγορία υπάρχουν 189 όστρακα, από τα οποία 25 διαγνωστικά,. Είναι όλα πολύ καλά στιλβωμένα με έντονη στιλπνότητα και υψηλή κάλυψη. Το χρώμα της επιφάνειάς τους κυμαίνεται από 10YR4/2 ως 5YR5/6. Ο πηλός είναι εξαιρετικά λεπτόκοκκος με την προσθήκη κυρίως μαρμαρυγία, ενώ σε μία βάση εντοπίστηκε μίξη ασβεστούχων. Για την όπτηση εφαρμόστηκε η αναγωγή, η οξείδωση αλλά και οι μεικτές συνθήκες, οι οποίες ήταν μάλλον ομοιόμορφες στη διάρκεια του ψησίματος, το οποίο είχε μικρή διάρκεια όπως υποδεικνύουν οι τεφροί πυρήνες στα μισά

32 τουλάχιστον όστρακα. Τα 14 ανοικτά αγγεία αναγνωρίστηκαν 9 κωνικές λεκάνες μεγέθους 11-44εκ., και 2 ημισφαιρικές φιάλες με διάμετρο 11 και 26εκ. Στα 6 κλειστά αγγεία υπάρχουν 4 φιάλες με στόμιο, μεγέθους 10-24εκ. και 2 ημισφαιρικές με διάμετρο περίπου 23εκ. Οι βάσεις είναι επίπεδες διαμέτρου 6εκ., ενώ σώζεται και μία κυρτή από κλειστό αγγείο. 3. Γυαλισμένα με νέφη Το χαρακτηριστικό των οστράκων αυτής της κατηγορίας, στην οποία καταγράφηκαν 46 όστρακα, τα 4 χαρακτηριστικά, είναι ότι το χρώμα της επιφάνειας είναι ανομοιόμορφο, κάτι που μπορεί να οφείλεται στις συνθήκες όπτησης, στην χρήση τους ή σε μετά-αποθετικές διαδικασίες. Έτσι παρουσιάζουν ένα χρωματικό εύρος που κυμαίνεται από 10R2,5/1-2,5YR4/6 στην κλίμακα Munsell. Ο πηλός είναι λεπτός με προσμίξεις κυρίως μαρμαρυγία, ενώ η όπτηση πρέπει να έγινε σε ομοιόμορφες συνθήκες, καθώς καταγράφηκε μόνο ένας τεφρός πυρήνας και το χρώμα των τοιχωμάτων είναι ίδιο και στις δύο πλευρές. Η ατμόσφαιρα ωστόσο μάλλον ήταν μεικτή ή εναλλασσόμενη. Η βάση και το χείλος της ανοικτής λεκάνης έχουν επίχρισμα εσωτερικά. Στα σχήματα βρίσκουμε εκτός από την ανοικτή ημισφαιρική φιάλη, διαμέτρου 23εκ., και δύο κλειστές ημισφαιρικές φιάλες, διαμέτρου 12 και 15εκ. Η στίλβωση ακόλουθη διάφορα στιλ, οριζόντιο, σε πλέγμα και ανάμεικτο. 4. Γυαλισμένα κόκκινα Η κατηγορία που αντιπροσωπεύεται μόνο από 9 όστρακα θα έπρεπε ίσως να ενσωματωθεί στα κόκκινα στιλβωμένα. Ο πηλός τους είναι λεπτόκοκκος ή μεσόκοκκος, με προσμίξεις μαρμαρυγία, χαλαζία και σε δύο περιπτώσεις ασβεστιούχων. Η επιφάνειά τους είναι οξειδωμένη και πολύ καλά στιλβωμένη με έντονη στιλπνότητα. Πάντως η εξέταση του χρώματος δείχνει ότι οι συνθήκες όπτησης δεν ήταν πάντα ομοιόμορφες, αλλά ίσως υπήρχε εναλλαγή οξειδωτικής με αναγωγική ατμόσφαιρα, ή ακόμα και μεικτές συνθήκες. Στα σχήματα αναγνωρίστηκαν μία λεκάνη και δύο φιάλες. Η διάμετρος του πρώτου είναι 32εκ, και της μίας φιάλης 19εκ., ενώ για την άλλη δεν ήταν δυνατό να μετρηθεί η διάμετρός της. Εξαιτίας των ελάχιστων οστράκων της κατηγορίας θα ήταν επισφαλές οποιοδήποτε γενικευτικό συμπέρασμα

33 5. Γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα Αποτελεί μία από τις πιο χαρακτηριστικές και πολυπληθείς κεραμικές κατηγορίες με 907 όστρακα και 155 εγγραφές χαρακτηριστικών. Η επιφάνεια των αγγείων έχει επαλειφθεί με επίχρισμα πολύ αραιωμένου πηλού το οποίο μετά την όπτηση αποκτάει πολύ έντονο κόκκινο χρώμα (10R 3/4-2.5YR 5/8 στην κλίμακα Munsell). Στη συνέχεια τα αγγεία στιλβώνονται πάρα πολύ καλά. Ο πηλός είναι σχεδόν αποκλειστικά λεπτόκοκκος, εκτός από λιγοστές περιπτώσεις μεσόκοκκου. Οι προσμίξεις του πηλού είναι άμμος ή μαρμαρυγίας, σπάνια χαλαζίας και σε μία περίπτωση οργανικά στοιχεία. Τα αγγεία της κατηγορίας είναι κυρίως ανοικτά με μεγάλη ποικιλία μεγεθών. Έτσι οι 42 κωνικές λεκάνες έχουν διάμετρο 20-48εκ., οι 31 ημισφαιρικές φιάλες 8-35εκ., οι 4 κυλινδρικές λεκάνες 7-26εκ., ενώ αναγνωρίστηκε και μία σιγμοειδής φιάλη (10εκ. διάμετρος). Στα κλειστά, υπάρχουν 4 ημισφαιρικές φιάλες με διάμετρο 12-14εκ., 3 απιόσχημα με διαμέτρους 12, 20, 26εκ. και 4 φιάλες με στόμιο, με διαμέτρους 11, 13, 18 και 26εκ. Οι βάσεις της κατηγορίας είναι κυρίως επίπεδες, 19 εγγραφές διαμέτρου 4-9εκ. (και μία 12εκ.). Επίσης υπάρχει μία καμπύλη (5εκ.), 3 κυρτές (6-9εκ.) και 5 υπερυψωμένες (7-16εκ.). Εντοπίστηκαν ακόμα, δύο αποφύσεις και δύο ταινιωτές λαβές. Εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις η επιφάνεια των οστράκων είναι οξειδωμένη και στις δύο πλευρές, πάντα στιλβωμένη με πολύ υψηλή κάλυψη και σε εξαιρετικό βαθμό, ώστε να μην αναγνωρίζονται τα ίχνη του στιλβωτήρα. Μόνο σε λίγα δείγματα στο εσωτερικό είναι η στίλβωση λιγότερο έντονη. Περισσότερα από τα μισά είναι οξειδωμένα και κάτω από το επίχρισμα. Από αυτά τα μισά έχουν ψηθεί πολύ καλά ώστε η οξείδωση να εισχωρήσει στο κέντρο του οστράκου, ενώ στα υπόλοιπα ο πυρήνας είναι τεφρός. Αρκετά είναι εξ ολοκλήρου τεφρά κάτω από το επίχρισμα, ενώ από αυτά που έχουν μικτή επιφάνεια, άλλοτε ο πυρήνας είναι ομοιόμορφος και άλλοτε τεφρός. Φαίνεται επομένως ότι συνήθως η όπτηση διαρκούσε σύντομο χρονικό διάστημα, σε σταθερές συνθήκες και τα αγγεία απομακρύνονταν γρήγορα από τη φωτιά. 6. Στιλβωμένα μαύρα Τα 126 (32 χαρακτηριστικά) όστρακα αυτής της κατηγορίας χαρακτηρίζονται από την μαύρη στιλβωμένη επιφάνειά τους, (10YR2/1-5YR6/8), η οποία είναι προϊόν της αναγωγικής όπτησης. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος και μεσόκοκκος, με προσμίξεις κυρίως χαλαζία και μαρμαρυγία. Το ενδιαφέρον είναι ότι μερικά σώματα και ένα χείλος είχαν οργανικές προσμίξεις. Τα σχήματα είναι κυρίως ανοικτά, 20 κωνικές

34 λεκάνες διαμέτρου 20-40εκ. και 2 ημισφαιρικές φιάλες με διάμετρο 15 και 31εκ.. Στα κλειστά σχήματα της κατηγορίας αναγνωρίστηκαν μία ημισφαιρική φιάλη (16εκ. διάμετρος) και μία φιάλη με στόμιο (10εκ.). Επίσης, υπάρχουν 2 μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία διαμέτρου στο χείλος 40 και 70εκ. Οι βάσεις παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία αφού αντιπροσωπεύονται οι επίπεδες, 6 εγγραφές κυκλικές και ωοειδής με διάμετρο 6-10εκ, δύο κυρτές 7-10εκ., και μία υπερυψωμένη, με διάμετρο 6εκ. Στις λαβές έχουμε 3 αποφύσεις, 2 ταινιωτές και μία ωτοειδής. Είναι όλα αρκετά καλά στιλβωμένα με μεγάλη κάλυψη της επιφάνειας αλλά μέτρια στιλπνότητα. 7. Στιλβωμένα καστανά Είναι η πιο πολυπληθής κατηγορία 1349 όστρακα με 265 εγγραφές χαρακτηριστικών (αφού μόνη της περιλαμβάνει το 30% των οστράκων). Η στιλβωμένη καστανή επιφάνειά τους κυμαίνεται από 10YR4/1-2,5YR5/6 στην κλίμακα Munsell. Ο πηλός είναι λεπτόκοκκος και μεσόκοκκος με προσμίξεις κατά κύριο λόγο χαλαζία και μαρμαρυγία. Εντοπίστηκαν όμως αρκετά με ασβεστιούχες ενώσεις, και τρία όστρακα με οργανικά στοιχεία. Η όπτηση έχει γίνει σε μεικτές ομοιόμορφες συνθήκες, καθώς στην πλειονότητά τους τα όστρακα έχουν μεικτή επιφάνεια εσωτερικά και εξωτερικά, αλλά και μεικτό ομοιογενή πυρήνα. Ωστόσο σε μερικές περιπτώσεις τα αγγεία φαίνεται ότι απομακρύνθηκαν γρήγορα από την φωτιά και έχουν τεφρό πυρήνα, ενώ υπάρχουν αρκετά δείγματα αναγωγικά ψημένων οστράκων, και ορισμένα οξειδωμένα. Στο σχηματολόγιο της κατηγορίας τα περισσότερα αγγεία είναι ανοικτά, περίπου 130. Καταγράφηκαν 35 ημισφαιρικές φιάλες με διάμετρο που ποικίλει από 9-36εκ., 85 κωνικές λεκάνες με διάμετρο 11-46εκ., ένα κύπελλο 10εκ., και 8 σιγμοειδείς φιάλες διαμέτρου 10-25εκ. Στα κλειστά αγγεία καταγράφονται 10 ημισφαιρικές φιάλες (10-25εκ. διάμετρος), 8 φιάλες με στόμιο (8-26εκ.), και 8 απιόσχημα (8-21εκ.). Τέλος καταγράφηκαν αρκετά όστρακα αποθηκευτικών αγγείων, με διάμετρο ενός χείλους 60εκ. Επιπλέον υπάρχουν 21 βάσεις, από τις οποίες οι 17 είναι επίπεδες με διάμετρο 4-14εκ. (επίπεδες, κυρτές, με πόδι, δισκοειδής), διαμέτρου 4-14εκ., μία καμπύλη (6εκ.), μία κυρτή (10εκ.), και μία υπερυψωμένη (11εκ.). Επίσης υπάρχουν 5 αποφύσεις και 2 ταινιωτές λαβές. Σχεδόν όλα τα όστρακα είναι στιλβωμένα σε όλη την επιφάνειά τους και έχουν μέτριο βαθμό στιλπνότητας. Σε όσα διακρίνεται ο τρόπος στίλβωσης, ακολουθείται η οριζόντια φορά

35 8. Στιλβωμένα με νέφη Τα 121 (33 χαρακτηριστικά) όστρακα αυτής της κατηγορίας διακρίνονται για το ανομοιόμορφο χρώμα της επιφάνειάς τους. Η επιφάνειά τους είναι ολόκληρη στιλβωμένη με μεσαίο βαθμό στιλπνότητας. Ο πηλός λεπτός ή μεσαίος έχει κυρίως προσμίξεις μαρμαρυγία, και σε μία περίπτωση ασβεστιούχα. Η όπτηση έγινε σε ανομοιόμορφες συνθήκες και μεικτή ή εναλλασσόμενη ατμόσφαιρα. Δυο χείλη έχουν επίχρισμα και στις δύο επιφάνειες και ένα σώμα στην εσωτερική. Τα σχήματα είναι κυρίως ανοικτά, 21 εγγραφές, από τις οποίες 7 ημισφαιρικές φιάλες (7-36εκ. διάμετρος), 7 κωνικές λεκάνες (11-46εκ.), και ένα κύπελλο 12εκ. Βρέθηκαν ακόμα δύο ημισφαιρικές φιάλες 12 και 24εκ, και δύο αποθηκευτικά διαμέτρου 50 και 70εκ. Οι βάσεις είναι επίπεδες (3 εγγραφές με διάμετρο 6-10εκ.) και μία καμπύλη (11εκ.), ενώ καταγράφηκε και μία επιχείλια απόφυση. Σε αρκετά από τα όστρακα εντοπίζεται το οριζόντιο ίχνος της στίλβωσης. 9. Στιλβωμένα κόκκινα Στην μικρή αυτή κατηγορία τα 54 όστρακα (14 χαρακτηριστικά) που σώζονται έχουν έντονα κόκκινη και στιλβωμένη επιφάνεια. Ο πηλός είναι λεπτός ή μεσαίος με προσμίξεις κυρίως χαλαζία και μαρμαρυγία, και μία περίπτωση ασβεστιούχας. Η όπτηση έγινε σε οξειδωτική ατμόσφαιρα, σε ομοιόμορφες συνθήκες και το ψήσιμο είναι πολύ καλό αφού σώζονται μόλις δύο τεφροί πυρήνες. Στα ανοικτά αγγεία υπάρχουν, 3 κωνικές λεκάνες μεγέθους 15εκ. και μία σιγμοειδής φιάλη διαμέτρου 26εκ. Στα κλειστά έχουμε 2 ημισφαιρικές φιάλες διαμέτρου 34 και 18εκ. και ένα απιόσχημο με διάμετρο 25εκ. Σώζονται επίσης 4 αποθηκευτικά αγγεία με διάμετρο όπου ήταν δυνατό να μετρηθεί 30-40εκ. Η μία βάση που εντοπίστηκε είναι του τύπου υπερυψωμένη με πόδι. Ο τρόπος της στίλβωσης σε ένα χείλος και τη βάση έχει οριζόντια φορά. 10. Στιλβωμένα κόκκινα με επίχρισμα Τα 138 όστρακα (30 χαρακτηριστικά) της κατηγορίας είναι επιχρισμένα και στις δύο πλευρές με αραιωμένο πηλό, ο οποίος μετά την όπτηση αποκτά το χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα που κλιμακώνεται από 10R 4/6 ως 7.5YR 6/6 στην κλίμακα Munsell. Ο πηλός είναι πολύ λεπτός με ελάχιστες προσμίξεις άμμου και μαρμαρυγία ή χαλαζία. Κάτω από την επιφάνεια των οστράκων τα περισσότερα είναι οξειδωμένα, υπάρχουν όμως και αρκετά με μικτή ή μαύρη επιφάνεια. Ωστόσο τα μισά περίπου

36 έχουν τεφρό πυρήνα. Εκτός από λιγοστά αδρά στο εσωτερικό αγγεία, στα υπόλοιπα η στίλβωση εξωτερικά και εσωτερικά έχει μεγάλη κάλυψη χωρίς να είναι ορατά τα ίχνη του στιλβωτήρα και έχουν μέτριο βαθμό στιλπνότητας. Εκτός από μία κλειστή φιάλη με στόμιο με διάμετρο 16εκ, τα υπόλοιπα αγγεία είναι ανοικτά. Συγκεκριμένα, υπάρχουν 10 ημισφαιρικές φιάλες (10-30εκ. διάμετρος) και 5 κωνικές λεκάνες (18-36εκ.). Εντοπίστηκαν 11 επίπεδες βάσεις διαμέτρου 5-10εκ., μία κυρτή (8εκ.) και μία υπερυψωμένη (5εκ.). 11. Στιλβωμένα κόκκινα αδιάγνωστα Στην κατηγορία αυτή ανήκουν 14 (3 χαρακτηριστικά) όστρακα με κόκκινη στιλβωμένη επιφάνεια, για τα οποία ήταν αδύνατη η μακροσκοπική επιβεβαίωση της ύπαρξης επιχρίσματος. Πρόκειται για μία κωνική λεκάνη (38εκ. διάμετρος) και μία σιγμοειδής φιάλη (18εκ.), ενώ εντοπίστηκε και ένα τροπιδωτό αγγείο με διάμετρο σώματος στο σημείο της τροπίδωσης 13κ. 12. Αδρά κόκκινα Η ελάχιστα επεξεργασμένη επιφάνεια των 31 (7 χαρακτηριστικών) οστράκων έχει χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα, 10YR5/6 και 4/4 στην κλίμακα Munsell. Ο πηλός είναι πολύ λεπτός και η όπτηση έχει γίνει σε οξειδωτική ατμόσφαιρα. Τα 4 χείλη αγγείων που καταγράφηκαν ανήκουν σε 3 ημισφαιρικές φιάλες (18-32εκ.), και μία κωνική λεκάνη (26εκ.). Υπάρχουν και 2 επίπεδες βάσεις διαμέτρου 10εκ. 13. Αδρά μαύρα Σώζονται μόλις 10 όστρακα από μαύρα αγγεία με ακατέργαστη επιφάνεια, τα οποία δεν μπορούν να δώσουν ασφαλείς πληροφορίες. Το σχηματολόγιο είναι αδιάγνωστο, αφού σώζονται μόνο μία καμπύλη βάση και ένα αδιάγνωστο χείλος. 14. Αδρά καστανά Η επιφάνεια των 549 (60 χαρακτηριστικών) οστράκων αυτής της κατηγορίας δεν έχει υποστεί έντονη επεξεργασία, ίσως μόνο ένα σκούπισμα. Η όπτηση έχει γίνει σε οξειδωτική ατμόσφαιρα, συχνά σε μεικτές συνθήκες ενώ μερικές φορές το ψήσιμο έγινε πολύ γρήγορα. Έτσι το χρώμα της επιφάνειας κυμαίνεται από 5YR 3/1 ως 2,5Y 5/3, ενώ ο πυρήνας άλλοτε έχει μεικτό ομοιογενές χρώμα και άλλοτε είναι πολύχρωμος. Ο πηλός είναι μεσόκοκκος και λεπτόκοκκος, με προσμίξεις μαρμαρυγία

37 και χαλαζία και σε αρκετές περιπτώσεις ασβεστιούχα. Αρκετά είναι στιλβωμένα εσωτερικά. Τα σχήματα είναι κυρίως ανοικτά. Αναλυτικότερα, 10 ημισφαιρικές φιάλες με διάμετρο 10-39εκ., 10 κωνικές λεκάνες διαμέτρου 14-40εκ. και μία σιγμοειδής (12εκ.). Στα κλειστά υπάρχουν 3 ημισφαιρικές φιάλες 12-18εκ., 3 απιόσχημα 11-16εκ., και 3 φιάλες με στόμιο, όπου ήταν δυνατή η μέτρηση της διαμέτρου μόνο για μία στα 14εκ. Υπάρχουν και ορισμένα αποθηκευτικά μεγάλης διαμέτρου. Σώζονται 12 βάσεις επίπεδου τύπου μεγέθους 6-17εκ., 2 κυρτές 7 και 10εκ., και μία καμπύλη 8εκ. Τέλος καταγράφηκαν δύο αποφύσεις και μία ταινιωτή λαβή. 15. Αδρά με νέφη Όπως και παραπάνω η επιφάνεια των 42 οστράκων (11 χαρακτηριστικά) δεν έχει εξομαλυνθεί, τουλάχιστον εξωτερικά. Η ποικιλία στο χρώμα της επιφάνειας, αλλά και οι διαφορετικού είδους πυρήνες, δείχνουν ότι η όπτηση έγινε μάλλον σε ανομοιογενής και μεικτές συνθήκες. Ο πηλός είναι λεπτός και μεσαίος με τις συνήθεις προσμίξεις. Τα σχήματα που διαγνώστηκαν είναι, 2 ημισφαιρικές φιάλες, 18 και 46εκ., μία ημισφαιρική φιάλη 36εκ., και ένα απιόσχημο αδιάγνωστου μεγέθους. Επίσης βρέθηκαν 5 επίπεδες βάσεις 4-13εκ. και μία υπερυψωμένη 9εκ. 16. Barbotin μαύρα Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν 85 όστρακα (81 εγγραφές) των οποίων η εξωτερική επιφάνεια έχει διαμορφωθεί με την τεχνική barbotin. Πρόκειται για μία τεχνική που συναντάται πολύ συχνά στην περιοχή των Βαλκανίων (Ασλάνης 1992, Barthes). Σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται τα αγγεία που έχουν ψηθεί σε αναγωγικές συνθήκες, έτσι έχουν χρώμα επιφάνειας που κλιμακώνεται από 7,5YR 5/1 10YR 3/1 στη Munsell. Τα μισά από τα διαγνωστικά όστρακα ανήκουν σε μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία, ενώ οι τρεις επίπεδες βάσεις που σώζονται έχουν διάμετρο 6-11εκ. Δεν σώζεται κανένα χείλος, οπότε δεν έχουμε πληροφορίες για τα σχήματα των αγγείων της κατηγορίας. Η πηλός τους είναι λεπτός και μεσόκοκκος με προσμίξεις κυρίως άμμου και χαλαζία, υπάρχουν όμως και αρκετά ασβεστιούχα, ενώ σε ένα βρέθηκαν οργανικές. Επίσης δύο όστρακα έφεραν επίχρισμα εσωτερικά. Κυρίως σώζονται όστρακα με οριζόντια ή και κάθετη διάταξη του barbotin, ενώ σε αρκετά διατηρείται το αψιδωτό τελείωμα. Υπάρχουν βέβαια και αρκετά παραδείγματα με την ακατάστατη διάταξη

38 17. Barbotin καστανά. Σε αυτή την κεραμική κατηγορία έχουμε 492 όστρακα (365 εγγραφές) οστράκων barbotin, με χρώμα επιφάνειας από 10YR 3/1 ως 7/6 στην κλίμακα Munsell. Ψημένα με παρουσία οξυγόνου συχνά σε μεικτές συνθήκες, παρουσιάζουν ποικιλία στο χρώμα του πυρήνα, ο οποίος στα περισσότερα όστρακα είναι τεφρός. Πρόκειται κυρίως για λεπτόκοκκα αλλά και μεσόκοκκα fabric χωρίς να λείπουν τα χονδρά. Οι προσμίξεις κυρίως άμμος και χαλαζίας, αλλά και συχνή παρουσία μαρμαρυγία. Βρέθηκαν επίσης ορισμένα ασβεστιούχα αλλά και επτά παραδείγματα με οργανικές προσμίξεις. Αρκετά όστρακα προέρχονται από μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία. Τα 13 χείλη που σώζονται ανήκουν σε ανοικτά αγγεία. Συγκεκριμένα σε 4 ημισφαιρικές φιάλες, διαμέτρου από 28-48εκ., 8 κωνικές λεκάνες, διαμέτρου 11-42εκ., και μία σιγμοειδή φιάλη με διάμετρο 14εκ. Οι βάσεις που σώζονται έχουν διάμετρο από 7-14εκ. και είναι όλες επίπεδες, εκτός από μία κυρτή. Τέλος υπάρχει μία απόφυση και μία ταινιωτή λαβή. Η διάταξη του barbotin είναι οριζόντια ή και κάθετη, σε ορισμένα σώζεται το αψιδωτό τελείωμα, και σε άλλα είναι ακατάστατο, άλλοτε έντονα και άλλοτε εντελώς αχνά. 18. Barbotin κόκκινα Για τα 58 όστρακα (56 εγγραφές) αυτής της κατηγορία των barbotin, ισχύει ότι και για τις προηγούμενες, με την διαφορά ότι το κόκκινο χρώμα της επιφάνειάς τους κυρίως 7,5YR 6/6 στην κλίμακα Munsell, δείχνει ότι βρέθηκαν σε συνθήκες καύσης με οξυγόνο. Τα μισά με οξειδωμένο πυρήνα, φανερώνουν σταθερές συνθήκες όπτησης. Από τα λοιπά, τα μισά με τεφρό πυρήνα απομακρύνθηκαν γρήγορα από την φωτιά, ενώ τα υπόλοιπα με μικτούς και πολύχρωμους πυρήνες, μάλλον βρέθηκαν σε ανομοιογενείς συνθήκες. Αναγνωρίστηκαν αρκετά αποθηκευτικά, αλλά το ενδιαφέρον είναι ότι σε η πλειονότητα των οστράκων ήταν στιλβωμένα εσωτερικά. Αναγνωρίστηκαν μία κωνική λεκάνη διαμέτρου 26εκ. και δύο αποθηκευτικά χείλη, τα οποία φέρουν επίχρισμα εσωτερικά. Επιπλέον υπάρχει μία φιάλη με στόμιο, 9εκ. 19. Barbotin με νέφη Το χρώμα της επιφάνειας των 75 οστράκων (47 εγγραφών) δεν είναι ομοιόμορφο, αλλά εμφανίζει νέφη που καλύπτουν μεγάλη χρωματική κλίμακα. Ο πηλός είναι κυρίως μεσόκοκκος αλλά και λεπτός, με τις συνήθεις προσμίξεις άμμου και χαλαζία

39 Τα περισσότερα έχουν ομοιόμορφο χρώμα πυρήνα, ενώ ορισμένα τεφρό πυρήνα. Σχεδόν όλα τα όστρακα ανήκουν σε αποθηκευτικά αγγεία, ενώ ένα χείλος διαμέτρου 28εκ. προέρχεται από κωνική λεκάνη. Η διάταξη του barbotin, είναι κυρίως οριζόντια ή και κάθετη με έντονο ανάγλυφο, και σε δύο περιπτώσεις σώζεται το αψιδωτό τελείωμά του. Τα περισσότερα όστρακα είναι στιλβωμένα εσωτερικά. 20. Αδιάγνωστα Σε αυτή την κατηγορία μετρήθηκαν 1515 όστρακα (112 χαρακτηριστικά), τα οποία λόγω διάβρωσης και φθοράς ήταν αδύνατο να δώσουν πληροφορίες για την επεξεργασία της επιφάνειάς τους. 21. Γραπτά με Bitumen Η γραπτή διακόσμηση με την οργανική ύλη bitumen, εντοπίζεται σε 67 γυαλισμένα όστρακα με κόκκινο επίχρισμα που αντιστοιχούν σε 36 εγγραφές. Μόνο σε μία περίπτωση βρέθηκε γραπτή οργανική διακόσμηση σε αγγείο barbotin. Όλα τα γραπτά αγγεία είναι ανοικτά. Καταγράφηκαν 11 ημισφαιρικές φιάλες με διάμετρο 11-35εκ. 8 κωνικές λεκάνες, (20-41εκ.), μία σιγμοειδής φιάλη (17εκ.). Η μία βάση της κατηγορίας είναι κυρτή. Η διακόσμηση εντοπίζεται κυρίως στην εξωτερική επιφάνεια, ορισμένες φορές και στις δύο ή μόνο στην εσωτερική. Κατά τα λοιπά ισχύει ότι και στην κατηγορία των κόκκινων με επίχρισμα. 22. Άλλα γραπτά Εντοπίστηκαν 3 όστρακα που πιθανόν φέρουν λευκή διακόσμηση. Το χρώμα της επιφάνειάς τους είναι 10R 4/6 και 2,5YR 4/8, στην κλίμακα Munsell. Είναι όλα λεπτόκοκκα χωρίς προσμίξεις και στιλβωμένα σε εξαιρετικό επίπεδο και στις δύο πλευρές. Το ένα χείλος που σώζεται ανήκει σε κύπελλο διαμέτρου 13εκ. Η διακόσμησή τους είναι γραμμική του τύπου που συναντάται στα γραπτά με bitumen. 23. Με εμπίεστη διακόσμηση Τα 13 όστρακα της κατηγορίας διακοσμούνται με μία σειρά εμπιέσεων που κατασκευάζονται με την πίεση του δακτύλου ή άλλου παρόμοιου σχήματος εργαλείου περιμετρικά του σώματος του αγγείου, συνήθως κάτω από τον λαιμό. Απαντάται κυρίως σε μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία, τα οποία είναι στιλβωμένα εσωτερικά, ενώ εξωτερικά άλλοτε είναι στιλβωμένα και άλλοτε αδρά ή έχει

40 χρησιμοποιηθεί η τεχνική barbotin. Τα περισσότερα έχουν μεσαίο και κάποιες φορές χονδρό πηλό με προσμίξεις χαλαζία και σε δύο περιπτώσεις ασβεστιούχων. Η επιφάνειά τους είναι συνήθως οξειδωμένη ή μικτή. 24. Με επίθετη πλαστική διακόσμηση Πρόκειται για 4 όστρακα που διακοσμούνται με μία επίθετη πλαστική ταινία περιμετρικά του σώματός τους, η οποία στην συνέχεια διακοσμείται με εμπιέσεις. Βρίσκεται κυρίως σε στιλβωμένα και στις δύο πλευρές όστρακα, μεσαία και χονδρά με προσμίξεις χαλαζία. Τόσο η επιφάνεια, όσο και ο πυρήνας των οστράκων είναι συνήθως μαύρος ή μικτός. Σε ένα παράδειγμα η επίθετη πλαστική διακόσμηση εντοπίστηκε στην βάση του αγγείου. Ενώ σε ένα άλλο η πλαστική ταινία ήταν σε συνδυασμό με εγχαράξεις. Σύνοψη Συνοψίζοντας, παρατηρούμε πώς οι κεραμικές κατηγορίες της τομής ΙΓ, μπορούν να διακριθούν αρχικά σε αυτές που φέρουν διακόσμηση και τις μη-διακοσμημένες, και στην συνέχεια σε ευρύτερες κατηγορίες σύμφωνα με την επεξεργασία της επιφάνειας (γράφημα 6,7). Στο σύνολο της κεραμικής 242 όστρακα (3%), φέρουν διακόσμηση. Από αυτά τα 212 (88% στο σύνολο των διακοσμημένων είναι γραπτά με bitumen, 12 (5%) έχουν επίθετη πλαστική διακόσμηση, και άλλα 10 (4%) είναι εμπίεστα. Αντίστοιχα στα καταγεγραμμένα χαρακτηριστικά, τα 30 όστρακα διακοσμημένα με bitumen καταλαμβάνουν το 30%, ενώ υπάρχουν και 3 με επίθετη διακόσμηση. Τα γραπτά με bitumen είναι σχεδόν αποκλειστικά ανοικτά αγγεία, 183 (87%) όστρακα, και ελάχιστα τα κλειστά 18 όστρακα (8%). Στα υπόλοιπα διακοσμημένα όστρακα τα 426 (43%) είναι ανοικτά και τα 92 (9%) κλειστά. Τα διακοσμημένα με bitumen όστρακα έχουν εξαιρετικά λεπτό πηλό (53 όστρακα), και ορισμένες φορές μεσαίο (14 όστρακα). Αντίθετα από τα υπόλοιπα διακοσμημένα όστρακα αυτά που φέρουν εμπίεστη ή επίθετη πλαστική διακόσμηση είναι κυρίως μεσαία (12) ή χονδρά (7), και λιγότερα λεπτά (4). Από τα υπόλοιπα, τα όστρακα με γυαλισμένη επιφάνεια αποτελούν το 22% (1364 όστρακα) στο σύνολο της κεραμικής και το 32% (289 όστρακα) στα χαρακτηριστικά. Περισσότερα από τα μισά όστρακα με γυαλισμένη επιφάνεια είναι κόκκινα με επίχρισμα (907 στο σύνολο και 155 στα χαρακτηριστικά), ενώ σημαντική

41 είναι και η παρουσία των μαύρων (243 και 46, αντίστοιχα). Όπως φαίνεται τα γυαλισμένα αγγεία είναι σχεδόν πάντα ανοικτά (919 χαρακτηριστικά και 2038 συνολικά, όστρακα). Κλειστά είναι 78 χαρακτηριστικά και 338 στο σύνολο όστρακα, από τα οποία τα περισσότερα είναι μαύρα. Κατά κανόνα τα γυαλισμένα όστρακα έχουν λεπτό πηλό, (1165 όστρακα), υπάρχουν λίγα μεσαία (177) και ελάχιστα χονδρά (22). Η κεραμική κατηγορία των οστράκων με στιλβωμένη επιφάνεια, είναι η πολυπληθέστερη με ποσοστό 30% (1802 όστρακα) επί του συνόλου της κεραμικής και 40% (366 όστρακα) επί των χαρακτηριστικών. Στην πλειονότητά τους, στο σύνολο και 265 στα χαρακτηριστικά με αντίστοιχα ποσοστά περίπου 70%, είναι χρώματος καστανού και σε μικρότερα ίσα μερίδια (περίπου 7%) μαύρα, κόκκινα με επίχρισμα και με νέφη. Αναγνωρίστηκαν 1.169, από τα οποία τα 536 χαρακτηριστικά, ανοικτά όστρακα, και 465, από τα οποία τα 455 χαρακτηριστικά, κλειστά όστρακα. Κυριαρχούν τα λεπτόκοκκα όστρακα (950), βρίσκονται όμως και αρκετά μεσόκοκκα (710), ενώ τα χονδρόκοκκα είναι πολύ λιγότερα (142). Επίσης καταγράφηκαν 632 όστρακα με αδρή επιφάνεια (10%) από τα οποία τα 72 (8%) είναι χαρακτηριστικά. Σχεδόν όλα είναι καστανά (86% επί του συνόλου). Τα περισσότερα όστρακα είναι ανοικτά, 90 χαρακτηριστικά και 6 σώματα, ενώ υπάρχουν και 52 κλειστά χαρακτηριστικά όστρακα συν 11 σώματα. Στα όστρακα με αδρή επιφάνεια τα μεσόκοκκα υπερέχουν ελάχιστα των λεπτόκοκκων (270 και 232 αντίστοιχα), ενώ καταγράφηκαν και 130 χονδρόκοκκα. Στην κατηγορία των barbotin καταγράφηκαν 710 όστρακα (12% στο σύνολο των οστράκων), από τα οποία τα 35 (4% των χαρακτηριστικών) είναι χαρακτηριστικά. Στην πλειονότητά τους 70% είναι καστανά, και τα υπόλοιπα σχεδόν σε ίσα μερίδια κόκκινα, μαύρα ή με νέφη. Στην πλειονότητά τους είναι ανοικτά, 220 χαρακτηριστικά και 11 απλά όστρακα, αλλά υπάρχουν και λίγα κλειστά, 52 χαρακτηριστικά και 21 απλά όστρακα. Τα όστρακα με μεσαίο πηλό υπερτερούν λίγο σε ποσότητα έναντι αυτών με λεπτό πηλό (331 έναντι 291), και ακολουθούν αυτά με χονδρό πηλό (88). Τέλος υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός αδιάγνωστων ως προς την επεξεργασία της επιφάνειας οστράκων. Για την ακρίβεια (25%) από το σύνολο και 116 (13%) χαρακτηριστικά

42 6 Μορφολογία, τεχνολογία και χρήση Είναι κοινή θέση πλέον, ότι, τα μορφολογικά και τεχνολογικά χαρακτηριστικά των αγγείων είναι προκαθορισμένα για την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων χρήσεων. Ωστόσο οι χρηστικές αυτές ανάγκες δεν είναι δεδομένες αλλά εξαρτώνται από διάφορους παράγοντες πρακτικούς αλλά και κοινωνικούς (Henrickson 1983). Σημαντικές για την καταλληλότητα ενός αγγείου σε μια συγκεκριμένη χρήση είναι οι φυσικές, μηχανικές και θερμικές ιδιότητες της κεραμικής που καθορίζονται καταρχήν από την ορυκτολογική και χημική σύσταση του πηλού, την κοκκομετρία και την ποσότητα των προσμίξεων (Κώτσου 1998:47). Η κατασκευή των αγγείων είναι μια χρονοβόρα και πολύπλοκη διαδικασία οπότε έχει σημασία η αντοχή των αγγείων σε βάθος χρόνου σε συνδυασμό με την μεγαλύτερη δυνατή απόδοση στην λειτουργία τους. 6.1 Τα σχήματα των αγγείων της Αψάλου Η αποκατάσταση των σχημάτων των αγγείων έγινε με οδηγό την διάμετρο του χείλους, τα σχέδια των χαρακτηριστικών οστράκων και τις ήδη δημοσιευμένες τυπολογίες της περιοχής για την εποχή. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω τα αγγεία χωρίστηκαν αρχικά σε ανοικτά και κλειστά ανάλογα με την σχέση της διαμέτρου του χείλους με αυτή της βάσης. Ανοικτά θεωρούνται αυτά τα αγγεία των οποίων η διάμετρος του χείλους είναι ίση ή μεγαλύτερη από το μέγιστο ύψος, ή ίση ή μεγαλύτερη από την διάμετρο της βάσης. Από την άλλη κλειστά είναι τα αγγεία με διάμετρο χείλους μικρότερή από το ύψος ή και από την διάμετρο της βάσης (Rice 1987: ). Αναγνωρίστηκαν με αυτόν τον τρόπο τα εξής σχήματα: ημισφαιρικές φιάλες (Α1), κωνικές λεκάνες (Α2), κυλινδρικές λεκάνες (Α3), φιάλες με σιγμοειδές προφίλ (Β1). Κλειστές φιάλες (Α), φιάλες με χωνοειδές στόμιο (απιόσχημα) (Β), και φιάλες με λαιμό (C). Αποθηκευτικά αγγεία (D), αγγεία με υπερυψωμένη βάση (πίν.7). Καταρχήν παρατηρούμε από την συνολική καταγραφή των οστράκων ότι τα ανοικτά υπερτερούν των κλειστών, αφού αποτελούν το 44% των οστράκων, όσα είναι και τα αδιάγνωστα, ενώ τα κλειστά καταλαμβάνουν μόλις το 11% (γρ. 8)

43 6 1.1 Ανοικτά αγγεία Είναι το πιο συχνό σχήμα αγγείου. Είναι ανοικτά ευρύστομα αγγεία με πολύ απλό περίγραμμα, χωρίς στόμιο και με απλή διαμόρφωση του χείλους. Η διάμετρος του χείλους τους είναι μεγαλύτερη από την διάμετρο της βάσης ή το (μέγιστο της διαμέτρου του σώματος). Η κεραμική τους ύλη είναι κυρίως λεπτή ή μεσαία. Στην πλειονότητά τους έχουν πολύ καλά, επεξεργασμένη επιφάνεια, στιλβωμένη ή και γυαλισμένη, με επίχρισμά ή χωρίς, ενώ αυτό το σχήμα έχουν και τα περισσότερα διακοσμημένα με γραπτή διακόσμηση αγγεία. Η ποικιλία των σχημάτων είναι περιορισμένη και αφορά κυρίως την διαμόρφωση των τοιχωμάτων του αγγείου. Αντίθετα παρατηρείται μεγάλη ποικιλία στα μεγέθη με διαμέτρους χειλών που κυμαίνονται από 5 ως 55εκ. Έχουν καταγραφεί 393 ανοικτά αγγεία που αποτελούν το 68% των εγγραφών. Διακρίνονται σε ημισφαιρικές φιάλες, κωνικές λεκάνες, κυλινδρικές λεκάνες και φιάλες με σιγμοειδές περίγραμμα Ημισφαιρικές φιάλες Οι ημισφαιρικές φιάλες, είναι ανοικτά ευρύστομα αγγεία με ημισφαιρικό σώμα που δημιουργούν τα καμπύλα τοιχώματά τους. Το περίγραμμά τους είναι απλό, χωρίς περίπλοκη διαμόρφωση των χειλέων. Έχουν καταγραφεί 134 αγγεία που αποτελούν το 34% των ανοικτών αγγείων και το 23% στο σύνολο των αγγείων. Οι διάμετρός τους ποικίλει από 4-48εκ. Πιο αναλυτικά, υπάρχουν 9 αγγεία με διάμετρο μικρότερη των 10εκ., 50 αγγεία με διάμετρο 10-19εκ., 45 διαμέτρου 20-29εκ., και 17 αγγεία με διάμετρο μεγαλύτερη των 30εκ. Η κεραμική ύλη των ημισφαιρικών φιαλών είναι μεσαία και λεπτή, ενώ υπάρχουν ελάχιστα χοντρόκοκκα αγγεία. Οι προσμίξεις που παρατηρούνται είναι σχεδόν πάντα μαραμαρυγίας και πολύ συχνά χαλαζίας. Ένα στιλβωμένο καστανό αγγείο έχει οργανικές προσμίξεις, και ένα στιλβωμένο καστανό, ένα αδρό καστανό και ένα γυαλισμένο με κόκκινο επίχρισμα περιέχουν ασβεστιούχα συστατικά. Η όπτηση των περισσοτέρων ημισφαιρικών φιαλών έχει γίνει σε μικτές συνθήκες, όπως υποδηλώνουν οι 65 πυρήνες με καστανό χρώμα, υπάρχουν 38 πυρήνες που έχουν υποστεί πλήρη οξείδωση, και 26 που βρέθηκαν σε συνθήκες αναγωγής. Οι συνθήκες όπτησης είναι σχεδόν πάντα ομοιόμορφες. Περίπου το 1/3 των αγγείων (43), έχουν τεφρό πυρήνα που δηλώνει μικρής διάρκειας όπτηση

44 Συνήθως έχουν πολύ καλά επεξεργασμένη επιφάνεια. Οι περισσότερες ημισφαιρικές φιάλες, 42 αγγεία, είναι γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα, από τα οποία τα 10 φέρουν γραπτή διακόσμηση. Στην κατηγορία των στιλβωμένων καστανών ανήκουν 38 αγγεία. Υπάρχουν 12 στιλβωμένα αγγεία με κόκκινο επίχρισμα, 13 με αδρή επιφάνεια, 4 μαύρα γυαλισμένα και 4 με διακόσμηση barbotin. Οι ημισφαιρικές φιάλες αποτελούν το 60% των κόκκινων στιλβωμένων με επίχρισμα αγγείων, ενώ το συγκεκριμένο σχήμα λεκανών, προτιμάται και για τα γραπτά αγγεία, με περισσότερα από τα μισά σκεύη της κατηγορίας (55%) να ανήκουν σε αυτό. Επίσης είναι το πιο συχνό σχήμα των αγγείων με αδρή επιφάνεια (33%) Κωνικές λεκάνες Το πιο συχνά αναγνωρίσιμο σχήμα είναι η κωνική λεκάνη, αφού σε αυτό κατατάσσονται σχεδόν 230 αγγεία που αποτελούν το 45% του συνόλου, και το 56% στο σύνολο των λεκανίδων. Είναι ανοικτά αγγεία και η διαφορά τους από το προηγούμενο σχήμα, είναι τα ευθεία τοιχώματα. Τα χείλη τους είναι απλά, ευθύγραμμα, με καμπύλη ή επίπεδη απόληξη. Αντίθετα παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία σχημάτων με εύρος διαμέτρου από 10 έως 55εκ. Από τα αγγεία, στα οποία ήταν δυνατό να μετρηθεί η διάμετρος, 33 κατανέμονται μεταξύ 10 και 19εκ., 87 αγγεία έχουν διάμετρο 20-29εκ., 31 αγγεία 30-39εκ., ενώ υπάρχουν και 17 αγγεία με μέγεθος μεγαλύτερο των 40εκ. Η κεραμική ύλη των κωνικών λεκανών είναι κατά κύριο λόγο λεπτή και ορισμένες φορές μεσαία, ενώ υπάρχουν και ελάχιστα χοντροειδή. Η πιο συνηθισμένη πρόσμιξη είναι ο μαρμαρυγίας και μετά ο χαλαζίας. Υπάρχουν 9 αγγεία με ασβεστιούχες προσμίξεις, από τα οποία τα 6, ανήκουν στην κατηγορία καστανά στιλβωμένα, 2 είναι αδρά καστανά και ένα barbotin καστανό. Εντοπίστηκε και μία αδιάγνωστη κωνική λεκάνη με οργανικές προσμίξεις. Η όπτηση έγινε κυρίως σε μεικτές ομοιογενείς συνθήκες (113 αγγεία), 45 αγγεία βρέθηκαν σε συνθήκες οξείδωσης και 53 σε συνθήκες αναγωγής, ενώ υπάρχουν και 19 αγγεία τα οποία ψήθηκαν σε ανομοιογενείς συνθήκες. Τεφρός πυρήνας καταγράφηκε σε 81 αγγεία. Η πλειονότητα των κωνικών λεκανών έχουν πολύ καλά επεξεργασμένη επιφάνεια, με πολύ καλή ποιότητα στίλβωσης. Τα περισσότερα αγγεία, 92, είναι στιλβωμένα καστανά. Υπάρχουν και 51 γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα, από τα

45 οποία τα 8 έχουν γραπτή διακόσμηση. Τα υπόλοιπα κατανέμονται σε όλες τις κεραμικές κατηγορίες. Το σχήμα των κωνικών λεκανών προτιμάται για την κατασκευή των αγγείων με διακόσμηση barbotin και αποτελεί το 67% των αγγείων που κατασκευάζονται με αυτή την τεχνική. Επίσης, αντιπροσωπεύει το 45% των σχημάτων της κατηγορίας των καστανών στιλβωμένων αγγείων με 87 αγγεία. Ενώ σε αυτό το σχήμα ανήκουν και τα μισά γυαλισμένα κόκκινα με επίχρισμα αγγεία (50%, 45 αγγεία). Οι κωνικές λεκάνες έχουν ισχυρή παρουσία και στις υπόλοιπες κεραμικές κατηγορίες, με ποσοστό 30% στα αδρά και 40% στα γραπτά Κυλινδρικές λεκάνες Οι κυλινδρικές λεκάνες, κύπελλα (Α3), είναι αρκετά σπάνιες ή τουλάχιστον πιο δύσκολα αναγνωρίσιμες. Καταγράφηκαν 8 αγγεία, που αποτελούν το 2% συνόλου των αγγείων, και το ίδιο ποσοστό έχουν και στο σύνολο των ανοικτών. Πρόκειται για ανοικτά αγγεία με σχεδόν κάθετα τοιχώματα, των οποίων η διάμετρος του χείλους είναι σχεδόν ίση με αυτή της βάσης. Τα χείλη τους είναι κάθετα ή ελαφρώς εξωστρεφή, με καμπυλόγραμμη ή οξυκόρυφη απόληξη. Το μέγεθός τους είναι σχετικά μικρό. Τα 6 αγγεία έχουν διάμετρο 7-12εκ., υπάρχει ένα μεγαλύτερο 18εκ., ενώ μετρήθηκε και ένα 26εκ., ωστόσο το μικρό ποσοστό του χείλους που σώζεται καθιστά τη μέτρηση επισφαλή. Η κεραμική ύλη όλων των κυπέλλων είναι λεπτή με προσμίξεις μαρμαρυγία. Τα περισσότερα έχουν ψηθεί σε ομοιογενείς συνθήκες, 4 σε οξειδωτική, 2 σε μεικτή και 1 σε αναγωγική ατμόσφαιρα. Τεφρός πυρήνας εντοπίστηκε σε δύο αγγεία. Έχουν πολύ καλά επεξεργασμένη επιφάνεια με υψηλής ποιότητας στίλβωση, εκτός από ένα το οποίο είναι αρκετά διαβρωμένο. Τα 4 είναι γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα. Υπάρχουν ακόμα από ένα στιλβωμένο καστανό, ένα στιλβωμένο με νέφη, ένα εμπίεστη διακόσμηση και ένα αδιάγνωστο αγγείο Σιγμοειδείς φιάλες Οι 16 φιάλες με σιγμοειδές περίγραμμα (Β1) αντιπροσωπεύουν το 3% του συνόλου και το 4% των ανοικτών αγγείων. Είναι ανοικτά αγγεία, των οποίων το εξωστρεφές χείλος και καμπύλο σώμα σχηματίζουν σιγμοειδές περίγραμμα. Το εύρος της διαμέτρου τους είναι πιο περιορισμένο σε σχέση με τα υπόλοιπα σχήματα, από 9-26εκ

46 Η κεραμική ύλη που χρησιμοποιείται στην κατασκευή τους είναι κυρίως λεπτή και μεσαία, με προσμίξεις χαλαζία και μαρμαρυγία. Η όπτησή τους έχει γίνει σε ομοιογενείς συνθήκες και σε ατμόσφαιρα οξείδωσης, αναγωγής ή μεικτή. Τεφρό πυρήνα έχουν δύο αγγεία. Όλα τα αγγεία της ομάδας, έχουν υποστεί στίλβωση με μέτρια ένταση, αλλά πλήρη κάλυψη. Βρίσκονται κυρίως στην κατηγορία των στιλβωμένων καστανών, υπάρχει ένα με γραπτή διακόσμηση bitumen και ένα με διακόσμηση barbotin. Το πρόβλημα με το συγκεκριμένο σχήμα είναι ότι για να ταυτιστεί πρέπει να σώζεται μεγάλο τμήμα του χείλους αλλά και του σώματος του αγγείου Φιάλες με υπερυψωμένη βάση Είναι ανοικτά, ημισφαιρικά αγγεία, του τύπου που περιγράφηκε παραπάνω, των οποίων η κυκλική βάση ενώνεται με το σώμα με ένα μακρύ κυλινδρικό στέλεχος, δίνοντας τη μορφή δισκοπότηρου ή φρουτιέρας στο σκεύος. Αναγνωρίζονται μόνο από την βάση ή το στέλεχος, αφού το υπόλοιπο σώμα και χείλος δεν διαφέρουν από τις απλές ημισφαιρικές φιάλες. Καταγράφηκαν 5 αγγεία με υπερυψωμένη βάση που αποτελούν το 1% του συνόλου των αγγείων. Υπάρχουν δύο βάσεις διαμέτρου 9εκ., μία 7εκ. και μία 16εκ. Επιπλέον έχουμε ένα κυλινδρικό στέλεχος. Η κεραμική ύλη που επιλέγεται για την κατασκευή τους είναι λεπτή, με προσμίξεις μαρμαρυγία, και σε οργανικές. Η όπτηση έγινε σε σταθερή ατμόσφαιρα παρουσία οξυγόνου και για μικρό διάστημα, όπως δείχνουν οι τεφροί πυρήνες των οστράκων. Έχουν όλα πολύ καλά στιλβωμένη επιφάνεια με πλήρη κάλυψη, εκτός από μία βάση αρκετά διαβρωμένη. Τέσσερα αγγεία ανήκουν στα γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα, ένα είναι στιλβωμένο κόκκινο και ένα αδιάγνωστο Βάσεις και λαβές Έχουν καταγραφεί 105 βάσεις ανοικτών αγγείων που αποτελούν το 42% των καταγραμμένων βάσεων. Οι 5 υπερυψωμένες βάσεις, που αποτελούν το 12% των ανοικτών βάσεων και το 3% στο σύνολο των βάσεων, είναι οι μόνες που μπορούν να ταυτιστούν με ένα συγκεκριμένο σχήμα. Η πλειονότητα των ανοικτών βάσεων είναι επίπεδες, έχουν καταγραφεί 62, και αντιπροσωπεύουν το 65% των ανοικτών βάσεων και 42% στο σύνολο. Η διάμετρός τους κυμαίνεται από 4-17εκ. Οι περισσότερες, 49 επίπεδες βάσεις, έχουν

47 διάμετρο 6-11εκ., 8 βάσεις είναι μεταξύ 4 και 5εκ., και 7 βάσεις έχουν διάμετρο μέχρι 17εκ. Η κεραμική τους ύλη είναι σχετικά καθαρή με κυρίως λεπτό πηλό, συχνά μεσαίο, και σπάνια χοντρό. Στις προσμίξεις κυριαρχεί ο μαρμαρυγίας μόνος ή σε συνδυασμό, συχνότερα με χαλαζία. Πέντε βάσεις περιέχουν ασβεστιούχα στοιχεία και δύο οργανικά. Η επεξεργασία των επιφανειών τους είναι πολύ καλή. Ιδιαίτερα στο εσωτερικό όλες έχουν υψηλής ποιότητας στίλβωση, η κάλυψη όμως είναι μέτρια, προφανώς επειδή είναι το βαθύτερο και στενότερο σημείο των αγγείων. Η εξωτερική επιφάνεια είναι επίσης στιλβωμένη σε όλες, εκτός από 4 οι οποίες είναι αδρές και 4 με barbotin. Η κάλυψη της στίλβωσης είναι μέτρια, αλλά αυτό μάλλον οφείλεται στο ότι είναι το σημείο με την μεγαλύτερη τριβή. Οι περισσότερες βάσεις 19, είναι γυαλισμένες με κόκκινο επίχρισμα και αρκετές, 12, στιλβωμένες καστανές. Ενώ υπάρχουν και 4 μαύρες γυαλισμένες. Οι 10 κυρτές ανοικτές βάσεις, αντιπροσωπεύουν το 7% των ανοικτών βάσεων και 6% του συνόλου. Η διάμετρός τους είναι μεταξύ 4-10εκ. η κεραμική τους ύλη είναι λεπτή με προσμίξεις μαρμαρυγία. Εκτός από δύο βάσεις με αδρή επιφάνεια και δύο αδιάγνωστες, οι υπόλοιπες είναι στιλβωμένες και στις δύο επιφάνειες. Η κάλυψη είναι υψηλή και μέτρια ενώ η ένταση ποικίλει. Πέντε βάσεις είναι μαύρες γυαλισμένες και άλλες 3 γυαλισμένες με κόκκινο επίχρισμα. Καταγράφηκαν, επίσης, 12 δισκοειδείς ανοικτές βάσεις, που αποτελούν το 13% των ανοικτών βάσεων και το 7% του συνόλου των βάσεων. Το μέγεθος της διαμέτρου είναι μεταξύ 5-14εκ. Η κεραμική τους ύλη είναι μεσόκοκκη, με προσμίξεις μαρμαρυγία και χαλαζία. Οι περισσότερες έχουν εξαιρετικά διαβρωμένη επιφάνεια, ώστε η στίλβωση που έχουν δεχτεί να σώζεται σε κακή κατάσταση. Η κακή διατήρηση ίσως οφείλεται στο σχήμα τους που αφήνει μικρή επιφάνεια έδρασης του αγγείου, και στον τρόπο κατασκευή τους από δύο τμήματα που τα κάνει περισσότερο εύθραυστα στο συγκεκριμένο σημείο. Ανοικτές είναι και 5 καμπύλες βάσεις, που αντιπροσωπεύουν το 3% των ανοικτών βάσεων και 3% του συνόλου των βάσεων. Έχουν διάμετρο 6-11εκ., λεπτή και μεσαία κεραμική ύλη με τις συνήθεις προσμίξεις μαρμαρυγία και χαλαζία, ενώ σε δύο υπάρχουν και ασβεστιούχα συστατικά. Είναι όλες πολύ καλά στιλβωμένες με υψηλή και μεσαία κάλυψη και μία έχει διακόσμηση barbotin. Από το σύνολο των λαβών 6, ανήκουν σε ανοικτά αγγεία, αντιπροσωπεύοντας το 15% των λαβών. Υπάρχουν 4 αποφύσεις, όλων των τύπων, 1 ωτοειδής και η μοναδική επιχείλια. Επομένως, εκτός από την επιχείλια λαβή, δεν μπορεί να ταυτιστεί

48 ένας συγκεκριμένος τύπος με τα ανοικτά αγγεία. Αναγνωρίστηκαν 4 στιλβωμένες, 1 αδρή και μία αδιάγνωστη Κλειστά αγγεία Είναι κλειστά αγγεία με διάμετρο χείλους μικρότερη από το ύψος ή και από την διάμετρο της βάσης (Rice 1987: ). Είναι πιο ρηχά αγγεία από τις λεκάνες με απλό περίγραμμα αλλά με σχετική ποικιλία στη διαμόρφωση του χείλους, το οποίο είναι συνήθως με κλίση προς τα μέσα, συχνά έχει εξωτερική πύκνωση και ορισμένες φορές είναι εξωστρεφές. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιήθηκε κυρίως λεπτή κεραμική ύλη, και μεσαία, ενώ υπάρχουν και λίγες χοντρόκοκκες. Έχουν καλά επεξεργασμένη επιφάνεια, με υψηλής έντασης στίλβωση και μεγάλη κάλυψη, ενώ στα περισσότερα είναι επεξεργασμένη εξίσου καλά και η εσωτερική επιφάνεια. Ωστόσο σε πολύ λίγες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε επίχρισμα. Το εύρος της διαμέτρου τους, είναι πιο περιορισμένο από αυτό των ανοικτών αγγείων, και κυμαίνεται από 6-28εκ., ενώ υπάρχουν και λίγα πολύ μεγαλύτερα. Το σχήμα τους διακρίνεται ανάλογα με την ύπαρξη ή όχι στομίου σε φιάλες ημισφαιρικές, με χαμηλό στόμιο κυλινδρικό στόμιο. Καταγράφηκαν 97 φιάλες, που αντιπροσωπεύουν το 17% του συνόλου των αγγείων Ημισφαιρικές φιάλες Οι 27 ημισφαιρικές φιάλες που καταγράφηκαν, αντιπροσωπεύουν το 28% των σχημάτων των κλειστών αγγείων και το 5% στο σύνολο των σχημάτων. Είναι κλειστά αγγεία με απλό περίγραμμά που σχηματίζουν τα καμπύλα τοιχώματα που κλίνουν προς το μέσα. Τα χείλη τους είτε είναι απλά καμπυλόγραμμα ή έχουν εξωτερική πύκνωση. Είναι σχετικά μικρού μεγέθους αγγεία με διάμετρο χειλέων από 10-36εκ. Τα περισσότερα αγγεία, 19, να βρίσκονται μεταξύ 10-18εκ., 4 έχουν διάμετρο 24-28εκ. και 2 είναι 34 και 36εκ. Η κεραμική ύλη των ημισφαιρικών φιαλών είναι εξίσου λεπτή ή μεσαία και δεν υπάρχουν χοντρά αγγεία. Οι προσμίξεις είναι κυρίως μαρμαρυγίας και μερικές φορές χαλαζίας. Μόνο σε ένα στιλβωμένο καστανό αγγείο βρέθηκαν ασβεστιούχα εγκλείσματα. Η όπτηση έχει γίνει σε ομοιόμορφες συνθήκες, σε ατμόσφαιρα κυρίως μεικτή (12 αγγεία) ή αναγωγική (10 αγγεία), και σπανιότερα σε οξείδωση (4 αγγεία). Σε 5 αγγεία καταγράφηκε τεφρός πυρήνας

49 Εκτός από τρία αγγεία, τα υπόλοιπα έχουν πολύ καλά στιλβωμένες και τις δύο επιφάνειες, με μέτριο ή υψηλό βαθμό κάλυψης. Οι περισσότερες ημισφαιρικές φιάλες, 10, είναι στιλβωμένες καστανές. Υπάρχουν 5 γυαλισμένες με κόκκινο επίχρισμα, 4 με αδρή επιφάνεια και 2 μικρές φιάλες μαύρες γυαλισμένες Φιάλες με κωνικό στόμιο Έχουν καταγραφεί 27 φιάλες με κωνικό στόμιο (Β), οι οποίες αντιπροσωπεύουν το 23% των κλειστών αγγείων και το 4% του συνόλου των σχημάτων. Είναι κλειστά αγγεία με απλό περίγραμμα το οποίο δημιουργούν τα καμπύλα τοιχώματα που στενεύουν σταδιακά προς τα πάνω δημιουργώντας ένα αρκετά στενό στόμιο το οποίο καταλήγει στο χείλος. Το σχήμα των αγγείων είναι ψηλό σε σχέση με το μέγεθός του και έχει απιόσχημη φόρμα. Το χείλος είναι απλό ή σχετικά εξωστρεφές, και έχει συνήθως καμπύλη απόληξη, ή σε μερικές περιπτώσεις οξυκόρυφη. Είναι σχετικά μικρά αγγεία με εύρος διαμέτρου, 8-26εκ. Από τα αγγεία στα οποία ήταν δυνατό να μετρηθεί η διάμετρος του χείλους, τα 10 ήταν μεταξύ 10-16εκ., και 7 από 20-26εκ. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιείται λεπτόκοκκος πηλός, ενώ υπάρχουν και από 3 αγγεία με μεσαία και χονδρή κεραμική ύλη. Στον πηλό υπάρχει σχεδόν αποκλειστικά πρόσμιξη μαρμαρυγία. Μόνο σε ένα χονδρόκοκκο αδρό καστανό αγγείο βρέθηκε ασβεστιούχα πρόσμιξη. Η όπτηση έγινε σε σχετικά ομοιογενείς συνθήκες. Δέκα αγγεία ψήθηκαν σε μεικτή ατμόσφαιρα, 6 σε αναγωγική και 3 σε οξειδωτική. Πέντε αγγεία έχουν τεφρό πυρήνα. Είναι σχεδόν όλα στιλβωμένα με μέτρια ή υψηλή και στις δύο επιφάνειες, και η κάλυψη είναι πλήρης. Κατασκευάζονται κυρίως στιλβωμένα καστανά αγγεία, 13 εγγραφές. Υπάρχουν ακόμα 3 αγγεία γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα και 4 αδρά καστανά. Σε σχέση με τα υπόλοιπα σχήματα κλειστών αγγείων, επιλέγεται πιο συχνά για την κατασκευή των στιλβωμένων καστανών Φιάλες με λαιμό Υπάρχουν 31 φιάλες με λαιμό, οι οποίες αντιπροσωπεύουν το 32% των κλειστών σχημάτων και το 5% του συνόλου των σχημάτων. Είναι κλειστά αγγεία, βαθειά, με ημισφαιρικό σώμα και λαιμό χωνοειδή ή κυλινδρικό ψηλό ή χαμηλό. Η διαμόρφωση του χείλους παρουσιάζει ποικιλία. Συνήθως στα αγγεία με χαμηλό λαιμό το περίγραμμα του λαιμού είναι χωνοειδές και το χείλος είναι καμπύλο συχνά με πύκνωση. Τα αγγεία με ψηλό λαιμό, έχουν κωνικό ή κυλινδρικό στόμιο, και συνήθως

50 καμπύλη απόληξη χειλέων. Η διάμετρος του χείλους τους έχει εύρος 8-26εκ. υπάρχουν 5 αγγεία με διάμετρο μικρότερη των 10εκ., 21 αγγεία με διάμετρο 10-18εκ., και 3 αγγεία διαμέτρου 21-26εκ. Έχουν παρουσία σε όλες στις περισσότερες κατηγορίες, ωστόσο απουσιάζουν από τα barbotin, ενώ είναι αντιπροσωπευτικό σχήμα των μαύρων γυαλισμένων. Η διάμετρός τους κυμαίνεται από 8 έως 52εκ., αλλά εντοπίζονται κυρίως μεταξύ 10-18εκ. Τα περισσότερα έχουν λεπτή κεραμική ύλη. Υπάρχουν ορισμένα μεσόκοκκα και λιγότερα χονδρόκοκκα. Η πιο συχνή πρόσμιξη είναι μαρμαρυγίας και ορισμένες φορές χαλαζίας. Σε ένα μεσόκοκκο στιλβωμένο κόκκινο αγγείο βρέθηκε ασβεστιούχα πρόσμιξη. Η όπτηση έγινε κυρίως σε μεικτή ατμόσφαιρα (16 αγγεία), 8 αγγεία ψήθηκαν σε οξειδωτική ατμόσφαιρα και 6 σε αναγωγική. Οι συνθήκες κατά την διάρκεια της όπτησης ήταν τις περισσότερες φορές ομοιογενείς. Σε 10 αγγεία καταγράφηκε τεφρός πυρήνας. Εκτός από 4 αγγεία με αδρή επιφάνεια, τα υπόλοιπα έχουν δεχτεί πολύ καλή επεξεργασία της επιφάνειας, εσωτερικά και εξωτερικά, με πολύ καλή στίλβωση και σχετικά καλή κάλυψη, ενώ σε ορισμένα έχει τοποθετηθεί επίχρισμα. Υπάρχουν 8 στιλβωμένα καστανά αγγεία, 7 γυαλισμένα μαύρα, 5 γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα και 3 αδρά αγγεία. Οι φιάλες με ψηλό κυλινδρικό λαιμό είναι το σχήμα που επιλέγεται κυρίως για την κατασκευή των μαύρων γυαλισμένων αγγείων, καθώς η πλειονότητα των συγκεκριμένων αγγείων ανήκουν σε αυτή την κεραμική κατηγορία, αλλά και τα περισσότερα αγγεία των μαύρων στιλβωμένων είναι φιάλες με λαιμό Φιάλες με στενό λαιμό Σώζεται και το μοναδικό χείλος από φιάλη με στενό λαιμό (μπουκάλι). Το χείλος είναι επίπεδο πεπλατυσμένο, εξωστρεφές με έντονη εσωτερική πύκνωση πλάτους, 2εκ. Η εξωτερική διάμετρος του αγγείου είναι 11εκ. και η εσωτερική 7εκ. Έχει λεπτή κεραμική ύλη με εγκλείσματα που περιλαμβάνουν μαρμαρυγία. Η όπτηση έγινε σε σταθερές μεικτές συνθήκες. Ο πυρήνας είναι τεφρός. Ανήκει στην κεραμική κατηγορία των στιλβωμένων καστανών, και έχει πολύ καλά επεξεργασμένη επιφάνεια με υψηλής έντασης στίλβωση και υψηλή κάλυψη

51 Βάσεις και λαβές Έχουν αναγνωριστεί 19 βάσεις κλειστών αγγείων, δηλαδή το 11% του συνόλου των βάσεων. Οι 15 είναι επίπεδες και αντιπροσωπεύουν το 8% του συνόλου των βάσεων. Έχουν διάμετρο 4-14εκ., λεπτή και μεσαία κεραμική ύλη με προσμίξεις μαρμαρυγία και μία βάση με ασβεστιούχα εγκλείσματα. Η εσωτερική επιφάνεια είναι σχεδόν σε όλες αδρή και η εξωτερική στιλβωμένη, χαμηλής ωστόσο ποιότητας. Οι περισσότερες ανήκουν στις κατηγορίες των στιλβωμένων, 3 είναι αδρές, 2 barbotin και μία επιχρισμένη. Καταγράφηκαν 4 κυρτές βάσεις διαμέτρου 7εκ., με σχετικά καθαρό πηλό και τις συνήθεις προσμίξεις μαρμαρυγία και σε ένα χαλαζία. Είναι και οι τρεις γυαλισμένες εξωτερικά, από τις οποίες η μία φέρει επίχρισμα, ενώ εσωτερικά είναι αδρά. Τέλος υπάρχει μία κλειστή καμπύλη βάση διαμέτρου 5εκ., με λεπτό πηλό και πρόσμιξη μαρμαρυγία, η οποία ανήκει στην κατηγορία γυαλισμένα με νέφη. Στα κλειστά αγγεία αντιστοιχούν 9 λαβές, δηλαδή το 23% του συνόλου των λαβών. Καταγράφηκαν 6 αποφύσεις και 3 ταινιωτές λαβές. Από τις αποφύσεις οι 3 ανήκουν σε μαύρα γυαλισμένα αγγεία, 2 σε γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα και 1 σε αγγείο barbotin. Οι δύο ταινιωτές προέρχονται από γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα αγγεία και μία από μαύρο στιλβωμένο. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι αποφύσεις και οι λαβές έχουν διακοσμητικό παρά πρακτικό ρόλο. Ειδικά στα κλειστά αγγεία με λαιμό, η ανάρτηση του αγγείου είναι πιο εύκολη και ασφαλής από τον λαιμό του αγγείου. Αντίθετα υπάρχει μεγάλος κίνδυνος αποκόλλησης των εύθραυστων κατασκευαστικά λαβών Πιθοειδή αγγεία Τα πιθοειδή, είναι μεγαλόσχημα αγγεία με κλειστή συνήθως φόρμα και τοιχώματα με μεγάλο πάχος. Καταγράφηκαν 14 χείλη αγγείων που αντιπροσωπεύουν το 2% στο σύνολο των αγγείων. Η διάμετρος σε όσα ήταν δυνατό να μετρηθεί είναι εντυπωσιακά μεγάλη και φτάνει τα 70εκ. Αναγνωρίστηκαν επίσης 2 βάσεις με διάμετρο 12 και 14εκ. Εξαιτίας του μεγέθους τους, τα πιθοειδή αγγεία αναγνωρίζονται και από όστρακα του σώματος του αγγείου. Έτσι ήταν δυνατό να ταυτιστούν με το συγκεκριμένο σχήμα 198 όστρακα σωμάτων αγγείων που έφεραν διακόσμηση και είχαν καταγραφεί ως διαγνωστικά. Από αυτά μπορούν να αποσπαστούν πληροφορίες σχετικά με την τεχνολογία των συγκεκριμένων αγγείων. Η κεραμική ύλη των 14 χειλέων είναι κυρίως μεσόκοκκη με προσμίξεις μαρμαρυγία, και χαλαζία. Όλα τα αγγεία έχουν ψηθεί πολύ καλά (δεν εντοπίστηκε

52 κανένας τεφρός πυρήνας) σε ομοιογενείς συνθήκες. Τα 7 αγγεία έχουν υποστεί τέλεια οξείδωση, δύο αναγωγή, και 4 βρέθηκαν σε μεικτή ατμόσφαιρα. Έχουν πολύ καλά επεξεργασμένες και τις δύο επιφάνειες, με μέτρια στίλβωση, πλήρη όμως κάλυψη. Μόνο ένα έχει αδρή εξωτερική επιφάνεια, και σε ακόμα ένα ίσως έχει τοποθετηθεί επίχρισμα. Τα περισσότερα πιθοειδή βρίσκονται κατανεμημένα στις κεραμικές κατηγορίες των στιλβωμένων αγγείων. Υπάρχει ένα αδρό, ενώ το μοναδικό ανοικτό πιθοειδές αγγείο ανήκει στα barbotin. Το σχήμα των περισσοτέρων πιθοειδών, 8 αγγεία, είναι του τύπου της φιάλης με κωνικό λαιμό. Υπάρχουν δύο αγγεία με κλειστό ημισφαιρικό σχήμα, και ένα σε σχήμα κωνικής λεκάνης. Η ανάλυση των σωμάτων που ανήκουν σε πιθοειδή αγγεία, επιβεβαιώνει την προτίμηση σε καθαρούς πηλούς, υπάρχουν όμως και αρκετά με μεσαία κεραμική ύλη και λίγα με χοντρή. Οι προσμίξεις είναι κυρίως μαρμαρυγίας και χαλαζίας, υπάρχουν όμως και 34 όστρακα με ασβεστιούχα συστατικά, και ένα με οργανικά. Επαληθεύεται και από τα σώματα η πολύ καλή όπτηση σε ομοιογενείς συνθήκες. Τα περισσότερα όστρακα έχουν βρεθεί σε μεικτές (54 όστρακα) ή οξειδωτικές (50 όστρακα) συνθήκες, και αρκετά (30 όστρακα) σε αναγωγικές. Υπάρχουν όμως και αρκετά όστρακα (33), τα οποία ενώ αρχικά οξειδώθηκαν στη συνέχεια βρέθηκαν σε συνθήκες αναγωγής με αποτέλεσμα, εσωτερικά να έχουν κόκκινο χρώμα και εξωτερικά μαύρο ή καστανό. Φαίνεται επομένως είτε ότι αρχικά η όπτηση γινόταν σε ανοικτή φωτιά και στο τελικό στάδιο τα αγγεία καλύφθηκαν, ή πως ήταν τοποθετημένα με τέτοιο τρόπο κατά την όπτηση ώστε να κυκλοφορεί ο αέρας στο εσωτερικό τους ενώ εξωτερικά ήταν καλυμμένα. Επίσης, υπάρχουν 24 όστρακα τα οποία εσωτερικά είναι οξειδωμένα και εξωτερικά έχουν νέφη, τα οποία πιθανόν δημιουργήθηκαν από τον τρόπο με τον οποίο τα αγγεία εφάπτονταν κατά την όπτηση. Τα σώματα των πιθοειδών αγγείων που καταγράφηκαν ανήκουν στην κατηγορία των barbotin, δύο από τα οποία φέρουν επίθετη πλαστική διακόσμηση με εμπιέσεις. Επίσης, εμπίεστη πλαστική διακόσμηση έχει βρεθεί και σε δύο αδρά πιθοειδή όστρακα και ένα στιλβωμένο. Από την ανάλυση των σωμάτων φαίνεται ότι γενικότερα υπάρχει προτίμηση στην τεχνική barbotin για την κατασκευή των πιθοειδών αγγείων. Ενώ στα barbotin ανήκουν και τα όστρακα με ασβεστιούχες προσμίξεις. Από το σύνολο των οστράκων barbotin, το 25% ανήκουν στα πιθοειδή, ενώ αντίστοιχο ποσοστό ισχύει και για τα όστρακα που φέρουν πλαστική διακόσμηση. Ωστόσο δεν καταγράφηκε κανένα χείλος με barbotin, καθώς η τεχνική εφαρμόζεται συνήθως μερικά εκατοστά χαμηλότερα από το χείλος. Επιπλέον στα

53 κλειστά αγγεία με στόμιο, το barbotin εφαρμόζεται στο κυρίως σώμα, ενώ το χείλος και ο λαιμός είναι στιλβωμένα. Το ίδιο ισχύει και για την εμπίεστη πλαστική διακόσμηση η οποία τοποθετείται συνήθως στο σημείο της ένωσης του σώματος με τον λαιμό, και λειτουργεί εκτός από διακοσμητικό και ως ενισχυτικό στοιχείο του αγγείου. Δύο βάσεις μπορούν να αποδοθούν σε πιθοειδή αγγεία. Έχουν διάμετρο 12 και 14εκ., μεσαία κεραμική ύλη με εγκλείσματα χαλαζία. Η μία είναι αδρή και η δεύτερη ανήκει στα barbotin Τροπιδωτά αγγεία Βρέθηκαν 4 όστρακα από σώμα αγγείων με τροπίδωση. Τα δύο ανήκουν σε ανοικτό αγγείο, ένα σε κλειστό και ένα είναι αδιάγνωστο. Η διάμετρός τους στο σημείο της τροπίδωσης είναι 12-27εκ.Ο πηλός που χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή τους είναι σχετικά καθαρός. 6.2 Η χρήση των αγγείων της Αψάλου Η ταύτιση συγκεκριμένων σχημάτων του οικισμού της Αψάλου με δεδομένες λειτουργίες, είναι πιθανό να γίνει σε ένα βαθμό με την βοήθεια άλλων εθνογραφικών και αρχαιολογικών μελετών, αλλά κυρίως με την μακροσκοπική και μικροσκοπική μελέτη των μορφολογικών, μηχανικών και τεχνολογικών χαρακτηριστικών των αγγείων (Κωτσάκης 1983:221). Παρολαυτά, θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψη πως ο τρόπος και το αποτέλεσμα κατασκευής της σκευής ενός οικισμού, έχει σκοπό την κάλυψη συγκεκριμένων αναγκών, οι οποίες δεν είναι ούτε γενικές, ούτε δεδομένες, αλλά διαφέρουν ανάλογα με τις ανάγκες κάθε κοινωνίας και τον τρόπο που επιλέγει να τις καλύψει. έτσι μπορεί αγγεία της ίδιας μορφής να χρησιμοποιήθηκαν με διαφορετικό τρόπο, και από την άλλη κάποιο αγγείο μπορεί να κατασκευάστηκε για μια συγκεκριμένη λειτουργία και στην πραγματικότητα να χρησιμοποιήθηκε για κάποια άλλη, ή ακόμα στην πορεία της χρήσης του να άλλαξε διάφορες λειτουργίες (Miller 1982:54, Blinkhorn 1997). Ωστόσο το σχηματολόγιο της Αψάλου και όλες μελέτες κεραμικής, θα μπορούσαμε με βεβαιότητα να αναγνωρίσουμε ορισμένες τουλάχιστον ευρείες χρηστικές κατηγορίες, οι οποίες με βάση τα παραπάνω δεδομένα για την μορφολογία των σχημάτων, καλύπτονταν από την σκευή του οικισμού. Πρόκειται για επιτραπέζια αγγεία, που αφορούν την προσφορά και κατανάλωση τροφής και ποτών, αγγεία για την μεταφορά υγρών, για την αποθήκευση και για την μαγειρική

54 6 2.1 Προσφορά και κατανάλωση Κατά γενική ομολογία τα ανοικτά αγγεία, αφορούν κυρίως την προσφορά και κατανάλωση τροφών, καθώς διευκολύνουν την πρόσβαση στο περιεχόμενό τους, ενώ το μέγεθός τους υποδηλώνει των αριθμό των καταναλωτών (Henrickson and McDonald 1983: 632, Rice 1987:237). Τα ανοικτά αγγεία της Αψάλου οι κωνικές λεκάνες, οι ημισφαιρικές φιάλες, τα κύπελλα, στην πλειονότητά τους, έχουν πολύ καλά επεξεργασμένη επιφάνεια, στιλβωμένη ή και γυαλισμένη, με επίχρισμά ή χωρίς, που έχει ως αποτέλεσμα την καλύτερη μόνωση του σκεύους και την αποφυγή διαρροών. Αυτό το τεχνολογικό χαρακτηριστικό τα καθιστά κατάλληλα για την υποδοχή υγρών. Επιπλέον η λεία επιφάνεια διευκολύνει των καθαρισμό τους (Rice 1987:232). Η πολύ καλά επεξεργασμένη επιφάνειά τους σε συνδυασμό με την προτίμηση που υπάρχει στην διακόσμηση των συγκεκριμένων σχημάτων, φανερώνει μεγάλη επιμέλεια για το αισθητικό αποτέλεσμα των αγγείων, τα οποία ως αγγεία προσφοράς και κατανάλωσης ήταν σε κοινή θέα και ενδεχομένως χρησιμοποιούνταν σε διάφορες κοινωνικές περιστάσεις (Hally 1987:276), κατά τις οποίες τα αγγεία γίνονταν φορείς μηνυμάτων και αποκτούν συμβολικό χαρακτήρα. Το εύρος των διαμέτρων των ανοικτών αγγείων από 5-55εκ., τα κάνει κατάλληλα για την ικανοποίηση πολλών αναγκών, που αφορούν την προσφορά και κατανάλωση, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Τα μεγαλύτερα με μέγεθος μεγαλύτερο των 30εκ., το πιθανότερο είναι ότι σχετίζονται με προσφορά τροφής σε συλλογικό επίπεδο. Αντίθετα, τα μικρότερα αγγεία, με διάμετρο έως 20εκ., μάλλον έχουν ατομική χρήση, που αφορά την κατανάλωση υγρών ή στερεών. Τα υπόλοιπα αγγεία διαμέτρου μεταξύ 20 και 30εκ., θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ποικιλοτρόπως ατομικά ή συλλογικά, για κατανάλωση ή προσφορά. Θα μπορούσαμε ίσως να θεωρήσουμε ότι οι περισσότερο ρηχές ημισφαιρικές φιάλες, είναι πιο κατάλληλες για την κατανάλωση τροφής, ενώ οι βαθύτερες κωνικές για την προσφορά. Τα μικρότερα κυλινδρικά αγγεία (κύπελλα), παραπέμπουν σε ατομικά αγγεία πόσης, και το ίδιο ίσως ισχύει για τις σιγμοειδείς φιάλες με το εξωστρεφές χείλος. Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι η διάκριση σε ατομικό και συλλογικό είναι επίσης κοινωνικά καθορισμένο μέγεθος, έτσι μπορεί ένα αγγείο να χρησιμοποιείται από ένα άτομο την φορά αλλά από πολλά στο σύνολο και δεν θα πρέπει να συγχέεται το ατομικό με το ιδιωτικό. Τέλος οι ανοικτές φιάλες με υπερυψωμένη βάση αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγορία αγγείων τα οποία πιθανότερα

55 δεν σχετίζονται με κάποια από τις συνηθισμένες χρήσεις, αλλά μάλλον με περισσότερο συμβολικές, καθώς το σχήμα τους τα κάνει αρκετά ασταθή Μεταφορά και αποθήκευση Τα κλειστά αγγεία είναι περισσότερο κατάλληλα για την αποθήκευση στερεών και την αποθήκευση και μεταφορά υγρών. Οι κλειστές φιάλες με λαιμό και οι φιάλες με κωνικό στόμιο θα μπορούσαν να εξυπηρετήσουν τις παραπάνω ανάγκες. Η σχετικά μικρή τους διάμετρος ως 26εκ. δημιουργεί ένα στενό λαιμό, ο οποίος αποτρέπει την διαρροή του περιεχομένου (Rice 1987:236) και περιορίζει την εξάτμιση των υγρών. Επιπλέον είναι πιο εύκολη η κάλυψη ενός αγγείου με μικρή διάμετρο χείλους. Επίσης, τα αγγεία των παραπάνω σχημάτων έχουν συχνά εξωστρεφές χείλος, το οποίο διευκολύνει την εκροή των υγρών (Hally 1987: 280). Ταυτόχρονα, η ψηλή φόρμα τους, κάνει πιο εύκολη την μετάγγιση των υγρών με την κλίση του αγγείου. Εξίσου ευνοϊκό για την μεταφορά τροφής, είναι το μικρό βάρος των παραπάνω σχημάτων. Η πολύ καλή επεξεργασία της επιφάνειας των κλειστών φιαλών με λαιμό ή κωνικό στόμιο, είναι ένα τεχνολογικό χαρακτηριστικό που βελτιώνει την ικανότητα αποθήκευσης υγρών, καθώς οι στιλβωμένες επιφάνειες αυξάνουν τη στεγανότητα των σκευών και επομένως μειώνουν τη διαρροή των υγρών (Rice 1987:230). Επιπλέον, οι γυαλισμένες επιφάνειες των αγγείων, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι περισσότερο προσθέτουν στην αισθητική των σκευών, που πιθανόν ήταν σε κοινή θέα με χρήση σε διάφορες κοινωνικές περιστάσεις. Από την άλλη, αυτό το χαρακτηριστικό δεν είναι τόσο απαραίτητο όταν η αποθήκευση γίνεται για μικρό χρονικό διάστημα και αφορά την μεταφορά και σερβίρισμα των υγρών, μία χρήση που μάλλον ταιριάζει καλύτερα στα μικρότερα αγγεία. Αντίθετα οι ανοικτοί πόροι των τοιχωμάτων θα διατηρούσαν δροσερό το περιεχόμενό τους και η αδρή επιφάνεια θα απέτρεπε την ολίσθηση κατά την μεταφορά (Rice 1987:232). Σε αυτή την κατηγορία θα μπορούσαν να αντιστοιχούν οι 4 φιάλες με στόμιο και τα 4 απιόσχημα αγγεία. Τα μεγαλύτερα αγγεία, 7 απιόσχημα και 2 φιάλες με στόμιο, με διάμετρο χείλους μεγαλύτερη των 20εκ. μάλλον αντιστοιχούν σε αγγεία μακροχρόνιας αποθήκευσης. Τα μεσαίου μεγέθους, με διάμετρο 10-18εκ., που αποτελούν και την πλειονότητα των παραπάνω σκευών, θα μπορούσαν να εξυπηρετήσουν πολλές χρήσεις, όπως την περιστασιακή φύλαξη υγρών, την μετάγγιση και μεταφορά από

56 μεγαλύτερα σκεύη, την προσφορά σε μικρότερα. Τέλος, τα λιγοστά αγγεία με διάμετρο μικρότερη των 10εκ., ίσως αφορούσαν την ατομική κατανάλωση ποτών, ή την φύλαξη συγκεκριμένης ποσότητας ή και συγκεκριμένων περιεχομένων. Οι ημισφαιρικές φιάλες, σε αντίθεση με τα άλλα κλειστά σχήματα αγγείων, είναι περισσότερο δύσκολο να ταυτιστούν με κάποια συγκεκριμένη χρήση. Το μικρό τους μέγεθος δεν είναι ενδεικτικό αποθήκευσης, και η μορφολογία τους δεν εξυπηρετεί ούτε την προσφορά υγρών ούτε το σερβίρισμα ή κατανάλωση τροφής. Ωστόσο, θεωρητικά, το σχήμα τους είναι κατάλληλο για το μαγείρεμα τροφών. Το καμπύλο σώμα χωρίς τροπιδώσεις, με ομαλή μετάβαση από την βάση στο σώμα, επιτρέπει την ομοιόμορφη κατανομή της θερμοκρασίας (Rye 1981:27, Hally 1987: 280). Επίσης το εσωστρεφές χείλος τους, θα είχε ως αποτέλεσμα τον περιορισμό της απώλειας θερμότητας και της εξάτμισης ή υπερχείλισης του περιεχομένου (Henrickson and McDonald 1983: 631, Hally 1987:280, Rice 1987: 237). Επιπλέον είναι ρηχά σκεύη, οπότε διευκολύνεται το ανακάτεμα του περιεχομένου. Το πιθανότερο είναι ότι οι ημισφαιρικές φιάλες είχαν διάφορες χρήσεις. Οι μικρότερες με μέγεθος ως 18εκ., που είναι και οι περισσότερες σε αριθμό, θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την περιστασιακή αποθήκευση, τη μεταφορά και την προσφορά τροφής. Ενώ οι μεγαλύτερες με διάμετρο πάνω από 26εκ. ίσως χρησιμοποιήθηκαν για πιο μακροπρόθεσμη φύλαξη τροφίμων. Πάντως η πολύ καλά επεξεργασμένη επιφάνειά τους, δείχνει ότι μάλλον ήταν σε κοινή θέα και αποτελούσαν μέρος της επιτραπέζιας σκευής Αποθηκευτικά αγγεία Τα μεγάλα πιθοειδή αγγεία, με διαμέτρους 30-70εκ. και αρκετά παχιά τοιχώματα, είναι τα καταλληλότερα για την μακροχρόνια αποθήκευση μεγάλων ποσοτήτων τροφίμων (Rice 1987:237). Το κλειστό σχήμα των πιθοειδών αγγείων της Αψάλου, θα περιόριζε την πρόσβαση στο περιεχόμενο τους, ωστόσο το μεγάλο μέγεθός τους, διαμορφώνει ένα αρκετά ευρύ άνοιγμα που επιτρέπει την πρόσβαση στο περιεχόμενο του αγγείου και την εξαγωγή του με κάποιο άλλο σκεύος (Henrickson and McDonald 1983: 633, Hally 1987: 280). Επιπλέον είναι πιο εύκολη η κάλυψή τους με την βοήθεια κάποιου υφάσματος, καλαμωτής, και με άλλους τρόπους. Η επιφάνειά τους είναι εσωτερικά, συνήθως στιλβωμένη, δημιουργώντας στεγανό περιβάλλον για την φύλαξη των τροφίμων. Ωστόσο εξωτερικά έχουν διακόσμηση barbotin. Οι ασβεστιούχες προσμίξεις των barbotin και η όπτησή τους

57 συχνά σε αναγωγή, έχει ως αποτέλεσμα την υαλοποίηση των προσμίξεων σε μικρή θερμοκρασία με αποτέλεσμα την μετατροπή του ανοικτού πορώδους σε κλειστό και τη στεγανοποίηση των αγγείων (Maniatis and Tite, 1981, Rice 1987: 354). Η αδρή επιφάνεια που δημιουργεί η τεχνική, επιτρέπει την πιο ασφαλή μεταφορά των αγγείων, καθώς διευκολύνει την ανάρτηση και αποτρέπει την ολίσθηση, αλλά συγχρόνως και σε συνδυασμό με την πλαστική εμπίεστη διακόσμηση που συχνά τα διακοσμεί, προσθέτει ένα όμορφο αισθητικό αποτέλεσμα. Έτσι θα μπορούσαμε ίσως να υποθέσουμε ότι η θέση των αποθηκευτικών αγγείων ήταν ορατή (Hally 1987:276), παρόλο που ήταν σταθερή, καθώς το μέγεθος και όγκος τους, δεν επιτρέπει τη συχνή μετακίνησή τους Μαγειρικά αγγεία Tα μαγειρικά αγγεία δεν έχουν συγκεκριμένα σχήμα, αλλά έχει κυρίως σημασία η αντοχή στις θερμικές πιέσεις και η αγωγιμότητα. Πρέπει να αντέχουν στις έντονες θερμικές πιέσεις από την επαναλαμβανόμενη έκθεση στη φωτιά. Για να μην προκληθεί ράγισμα ή θραύση του σκεύους, θα πρέπει τα εγκλείσματα του πηλού να έχουν ίδιο ή μεγαλύτερο σημείο θερμικής αντοχής από την πηλόμαζα (Hally 1987: 281, Rice 1987:228). Η λεπτή και μεσαία κεραμική ύλη που χρησιμοποιείται για την πλειονότητα των αγγείων της Αψάλου, με προσμίξεις κυρίως χαλαζία και μαρμαρυγία, θα μπορούσαν να έχουν αντοχή στην επαφή με τη φωτιά. Ενώ τα λεπτά και ισοπαχή τοιχώματα των περισσοτέρων αγγείων θα επέτρεπαν την γρήγορη και ομαλή μετάδοση της θερμότητας (Rye 1981:27). Τα μαγειρικά σκεύη μπορούν να αναγνωριστούν από τα ίχνη της καπνιάς στην επιφάνεια του αγγείου, και μάλιστα ανάλογα με τη θέση τους να προσδιοριστεί ο τρόπος μαγειρέματος (Rice 1987:235). Στην κεραμική της Αψάλου έχουν καταγραφεί 44 αγγεία με νέφη στην επιφάνειά τους. Τα περισσότερα έχουν ημισφαιρικό περίγραμμα. Νέφη καταγράφηκαν σε 26 ανοικτές ημισφαιρικές φιάλες, 7 κλειστές ημισφαιρικές φιάλες, 9 κωνικές λεκάνες, 1 κύπελλο και 1 φιάλη με σιγμοειδές περίγραμμα. Ανήκουν κυρίως στην κατηγορία των στιλβωμένων, 35 εγγραφές, 3 γυαλισμένα, 4 αδρά και 2 barbotin. Παρόλα αυτά, η αναγνώριση των μαγειρικών με βάση μόνο τα μακροσκοπικά στοιχεία είναι αρκετά επισφαλής, αφού τα νέφη μπορεί να είναι αποτέλεσμα της αρχικής όπτησης των αγγείων (Rye 1981:57). Οι πιο σαφείς ενδείξεις για την χρήση των αγγείων στη μαγειρική είναι τα κατάλοιπα τροφών τα οποία ταυτίζονται με χημικές αναλύσεις και σε μικρότερο

58 βαθμό η διάβρωση ή ο αποχρωματισμός από την επαναλαμβανόμενη έκθεση στη φωτιά. Έτσι συλλέχθηκαν δείγματα για μικροσκοπική ανάλυση. Τα 24 δείγματα αποτελούν 9 στιλβωμένα, 3 γυαλισμένα, 9 barbotin και 2 αδρά όστρακα. Η κεραμική ύλη των οστράκων είναι κυρίως λεπτή (12 δείγματα) και μεσαία (8 δείγματα), και λιγότερο χονδρά (4 δείγματα). Οι προσμίξεις δεν διαφοροποιούνται από τα υπόλοιπα όστρακα. Από τα όστρακα στα οποία αναγνωρίστηκε το σχήμα, τα 7 προέρχονται από κλειστό αγγείο και τα 10 από ανοικτό. Παρατηρούμε επομένως πως δεν υπάρχει κάποιος τρόπος να συνδεθεί κάποιο χαρακτηριστικό των αγγείων με τη χρήση στο μαγείρεμα. Τουλάχιστον μόνο με την μακροσκοπική τους μελέτη. Τα μαγειρικά σκεύη μάλλον προέρχονταν από διάφορες κατηγορίες ανάλογα και με τον τρόπο παρασκευής της τροφής

59 7 Η κεραμική με κόκκινο επίχρισμα Εκτός από την κεραμική της τομής ΙΓ μελετήθηκε και η κατηγορία με κόκκινο επίχρισμα των τομών ΙΑ, ΙΒ, ΙΓ, ΙΔ, ΙΕ, ΙΙΒ, ΙΙΔ, ΙΙΙΒ, ΙΙΙΓ, ΙΙΙΔ, του βόρειου ορύγματος και των τομών ΧΧΙΑ, ΧΧΙΒ, ΧΧΙΓ, ΧΧΙΔ, ΧΧΙΙΒ, ΧΧΙΑ-ΧΧΙΒ, ΧΙΧΒ- ΧΧΙΔ του νότιου ορύγματος. Καταγράφηκαν όστρακα από τις τομές, από τα οποία τα 821 καταγράφηκαν ως χαρακτηριστικά. 7.1 Τεχνολογικά χαρακτηριστικά Τα αγγεία που φέρουν επίχρισμα είναι κατά κανόνα στιλβωμένα ή γυαλισμένα. Επίσης σχεδόν όλα τα διακοσμημένα γραπτά φέρουν την διακόσμηση σε επιχρισμένη επιφάνεια. Συγκεκριμένα, στο σύνολο των καταγεγραμμένων οστράκων τα είναι γυαλισμένα και τα στιλβωμένα. Υπάρχει έντονη προτίμηση στην εξαιρετικά λεπτή κεραμική ύλη (2.837 όστρακα), υπάρχουν ορισμένα με μεσόκοκκο πηλό (483), και ελάχιστα με χονδρό (μόλις 7 όστρακα). Το επίχρισμα μάλλον τοποθετείται σε ανοικτά αγγεία, καθώς από τα καταγεγραμμένα όστρακα τα ανήκουν πιθανόν σε ανοικτά αγγεία, μόνο τα 317 προέρχονται από κλειστά αγγεία, ενώ υπάρχουν και 269 αδιάγνωστα όστρακα (πίν.11). Από τη μελέτη των χαρακτηριστικών οστράκων, παρατηρούμε, πως γενικά τα επιχρισμένα αγγεία ήταν πολύ καλά γυαλισμένα (500 όστρακα περίπου). Πρόκειται κατά κύριο λόγο για ανοικτά αγγεία, αφού τα 446 όστρακα έχουν επίχρισμα και εσωτερικά, ενώ για άλλα 20 αυτό είναι αρκετά πιθανό. Από τα υπόλοιπα, 17 είναι αδρά στο εσωτερικό, και τα υπόλοιπα απλά στιλβωμένα. Στα περισσότερα η στίλβωση καλύπτει όλη την εξωτερική επιφάνεια, χωρίς να διακρίνονται τα ίχνη του στιλβωτήρα (460 όστρακα με υψηλή κάλυψη και 31 με μεσαία). Το ίδιο ισχύει και για την εσωτερική επιφάνεια αφού 426 όστρακα έχουν υψηλό βαθμό κάλυψης και 36 μεσαίο. Επιπλέον τα περισσότερα (400) έχουν εξωτερικά εξαιρετική στιλπνότητα και 84 μέτρια. Αντίστοιχα στο εσωτερικό υψηλή στιλπνότητα έχουν τα 345 όστρακα και μέτρια τα 102. Για την κατασκευή τους οι κεραμείς επιλέγουν εξαιρετικά λεπτά πηλό (445 όστρακα) συχνά χωρίς καμιά πρόσμιξη, διαφορετικά με προσμίξεις χαλαζία και μαρμαρυγία. Υπάρχουν και ορισμένα μεσαία, κανένα όμως χονδρό

60 Η μελέτη του σχήματος των χειλέων επιβεβαιώνει ότι η συγκεκριμένη κατηγορία περιλαμβάνει κυρίως ανοικτά σκεύη, στα οποία κυριαρχούν οι κωνικές λεκάνες (149) και οι ημισφαιρικές φιάλες (116), ενώ υπάρχουν ορισμένα κυλινδρικά κύπελλα (16) και ένα αγγείο με σιγμοειδές προφίλ. Μερικά χείλη (35) αν και ανοικτού σχήματος δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί με ακρίβεια ο τύπος του. Από τα κλειστά, τα περισσότερα είναι απιόσχημα (13) και τα υπόλοιπα ημισφαιρικές φιάλες και φιάλες με στόμιο (7 και 8 αντίστοιχα). Έχουν καταγραφεί όλοι οι τύποι βάσεων, υπερισχύουν φυσικά οι επίπεδες (56), ακολουθούν οι κυρτές (17) και οι υπερυψωμένες (15), μετά οι κοίλες (8), ενώ σε αυτή την κατηγορία ανήκουν και οι τρείς δισκοειδής βάσεις. Στην Άψαλο το επίχρισμα που χρησιμοποιείται είναι ανόργανο, πλούσιο σε οξείδια του σιδήρου όπως υποδηλώνει το ερυθρό και καστανέρυθρο χρώμα των επιχρισμένων επιφανειών των αγγείων (10R 5/6-4/8 και 2.5YR 5/6-4/8, κυρίως, στη κλίμακα Munsell), τα οποία επομένως έχουν ψηθεί σε πλήρως ή μερικώς οξειδωτικές.( 94 συνθήκες (Κυριατζή Η γραπτή διακόσμηση Από τα όστρακα με κόκκινο επίχρισμα των ενοτήτων που αναφέρθηκαν παραπάνω, το 6% (212 όστρακα) είναι διακοσμημένα με ρητίνη (γρ.9). Στα χαρακτηριστικά έχουν καταχωρηθεί 148 (155) εγγραφές ( η διαφορά στον αριθμό οφείλεται ότι στην καταγραφή των χαρακτηριστικών οστράκων τα συνανήκοντα μετρώνται ως ένα όστρακο) Τεχνολογικά χαρακτηριστικά Εκτός από τρία όστρακα με μεικτή επιφάνεια, τα υπόλοιπα είναι οξειδωμένα εσωτερικά και εξωτερικά (πίν.12). Περισσότερα από τα μισά έχουν οξειδωμένο και ομοιόμορφο τον πυρήνα 60% (84 όστρακα), ενώ περίπου 22% (31 όστρακα) τεφρό και άλλα τόσα 19% (27 όστρακα) μεικτό, από τα τελευταία τα περισσότερα (14 όστρακα) έχουν ομοιόμορφο μεικτό πυρήνα, ενώ τα υπόλοιπα τεφρό. Όλα τα γραπτά όστρακα έχουν επίχρισμα και είναι στιλβωμένα εξωτερικά, εκτός από δύο barbotin όστρακα. Αλλά και εσωτερικά μόνο σε 10 όστρακα δεν εντοπίστηκε επίχρισμα από τα οποία τα 7 είναι αδρά. Τα υπόλοιπα 140 περίπου όστρακα έχουν επίχρισμα και είναι στιλβωμένα. Η ποιότητα της στίλβωσης εξωτερικά αλλά και εσωτερικά είναι εξαιρετική, με σχεδόν τέλεια κάλυψη και υψηλή ένταση για τα περισσότερα, ενώ

61 ορισμένα μόνο είναι ελαφρώς πιο θαμπά ή με μικρότερη κάλυψη, αλλά αυτή η διαφορά μπορεί απλά να οφείλεται στις αποθετικές συνθήκες. Η κεραμική ύλη είναι εξαιρετικά λεπτόκοκκη, σε ορισμένα μόνα (15 όστρακα) μεσόκοκκη. Αρκετά δεν έχουν καθόλου προσμίξεις, ενώ τα υπόλοιπα είτε περιέχουν μαρμαρυγία, ή χαλαζία, ή κάποια άλλη μη αναγνωρίσιμη μακροσκοπικά πρόσμιξη. Τα χρώμα της επιφάνειας κυμαίνεται από βαθύ και έντονο κόκκινο (10R 4/6, 4/8 και 5/6), ως καφέ-κόκκινο (2.5ΥR 4/6 και 4/8) Μορφολογικά χαρακτηριστικά Οι ανοικτές φόρμες υπερτερούν των κλειστών, χωρίς όμως να εμφανίζεται κάποια ιδιαίτερη προτίμηση σε σχέση με τις άλλες κατηγορίες, αφού και εδώ τα κλειστά αποτελούν το 11% (16 όστρακα), όσο είναι το ποσοστό των κλειστών σχημάτων στο σύνολο των οστράκων που καταγράφηκαν και για την τομή ΙΓ σε όλες τις κεραμικές κατηγορίες συνολικά. Ανοικτά είναι τα 131 όστρακα (88%), ενώ υπάρχουν και δύο αδιάγνωστα. Σε ότι αφορά τα σχήματα που εντοπίζονται από τα καταγεγραμμένα χείλη των διακοσμημένων γραπτών αγγείων, στα κλειστά αντιπροσωπεύονται 2 φιάλες με διάμετρο περίπου 10εκ., ένα απιόσχημο 15εκ, και δύο φιάλες με λαιμό, 7εκ. και 18εκ. Στα ανοικτά εντοπίστηκε γραπτή διακόσμηση σε 33 ημισφαιρικές φιάλες, 31 κωνικές λεκάνες, 2 κυλινδρικές λεκάνες και 3 αγγεία με σιγμοειδή προφίλ, με μεγέθη που κυμαίνονται από 10-40εκ. Επίσης εντοπίστηκαν 8 ανοικτές βάσεις και μία κλειστή με διακόσμηση. Η τελευταία είναι κυρτή, ενώ στις ανοικτές υπάρχουν 4 επίπεδες, 2 καμπύλες, μία κυρτή και ένα πόδι τράπεζας ή ειδωλίου. Τέλος η μία λαβή με διακόσμηση που βρέθηκε είναι κλειστή ταινιωτή απόφυση Τα διακοσμητικά θέματα Όταν γίνεται λόγος για χειροποίητη κεραμική είναι πολύ δύσκολο να βρεθούν δύο εντελώς ίδια αγγεία, πολύ περισσότερο όταν αυτά είναι διακοσμημένα, αφού όσο τυποποιημένη και να είναι η διακόσμηση η εκτέλεσή τους θα διαφοροποιείται από αγγείο σε αγγείο, ακόμα και αν έχει γίνει από το ίδιο πρόσωπο. Ωστόσο για την καλύτερη μελέτη και επεξεργασία των δεδομένων, ήταν απαραίτητη η ταξινόμηση των διακοσμητικών θεμάτων σε γενικές κατηγορίες και η καταγραφή τους για κάθε όστρακο στη βάση δεδομένων. Έτσι τα θέματα διακρίθηκαν ανάλογα με την διάταξή τους πάνω στο αγγείο, οριζόντια ή κάθετη, το κύριο διακοσμητικό στοιχείο, στίξεις,

62 γραμμές (ευθείες, καμπύλες), πινελιές, τη σύνθεση των στοιχείων, διαδοχικές, διάσπαρτες, τεμνόμενες, τεθλασμένες (πίν. 13 και 14). Όπως είναι αναμενόμενο τα κλειστά αγγεία έχουν διακόσμηση μόνο εξωτερικά. Από τα ανοικτά 66 είναι μόνο εξωτερικά διακοσμημένα, 32 μόνο εσωτερικά, ενώ 22 σώζουν τη διακόσμηση και στις δύο επιφάνειες. Επίσης σε 22 χείλη η διακόσμηση βρίσκεται ακριβώς πάνω στο χείλος, ενώ σε δύο βάσεις ακριβώς στον πυθμένα. Το επόμενο βήμα ήταν η μελέτη της σχέσης των παραστάσεων με τη θέση στην οποία τοποθετούνται. Στο σύνολο των διακοσμημένων οστράκων, ανεξάρτητα από το σχήμα του αγγείου, οι παραστάσεις της εξωτερικής επιφάνειας είναι σε μεγάλο βαθμό οριζόντιες γραμμικές, που είτε δημιουργούνται από τεθλασμένες γραμμές, ή από διαδοχικά εφαπτόμενες πινελιές. Το 40% των οστράκων (42 κομμάτια) έχουν αυτού του είδους τη διακόσμηση, ενώ περίπου το 30% (30 όστρακα) φέρουν επίσης τεθλασμένες γραμμές οι οποίες είναι όμως κάθετα τοποθετημένες, ενώ ορισμένες φορές έχουν εκατέρωθεν στίξεις. Υπάρχουν επίσης μερικά όστρακα (7) με απλές ευθείες γραμμές, κάθετες ή οριζόντιες ή τεμνόμενες. Τα καμπυλόγραμμα μοτίβα είναι λιγότερα (5), ενώ η στικτή διακόσμηση, εντοπίζεται μόνο στην εξωτερική επιφάνεια τριών αγγείων. Τέλος το 20% (19) των μοτίβων των εξωτερικών επιφανειών παραμένει αδιάγνωστο. Στα περισσότερα όστρακα με εσωτερική διακόσμηση, ανεξάρτητα από το σχήμα του αγγείου, τα μοτίβα είναι αδιάγνωστα (46%, 25 κομμάτια). Στα υπόλοιπα, υπερτερούν οι κάθετα τοποθετημένες τεθλασμένες γραμμές (30%, 17), και ακολουθούν τα καμπυλόγραμμα μοτίβα (15%, 8). Αντίθετα με παραπάνω, οι οριζόντιες τεθλασμένες ή οι διαδοχικές πινελιές, και οι απλές ευθείες, καταλαμβάνουν από 5% (3 όστρακα) στο σύνολο των εξωτερικών παραστάσεων. Πιο συγκεκριμένα, σώζονται λίγα όστρακα κλειστών αγγείων που σώζουν διακόσμηση. Σε αυτά, κυριαρχεί το μοτίβο της κάθετης τεθλασμένης γραμμής (37%, 6 όστρακα), συχνά με στίξεις εκατέρωθεν. Σε άλλα 4 όστρακα (25% του συνόλου των κλειστών) αναγνωρίστηκαν καμπυλόγραμμα θέματα. Σε δύο όστρακα (13%) αναγνωρίστηκαν απλές ευθείες γραμμές, ενώ υπάρχει και ένα κλειστό όστρακο (6%) με στίξεις. Τα υπόλοιπα (19%, 3 όστρακα) έχουν αδιάγνωστο τύπο διακόσμησης. Μόνο σε ένα όστρακα από χείλος η διακόσμηση φαίνεται ότι ξεκινάει ακριβώς από αυτό, στα υπόλοιπα εντοπίζεται στο σώμα. Εντοπίστηκαν και τα τρία σχήματα

63 κλειστών σκευών να φέρουν γραπτή διακόσμηση, η οποία δεν φαίνεται να διαφοροποιείται ανάλογα με το σχήμα, ή την θέση της πάνω στα κλειστά αγγεία. Στα ανοικτά αγγεία στη γραπτή διακόσμηση της εξωτερικής επιφάνειας περίπου τα μισά (46%, 41 όστρακα) αποτελούνται από οριζόντιες τεθλασμένες γραμμές ή επάλληλες πινελιές, ενώ αρκετές είναι και οι κάθετες τεθλασμένες ευθείες (26%, 23 όστρακα). Υπάρχουν επίσης 4 (4%) όστρακα με απλές ευθείες, 2 (3%) με καμπυλόγραμμα θέματα και ένα (2%) με στίξεις. Επίσης για 17 όστρακα (19%) δεν αναγνωρίστηκε με ακρίβεια το μοτίβο. Στην εσωτερική επιφάνεια των ανοικτών αγγείων τα περισσότερα διακοσμητικά στοιχεία είναι αδιάγνωστα (42%, 23). Εδώ κυριαρχούν οι κάθετες τεθλασμένες (31%, 17), ενώ τα οριζόντια διακοσμητικά θέματα βρίσκονται μόλις σε 3 όστρακα (6%). Αντίθετα τα καμπυλόγραμμα κάνουν αισθητή την παρουσία τους (15%, 8), και οι απλές ευθείες βρίσκονται πάλι περιορισμένα σε 3 όστρακα (6%). Στη συνέχεια έγινε προσπάθεια για τον συσχετισμό σχήματος ανοικτού αγγείου με συγκεκριμένο είδος διακόσμησης. Από τα 26 όστρακα που ανήκουν σε ανοικτές ημισφαιρικές φιάλες και φέρουν εξωτερικά γραπτή διακόσμηση, περισσότερα από τα μισά είναι διακοσμημένα με οριζόντιες τεθλασμένες ευθείες ή διαδοχικές πινελιές (57%, 15 όστρακα). Οκτώ όστρακα (31%), έχουν κατακόρυφες τεθλασμένες γραμμές, και τα υπόλοιπα 3 (12%) είναι αδιάγνωστα. Έξι όστρακα ημισφαιρικών φιαλών φέρουν εσωτερική διακόσμηση, τα δύο κατακόρυφες τεθλασμένες, ένα με οριζόντιες τεθλασμένες, ένα με απλή ευθεία και δύο αδιάγνωστα. Στις κωνικές λεκάνες τα οριζόντια διακοσμητικά μοτίβα σχεδόν κυριαρχούν καθώς βρίσκονται σε 20 (71%), από τα συνολικά 28 όστρακα του σχήματος που έχουν εξωτερική διακόσμηση. Υπάρχουν 4 όστρακα (7%) με κάθετα οργανωμένα μοτίβα και 1 (4%) στικτό. Τα υπόλοιπα 5 (18%), είναι αδιάγνωστα. Δέκα όστρακα του σχήματος έχουν εσωτερική διακόσμηση, από τα οποία τα 4 φέρουν καμπυλόγραμμα μοτίβα, από δύο έχουν τεθλασμένες ευθείες οριζόντιες και κάθετες, και άλλα δύο είναι τα αδιάγνωστα. Στις δύο κυλινδρικές λεκάνες, τόσο η εξωτερική, όσο και η εσωτερική διακόσμηση είναι οριζόντια τοποθετημένη. Αντίθετα στα δύο σιγμοειδούς προφίλ αγγεία, το ένα έχει οριζόντια και το άλλο κάθετη διακόσμηση εξωτερικά, ενώ εσωτερικά είναι αδιάγνωστη. Μπορούμε να παρατηρήσουμε, επομένως, ότι, εκτός από την επιλογή οριζόντια οργανωμένων διακοσμητικών στοιχείων για την εξωτερική επιφάνεια των ανοικτών αγγείων, τα καμπυλόγραμμα μοτίβα επιλέγονται μόνο για διακόσμηση της

64 εσωτερικής επιφάνειας των κωνικών λεκανών. Επιπλέον παρατηρήθηκε ότι από τα 19 όστρακα χειλέων, από τα οποία ξεκινάει η διακόσμηση αυτή είναι στα 16 κάθετες τεθλασμένες ευθείες, σε δυο οριζόντιες και σε ένα αδιάγνωστη. Τέλος ότι αφορά αυτά που έχουν διακόσμηση εσωτερικά και εξωτερικά, δεν εντοπίστηκε κάποιου είδους αντιστοιχία, αλλά μάλλον επιλέγονται τα μοτίβα κατά τη βούληση του διακοσμητή. 7.3 Ο ρόλος της διακοσμημένης κεραμικής Η μελέτη της γραπτής κεραμικής σκοπό έχει την αναγνώριση του ιδιαίτερου διακοσμητικού στυλ της κοινωνίας της Αψάλου. Αυτό δε σημαίνει ότι τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά της κεραμικής τεχνολογίας δεν συμμετέχουν στην διαμόρφωση του στυλ, ή ότι η διακόσμηση μπορεί από μόνη της να καθορίσει ένα στυλ. Η διακόσμηση λειτουργεί περισσότερο ιδεολογικά και κοινωνικά (Sackett 1977: 373) και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί όπως αναφέρει ο Sackett (1977: 378) «σαν την εικονογραφημένη έκφραση ενός πολιτισμού ή μίας ομάδας». Η διακόσμηση είναι μέρος της κατασκευαστικής αλυσίδας, σε σχέση όμως με τα άλλα στάδια έχει πιο εμφανές αποτέλεσμα και πιο εύκολα μεταβαλλόμενο (Gosselain 2000:200), αφού είναι συνήθως το τελευταίο στάδιο της κατασκευής του αγγείου με περισσότερο αισθητικό παρά λειτουργικό ρόλο (Evers et oth.1988:741, Sackett 1986:268). Η δομή της διακόσμησης, το είδος των θεμάτων, η θέση τους στο αγγείο, η σχέση της με το είδος του αγγείου, είναι έμμεση καταγραφή των δομών της κοινωνίας που τα δημιούργησε (Gosselain 2000:201). Ενώ σε ατομικό επίπεδο θα μπορούσαν να αποκαλύψουν ένα μέρος από τις προσωπικές ιστορίες των ανθρώπων που χρησιμοποιούσαν τα διακοσμημένα σκεύη (Dietler, Herbich 1989:152, Gosselain 2000:189). Έτσι η ομοιότητα των διακοσμητικών μοτίβων, η θέση τους πάνω σε συγκεκριμένα αγγεία και σε συγκεκριμένες θέσεις πάνω σε αυτά μπορεί να σημαίνουν πολιτισμική ενότητα. Από την άλλη διαφοροποίηση σε ένα από το παραπάνω, μπορεί να είναι ένδειξη χρήσης από διαφορετικές ομάδες (Jones 1999:70) ή σε διαφορετικά κοινωνικά πλαίσια. Ακόμα και όταν το νοηματικό περιεχόμενο του διακοσμητικού μοτίβου δεν είναι αναγνώσιμο, μπορούμε να εξάγουμε από αυτό κάποιες πληροφορίες για την κοινωνία που το χρησιμοποιεί. Από την άλλη πλευρά, συμβαίνει διαφορετικός τρόπος διακόσμησης ή αλλαγή σε αυτόν να μη σημαίνουν ταυτόχρονα κοινωνική διαφοροποίηση ή αλλαγή, και αντίστροφα αλλαγή στις δομές της κοινωνίας να μην ακολουθούνται από αλλαγή στη

65 διακόσμηση. Μπορεί ακόμα ίδια διακοσμητικά μοντέλα να είναι σε χρήση από διαφορετικές ομάδες και ίδιες ομάδες να χρησιμοποιούν διαφορετικά μοντέλα (Evers et oth.1988:740, Hodder 1977:269). Επιπλέον, το διαφορετικό διακοσμητικό στιλ, μπορεί να οφείλεται απλά σε διαφορετικό κεραμέα και αυτό που οδηγεί τους χρήστες στην επιλογή του συγκεκριμένου στιλ να οφείλεται σε κοινή αισθητική αντίληψη (Dietler, Herbich 1989:154). Στην πραγματικότητα, ίσως τα διαφορετικά μικρό-στιλ δε δημιουργούνται εκ των προτέρων για την εξυπηρέτηση των αναγκών μίας συγκεκριμένης ομάδας, αλλά οι ομάδες να δημιουργούνται εκ των υστέρων και ως αποτέλεσμα μίας κοινής αισθητικής αντίληψης που τους ώθησε στην χρήση των ίδιων αγγείων. Επιπλέον όταν η κατασκευή και κατανάλωση γίνεται στα πλαίσια του ίδιου νοικοκυριού, η χρήση του συγκεκριμένου στιλ ίσως δεν είναι θέμα επιλογής για τα μέλη του, συμβαίνει μηχανικά χωρίς επιπλέον προεκτάσεις (Sackett 1986:271). Έτσι η αναγνώριση διαφορετικών στιλ σε μια κοινότητα καταλήγει στην αυτονόητη διαπίστωση της ύπαρξης διαφορετικών ιδιοσυγκρασιών σε μία κοινωνία. Υπάρχει όμως η πιθανότητα αυτό που στη αρχή δημιουργήθηκε για να σηματοδοτήσει μια συγκεκριμένη ταυτότητα να καταλήξει μέσω της συνεχής επανάληψης σε κοινοτυπία (Hodder 1993:280). Υπάρχει ο κίνδυνος λοιπόν, εξαιτίας και της ευκολίας με την οποία μπορούμε να παρατηρήσουμε τις αλλαγές στο στιλ της διακόσμησης να ανάγουμε τις διαφορετικές λεπτομέρειες σε διαφορετικά στιλ, ενώ στην πραγματικότητα αυτές είναι τυχαίο αποτέλεσμα (Gosselain 2000:200 ) ή να μην έχουν κάποια ουσιαστική σημασία για τους χρήστες, και με αυτό τον τρόπο οι διάφορες κατηγοριοποιήσεις να μην είναι παρά επινόηση των ερευνητών (Dietler, Herbich 1989:157, Hodder 1993:269). Ωστόσο η μελέτη της διακόσμησης δεν είναι χωρίς νόημα, και αποτέλεσμα της προβολής σύγχρονων παρατηρήσεων στο παρελθόν. Δεν πρέπει να αποκλειστεί η πιθανότητα, πράγματι, η διαφοροποίηση στον τρόπο διακόσμησης να είναι ένας από τους μηχανισμούς που χρησιμοποιεί η κοινωνία για την αισθητική έκφραση των διαφοροποιημένων ταυτοτήτων (Wiessner 1983:257). Δεν πρέπει να υποβαθμίζουμε την δυνατότητα των αντικειμένων για συμμετοχή στη διαμόρφωση των ταυτοτήτων, και έτσι αυτό που αρχικά δημιουργήθηκε ως τυχαία επιλογή, να καταλήξει να ταυτιστεί με συγκεκριμένες ομάδες και να χαρακτηρίζει συγκεκριμένες ταυτότητες. Επομένως είναι απαραίτητη η ένταξη της διακόσμησης στο συγκεκριμένο ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον και σε σχέση με άλλα πεδία της κοινωνικής έκφρασης

66 Με τη μελέτη λοιπόν, της διακόσμησης, μπορούμε να εξάγουμε συμπεράσματα, που αφορούν καταρχήν τη χρηστική λειτουργία των σκευών. Για παράδειγμα τα επιτραπέζια σκεύη είναι διακοσμημένα ενώ τα μαγειρικά ενδέχεται όχι, ή ακόμα να δηλώνουν το περιεχόμενο των αγγείων, ή τη χρήση τους σε διαφορετικές περιστάσεις. Ενώ σε δεύτερο επίπεδο, μπορούμε να κάνουμε υποθέσεις για την ύπαρξη διαφορετικών ομάδων τόσο σε ευρύτερο επίπεδο, διακοινοτικά, ή στο ενδοκοινοτικό μικρό-επίπεδο Ο ρόλος της γραπτής κεραμικής της Αψάλου Σύμφωνα με τα παραπάνω, φαίνεται ότι η Άψαλος αποτελεί μία διακριτή κοινωνική ομάδα σε σχέση με τις γειτονικές της θέσεις, σε ότι αφορά τουλάχιστον την αισθητική της έκφραση μέσω της γραπτής διακόσμησης. Η γραπτή διακόσμηση με μαύρη οργανική ουσία, είναι το μοναδικό είδος γραπτής διακόσμησης που συναντάται στον οικισμό με εξαίρεση ένα όστρακο με λευκή διακόσμηση σε κόκκινη επιχρισμένη επιφάνεια. Το ενδιαφέρον ζήτημα είναι γιατί οι κάτοικοι της Αψάλου επιλέγουν αποκλειστικά τη γραπτή διακόσμηση με οργανική ύλη, ενώ στους γειτονικούς οικισμούς χρησιμοποιείται κυρίως ανόργανη βαφή, αν και υπάρχουν ορισμένα δείγματα χρήσης οργανικής βαφής. Θα είχε ενδιαφέρον να εξεταστεί αν οι συγκεκριμένες τεχνολογικές επιλογές, η χρήση συγκεκριμένης πρώτης ύλης, ο τρόπος επεξεργασίας της επιφάνειας και η όπτηση παίζουν ρόλο στην επιλογή του συγκεκριμένου τρόπου βαφής (Shepard 1936:418). Για παράδειγμα έχει αναφερθεί ότι σε περιπτώσεις όπτησης σε χαμηλή θερμοκρασία είναι πιο κατάλληλη η οργανική βαφή, αφού για την στερεοποίηση των ανόργανων βαφών απαιτούνται πιο υψηλές θερμοκρασίες (Stewart, Adams 1999:679). Από την άλλη βέβαια θα μπορούσε να ισχύει και το αντίστροφο, η πρόθεση των κεραμέων να χρησιμοποιήσουν οργανική βαφή να τους ανάγκαζε να ψήσουν τα αγγεία σε χαμηλές θερμοκρασίες. Πιθανόν να ισχύει το τελευταίο, αφού από τη μία δεν απουσιάζουν από τον οικισμό τα καλά ψημένα αγγεία, αρκετά από τα οποία μεγάλου μεγέθους. Επιπλέον, δεν μπορεί να τους είναι άγνωστη η τεχνική των ανόργανων βαφών, εφόσον από τη μία, οι ίδιοι χρησιμοποιούν ανόργανο επίχρισμα για τα αγγεία τους, και από την άλλη η ανόργανη γραπτή κεραμική χρησιμοποιείται από τους σύγχρονους γειτονικούς οικισμούς. Σχετικά με τα συμπεράσματα που μπορούμε να εξάγουμε για την διαφοροποίηση σε επίπεδο οικισμού, έχει ενδιαφέρον η επιλογή των διακοσμητικών θεμάτων σε σχέση με την επιφάνεια του αγγείου και το σχήμα. Παρατηρούμε ότι για

67 την εξωτερική επιφάνεια των ανοικτών αγγείων χρησιμοποιούνται κατά κανόνα πιο οργανωμένα και τυποποιημένα θέματα, και κυρίως οι τεθλασμένες οριζόντιες γραμμές ή οι διαδοχικές πινελιές, περιμετρικά το σώματος πιο χαμηλά από το χείλος. Από την άλλη η διακόσμηση στο εσωτερικό με τα καμπύλα θέματα και τα αρκετά αδιάγνωστα δίνουν πιο χαλαρή οργάνωση των θεμάτων και δηλώνουν ίσως σχεδιαστικό αυθορμητισμό που δεν ακολουθεί κάποιο κανόνα. Έτσι μπορούμε ίσως να υποθέσουμε ότι ενώ δεν υπάρχουν έντονες διαφοροποιήσεις σε επίπεδο κοινότητας που να αποτυπώνονται με την χρήση διαφορετικών μοτίβων στη γραπτή κεραμική, αφού η εξωτερική, ορατή από όλους επιφάνεια των αγγείων που χρησιμοποιούνται για την προσφορά και κατανάλωση έχει παρόμοια διακόσμηση. Από την άλλη σε ατομικό επίπεδο η ιδιοσυγκρασία του διακοσμητή του αγγείου βρίσκει εκφραστική διέξοδο στην εσωτερική επιφάνεια των αγγείων, η οποία είναι ορατή μόνο από τον χρήστη του. Είναι ίσως ένας εκφραστικός τρόπος διάκρισης της ατομικής από την ευρύτερη κοινωνική ταυτότητα. Στα κλειστά αγγεία με διακόσμηση παρατηρούμε ότι υπάρχει προτίμηση σε κατακόρυφα θέματα το οποία παρουσιάζουν ένα βαθμό τυποποίησης. Τα κατακόρυφα οργανωμένα θέματα ίσως ταιριάζουν αισθητικά πιο πολύ στις πιο καμπύλες επιφάνειες των κλειστών αγγείων, παρά τα οριζόντια θέματα που εφαρμόζονται με περισσότερη ακρίβεια στα πιο ευθεία τοιχώματα των λεκανών. Από την άλλη τα καμπύλα και αρκετά αδιάγνωστα μοτίβα, δίνουν την αίσθηση χαλαρότητας στην διακόσμηση των κλειστών αγγείων. Αυτό ίσως να βοηθούσε στην αναγνώριση των ιδιοκτητών του αγγείου, αφού το περιορισμένο περιεχόμενο και η απουσία κάποιου άλλου διακριτικού στοιχείου, δεν επιτρέπουν την αναγνώρισή του. Βέβαια οι παραπάνω υποθέσεις δεν είναι παρά μια προσπάθεια ανάγνωσης του τρόπου με τον οποίο τα αντικείμενα επιδρούν στην ιδεολογία των ανθρώπων και σε καμία περίπτωση δε θα μπορούσαν να υποστηριχτούν με βεβαιότητα

68 8. Η Στρωματογραφία Η στρωματογραφική μελέτη της κεραμικής στόχο έχει την επιβεβαίωση των στρωματογραφικών φάσεων όπως διακρίθηκαν ανασκαφικά μέσω του εντοπισμού διαφοροποιήσεων στην κατανομή και την τεχνολογία της κεραμικής, και την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τη χρήση του χώρου αλλά και της κεραμικής. Επιπλέον, και σε συνδυασμό με την παραπάνω συγκριτική ανάλυση είναι δυνατή η σχετική χρονολόγηση των στρωμάτων. 8.1 Στρωματογραφία της τομής ΙΓ Αρχικά, η στρωματογραφική ανάλυση έγινε για την τομή ΙΓ του Βόρειου ορύγματος, καθώς από αυτή την τομή μελετήθηκε το σύνολο της κεραμικής, ενώ σε αυτή εντοπίστηκε και ο λάκκος Η τομή ΙΓ Κατά την ανασκαφή της τομής εντοπίστηκαν τέσσερα στρώματα από την επιφάνεια της επίχωσης ως το φυσικό έδαφος, συνολικού πάχους ως 2.5μ. περίπου. Το στρώμα II, έχει στην τομή ΙΓ πάχος ως 1μ. και χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη καμένων πηλών, πιθανότερα προϊόν απόρριψης, ίσως με σκοπό το μπάζωμα της τάφρου. Από αυτή τη φάση συλλέχθηκε το μεγαλύτερο μέρος του κεραμικού υλικού, 82% στο σύνολο της κεραμικής της τομής (5.044 από τα όστρακα), ενώ τα ελάχιστα συνανήκοντα όστρακα, επιβεβαιώνουν τον απορριμματικό χαρακτήρα της επίχωσης. Το στρώμα III, που ακολουθεί, πάχους ως 50εκ. είναι περισσότερο αμμώδες με σποραδική παρουσία καμένων πηλών. Ενδιαφέρουσα είναι η ύπαρξη στρώσεως πλακαρών λίθων και πλίνθων στο ΒΑ-ΒΔ τμήμα και συγκέντρωση οστρέων ΝΔ. Ωστόσο η κεραμική είναι πολύ λιγότερη σε σχέση με το υπερκείμενο στρώμα, συγκεκριμένα 740 όστρακα που αντιστοιχούν στο 12% του συνόλου. Το στρώμα VI, πάχους 30εκ., είναι αμμώδες καφέ-κίτρινο ανοικτό χωρίς παρουσία πηλών, και τα ελάχιστα (35) όστρακα που συλλέχθηκαν μάλλον έπεσαν από το υπερκείμενο στρώμα III. Τα ίδια χαρακτηριστικά έχει και το επόμενο στρώμα V με πιο σκούρο χρώμα, το οποίο με πάχος 80εκ. φτάνει ως τον πυθμένα της τάφρου. Από εδώ συλλέχθηκε περισσότερη κεραμική, 297 όστρακα ή 5% της κεραμικής, συγκριτικά όμως με το

69 μέγεθος της επίχωσης φαίνεται ότι μάλλον τα όστρακα βρέθηκαν τυχαία κατά το γέμισμα της τάφρου. Επιβεβαιώνεται έτσι η θέση της ανασκαφέως, ότι τα στρώματα VI και V, αποτελούν μία φάση, η οποία σχετίζεται με την αρχική χρήση της τάφρου, όταν αυτή ήταν γεμάτη με νερό. Στη συνέχεια η τάφρος μπαζώθηκε με οικοδομικά υλικά και άλλα απορρίμματα που σχημάτισαν το στρώμα II, εντός του οποίου ανοίχτηκε ο λάκκος 31, ο οποίος γέμισε ξανά με υλικό από το στρώμα II. Μεταξύ των στρωμάτων, εκτός από την ποσοτική διαφοροποίηση, δεν εντοπίστηκαν έντονες διαφορές σε σχέση με την τεχνολογία της κεραμικής. Σε όλα τα στρώματα επικρατούν οι λεπτοί και μεσαίοι πηλοί, ενώ τα κλειστά αγγεία έχουν παντού την ίδια παρουσία και είναι πάντα λιγότερα από τα ανοικτά, των οποίων το ποσοστό αυξομειώνεται ανάλογα με αυτό των αδιάγνωστων. Σε όλες τις στρωματογραφικές φάσεις επικρατούν τα στιλβωμένα και καστανά και ακολουθούν τα γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα. Η αντιπροσώπευση των barbotin και αδρών είναι ίδια σε όλα τα στρώματα, εκτός από το στρώμα IV, που λόγω των λίγων οστράκων δε θεωρήθηκε ασφαλές στατιστικά. Η μόνη διαφοροποίηση που μπορεί να σχολιαστεί είναι τα πιο υψηλά ποσοστά γραπτών με bitumen που εντοπίζονται στα χαμηλότερα στρώματα, 3% στο V, 2% στο III και 1% στο II, και αντίστοιχα τα υψηλότερα ποσοστά των οστράκων με κόκκινο επίχρισμα, 31% στο V, 21% στο III και 17% στο II. Μάλλον η διαφοροποίηση αυτή οφείλεται στην ταφονομία των στρωμάτων, αφού τα ποσοστά των αδιάγνωστων οστράκων είναι αντιστρόφως ανάλογα, με 12% στο στρώμα V, 6% στο III, και 30% στο ΙΙ. Η κατανομή των χαρακτηριστικών οστράκων ακολουθεί την γενικότερη κατανομή της κεραμικής. Η αναλογία μάλιστα των χαρακτηριστικών προς το σύνολο των οστράκων ανά στρώμα, ακολουθεί την γενική αναλογία, δηλαδή περίπου 15% των οστράκων σε κάθε στρώμα είναι χαρακτηριστικά. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι και σε αυτή την περίπτωση το στρώμα IV δεν υπολογίστηκε λόγω του μικρού αριθμού οστράκων. Όπως ήταν αναμενόμενο σε όλα τα στρώματα κυριαρχούν οι κωνικές λεκάνες και οι ημισφαιρικές φιάλες, οι επίπεδες βάσεις και οι ταινιωτές αποφύσεις με βάθυνση. Τα χαρακτηριστικά για τη ΜΝ αγγεία με σιγμοειδή προφίλ, παρουσιάζουν ίδια κατανομή στρωματογραφικά, ενώ και τα αποθηκευτικά έχουν το ίδιο ποσοστό σε όλες τις φάσεις. Θα πρέπει ωστόσο να παρατηρηθεί, ότι όλες οι υπερυψωμένες βάσεις εντοπίζονται στο στρώμα II. Να σημειωθεί εδώ ότι, η χαρακτηριστική κεραμική του λάκκου 36, δεν έχει διαφορές από το σύνολο των χαρακτηριστικών του στρώματος II. Επιπλέον σε ότι αφορά τα κλειστά σχήματα, στο

70 στρώμα III υπερτερούν οι φιάλες (16%), ενώ στο V τα απιόσχημα (18%). Επίσης το μέγεθος δεν φαίνεται να διαφοροποιείται σε σχέση με το στρώμα, αφού από τη μία οι διάμετροι των χειλέων και βάσεων έχουν το ίδιο εύρος σε όλα τα στρώματα, και από την άλλη το μέγεθος των σωζόμενων οστράκων είναι επίσης παρόμοιο, με τη διαφορά ότι όσο προχωράμε προς τα κάτω τα κομμάτια είναι μεγαλύτερα, ενώ πιο επιφανειακά υπάρχουν και αρκετά πολύ μικρά όστρακα. Συμπεραίνεται έτσι ότι αυτή η διαφορά οφείλεται σε ταφονομικές διαδικασίες. Όπως παρατηρούμε και από την καταγραφή του ποσοστού διάβρωσης της εξωτερικής επιφάνειας των χαρακτηριστικών οστράκων, το χαμηλότερο ποσοστό εμφανίζεται στα όστρακα του στρώματος III, 76% των οστράκων, ενώ στα στρώματα II και V, αυτό είναι 54% και 57% αντίστοιχα. Πιθανόν, αυτό οφείλεται στην πιο άμεση έκθεση του στρώματος II στις επιφανειακές γεωλογικές διαδικασίες, και στην παρουσία υγρασίας στο στρώμα V. Τέλος, η παρουσία οργανικών ή ασβεστιούχων προσμίξεων, που πιθανώς να διαφοροποιούσαν την πρώτη ύλη, είναι ανάλογη με το ποσοστό κεραμικής που συλλέχθηκε ανά στρώμα. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί πως οι ενότητες 127 και 128 στο ΒΑ-ΒΔ τμήμα της τομής, ενώ εντάχθηκαν στο στρώμα ΙΙ, σύμφωνα με την ανασκαφέα έχουν χαρακτηριστικά που ταιριάζουν περισσότερο στο στρώμα ΙΙΙ. Ωστόσο η ένταξη της κεραμικής των τομών αυτών δε αλλάζει την εικόνα της κατανομής σε σημαντικό βαθμό, παρά μόνο ποσοτικά. Έτσι όταν οι συγκεκριμένες ενότητες ενταχθούν στην φάση ΙΙΙ, η αναλογία ης κεραμικής ανά στρώμα μεταβάλλεται σε 67% για το στρώμα II και σε 27% για το ΙΙΙ. Η μόνη αλλαγή παρουσιάζεται σε σχέση με τα χαρακτηριστικά του στρώματος III προς το σύνολο της κεραμικής του στρώματος, τα οποία από 15% αυξάνουν σε 27%. Αυτή η μετακίνηση των ενοτήτων δε επηρεάζει ούτε τη σχέση του λάκκου με το στρώμα II. Σχετικά με την πολύ έντονη διάβρωση που παρατηρήθηκε σε ορισμένες ενότητες, αυτές είτε προέρχονταν από τα ανώτερα στρώματα της τομής ή προς το ανατολικό τμήμα. Ενώ έντονα διαβρωμένα ήταν τα όστρακα που βρίσκονταν μεταξύ της στρώσης των πλακαρών λίθων και πλίνθων, αλλά και στην ενότητα 120 του στρώματος II, το οποίο χαρακτηρίστηκε στο συγκεκριμένο σημείο ως στρώμα καταστροφής

71 8 1.2 Ο λάκκος 36 Εντός του στρώματος II ανοίχτηκε ο λάκκος 36, ο οποίος έχει βάθος πάνω από 2μ. και φτάνει στο φυσικό έδαφος, το γέμισμα του οποίου αποτελείται από ομοιογενείς στρώσεις του στρώματος II (πίν. 16). Τα όστρακα που συγκεντρώθηκαν από αυτόν, αποτελούν το 4% στο σύνολο της κεραμικής της τομής και περίπου το 20% στο σύνολο της κεραμικής του στρώματος II. Μεταξύ της κεραμικής εντός του λάκκου και εκείνης εκτός, δεν παρατηρούνται διαφοροποιήσεις. Γεγονός που επιβεβαιώνει την άποψη ότι πρόκειται για απορριμματικό. Μάλιστα, οι διαφοροποιήσεις είναι αντίστοιχες εκείνων που παρατηρούνται μεταξύ του στρώματος II και των υπολοίπων. Συγκεκριμένα στον λάκκο βρίσκουμε περισσότερα επιχρισμένα με κόκκινο επίχρισμα όστρακα και λιγότερα αδιάγνωστα, από ότι στο υλικό που βρίσκεται εκτός. Πιο αναλυτικά, 34% των οστράκων του λάκκου είναι επιχρισμένα και 14% αδιάγνωστα, ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά για την κεραμική εκτός είναι 12% επιχρισμένα και 33% αδιάγνωστα. Η εικόνα της τομής ΙΓ δεν αλλάζει ακόμα και όταν από το στρώμα II αφαιρεθεί ο λάκκος 36. Όπως αναφέρθηκε ο λάκκος, περιέχει το 20% της κεραμικής του στρώματος II, αλλά με χαρακτηριστικά όμοια του συνόλου της κεραμικής της τομής. 8.2 Η Στρωματογραφία της κεραμικής με κόκκινο επίχρισμα Σε προηγούμενο κεφάλαιο υπογραμμίστηκε η σημασία της κεραμικής κατηγορίας με κόκκινο επίχρισμα για την χρονολόγηση της θέσης. Επομένως θα είχε ενδιαφέρον η στρωματογραφική μελέτη της κατανομής των οστράκων με κόκκινο επίχρισμα και ο εντοπισμός διαφοροποιήσεων ποσοτικών, τεχνολογικών ή μορφολογικών (πίν. 17) Σύγκριση των στρωμάτων Μελετήθηκε το υλικό από 16 τομές του βόρειου ορύγματος και νότιου ορύγματος, στις οποίες ανασκάφηκαν 5 στρωματικές φάσεις, οι οποίες όμως δεν εντοπίζονται σε όλες τις ενότητες (πίν. 17). Καταγράφηκαν συνολικά όστρακα με κόκκινο επίχρισμα, και η μεγαλύτερη ποσότητα (33%) προέρχεται από την τομή ΙΓ, ως αποτέλεσμα της πιο λεπτομερούς μελέτης του συνόλου της κεραμικής, ενώ για τις υπόλοιπες ενότητες είχε γίνει ήδη διαλογή στη διάρκεια της ανασκαφής. Σε αυτές η τομή ΙΒ έδωσε το 18% των επιχρισμένων οστράκων, οι τομές ΙΑ, ΙΔ και ΧΧΙΔ περίπου 10%, ενώ οι υπόλοιπες αντιπροσωπεύουν από 1-5%

72 Στην στρωματογραφική κατανομή των οστράκων, βλέπουμε ότι περισσότερα από τα μισά όστρακα προέρχονται από τη φάση II (56%). Από το στρώμα III, έχουμε το 33% της επιχρισμένης κεραμικής, ενώ από τα δύο κατώτερα στρώματα που σχετίζονται με την ύπαρξη νερού, τα VI και V, συλλέχθηκε συνολικά το 10%. Μόλις 3% βρέθηκε στο στρώμα I. Ως προς τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά της κατηγορίας σε όλες τις στρωματογραφικές φάσεις είναι ίδια, με τα λεπτά όστρακα να υπερισχύουν παντού, και τη σχεδόν ολοκληρωτική απουσία των χονδρών. Αντίστοιχα η αντιπροσώπευση των ανοικτών και κλειστών σχημάτων είναι ίδια σε όλες τις φάσεις. Η μόνη διαφοροποίηση είναι η αύξηση των γυαλισμένων έναντι των στιλβωμένων οστράκων, όσο προχωράμε σε βάθος, και η αναλογικά μεγαλύτερη παρουσία γραπτών. Βέβαια αυτή η παρατήρηση μπορεί να οφείλεται σε ταφονομικές συνθήκες. Η κατανομή των σχημάτων μεταξύ των στρωμάτων δείχνει την αναμενόμενη κυριαρχία των κωνικών και κατόπιν των ημισφαιρικών λεκανών, σε όλα τα στρώματα, με ποσοστά άνω του 40% για τις πρώτες και πάνω από 30% για τις τελευταίες. Στο στρώμα V, ωστόσο, φαίνεται ότι το κωνικό σχήμα υπολείπεται προς όφελος των κυλινδρικών κυπέλων, που φτάνουν εδώ το 12% έναντι 3% που είχαν παραπάνω. Από την άλλη αν θεωρήσουμε πως τα στρώματα IV και V, ανήκουν στον ίδιο στρωματογραφικό ορίζοντα, η διαφορά αυτή εξαλείφεται, τα κύπελλα έχουν την ίδια κατανομή με τα υπόλοιπα στρώματα (3%) αλλά οι ανοικτές ημισφαιρικές φιάλες αντιπροσωπεύονται πιο συχνά (51%), ενώ οι κωνικές λεκάνες έχουν μόλις το 16%. Η διασπορά των κλειστών σχημάτων είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την εξαγωγή ασφαλών αποτελεσμάτων. Στις βάσεις κυριαρχούν σε όλα τα στρώματα οι επίπεδες, άλλα έχει ενδιαφέρον η αυξημένη παρουσία των καμπύλων βάσεων στο στρώμα III (25%, ενώ στα υπόλοιπα περίπου 10%). Σχετικά με τις λαβές, μπορούμε μόνο να παρατηρήσουμε πως οι περισσότερες (55%) βρίσκονται στο στρώμα III. Σε όλα τα στρώματα τα γυαλισμένα καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο ποσοστό, τα στιλβωμένα είναι περίπου το ένα τέταρτο των επιχρισμένων, ενώ τα γραπτά από 4-14%, με το ποσοστό να αυξάνεται όσο προχωράμε προς τα κάτω. Αντίστροφα, μειώνεται το ποσοστό των στιλβωμένων. Και τα ποσοστά διάβρωσης δε διαφοροποιούνται με όλα τα όστρακα να έχουν χαμηλό ή μεσαίο βαθμό, αλλά αυτό μάλλον οφείλεται στην αρχική επιλογή κατά τη διάρκεια της ανασκαφής

73 8 2.2 Σύγκριση των περιοχών Πρώτον παρατηρούμε, ότι η μεγαλύτερη ποσότητα της συγκεκριμένης κεραμικής κατηγορίας συλλέχθηκε από της ενότητες του βόρειου ορύγματος, συγκεκριμένα το 74% προέρχεται από τις 9 τομές του, ενώ το υπόλοιπο 26% από τις 6 τομές του νότιου ορύγματος (πίν. 18, 19 και 20). Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι από το βόρειο όρυγμα μελετήθηκαν περισσότερες τομές, ενώ σε αυτό ανήκει και η πιο συστηματικά μελετημένη κεραμική της τομής ΙΓ. Ακόμα όμως και αν η τελευταία δε ληφθεί υπόψη στον ποσοτικό υπολογισμό, πάλι η επιχρισμένη κεραμική φαίνεται να υπερισχύει στο βόρειο όρυγμα. Από την άλλη παρατηρούμε ότι στις τομές του βόρειου ορύγματος κόκκινη κεραμική βρέθηκε σε όλα τα στρώματα, αντίθετα, στο νότιο δεν υπάρχει κόκκινη επιχρισμένη που να αντιστοιχεί στα στρώματα VI και V. Αντίστροφα από αυτό το τμήμα της τάφρου προέρχονται τα περισσότερα όστρακα της στρωματογραφικής φάσης I. Επίσης παρατηρούμε ότι το ύψος της επίχωσης των τομών, μέσα στο οποίο εντοπίστηκε επιχρισμένη κεραμική, στο βόρειο τμήμα, φθάνει ή ξεπερνάει στις περισσότερες τομές τα 2μ. Από την άλλη στο νότιο όρυγμα, μόνο σε μία περίπτωση φθάνει τα 3μ. και σε άλλη μία τα 2.5μ. Η υψομετρική διαφορά των επιχώσεων των δύο ορυγμάτων θα είχε ενδιαφέρον να δούμε αν αντιστοιχεί και σε διαφορά όγκου χώματος σε σχέση με το βάρος της κεραμικής που συλλέχθηκε. Με αυτό τον τρόπο θα μπορούσε να ελεγχθεί αν η διαφορά στην ποσότητα της κεραμικής που συλλέχθηκε οφείλεται στην ανασκαφή μικρότερου χώρου του νότιου ορύγματος σε σχέση με το βόρειο, ή σε άλλους λόγους. Ωστόσο η πληροφορία αυτή δεν είναι διαθέσιμη για την ώρα, καθώς τα δεδομένα είναι ακόμη υπό μελέτη. Η ταφονομία των δύο περιοχών ίσως παίζει ρόλο στην διαφοροποιημένη εικόνα της κατανομής της κεραμικής. Στην περίπτωση που τα ψηλότερα στρώματα του νότιου ορύγματος διατηρήθηκαν καλύτερα από ότι στο βόρειο, το αποτέλεσμα θα ήταν να διατηρηθεί σε μεγαλύτερο βαθμό η κεραμική με επίχρισμα στο νότιο τμήμα. Σε άλλη περίπτωση, η διαφορετική εικόνα που παρουσιάζουν οι δύο περιοχές σε σχέση με την αντιπροσώπευση της κεραμικής ανά στρώμα, πιθανόν, να οφείλεται σε διαφορετική χρήση του χώρου. Σε επίπεδο περιοχής φαίνεται ξεκάθαρα ότι όλη η κεραμική που αντιστοιχεί στα στρώματα IV και V βρίσκεται στο βόρειο όρυγμα. Επίσης, από αυτό το σημείο συλλέχθηκε η συντριπτική ποσότητα (79%) του πλουσιότερου στρώματος II, και το μεγαλύτερο ποσοστό του στρώματος ΙΙΙ (67%). Από την άλλη τα όστρακα που περιέχονται στο στρώμα I, προέρχονται κατά 63% από το νότιο όρυγμα. Εμφανίζεται επομένως το βόρειο όρυγμα να βρίσκεται σε χρήση για

74 περισσότερους στρωματογραφικούς ορίζοντες από ότι το νότιο. Επομένως, καθώς, μεταξύ των στρωμάτων δεν εντοπίστηκε χρονολογική διαφοροποίηση, σύμφωνα τουλάχιστον με την τυπολογική ανάλυση της κεραμικής, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι το βόρειο όρυγμα είχε διαφορετικές χρήσεις που μεταφράζονται σε διαφορετικά στρώματα, ενώ το νότιο όρυγμα ήταν σε χρήση μόνο για τις δύο ανώτερες φάσεις. Μάλιστα σε αυτή την υπόθεση, μπορούμε να διακρίνουμε και την μετατόπιση της δράσης από το βόρειο προς το νότιο όρυγμα, στον πρώτο στρωματογραφικό ορίζοντα. Τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά κάθε στρώματος σε σχέση με την περιοχή δεν διαφοροποιούνται, αφού σε σχέση με το είδος του πηλού, το σχήμα και την επεξεργασία της επιφάνειας έχουν την ίδια ποσοτική αναλογία στο βόρειο και νότιο όρυγμα. Ωστόσο για το στρώμα I παρατηρούμε πως στο βόρειο όρυγμα υπάρχουν μόνο στιλβωμένα, ενώ στο νότιο υπερισχύουν τα γυαλισμένα, ενώ βρίσκουμε σε αυτό και γραπτά. Στο στρώμα II όσο και στο III, στο νότιο υπάρχουν περισσότερα γυαλισμένα από ότι στο βόρειο, ενώ και τα γραπτά καταλαμβάνουν μεγαλύτερο ποσοστό. Τέλος στις δύο περιοχές της τάφρου, στα στρώματα II και III που ανασκάφηκαν και στις δύο, η κατανομή την σχημάτων είναι παρόμοια για όλους τους τύπους. Ωστόσο οι υπερυψωμένες βάσεις, υπάρχουν μόνο στο βόρειο όρυγμα, εκτός από μία που βρέθηκε στο νότιο. 8.3 Συμπεράσματα Συνοψίζοντας τα παραπάνω προκύπτουν ορισμένα συμπεράσματα, σχετικά με τη χρήση του χώρου στην Άψαλο, αλλά και την οργάνωση του οικισμού, ίσως μάλιστα μπορούν να διατυπωθούν και ορισμένες υποθέσεις σχετικά με την ιδεολογία των κατοίκων. Καταρχήν επιβεβαιώνεται η χρήση της τάφρου και του λάκκου 36 που ήταν διανοιγμένος σε αυτή, ως τόποι απόρριψης. Τα υλικό της επίχωσης αποτελείται από οικοδομικά υλικά και κομμάτια κεραμικής που σπάνια συνενώνονται. Επιπλέον υπάρχουν στάχτες, ίσως υπολείμματα καύσης που έγινε σε άλλο σημείο του οικισμού, που μετά απορρίφθηκαν στην τάφρο (Βαλαμώτη 2006). Την απορριμματική χρήση επιβεβαιώνει και η αρχαιοβοτανική μελέτη, καθώς τα δείγματα της τάφρου, φτωχά σε υλικό, περιείχαν κυρίως λέπυρα και λιγοστούς θρυμματισμένους σπόρους, υποπροϊόντα της επεξεργασίας των σιτηρών ή της κατανάλωσής τους από ζώα

75 (Βαλαμώτη 2006). Την ίδια εικόνα έχει και ο λάκκος 36, ο οποίος φαίνεται πως ανοίχτηκε στο στρώμα δύο και στην συνέχεια γεμίστηκε με υλικό από το ίδιο στρώμα. Η μελέτη της κεραμικής των λάκκων 30-31, οι οποίοι θεωρούνται υπόσκαφες κατοικίες, δεν έδωσε ιδιαίτερα αποτελέσματα, αφού περιορίστηκε μόνο στην κεραμική με κόκκινο επίχρισμα Η χρήση του χώρου Το υλικό που μελετήθηκε προέρχεται μόνο από τις περιοχές της τάφρου και έτσι δεν μπορεί να γίνει σύγκριση με αυτό της περιοχής των οικημάτων ώστε να δούμε τις τυχόν διαφορετικές χρήσεις του χώρου. Ωστόσο, μπορούμε ίσως να κατανοήσουμε καλύτερα το ρόλο των τάφρων που φαίνεται να περιβάλουν κατά κανόνα τους οικισμούς της εποχής που οργανώνονται οριζόντια, σε αντίθεση με αυτούς που αναπτύσσονται κάθετα. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η αρχική χρήση της τάφρου, σχετίζεται με την ύπαρξη νερού, ενώ αργότερα, γίνεται χώρος απόρριψης, οικοδομικών υλικών και άλλων αντικειμένων ή καταλοίπων πιθανώς από τον χώρο των οικημάτων. Από την άλλη η ύπαρξη της υπόσκαφης κατοικίας περιπλέκει κάπως την εικόνα, από τη στιγμή μάλιστα που η χρήση της ως οικίας αλλά και το γέμισμά της, τοποθετούνται στον ίδιο στρωματογραφικό ορίζοντα. Ο λάκκος 36, είναι επίσης ανοιγμένος στο στρώμα II, και γεμάτος με αυτό, είτε πρόκειται για βοηθητικό χώρο κάποιας οικίας ή είχε κάποια ανεξάρτητη χρήση αδιάγνωστη ωστόσο προς το παρόν. Η απόρριψη υλικών, είναι μια πράξη κοινωνικά καθορισμένη, αφού τα απορρίμματα, είναι από τη μία, υλικά χωρίς εμφανή πρακτική χρήση, από την άλλη όμως, είναι προϊόντα διαδικασιών πολιτισμικών, όπως η επεξεργασία της τροφής, η κατασκευή και χρήση κεραμικής, η κατασκευή οικιών και άλλα. Όλα τα υποπροϊόντα αυτών των διαδικασιών είναι βέβαια άχρηστα για τους κατοίκους του οικισμού, ωστόσο ανήκουν στον οικισμό που τα έχει παράγει, και πρέπει να διακριθούν σαφώς από το φυσικό περιβάλλον, να ορίσουν τα όρια ενός τόπου όπου ο άνθρωπος παράγει, χρησιμοποιεί και απορρίπτει πολιτισμό. Επιπλέον ο απορριμματικός χαρακτήρας των επιχώσεων, σχετίζεται συχνά με την περιοδική μετακίνηση των πληθυσμών και τη μη-μόνιμη κατοίκηση στο χώρο. Ίσως, επομένως η εναπόθεση απορριμμάτων να γίνεται με την σκόπιμη παραγωγή τους για να δηλώσει πιθανόν την ολοκλήρωση μίας περιόδου, ίσως, το τέλος της περιόδου κατοίκησης στον οικισμό και την εποχική μετακίνηση σε άλλα περιβάλλοντα. Αυτό θα μπορούσε ίσως να υποτεθεί για την Άψαλο, με τον πρόχειρο χαρακτήρα των οικιών, την απουσία κατασκευών, και

76 χώρων αποθήκευσης. Ενώ όπως παρατηρήθηκε η κεραμική είναι συχνά γρήγορα ψημένη, και το επίχρισμα υπάρχει η πιθανότητα να έμενε άψητο. Η Άψαλος ανήκει στον τύπο του εκτεταμένου οικισμού στον οποίο, η συνοχή της κοινότητας δεν σχετίζεται με την συνεχή κατοίκηση σε ένα συγκεκριμένο χώρο και την μνημειακότητα των κατασκευών, όπως ίσως να ισχύει στους τούμπες με τη συνεχή κατασκευή οικείων στο ίδιο σημείο (Kotsakis 1999, 2006: 210). Στους επίπεδους οικισμούς με τα περιορισμένα οικοδομικά κατάλοιπα, φαίνεται ότι ίσως, η συνεκτικότητα της κοινότητας επιτυγχάνεται με την χρήση του κοινού χώρου και η μνήμη συντηρείται μέσα από τη συμμετοχή σε κοινές εργασίες ή συλλογικές τελετές, όπως το πολύ ξεκάθαρο παράδειγμα του Μακρυγιάλου (Pappa 2007). Έτσι από τη μία η ύπαρξη τάφρου έρχεται να αντισταθμίσει την απουσία έντονα διακριτών κατασκευών, και από την άλλη να ορίσει ένα σαφές όριο για τον οικισμό, και τον χώρο όπου οι άνθρωποι δρουν (Kotsakis 1996: 72, Pappa 2007: 270). Επιπλέον θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η προτίμηση σε ένα είδος διακοσμημένης κεραμικής, με bitumen, η οποία είναι αρκετά ευαίσθητη και εφαρμόζεται σε εύθρυπτα αγγεία, συχνά με επίχρισμα που απομακρύνεται ακόμα και με την απλή τριβή, ίσως υποδηλώνει, την κατασκευή μιας συγκεκριμένης κατηγορίας κεραμικής με σκοπό την περιστασιακή χρήση της σε συγκεκριμένες εκδηλώσεις, ή για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα (Πλαστήρας ΜΝ, Κυπαρισση), και στη συνέχεια την απόρριψή τους, στα πλαίσια ενδεχομένως τελετών που σκοπό έχουν την επίταση της συνοχής της κοινότητας (Chapman 2000: , Pappa et al. 2004). Βέβαια μέχρι στιγμής η εικόνα δεν επιβεβαιώνει κάποια από τις παραπάνω υποθέσεις, αφού το υλικό που μελετήθηκε είναι περιορισμένο, ενώ απαιτείται και ο συνδυασμός περισσότερων αρχαιολογικών δεδομένων από τον οικισμό

77 9 Σύγκριση με θέσεις της ΜΝ Όπως υπογραμμίστηκε στην αρχή της εργασίας μια ολοκληρωμένη επισκόπηση της κεραμικής του οικισμού εκτός από την κατάρτιση της τυπολογίας και την ερμηνεία της χρήσης των σκευών, θα πρέπει να τοποθετεί το υλικό στο συγκεκριμένο χωροχρονικό πλαίσιο. Έτσι θα πρέπει να γίνει συγκριτική μελέτη της κεραμικής της Αψάλου με κεραμικά σύνολα σύγχρονων και γειτονικών οικισμών. Το πρόβλημα είναι ότι για την περιοχή της Μακεδονίας δεν υπάρχουν αρκετές ανασκαμμένες θέσεις της ΜΝ ενώ φυσικά δεν μπορεί να αποφευχθεί η σύγκριση με την κεραμική του Σέσκλου που έχει καθιερωθεί ως η πλέον χαρακτηριστική για τη ΜΝ της Θεσσαλίας και της Ελλάδας γενικότερα. 9.1 Θέσεις της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας Η πρώτη παρατήρηση που μπορούμε να κάνουμε για τη σχέση της κεραμικής της Αψάλου με της σύγχρονες της, είναι η απουσία κεραμικών κατηγοριών χαρακτηριστικών για τον πολιτισμό του Σέσκλου. Δεν υπάρχουν γραπτά με ερυθρή διακόσμηση σε υπόλευκη επιφάνεια (Α3β-γ), ενώ ακόμα και τα μοτίβα είναι τελείως διαφορετικά. Δεν υπάρχουν οι φαρδιές ταινίες και τα φλογόσχημα, τόσο χαρακτηριστικά για το Σέσκλο. Ενώ ακόμα και στα σχήματα πέρα από τις φιάλες και τις λεκάνες, που είναι τυπικά της ΜΝ για όλη την γεωγραφική περιοχή από την Πελοπόννησο ως τα Βαλκάνια, και επομένως δεν είναι μέτρο σύγκρισης, στην Άψαλο δεν εντοπίστηκαν λεκάνες με εξωστρεφές χείλος, ενώ βρέθηκαν πολλά μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία, τα οποία δεν είναι τόσο συχνά στη Θεσσαλία. Ωστόσο καταγράφηκαν τρεις δισκοειδείς βάσεις χαρακτηριστικές του Σέσκλου. Μέσα από τη βιβλιογραφική σύγκριση φαίνεται να υπάρχει μεγάλη ομοιότητα τυπολογική των σχημάτων, αλλά και τεχνολογική, με την κεραμική της Νέας Νικομήδειας αν και η τελευταία τοποθετείται στην ΑΝ. Επιπλέον και στις δύο θέσεις υπάρχει η κόκκινη επιχρισμένη κεραμική, σε πολύ μεγάλο ποσοστό, και με τα ίδια χαρακτηριστικά, λεπτόκοκκο πηλό, υψηλή ποιότητα στίλβωσης (Yiouni 1996: 85), όπτηση σε χαμηλές θερμοκρασίες (Yiouni 1996: 69). Στην πιο χαρακτηριστική διακοσμημένη κεραμική δεν υπάρχουν ομοιότητες, εκτός από την παρατήρηση ότι τόσο το barbotin στην Άψαλο, όσο και το impresso στη Ν. Νικομήδεια, εφαρμόζονται

78 μερικά εκατοστά πιο χαμηλά από το χείλος, και συνήθως η κενή ζώνη είναι στιλβωμένη (Yiouni 1996: 90). Τα σχήματα είναι παρόμοια με την παρουσία και στις δύο θέσεις αγγείων με σιγμοειδές προφίλ, βάσεων με ψηλό στέλεχος και πόδια τραπεζών. Ωστόσο στην Άψαλο δεν υπάρχουν ασκοί. Ο οικισμός των Σερβίων έχει χαρακτηριστεί ως το όριο εξάπλωσης του πολιτισμού του Σέσκλου προς το βορρά. Επομένως η σχέση με την Άψαλο είναι μάλλον περιορισμένη, και εντοπίζεται σε πολύ γενικά χαρακτηριστικά όπως τα σιγμοειδή αγγεία, οι βάσεις με στέλεχος (Ridley and Wardle 1979: 209), η αναφορά ορισμένων barbotin στα Σέρβια (Ridley and Wardle 1979: 204) και η προτίμηση σε λεπτόκοκκο πηλό. Επιπλέον την ίδια περίοδο αναφέρονται και τα πρώτα μαύρα στιλβωμένα, που βρίσκουμε σε μικρό ποσοστό και στην Άψαλο (Ridley and Wardle 1979: 209). Περισσότερη τεχνολογική ομοιότητα φαίνεται να έχει η κεραμική της Αψάλου με αυτή από τους οικισμούς στην πεδιάδα του Λαγκαδά. Στον εκτεταμένο οικισμό της Λητής (Tzanavari and Filis 2004, Tzanavari, Kotsos and Gioura 2004), κυριαρχεί η κόκκινη επιχρισμένη κεραμική και η καστανή στιλβωμένη. Υπάρχουν επίσης μερικά μαύρα στιλβωμένα, ενώ επικρατεί ο λεπτόκοκκος πηλός και τα γνωστά σχήματα. Από γραπτά συναντάμε στη Λητή τα brown on cream και ορισμένα κόκκινο σε κόκκινο ή καφέ σε καφέ. Ο οικισμός της Θεσσαλονίκης στη Διεθνή Έκθεση (Παππά 1997), εντάσσεται στον ίδιο ορίζοντα με την κόκκινη επιχρισμένη και καστανή στιλβωμένη κεραμική, έχει όμως και τέσσερεις γραπτές κατηγορίες που καμία δεν θυμίζει αυτή της Αψάλου. Συγκεκριμένα οι γραπτές κατηγορίες του οικισμού της Δ.Ε.Θ. χαρακτηρίζονται από κόκκινη ή καστανή διακόσμηση πάνω σε λευκό ασβεστώδες αστίλβωτο επίχρισμα, κόκκινη διακόσμηση πάνω σε ωχρό κίτρινο ή μπεζ στιλβωμένο βάθος, καστανή διακόσμηση σε μπεζ στιλβωμένο βάθος, λευκή αστίλβωτη διακόσμηση σε κοκκινωπό ή καφέ στιλβωμένο βάθος. Στη μελέτη της κεραμικής του οικισμού της Θέρμης (Γραμμένος κ.ά. 1987, Γραμμένος κ.ά. 1989, Παππά κ.ά. 2001) βρίσκουμε την κόκκινη επιχρισμένη κεραμική κατηγορία και ορισμένα barbotin όστρακα, αναφέρεται όμως επιπλέον και διακόσμηση μαύρο σε κόκκινο επίχρισμα με απλές γραμμές, η οποία όμως εντάσσεται στον ορίζοντα της ΝΝ. Επιπλέον και εδώ τα λεπτόκκοκα υπερισχύουν, ενώ έχουν βρεθεί και μαγειρικά σκεύη

79 Ενδιαφέροντα στοιχεία προκύπτουν από τη μελέτη της κεραμικής της Σταυρούπολης (Κώτσου και Γκιούρα 2004, Κώτσου και Δημητριάδης 2004). Στο οικισμό εντοπίστηκε η κατηγορία των στιλβωμένων με κόκκινο επίχρισμα και η πετρογραφική εξέταση έδειξε ότι τουλάχιστον τρείς ανοικτές φιάλες, από τις έξι που μελετήθηκαν, είναι επείσακτες πιθανόν από την περιοχή της Αριδαίας-Γιαννιτσών. Επιπλέον στην κεραμική της ΝΝ της Σταυρούπολης, βρέθηκαν όστρακα με διακόσμηση μαύρη οργανική σε κόκκινο επίχρισμα (Urem-Kotsou et oth. 2004) όμοια με αυτή της Αψάλου. Αυτή την περίοδο ωστόσο στην περιοχή γύρω από τη Σταυρούπολη δεν υπάρχουν δέντρα σημύδας, οπότε θεωρείται πιθανή η εισαγωγή του υλικού από τις πιο βόρειες περιοχές. Κατά τα λοιπά υπάρχουν και στη Σταυρούπολη δακτυλιόσχημες βάσεις, και φρουτιέρες, και ορισμένα όστρακα barbotin. Ωστόσο φαίνεται ότι στη Σταυρούπολη η χονδροειδής κεραμική υπερισχύει των λεπτών αγγείων, αλλά όπως και στην Άψαλο οι ασβεστούχες προσμίξεις είναι ελάχιστες για τη ΜΝ. Τέλος και εδώ η ΜΝ κεραμική συνυπάρχει με ορισμένα μαύρα στιλβωμένα. Στον οικισμό των Γιαννιτσών (Χρυσοστόμου 1991, 1993) σχετικά με την κόκκινη επιχρισμένη κεραμική, αναφέρεται ότι το επίχρισμα είναι ασταθές, φαινόμενο που παρατηρείται και σε αρκετά όστρακα της Αψάλου. Επιπλέον στην κεραμική της ΝΝ αναφέρεται ως η μόνη γραπτή κατηγορία αυτή με τη μαύρη οργανική βαφή σε κόκκινο επίχρισμα, που θυμίζει αυτή της ΜΝ από την Άψαλο. Από τις υπόλοιπες νεολιθικές θέσεις που συναντώνται στη Μακεδονία με κεραμική της ΜΝ φαίνεται ότι αυτές στην κοιλάδα του Αλιάκμονα έχουν περισσότερες ομοιότητες με την ΜΝ της Θεσσαλίας. Στην Κρυόβρυση Κρανιδίων (Ζιώτα και Μετόκη 1996 ) υπάρχουν φλογόσχημα γραπτά. Από την άλλη σε πιο πρόσφατες έρευνες στην περιοχή και συγκεκριμένα στη θέση Βαρεμένοι Γούλοι (Χονδρογιάννη 1993), εντοπίστηκε μαύρη επίθετη διακόσμηση σε κόκκινο ή καστανό φόντο. Στις παλιότερες έρευνες που αναφέρονται στην περιοχή της Κίτρινης λίμνης (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 1987), οι θέσεις της ΜΝ, χαρακτηρίζονται από το ροζ επίχρισμα της Ν. Νικομήδειας, και μόνο στη Μεγάλη Τούμπα Αγίου Δημητρίου αναφέρεται η ύπαρξη barbotin. 9.2 Θέσεις των Βαλκανίων Η Μέση Νεολιθική περίοδος στην περιοχή των Βαλκανίων διαφοροποιείται ως προς την κεραμική τεχνολογία ανάλογα με την γεωγραφική περιοχή. Στη γειτονική Αλβανία κυριαρχεί η γκρίζα μονόχρωμη κεραμική, πολύ καλής ποιότητας και

80 εμφανίζεται συχνά η χονδροειδής με barbotin ή impresso, ενώ απουσιάζει η γραπτή κεραμική (Ασλάνης 1992: 94, Korkuti 2003:214). Στη Σερβία έχουμε την άνθιση του πολιτισμού Starcevo. Η χαρακτηριστική τεχνική barbotin προέρχεται από τον συγκεκριμένο οικισμό (Tasic and Tasic 2003:82), στον οποίο αυτή την περίοδο συναντάται και ερυθρόχρωμη στιλβωμένη κεραμική, ενώ η γραπτή χαρακτηρίζεται από σκοτεινά μοτίβα σε ανοικτή επιφάνεια (Ασλάνης 1992:95). Επίσης παρατηρείται αύξηση των λεπτών πηλών που πλέον υπερισχύουν των χονδρών (Tasic and Tasic 2003:79-84), ενώ η όπτηση γίνεται σε ατελή οξειδωτική ατμόσφαιρα σε χαμηλές θερμοκρασίες (Manson 1995: 71). Οι βόρειοι γείτονες της Αψάλου στη σημερινή ΠΓΔΜ, χρησιμοποιούν την τεχνική arcaden-barbotin, ενώ υπάρχει η τάση για πιο σκούρα διακόσμηση σε ανοικτές επιφάνειες (Mitrevski 2003: 33). Επιπλέον χαρακτηριστικές είναι οι σιγμοειδείς φιάλες (Ασλάνης 1992: 96-7). Στην περιοχή της Βουλγαρίας συναντάμε δύο παραδόσεις. Δυτικά εντοπίστηκε γραπτή κεραμική με σκοτεινά θέματα σε καστανέρυθρη επιφάνεια, ενώ απουσιάζει από τις άλλες περιοχές της Βουλγαρίας (Todorova 2003: ), όπου συναντάμε μόνο μονόχρωμη κεραμική, πολύ καλής ποιότητας και όπτησης. Υπάρχουν σιγμοειδείς φιάλες αλλά και απιόσχημα (Ασλάνης 1992: ). 9.3 Σύνοψη Χρονολόγηση Από την παραπάνω επισκόπηση γίνεται σαφές ότι η κεραμική της Αψάλου τοποθετείται στην προχωρημένη ΜΝ περίοδο. Το σχηματολόγιο είναι αρκετά τυποποιημένο και περιλαμβάνει σχήματα που συναντώνται από τη ΑΝ ως τη ΜΝ στη Θεσσαλία και τα Βαλκάνια, ενώ τα αποθηκευτικά αγγεία και κυρίως αυτά με τη σχοινοειδή διακόσμηση συναντώνται ακόμα και την εποχή του χαλκού. Βέβαια ορισμένα σχήματα όπως τα ανοικτά με ψηλό στέλεχος, οι φιάλες με σιγμοειδές προφίλ, τα απιόσχημα δηλώνουν τη ΜΝ, και το ίδιο δείχνει η ύπαρξη ταινιωτών αποφύσεων και ταινιωτών λαβών. Επιπλέον δεν υπάρχουν τροπιδωτά σχήματα χαρακτηριστικά της ΝΝ. Ακόμα, η σχετική τυποποίηση της τεχνολογίας και κυρίως η χρήση του κόκκινου επιχρίσματος τοποθετεί με ασφάλεια το κεραμικό σύνολο στη ΜΝ, παρά το γεγονός της απουσίας των τυπικών γραπτών διακοσμήσεων της περιόδου που συναντώνται σε άλλες σύγχρονες θέσεις. Από την άλλη η έντονη παρουσία της barbotin τεχνικής που χαρακτηρίζει τη ΜΝ των Βαλκανίων

81 επιβεβαιώνει την αρχική εκτίμηση. Η διακόσμηση μαύρο σε κόκκινο με οργανική ύλη bitumen, όπου αλλού εντοπίζεται χρονολογείται στη ΝΝ, εκεί όμως εμφανίζεται πιο εξελιγμένη, με πιο πλούσια μοτίβα που καλύπτουν μεγάλο μέρος του αγγείου. Από την άλλη η ύπαρξη της μαύρης στιλβωμένης κεραμικής κατηγορία, η οποία είναι τυπική για την αρχή της ΝΝ στα βαλκάνια, μάλλον ενισχύει τον ισχυρισμό της παρουσίας των μαύρων στιλβωμένων ήδη από τη ΜΝ και όχι μια υστερότερη χρονολόγηση της κεραμικής της Αψάλου. Έτσι η στιλιστική εξέταση και χρονολόγηση της κεραμικής στη ΜΝ συμφωνεί και με την απόλυτη ραδιοχρονολόγηση της θέσης π.χ Πολιτισμικές σχέσεις Σκοπός της παραπάνω παράθεσης των κεραμικών κατηγοριών της ΜΝ από την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων ως τη Θεσσαλία, δεν είναι φυσικά να αναγνωρίσουμε πολιτισμικές συνέχειες και γεωγραφικές εξαπλώσεις των πολιτισμών, για να εντάξουμε τον οικισμό της Αψάλου στην επιρροή του ενός ή του άλλου πολιτιστικού κύκλου. Αυτό που επιδιώκεται είναι η συγκρότηση του ιστορικού και πολιτιστικού πλαισίου στο οποίο η Άψαλος ανέπτυξε την δική της κεραμική τεχνολογία και αν είναι δυνατό να διαγνωστεί για πιο λόγο οι κάτοικοί της κατευθύνθηκαν σε συγκεκριμένες επιλογές. Στην ουσία δηλαδή να αποκαλύψει τον τρόπο, αν είναι δυνατόν, με τον οποίο ο συγκεκριμένος οικισμός χειρίζεται ένα μέρος του υλικού πολιτισμού. Έτσι η απουσία κεραμικών κατηγοριών που να θυμίζουν τη θεσσαλική παράδοση δεν εκπλήσσει σε μια περιοχή απομακρυσμένη γεωγραφικά που περιβάλλεται από διάφορες άλλες κεραμικές παραδόσεις. Από την άλλη η ύπαρξη barbotin, κυρίως του τύπου arkaden, του οργανωμένου και επίθετου, που είναι τυπικά του πολιτισμού Starcevo, ενώ προκαλεί ερωτήματα ως προς την ποσότητα και την ποικιλία, είναι αναμενόμενη, για μία τεχνική που γνώρισε διάδοση και σε νοτιότερες περιοχές. Κυρίως αυτό που εντυπωσιάζει είναι η απουσία άλλων κατηγοριών τόσο διαδεδομένων και τυπικών της εποχής, όπως οι διάφορες γραπτές, και η impresso. Σίγουρα δεν οφείλεται σε τεχνολογική άγνοια, αφού κατηγορίες όπως η brown on cream, και η ονυχωτή εμπίεστη είναι γνωστές σχεδόν σε όλους του οικισμούς της ευρύτερης περιοχής με διάφορες παραλλαγές. Εξάλλου ακόμα και αν η τεχνολογία τους ήταν άγνωστη θα μπορούσαν ίσως να εισάγουν τέτοιου είδους αγγεία. Στο σύνολο όμως της κεραμικής που μελετήθηκε εντοπίστηκε μόνο ένα βέβαιο όστρακο με λευκή διακόσμηση σε κόκκινη επιχρισμένη επιφάνεια. Φαίνεται

82 επομένως ότι είναι επιλογή των κεραμέων της Αψάλου να επικεντρωθούν στην κατασκευή συγκεκριμένων τύπων αγγείων. Εκτός από τα μονόχρωμα καστανά στιλβωμένα που εξυπηρετούν διάφορες χρήσεις, κατασκευάζουν μεγάλα πιθάρια για αποθήκευση τα οποία διακοσμούν με barbotin, ενώ εκφράζουν την πολιτισμική τους ταυτότητα με την γραπτή διακόσμηση bitumen. Παράλληλα της οποίας βρίσκουμε μόνο περιστασιακά σε οικισμούς της Μακεδονίας, στη Σταυρούπολη και τα Γιαννιτσά Β, τα οποία όμως χρονολογούνται στη ΝΝ. Ενώ διαπιστωμένη είναι η ύπαρξη της μαύρης οργανικής βαφής σε οικισμούς της ΠΓΔΜ, συγκεκριμένα στο Porodin (Grbic 1960:44) και της Βουλγαρίας (Pernicheva 1995:124), πάλι όμως χρονολογούνται σε υστερότερη φάση και πάντα καταλαμβάνουν μικρότερο ποσοστό σε σχέση με τις υπόλοιπες γραπτές κατηγορίες. Πρόκειται επομένως για ένα πληθυσμό, ο οποίος ενώ μοιράζεται κοινά χαρακτηριστικά με τους σύγχρονους του οικισμούς, σύμφωνα με την παράδοση της ΜΝ, κατορθώνει ταυτοχρόνως, να διαφοροποιείται από αυτούς μέσω του υλικού πολιτισμού. Δεν μιλάμε εδώ για μια διαφορετική πληθυσμιακή ομάδα, όπως έχει προταθεί για αντίστοιχες περιπτώσεις (Perniceva 2007:213), αλλά για διαφορετικό τρόπο έκφρασης μιας συγκεκριμένης κοινότητας μέσω των τεχνολογικών επιλογών

83 10. Σύνοψη Συμπερασμάτων Μέσα από τη μακροσκοπική μελέτη του υλικού της Αψάλου, ορισμένες πειραματικές μελέτες και την βιβλιογραφική έρευνα μπορούμε να καταλήξουμε στην σύνοψη των συμπερασμάτων για το συγκεκριμένο κεραμικό υλικό. Τα συμπεράσματα αυτά αφορούν τόσο το καθαρά τεχνολογικό μέρος της κεραμικής, όσο και το χρηστικό. Ενώ επεκτείνονται και σε υποθέσεις για την κοινωνική δομή και τη θέση της Αψάλου στον ευρύτερο γεωγραφικό και πολιτιστικό ορίζοντα. Την κεραμική της Αψάλου χαρακτηρίζει τυποποίηση. Από την πρώτη επαφή με τα όστρακα, δίνεται η εντύπωση της ομοιογένειας και της επανάληψης σχημάτων και γενικότερης υφής των κεραμικών θραυσμάτων. Πολλά μοιάζουν να ανήκουν στο ίδιο αγγείο χωρίς ωστόσο να μπορούν τελικά να συγκολληθούν. Η μη συγκόλληση των οστράκων οδήγησε στην ερμηνεία των λάκκων από όπου συλλέχθηκε η κεραμική ως χώρων απόρριψης. Την ομοιογένεια στην παραγωγική διαδικασία αποτύπωσε η μακροσκοπική μελέτη του υλικού. Εκεί φάνηκε ότι η κεραμική ύλη δε διαφοροποιείται σημαντικά. Οι προσμίξεις είναι σχεδόν πάντα χαλαζίας, άμμος, μαρμαρυγίας και σε σπάνιες περιπτώσεις ασβεστιούχα. Η κεραμική ύλη είναι κατά κύριο λόγο λεπτή ή μεσαία και σε λίγες περιπτώσεις χονδρή. Εκτός από τις επιφάνειες που επιλέγονται να μείνουν αδρές ή να διακοσμηθούν με την τεχνική barbotin, τα αγγεία στιλβώνονται επιμελώς με ή χωρίς επίχρισμα. Η όπτηση των αγγείων γίνεται σε ανοικτή φωτιά παρουσία οξυγόνου, η οξείδωση όμως είναι πολύ συχνά ατελής και τα αγγεία απομακρύνονται γρήγορα από τη φωτιά, όπως φανερώνει η συχνή παρουσία τεφρών πυρήνων. Η τυποποίηση συναντάται και στο λιτό σχετικά σχηματολόγιο, όπου κυριαρχούν στα ανοικτά σχήματα οι ανοικτές λεκάνες, και στα κλειστά οι φιάλες με ή χωρίς λαιμό. Τα χείλη είναι κάθετα με ελάχιστες παραλλαγές που μάλλον οφείλονται στο χειροποίητο της κατασκευής, παρά σε συνειδητή επιλογή. Οι βάσεις είναι επίπεδες, και μόνο σε ειδικά αγγεία χρησιμοποιούνται αυτές με το στέλεχος. Οι λαβες παρουσιάζουν ενδιαφέρον και θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι τυπικές για την Άψαλο, σε ότι αφορά τις αποφύσεις τουλάχιστον. Αυτές είναι ταινιωτές με βάθυνση και τοποθετημένες με κλίση προς τα κάτω. Είναι καλά γυαλισμένες και συχνά επιχρισμένες, ενώ έχουν βρεθεί και διακοσμημένες με γραπτή διακόσμηση. Με

84 βάση τα παραπάνω υποθέτει κάνεις ότι πρόκειται για διακοσμητικά στοιχεία. Υπάρχουν επίσης και οι συνήθεις για τη ΜΝ ταινιωτές λαβές κυρίως με χρηστική λειτουργία στα μεγαλύτερα αγγεία, και ακόμα αρκετές κερατοειδείς. Η ιδιότητα των αγγείων της Αψάλου που παρουσιάζει ποικιλία είναι το μέγεθος. Παρά το περιορισμένο σχηματολόγιο, σε κάθε τύπο σχήματος υπάρχουν διάφορα μεγέθη, από μικρές κούπες, μέχρι πολύ μεγάλα αποθηκευτικά. Όπως πρόεκυψε και από την επεξεργασία των δεδομένων, ουσιαστικά στην Άψαλο κυριαρχούν τρείς μεγάλες κεραμικές κατηγορίες, τα barbotin, τα στιλβωμένα καστανά και τα κόκκινα γυαλισμένα με επίχρισμα. Αυτές οι κατηγορίες εξυπηρετούν τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού και πιο συγκεκριμένα την αποθήκευση, την μεταφορά, την προσφορά και κατανάλωση, το μαγείρεμα. Τα ομοιογενή χαρακτηριστικά και η τυποποίηση, της κεραμικής της Αψάλου, από τη μία υποδηλώνουν την ένταξη σε ευρύτερες πολιτισμικές παραδόσεις και από την άλλη την συλλογικότητα σε επίπεδο οικισμού (Κωτσάκης 2008β). Όπως είδαμε παραπάνω, τόσο τα τεχνολογικά όσο και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της κεραμικής δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερη ποικιλία, ενώ η παρουσία συγκεκριμένων κατηγοριών, όπως τα barbotin, και τα γραπτά με bitumen, δείχνουν σχέση με τον ευρύτερο πολιτισμό των Βαλκανίων. Ωστόσο μέσα από την ομοιογένεια, την οποία επιβάλλει ενδεχομένως η ένταξη σε ένα ευρύτερο πολιτισμικό σύστημα, γεννάται η ανάγκη για διαφοροποίηση τόσο σε κοινοτικό όσο και σε ατομικό επίπεδο, και αυτό αποτυπώνεται στη δημιουργία και διαχείριση του υλικού πολιτισμού. Βλέπουμε, έτσι ότι παρά την γενικότερη ομοιογένεια της κεραμικής της Αψάλου, υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά που είναι ταυτόσημα του συγκεκριμένου οικισμού και συμβάλουν στη διαφοροποίησή του από τους υπόλοιπους. Αντίστοιχα υπάρχουν στοιχεία που πιθανώς δηλώνουν την διαφορετική ταυτότητα των μονάδων εντός του οικισμού. Ο ιδιαίτερος τρόπος διακόσμησης των αγγείων με την οργανική βαφή, αλλά και οι χαρακτηριστικές ταινιωτές αποφύσεις, διαφοροποιούν την θέση από τις σύγχρονές της. Από την άλλη η χρήση διαφορετικών μοτίβων στη διακόσμηση θα μπορούσε να δηλώνει την ύπαρξη διαφορετικών ταυτοτήτων εντός του οικισμού. Επιπλέον η απόρριψη των υλικών στην τάφρο που ορίζει την περιοχή του οικισμού, ίσως μπορεί να ερμηνευθεί ως ένα σημάδι που ορίζει τον τόπο «που κατέχεται συμβολικά και ανήκει κυριαρχικά σε μια νέα συλλογικότητα την οποία οι γείτονες αναγνωρίζουν» (Κωτσάκης 2008β). Παρά το γεγονός ότι η έμφαση αυτή στην μονιμότητα του τόπου έρχεται σε αντίθεση με έναν εκτεταμένο οικισμό, είναι πιθανόν η συνοχή του να

85 διασφαλίζονταν μέσω της συμμετοχής σε συλλογικές τελετές, που μπορεί να σχετίζονται με την κατανάλωση υλικού πολιτισμού και την σκόπιμη εναπόθεση των υπολειμμάτων (Chapman 2000: 226, Pappa et al. 2004). Καταλήγουμε λοιπόν, ότι ο οικισμός της Αψάλου, είναι ένα παράδειγμα νεολιθικού πολιτισμού, που ενώ εντάσσεται ξεκάθαρα στην παράδοση της ΜΝ της, της ευρύτερης περιοχής της Μακεδονίας, και με σαφείς ομοιότητες με τον πολιτισμό Starcevo, κατορθώνει, από την άλλη να προβάλει τη μοναδικότητά του μέσω του τρόπου που παράγει και ενδεχομένως χρησιμοποιεί τον υλικό πολιτισμό. Ωστόσο όλα τα παραπάνω είναι ερμηνείες που προκύπτουν από τη μελέτη, ενός μέρους της κεραμικής του οικισμού που προέρχεται από συγκεκριμένο χώρο, και επομένως, ίσως η εικόνα να διαφοροποιηθεί όταν ολοκληρωθεί η μελέτη της κεραμικής του οικισμού, σε συνδυασμό και με τα υπόλοιπα αρχαιολογικά ευρήματα

86 11. Βιβλιογραφία Ασλάνης, Ι Η Προϊστορία της Μακεδονίας. Αθήνα. Βαλαμώτη, Σ Η Συμβολή των Αρχαιοβοτανικών Καταλοίπων στη Διερεύνηση των Εκτεταμένων Οικισμών: Τα Δεδομένα από το Νεολιθικό Οικισμό Άψαλος-Γραμμή. Εγνατία Γραμμένος, Δ., Μπέσιος, Μ., Κώτσος, Σ Από τους προϊστορικούς οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη: Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών Γραμμένος, Δ., Παππά, Μ., Ούρεμ-Κώτσος, Ντ., Σκουρτοπούλου, Κ., Γιαννούλη, Ε. και Μπ. Τσιγαρίδα, 1987 Ανασκαφή Νεολιθικού Οικισμού Θέρμης: Ανασκαφική περίοδος Στο Μακεδονικα Γραμμένος, Δ., Παππά, Μ., Ούρεμ-Κώτσος, Ντ., Σκουρτοπούλου, Κ., Γιαννούλη, Ε., Μαραγκού, Χρ., Βαλαμώτη, Σ.Μ., Συρίδης, Γ., Μαρκή, Ε., και Ρ. Χρηστίδου, 1989 Ανασκαφή Νεολιθικού Οικισμού Θέρμης Β και Βυζαντινής Εγκατάστασης παρά τον Προϊστορικό Οικισμό Θέρμη Α: Ανασκαφική περίοδος Στο Μακεδονικά Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., 1987 Προϊστορικοί Οικισμοί Κίτρινης Λίμνης (Σαριγκιόλ) Κοζάνης. Στο Άμητος : τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο Κωτσάκης, Κ Υλικός Πολιτισμός και Ερμηνεία στη Σύγχρονη Αρχαιολογική Θεωρία. Στο Κασβίκης Κ. και Ν. Νικονάνου (επ.), «Εκπαιδευτικά Ταξίδια στο Χρόνο: Εμπειρίες και Ερμηνείες του Παρελθόντος» β Μετά Έτη. Γιατί μας Ενδιαφέρει η Νεολιθική; Στο Θεωδοροπούλου, Μ. (εκ) «Θέρμη και Φώς. Αφιερωματικός Τόμος στη Μνήμη του Α.-Φ. Χρηστίδη». Θεσσαλονίκη Πρόλογος. Στο Meskell, L. (επ.) «Η Αρχαιολογία στο Στόχαστρο»

87 υπό έκδοση Σεσκλο ΙΙ. Η κεραμική της Μέσης Νεολιθικής: τεχνολογική και στατιστική ανάλυση Κεραμική Τεχνολογία και Κεραμεική Διαφοροποίηση. Προβλήματα της Γραπτής Κεραμεικής της Μεσης Νεολιθικής Εποχής του Σεσκλου (Διδ. Διατρβή). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ούρεμ-Κώτσου, Ντ Η κεραμική της Θέρμης Β. Οι κοινωνικές διαστάσεις της τεχνολογίας. Μεταπτυχιακή εργασία. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Ούρεμ-Κώτσου, Ντ. και Δημητριάδης, Σ Τεχνολογία της κεραμικής του νεολιθικού οικισμού της Σταυρούπολης: πρώτες παρατηρήσεις. Στο Δ. Γραμμένος και Σ. Κώτσος (επιμ.), Σωστικές ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης, Θεσσαλονίκης. Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας, ΑΡ. 2. Θεσσαλονίκη: Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Βόρειας Ελλάδας Ούρεμ-Κώτσου, Ντ. και Δημητριάδης, Σ Η τεχνολογία της κεραμικής του νεολιθικού οικισμού της Σταυρούπολης: νεότερες παρατηρήσεις και συμπεράσματα. Στο Δ. Β Γραμμένος και Σ. Κώτσος (επιμ.), Σωστικές Ανασκαφές στο Νεολιθικό Οικισμό Σταυρούπολης, Θεσσαλονίκης, Μέρος ΙΙ ( ). Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας. ΑΡ. 6. Θεσσαλονίκη: Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Βόρειας Ελλάδας Ούρεμ-Κώτσου, Ντ. και Γκιούρα, Ε Η κεραμική των νέων ανασκαφών. Στο Δ. Β Γραμμένος και Σ. Κώτσος (επιμ.), Σωστικές Ανασκαφές στο Νεολιθικό Οικισμό Σταυρούπολης, Θεσσαλονίκης, Μέρος ΙΙ ( ). Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας, ΑΡ. 6. Θεσσαλονίκη: Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Βόρειας Ελλάδας Παππά, Μ Νεολιθική εγκατάσταση στον χώρο της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης. Στο Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 7 (1993) Παππά, Μ., Αδακτύλου, Φ. και Σ. Νανόγλου,

88 2001 Νεολιθικός οικισμός Θέρμης Στο Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 15 (2001) Χρυσοστόμου, Π Ο Νεολιθικός οικισμός Γιαννιτσών Β. Νέα ανασκαφικά δεδομένα ( ). Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 7: Χρυσοστόμου, Α., Γεωργιάδου, Α., Πολουκίδου, Χ. και Α. Προκοπίδου, 2000 Ανασκαφικές Έρευνες στην Επαρχιακή Οδό Αψάλου-Αριδαίας κατά το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 14: Χρυσοστόμου, Α., Πολουκίδου, Χ. και Α. Προκοπίδου, 2001 Επαρχιακή Οδός Αψάλου-Αριδαίας. Η ανασκαφή του Νεολιθικού Οικισμού στη θέση Γραμμή. Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 15: Χρυσοστόμου,Α. και Α. Προκοπίδου, 2001 Επαρχιακή Οδός Αψάλου-Αριδαίας. Η Σωστική Ανασκαφή στον Κόμβο της Αψάλου. Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 15: Ψαράκη, Κ Υλική και Κοινωνική Διάσταση του Στιλ της Κεραμικής. Η Χειροποίητη Κεραμική της Εποχής του Χαλκού από την Τούμπα Θεσσαλονίκης (Διδ. Διατριβή). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ζιώτα, Χ. και Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, 1996 Αλιάκμων 1993, Προϊστορική Έρευνα. Στο Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, Andreou, St., Fotiadis M., Kotsakis, K 1996 Review of Aegean Prehistory V: The Neolithic and Bronze Age of Northern Greece. In American Journal of Archaeology, Vol. 100, No Arnold, D., E Ceramic Theory and Cultural Process. New Studies in Archaeology. Cambridge: Cambridge University Press Binford, L Archaeology as Anthropology. In American Antiquity 28: Bjork, C

89 1995 Early Pottery in Greece: A Technological and Functional Analysis of the Evidence from Neoliothic Achilleon Thessaly. Studies in Mediterranean Archaeology, vol. CXV. Blinkhorn, P Habitus, social identity and Anglo-Saxon pottery. In C. G. Cumberpatch and P. W. Blinkhorn (Ed.), Not so much a pot, more a way of life. Oxbow Monograph 83. Oxford: Oxbow Books Brown, J. A On the Structure of Artifact Typologies. In R. Whallon and J. Brown (eds.) Essays on Archaeological Typology. Centre for American Archaeology Press, Evanston, Illinois Brumfiel, E.M On the Archaeology of Choice: Agency Studies as a Research Stratagem. In Marcia-Anne Dobres and John E.Robb (eds.) Agency in Archaeology. Routledge, London and New York Chapman, J Fragmentation in Archaeology: People, places and broken objects in the prehistory of South Eastern Europe. Routledge, London and New York. Chilton, El Material Meanings. Critical Approaches to the Interpretation of Material Culture. Foundations of Archaeological Inquiry. The University of Utah Press, Salt Lake City One Size Fits All. Typology and Alternatives for Ceramic Research. In El.S. Chilton (ed.) Material Meanings. Critical Approaches to the Interpretation of Material Culture. Foundations of Archaeological Inquiry. The University of Utah Press, Salt Lake City The Cultural Origins of Technical Choice: Unravelling Algonquian and Iroquoian Ceramic Tradition in the Northeast. In M. T. Stark (ed.) The Archaeology of Social Boundaries. Smithsonian Institution Press, Washington and London Cowgill, G Clusters of Objects and Associations between Variables: Two Approaches to Archaeological Classification. In R. Whallon and J

90 Brown (eds.) Essays on Archaeological Typology. Centre for American Archaeology Press, Evanston, Illinois Cumberpatch C. G. and P.W. Blinkhorn 1997 Not So Much a Pot, More a Way of Life. Oxbow Books, Oxford. Dietler, M. and In. Herbich 1989 Tich Matek: The Technology of Luo Pottery Production and the Definition of Ceramic Style. In World Archaeology 21: Habitus, Techniques, Style: An Integrated Approach to the Social Understanding of Material Culture and Boundaries. In M.T.Stark (ed.) The Archaeology of Social Boundaries. Smithsonian Institution Press, Washington, D.C Evers, T. M., Huffman, T.N. and Wandibba, S Why are Pots Decorated the Way They Are. In Current Anthropology 29: French, D Index of Prehistoric Sites in Central Macedonia and Catalogue of Sherd Material in the University of Thessaloniki. (Privately circulated). Gimbutas, M Neolithic Macedonia as reflected by excavation at Anza, southeast Yugoslavia. Los Angeles: Institute of Archaeology, University of California, Monumenta archaeologica l. v. 1 Gosselain, O. P Technology and Style: Potters and Pottery Among Bafia of Cameroon. In Man 27: Social and Technical Identity in a Clay Crystal Ball. In M. T. Stark (ed.) The Archaeology of Social Boundaries. Smithsonian Institution Press, Washington Materializing Identities: An African Perspective. In Journal of Archaeological Method and Theory :7, Grammenos, D.V., 2003 Recent Research in the Prehistory of the Balkans, Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece, Nr.3, Thessaloniki. Grbic, M Porodin: Kasno-Neolitsko Naselje na Tumbi kod Bitola. Bitolj,

91 Hally, D. J The Identification of Vessel Function: A Case of Nortwest Georgia. American Antiquity, 51 (2): Henrickson, E. and M. McDonald 1983 Ceramic Form and Function: An Ethnographic Search and an Archaeological Application. American Anthropologist, 85: Heurtley, W Prehistoric Macedonia. An Archaeological Reconnaissance of Greek Macedonia (West of Struma) in the Neolithic, Bronze and Early Iron Ages. Cambridge University Press, Cambridge. Hill, J. and Evans, R., 1972 A Model for Classification and Typology. Στο D.L. Clarke (ed.) Models in Archaeology. London: Methuen. P Hodder, Ian 1977 The Distribution of Material Culture Items in the Baringo District. In Man 12: Symbols in Action: Ethnoarchaeological Studies of Material Culture. Cambridge: Cambridge University Press Reading the Past: Current Approaches to Interpretation in Archaeology. 2nd edition. Cambridge: Cambridge University Press. Hodson, F Some Aspects of Archaeological Classification. In R. Whallon and J. Brown (eds.) Essays on Archaeological Typology. Centre for American Archaeology Press, Evanston, Illinois Jones, A The world on a plate: Ceramics, food technology and cosmology in Neolithic Orkney. World Archaeology, 31 (1): Korkuti, M., 2003 Researches and Studies of Prehistoric Albania. In D.V. Grammenos (ed.), Recent Research in the Prehistory of the Balkans. Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece, Nr.3, Thessaloniki Kotsakis, K

92 1999 What Tells can Tell: Social Space and Settlement in the Greek Neolithic. In P. Halstead (ed.) Neolithic Society in Greece. Sheffield Studies in Aegean Archaeology Settlement or Discord: Sesklo and the Emerging Household. In N. Tasic (ed.) Hommage to Milutin Garasanin. Belgrade Kotsos, St. and D. Urem-Kotsou, 2006 Filling in the Neolithic Landscape of Central Macedonia, Greece. In N. Tasic (ed.) Hommage to Milutin Garasanin. Belgrade Maniatis, Y. and M. S. Tite Technological Examination of Neolithic-Bronze Age Pottery from Central and Southeast Europe and from the Near East. Journal of Archaeological Science, 8: Manson, J.L., 1995 Starcevo Pottery and Neolithic Development in The Central Balkans. In W.K. Barnett, J.W. Hoopes (eds.) The Emergence of Pottery. Technology and Innovation in Ancient Societies. Washington-London, Matthew, A. J., Woods, A. J. and Oliver, C Spots before the eyes: New comparison charts for visual percentage estimation in archaeological material. Στο Recent Developments in Ceramic Petrology, A. Middleton and I. Freestone (Eds.): Miller, D Artefacts as Categories: A Study of Ceramic Variability in Central India. Cambridge University Press. Cambridge. Mitrevski, Dr., 2003 Prehistory in Republic of Macedonia-F.Y.R.O.M.. In D.V. Grammenos (ed.), Recent Research in the Prehistory of the Balkans. Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece, Nr.3, Thessaloniki Orton, Cl., Tyers, P. and A. Vince 1993 Pottery in Archaeology. Cambridge. Pappa, M Neolithic Societies: Recent Evidence from Northern Greece. In H. Todorova, M. Stefanovich, G. Ivanov The Struma/Strymon River

93 Valley in Prehistory. Proceedings of the International Symposium Strymon Praehistoricus, Kjustendil-Blagoevgrad (Bulgaria) and Serres- Amphipolis (Greece) Sofia Pernicheva, L Prehistoric Cultures in the Middle Struma Valley: Neolithic and Eneolithic. In D. W. Bailey and I. Panayotov (eds.) Prehistory in Bulgaria. Monographs in World Archaeology, No La Périodisation des Sites Préhistoriques de la vallée de la Strouma Moyenne. In H. Todorova, M. Stefanovich, G. Ivanov The Struma/Strymon River Valley in Prehistory. Proceedings of the International Symposium Strymon Praehistoricus, Kjustendil- Blagoevgrad (Bulgaria) and Serres-Amphipolis (Greece) Sofia Read, D Toward a Theory of Archaeological Classification. In R. Whallon and J. Brown (eds.) Essays on Archaeological Typology. Centre for American Archaeology Press, Evanston, Illinois Rice, P. M Pottery Analysis: A Sourcebook. Chicago: The University of Chicago Press. Ridley, C. and K.A. Wardle «Rescue Excavations at Servia : A Preliminary Report». Annual of the British School at Athens 74, σελ Ridley, Cressida, K.A. Wardle, and Catharine A. Mould, (επιμ.). Servia I, Anglo-Hellenic Rescue Excavations directed by Aikaterina Rhomiopoulou and Cressida Ridley: The Stratigraphy, Architecture, Small Objects and Plant Remains. British School at Athens: Supplementary Volume 32. Rye, O. S Pottery Technology: Principles and Reconstruction. Manuals on Archaeology 4. Washington: Taraxacum. Sackett, J. R The Meaning of Style in Archaeology: A General Model. In American Antiquity 42:

94 1986 lsochrestism and Style: A Clarification. In Journal of Anthropological Archaeology 5, Style and Ethnicity in Archaeology: The Case for Isochrestism. In M. Conkey and C. Hastorf (eds.) The Uses of Style in Archaeology. Cambridge University Press, Cambridge Shepard, A.O Ceramics for the Archaeologist. Washington, D.C. Carnegie Institution of Washington, Publication 609. Schiffer, M. B Archaeology as Behavioral Science. In American Anthropologist 77: The Influence of Surface Treatment on Heating Effectiveness of Ceramic Vessels. Journal of Archaeological Science, 17: Schiffer, M. B. and J. M. Skibo, 1997 The Explanation of Artifact Variability. In American Antiquity 62: Shanks, M. and Chr. Tilley, 1988 Social Theory and Archaeology. Albuquerque: University of New Mexico Press. Sinopoli, C. M Approaches to Archaeological Ceramics. Plenum Press, New York and London. Smith, M. E Toward an Economic Interpretation of Ceramics: Relating Vessel Size and Shape to Use. In B.Nelson (ed.) Decoding Prehistoric Ceramics. Southern Illinois University Press, Carbondale Spaulding, A. C Structure in Archaeological Data: Nominal Variables. In R. Whallon and J. Brown (eds.) Essays on Archaeological Typology. Centre for American Archaeology Press, Evanston, Illinois Tasic, N. N. and N., Tasic, 2003 Serbian Prehistoric Archaeology in the 1990s. In D.V. Grammenos (ed.), Recent Research in the Prehistory of the Balkans. Publications of

95 the Archaeological Institute of Northern Greece, Nr.3, Thessaloniki Tzanavari, K. and K. Filis, 2004 Liti I: Designation of the Probable Site of the Neolithic Settlement. In Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 16 (2002) Tzanavari, K., Kotsos, S. and Gioura, E Liti III: A New Middle Neolithic Site in the Langadas Basin. In Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 16 (2002) Todorona, H., 2003 Prehistory of Bulgaria. In D.V. Grammenos (ed.), Recent Research in the Prehistory of the Balkans. Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece, Nr.3, Thessaloniki Urem-Kotsou, D., K. Kotsakis and B., Stern 2002 Defining Function in Neolithic Ceramics: The Example of Makriyalos, Greece. In Documenta Praehistorica XXIX: Urem-Kotsou, D., Stern, B., Heron, C. and Kotsakis, K Birch-bark tar at Neolithic Makriyalos, Greece. Antiquity, 76: Urem-Kotsou, D., Copley, M. S. and Evershed, R. P The use of birch bark tar on Late Neolithic pottery from Stavroupoli, North Greece. Στο Δ. Β. Γραμμένος και Σ. Κώτσος (επιμ.), Σωστικές Ανασκαφές στο Νεολιθικό Οικισμό Σταυρούπολής Θεσσαλονίκης, μέρος ΙΙ ( ). Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας, Απ 6. Θεσσαλονίκη: Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Βόρειας Ελλάδας. Vierra, R. K Typology, Classification, and Theory Building. In R. Whallon and J. Brown (eds.) Essays on Archaeological Typology. Centre for American Archaeology Press, Evanston, Illinois Voorrips, A Mambrino s Helmet: A Framework for Structuring Archaeological Data. In R. Whallon and J. Brown (eds.) Essays on Archaeological Typology. Centre for American Archaeology Press, Evanston, Illinois Watson, P., Leblanc, S.A. and Redman, C.L

96 1971 Explanation in Archaeology: An Explicit Scientific Approach. In New York Columbia University Press. Watson, P. J Archaeology, Anthropology, and the Culture Concept. In American Anthropologist 97: Whallon, R. and J. Brown 1982 Essays on Archaeological Typology. Centre for American Archaeology Press, Evanston, Illinois. Wiessner, P Style and Social Information in Kalahari San Projectile Points In American Antiquity 48: Woodward, A. and P. Blinkborn 1983 Size is Important: Iron Age Vessel Capacities in Central and Southern England. In C.G. Cumberpatch and P.W. Blinkhorn (eds.) Not So Much a Pot, More a Way of Life. Oxbow Books, Oxford Yiouni, P The Early Neolithic pottery. Στο R. J. Rodden and K. A. Wardle (Eds.), Nea Nikomedeia I. BSA suppl. 25. London Surface Treatment of Neolithic Vessels From Macedonia and Thrace. Zdravkovski, D New Aspects of the Anzabegovo-Vrsnik Cultural Group. In N. Tasic (ed.) Hommage to Milutin Garasanin. Belgrade

97 Κατάλογος πινάκων και γραφημάτων Πίνακες 1. Σκαρίφημα τομών 2. Σκαρίφημα Βόρειου και Νότιου ορύγματος 3. Δείγμα φόρμας γενικής καταγραφής, κύρια όψη 4. Δείγμα φόρμας γενικής καταγραφής, πίσω όψη 5. Δείγμα ηλεκτρονικής φόρμας γενικής καταγραφής 6. Δείγμα ηλεκτρονικής φόρμας καταγραφής χαρακτηριστικών οστράκων 7. Σχηματολόγιο 8. Τύποι χειλέων 9. Τύποι βάσεων 10. Κεραμικές κατηγορίες 11. Ανοικτές ημισφαιρικές φιάλες 12. Κωνικές λεκάνες 13. Κυλινδρικές λεκάνες 14. Φιάλες με σιγμοειδές κατατομή 15. Κλειστές ημισφαιρικές φιάλες 16. Φιάλες με χωνοειδή λαιμό 17. Φιάλες με στόμιο 18. Δεδομένα χαρακτηριστικών οστράκων με κόκκινο επίχρισμα 19. Δεδομένα γραπτών οστράκων 20. Μοτίβα γραπτής κεραμικής 21. Δεδομένα οστράκων με γραπτή διακόσμηση 22. Σχέδια αγγείων με γραπτή διακόσμηση 23. Σχέδια αγγείων με γραπτή διακόσμηση 24. Δεδομένα στρωματογραφικής ανάλυσης τομής ΙΓ 25. Δεδομένα στρωματογραφικής ανάλυσης λάκκων 26. Δεδομένα στρωματογραφικής ανάλυσης οστράκων με κόκκινο επίχρισμα 27. Δεδομένα στρωματογραφικής ανάλυσης χαρακτηριστικών οστράκων με κόκκινο επίχρισμα

98 28. Δεδομένα στρωματογραφικής ανάλυσης χαρακτηριστικών οστράκων με κόκκινο επίχρισμα Βόρειου ορύγματος 29. Δεδομένα στρωματογραφικής ανάλυσης χαρακτηριστικών οστράκων με κόκκινο επίχρισμα Νότιου ορύγματος Γραφήματα 1. Διάμετροι χειλέων 2. Κεραμική ύλη 3. Χρωματικές κατηγορίες σε σχέση με την επεξεργασία της επιφάνειας 4. Όστρακα ανά κεραμική κατηγορία 5. Κατανομή σχημάτων ανά κεραμική κατηγορία 6. Αναλογία διακοσμημένων προς ακόσμητων οστράκων γενικής καταγραφής 7. Γενικά σχήματα αγγείων και κεραμική ύλη σε σχέση με την επεξεργασία της επιφάνειας 8. Αναλογία σχημάτων στο σύνολο της κεραμικής 9. Αριθμός ημισφαιρικών φιαλών ανά κεραμική κατηγορία 10. Αριθμός κωνικών λεκανών ανά κεραμική κατηγορία 11. Αριθμός κυλινδρικών λεκανών ανά κεραμική κατηγορία 12. Αριθμός σιγμοειδών φιαλών ανά κεραμική κατηγορία 13. Αριθμός κλειστών ημισφαιρικών φιαλών ανά κεραμική κατηγορία 14. Αριθμός φιαλών με χωνοειδές λαιμό ανά κεραμική κατηγορία 15. Αριθμός φιαλών με στόμιο ανά κεραμική κατηγορία 16. Αριθμός πιθοειδών αγγείων ανά κεραμική κατηγορία 17. Τύποι βάσεων ανά κεραμική κατηγορία 18. Αναλογία οστράκων με κόκκινο επίχρισμα ανά κεραμική κατηγορία

99 Πίνακας 1 : Σκαρίφημα ανασκαφικών τομών (Βαλαμώτη 2006)

100 Βόρειο Όρυγμα Νότιο Όρυγμα Πίνακας 2 : Βόρειο και Νότιο όρυγμα (Χρυσοστόμου 2001)

101 Πίνακας 3: Δείγμα Φόρμας Γενικής Καταγραφής

102 Πίνακας 4: Δείγμα Φόρμας Γενικής Καταγραφής

103 Πίνακας 5: Δείγμα Ηλεκτρονικής Φόρμας Γενικής Καταγραφής

104 Πίνακας 9: Δείγμα Ηλεκτρονικής Φόρμας Καταγραφής Χαρακτηριστικών Οστράκων

105 Σιγμοειδές Β1 Φρουτιέρα C Λεκάνη Α2 Φιάλη Α1 Λεκάνη Α3 Πίνακας 1 Φιάλη Α Φιάλη με στόμιο Απιόσχημα Β Πίνακας 2 Πίνακας 7: Σχηματολόγιο 1. Ανοικτά, 2. Κλειστά

106 Sx73 #IG#130 Sx74 #IG#126 Sx30 #IB#66 I Sx149 XXID#3185 II Sx187 IG#131 P36 Sx163 XXIB&xxIA BM Sx93 #IG#132 Sx90 #IIIG#418 III IV Sx41 #IG#142 & BM Sx9 #IG#140 + BM Sx4 #ID#183 V VI Sx207 IG#109 BM Sx209 ig#109 bm Sx218 IG#129 Sx225 IG#109 BM VII VIII Πίνακας : 8 I. E υθεία χείλη με κάθετη απόλιξη, II. Κλείνοντα προς τα έξω καμπυλόγραμμα με εσωτερική ελάττωση, III. Κλείνοντα προς τα έξω καμπυλόγραμμα, IV. Κλείνοντα προς τα έξω με εξωτερική πύκνωση, V. Κλείνοντα προς τα έξω με οξυκόρυφη απόλιξη, VI. Κλείνοντα προς τα μέσα καμπυλόγραμμα, VII. Με εξωτερική πύκνωση, VIII. Σιγμοειδή χείλη-κλείνοντα προς τα έξω καμπύλα.

107 B C Α3 Sx2 #ID#183 Sx23 #IA A A4 Πίνακας 9 : Α. Επίπεδες βάσεις, Α3. Καμπύλες βάσεις, Α4. Κυρτές βάσεις, Β. Δισκοειδής βάσεις, C. Υπερυψωμένες βάσε

108 Κατηγορίες Όστρακα Ποσοστό κ-1 Γυαλισμένα μαύρα κ-2 Γυαλισμένα καστανά κ-3 Γυαλισμένα κόκκινα 9 0 κ-4 Γυαλισμένα με νέφη 46 1 κ-5 Γυαλισμένα με κόκκινο επίχρισμα κ-6 Στιλβωμένα μαύρα κ-7 Στιλβωμένα καστανά κ-8 Στιλβωμένα κόκκινα 54 1 κ-9 Στιλβωμένα με κόκκινο επίχρισμα κ-10 Στιλβωμένα με νέφη κ-11 Στιλβωμένα κόκκινα αδιάγνωστα 14 0 κ-12 Barbotin καστανά κ-13 Barbotin κόκκινα 58 1 κ-14 Barbotin μαύρα 85 1 κ-15 Barbotin με νέφη 75 1 κ-16 Αδρά καστανά κ-17 Αδρά κόκκινα 31 1 κ-18 Αδρά μαύρα 10 0 κ-19 Αδρά με νέφη 45 1 κ-20 Αδιάγνωστα κ-21 Γραπτά με Bitumen 68 1 κ-22 Άλλα γραπτά 0 0 κ-23 Εμπίεστη διακόσμηση 10 0 κ-24 Πλαστική διακόσμηση 12 0 Σύνολο Πίνακας 10: Κατηγορίες κεραμικής Όστρακα ανά κεραμική κατηγορία Σειρά Κ- Κ- Κ- Κ- Κ- Κ- Κ- Κ- Κ- Κ- Κ- Κ- Κ- Κ- Κ- 1 Κ- 2 Κ- 3 Κ- 4 Κ- 5 Κ- 6 Κ- 7 Κ- 8 Κ- 9 Κ Γράφημα 4: Όστρακα ανά κεραμική κατηγορία

109 Sx107 #IG#128 Sx112 #IG#127 BA Sx136 IB#74 Sx84 #IG#127 Sx9 #IG#140 + BM Sx152 #ID#181 NT Sx120 IG&BM#141 Πίνακας 11: Ημισφαιρικές λεκάνες (Α1) Α1: Ημισφαιρικές φιάλες Κ Κ - 2 Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ Κ - 14 Κ Κ Κ Κ - 20 Κ - 21 Γράφημα 9:Αριμθός Α1 ανά κεραμική κατηγορία

110 Sx26 #IA#20 Sx4 #ID#183 Sx43 #IG#130 Sx21 #IG#125 Sx85 #IIB#261 Sx28 #IA#023 Sxsx129 #IE#4923 Πίνακας 12: Κωνικές λεκάνες (Α2) Α2 : Κωνικές λεκάνες κ-1 κ-2 κ-4 κ-5 κ-6 κ-7 κ- 8 κ-9 κ-10 κ-11 κ-13 κ-14 κ-17 κ-18 κ-19 κ-20 κ-21 Γράφημα 10: Ημισφαιρικές λεκάνες (Α2) ανά κεραμική κατηγορία

111 Sx120 IG&BM#141 Sx134 IE#4923 L32 Πίνακας 13: Κυλινδρικές λεκάνες (Α3) 1 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 3 Α3 Κυλινδρικές λεκάνες κ-5 κ-7 κ-8 κ-13 κ-20 κ-22 Γράφημα 11: Κυλινδρικές λεκάνες ανά κατηγορία

112 Sx182 IG#121 IB&BM#59 Sx224 IG#120 Πίνακας 14 : Φιάλες με σιγμοειδή κατατομή (Β1) Β1 Λεκάνες με σιγμοειδή κατατομή Κ- 1 Κ-5 Κ - 7 Κ-9 Κ-11 Κ-13 Κ- 17 Κ- 21 Γράφημα 12: Φιάλες Β1 ανά κεραμική κατηγορία

113 Sx196 Sx158 #XXID#3174 IG#128 BD Sx208 IG#109 BM Πίνακας 15: Ημισφαιρικές φιάλες (Α) (Α) Ημισφαιρικές φιάλες κ-1 κ-2 κ-3 κ-4 κ-5 κ-6 κ-7 κ-8 κ-9 κ-12 κ-13 κ-15 κ-20 κ-21 Γράφημα 13: Ημισφαιρικές φιάλες ανά κεραμική κατηγορία

114 Sx185 IG#130 BD Sx194 IG#134 Sx205 IG#114 A Sx200 IG#130 BD Sx220 IG#127 BA Πίνακας 16: (Β) Φιάλες με χωνοειδές στόμιο (απιόσχημα) (Β) Απιόσχημα κ-1 κ-5 κ-6 κ-7 κ-9 κ-11 κ-13 κ-15 κ-17 κ-18 κ-20 κ-21 Γράφημα 14: Απιόσχημα αγγεία ανά κεραμική κατηγορία

115 Sx213 IG#112 ND Sx210 IG#113 D Sx193 IG#134 Sx183 IA#184 Bt Sx197 IG#128 BD Sx203 IG#120 Sx198 IG#128 BD Sx206 IG#117 A A B Πίνακας 17: Α. Φιάλες με ψηλό στόμιο Β. Φιάλες με χαμηλό στόμιο (C) Φιάλες με στόμιο κ-1 κ-2 κ-4 κ-5 κ-6 κ-7 κ-8 κ-9 κ-10 κ-13 κ-20 Γράφημα 15: Αριθμός C ανά κεραμική κατηγορία

116 Κόκκινο Επίχρισμα Σχήματα Χείλη % Βάσεις % Λαβές % Α 45 9 A A Α A B 2 17 Α A Α B 3 2 Β1 5 1 C Α 12 2 D 1 1 B 17 3 C 17 3 Σύνολο Κεραμική ύλη % Κάλυψη % Κάλυψη % Λεπτά Υψηλή Υψηλή Μεσαία Μεσαία 67 9 Μεσαία Χονδρά Χαμηλή 29 4 Χαμηλή 31 4 Σύνολο Σύνολο Σύνολο Πίνακας 18: Συγκεντρωτικός πίνακας χαρακτηριστικών οστράκων με κόκκινο επίχρισμα Γενικές κατηγορίες με κόκκινο επίχρισμα Γραπτά με Bitumen 18% Barbotin 1% Στιλβωμένα 18% Γραπτά 1% Γυαλισμένα 62% Γυαλισμένα Στιλβωμένα Αδρά Barbotin Αδιάγνωστα Γραπτά με Bitumen Γραπτά Γράφημα 18: Αναλογία οστράκων με κόκκινο επίχρισμα σε σχέση με την επεξεργασία της επιφάνειας

117 Γραπτά με Bitumin Σχήματα Χείλη % Βάσεις % Λαβές % Α 4 5 A 4 45 A Α A B Α A C Α3 2 3 B Β1 3 4 C Α 2 3 D 1 11 Β 1 1 C 2 3 Σύνολο Κεραμική ύλη % Κάλυψη % Ένταση % Λεπτά Υψηλη Υψηλη Μεσαία Μεσαία 7 5 Μεσαία Χοντρά Χαμηλή Χαμηλή Σύνολο Σύνολο Σύνολο Πυρήνας % Διακόσμηση % Οξειδωμένος Εσωτερικά Τεφρός Εξωτερικά Μεικτός 20 9 Έσω κ έξω Σύνολο Σύνολο Πίνακας 19: Συγκεντρωτικός πίνακας οστράκων με γραπτή διακόσμηση bitumin

118 ΜΟΤΙΒΑ ΓΡΑΠΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ 1 A B 2 A B 3 A1 A2 B 4 A B 5 A 1. a. Γραμμική οριζόντια τεθλασμένη. b. Οριζόντιες διαδοχικές εφαπτόμενες «πινελιές». 2. a. Γραμμική κάθετη τεθλασμένη. b. Γραμμική κάθετη τεθλασμένη, με στίξεις εκατέρωθεν. 3. a1. Γραμμική κάθετη ευθεία. a2. Γραμμική οριζόντια ευθεία. b. Γραμμική με τεμνόμενες ευθείες. 4. a. Γραμμικά καμπυλόγραμμα μοτίβα, θυμίζουν το «γ».b. Γραμμικά καμπυλόγραμμα μοτίβα. 5. Στίξεις, ακατάστατες. 6. Αδιάγνωστο. Πίνακας 20: Μοτίβα γραπτής διακόσμησης

119 Εξωτερική διακόσμηση Εσωτερική διακόσμηση Μοτίβο Ανοικτά % Κλειστά % Ανοικτά % Σύνολο Εξωτερική διακόσμηση Ανοικτά Μοτίβο Α1 % Α2 % Α3 % Β1 % Σύνολο Εσωτερική διακόσμηση Ανοικτά Μοτίβο Α1 % Α2 % Α3 % Β1 % Σύνολο Πίνακας 21: Συγκεντρωτικός πίνακας δεδομένων οστράκων με γραπτή διακόσμηση

120 Sx113 Sx169 XXIB&XXID&BM #2780&3173 Sx179 XXIA#3050 XXIB&BM&XXID #3134w&3177w IG#139 Πίνακας 21: Αγγεία με γραπτή διακόσμηση

121 Sx122 Sx123 IG#131 p36 Sx127 IG#132Ba Sx164 #XXID BM Sx167 XXID#3185 IG#131p36 Πίνακας 23: Αγγεία με γραπτή διακόσμηση

122 Σχήματα Αα Α1 Α2 Α3 Β1 Α Β C D Σύνολο Συνολικά στο στρ Στρώμα 2 (%) Συνολικά στο στρ Στρώμα 3 (%) Συνολικά στο στρ λ.36 στρ λ.36 στρ. 2 (%) λ.36 στρ λ.36 στρ. 3 (%) Β.Ό. στρ Β.Ό. στρ 2 (%) Β.Ό. στρ Β.Ό. στρ 3 (%) Διάβρωση Υψηλή Μεσαία Χαμηλή Στρώμα Στρώμα 2 (%) Στρώμα Στρώμα 3 (%) Στρώμα λ.36 στρ λ.36 στρ. 2 (%) λ.36 στρ λ.36 στρ. 3 (%) Β.Ό. στρ Β.Ό. στρ. 2 (%) Β.Ό. στρ Β.Ό. στρ. 3 (%) Fabric Λεπτό Μεσαίο Χονδρό Στρώμα Στρώμα 2 (%) Στρώμα Στρώμα 3 (%) Πλήθος λ.36 στρ λ.36 στρ. 2 (%) λ.36 στρ λ.36 στρ. 3 (%) Β.Ό. στρ Β.Ό. στρ. 2 (%) Β.Ό. στρ Β.Ό. στρ. 3 (%) Πίνακας 24: Στρωματογραφικά δεδομένα τομής ΙΓ

123 Λάκκος 30 % % Στρώμα Χείλη Α Χονδρά Α Μεσάια 9 22 Α Λεπτά Α Β1 Ανοικτά Α Κλειστά 4 10 Β Αδιάγνωστα 6 15 C 100 Bάσεις Γυαλισμένα 9 22 Α Στιλβωμένα 29 7 Β Γραπτά 3 71 C D Λάκκος 36 Στρώμα 2 Χείλη % Βάσεις % Λαβές % Α 5 7 A A 6 60 Α A3 1 4 B 3 30 Α A C 1 10 Α3 B Β1 2 3 C 5 19 Α 6 8 Β 1 1 C 7 10 D 2 3 Σύνολο Λάκκος 36 Κόκ.επιχ. Σχήματα Χείλη % Βάσεις % Λαβές % Α 4 13 Α 8 67 A Α Α3 1 8 B Α Α4 1 8 C Α3 Β D Β1 C 2 17 Α 1 3 Β C 2 7 Σύνολο Πίνακας 25: Στρωματογραφικά δεδομένα λάκκων 30 και 36

124 Βόρειο Όρυγμα Στρώμα Επιφάνεια 1 % 2 % 3 % 4 % 5 % Γυαλισμένα Στιλβωμένα Γραπτά Σύνολο Στρώμα Διάβρωση 1 % 2 % 3 % 4 % 5 % Υψηλή Μεσαία Χαμηλή Σύνολο Νότιο Όρυγμα Στρώμα Επιφάνεια 1 % 2 % 3 % Γυαλισμένα Στιλβωμένα Γραπτά Στρώμα Διάβρωση 1 % 2 % 3 % Υψηλή Μεσαία Χαμηλή Σύνολο Σύνολο τομών Στρώμα Επιφάνεια 1 % 2 % 3 % 4 % 5 % Γυαλισμένα Στιλβωμένα Γραπτά Σύνολο Στρώμα Διάβρωση 1 % 2 % 3 % 4 % 5 % Υψηλή Μεσαία Χαμηλή Σύνολο Πίνακας 26: Στρωματογραφικά δεδομένα κεραμικής με κόκκινο επίχρισμα

125 Σύνολο τομών Σχήματα % % % Στρώμα 1 Χείλη Βάσεις Λαβές Α A 2 40 Α Α A Β Α A4 C Α3 B 1 20 D Β1 C 1 20 Α Β C 2 22 Σύνολο Στρώμα 2 Χείλη Βάσεις Λαβές Α A Α 2 50 Α A3 5 8 Β 2 50 Α A4 5 8 C Α3 6 3 B D Β1 1 C Α 3 1 Β 7 3 C 9 4 Σύνολο Στρώμα 3 Χείλη Βάσεις Λαβές Α 14 7 A Α Α A Β Α A4 2 5 C Α3 6 3 B 1 2 D Β1 3 2 C 6 14 Α 6 3 Β 7 4 C 4 2 Σύνολο Στρώμα 4 Χείλη Βάσεις Λαβές Α 3 9 A Α Α A Β Α A C Α3 3 9 B D Β1 C Α 1 3 Β 3 9 C Σύνολο Στρώμα 5 Χείλη Βάσεις Λαβές Α 1 4 A 8 73 Α Α A3 1 9 Β Α A4 1 9 C Α B D Β1 1 4 C 1 9 Α 2 8 Β C 1 4 Σύνολο Πίνακας 27: Στρωματογραφικά δεδομένα χαρακτηριστικών οστράκων μ κόκκινο επίχρισμα

126 Βόρειο Όρυγμα Σχήματα % % % Στρώμα 1 Χείλη Βάσεις Λαβές Α A Α Α1 A3 Β Α2 A4 C Α3 B D Β1 C Α Β C Σύνολο Στρώμα 2 Χείλη Βάσεις Λαβές Α A Α 2 50 Α A3 2 4 Β 2 50 Α A4 4 8 C Α3 4 2 B D Β1 1 1 C Α 3 2 Β 3 2 C 7 4 Σύνολο Στρώμα 3 Χείλη Βάσεις Λαβές Α 11 8 A Α Α A Β Α A4 1 3 C Α3 4 3 B D Β1 1 1 C 5 17 Α 2 1 Β 7 5 C 2 1 Σύνολο Στρώμα 4 Χείλη Βάσεις Λαβές Α 3 9 A Α Α A Β Α A C Α3 3 9 B D Β1 C Α 1 3 Β 3 9 C Σύνολο Στρώμα 5 Χείλη Βάσεις Λαβές Α 1 4 A 8 73 Α Α A3 1 9 Β Α A4 1 9 C Α B D Β1 1 4 C 1 9 Α 2 8 Β C 1 4 Σύνολο Πίνακας 28: Στρωματογραφικά δεδομένα χαρακτηριστικών οστράκων με κόκκινο επίχρισμα από το Βόρειο όρυγμα

127 Νότιο Όρυγμα Σχήματα % % % Στρώμα 1 Χείλη Βάσεις Λαβές Α A 1 25 Α Α A Β Α A4 C Α3 B 1 25 D Β1 C 1 25 Α Β C 2 22 Σύνολο Στρώμα 2 Χείλη Βάσεις Λαβές Α 2 4 A 9 69 Α Α A Β Α A4 1 8 C Α3 2 4 B D Β1 C Α Β 4 7 C 2 4 Σύνολο Στρώμα 3 Χείλη Βάσεις Λαβές Α 3 5 A 8 52 Α Α A Β Α A4 1 7 C Α3 2 4 B 1 7 D Β1 2 4 C 1 7 Α 4 7 Β C 2 4 Σύνολο Πίνακας 29: Στρωματογραφικά δεδομένα χαρακτηριστικών οστράκων με κόκκινο επίχρισμα από το Νότιο όρυγμα

128 Πίνακας 30 : Φωτογραφίες βάσεων, κυλινδρικού λαιμού και τομές πυρήνων

129 Πίνακας 31 : Φωτογραφίες λαβών

130 Πίνακας 32 : Όστρακα με διακόσμηση barbotin

131 Πίνακας 33 : Όστρακα με διακόσμηση bitumen

132 Ανοικτές ημισφαιρικές φιάλες Κλειστές ημισφαιρικές φιάλες εκ εκ εκ εκ εκ εκ. 30 < εκ. Κωνικές λεκάνες Απιόσχημα εκ εκ εκ. >10-20 εκ εκ. 30< εκ Κυλινδρικές λεκάνες Φιάλες με στόμιο 30 4, , , ,5 1 0, εκ εκ. 20< εκ εκ εκ. 30< εκ. Σιγμοειδείς φιάλες Αποθηκευτικά 10 3, , , εκ. 20 < εκ. 0, εκ. 40 εκ 50 εκ. 60 εκ. 70 εκ. Γράφημα 1: Διάμετροι χειλέων. Α1 (ημισφαιρικών λεκανών), Α2 (κωνικών λεκανών), Α3 (κυλινδρικών λεκανών), Β (λεκανών με σιγμοειδές κατατομή), Α (ημισφαιρικών φιαλών), Β (απιόσχημων), C (φιαλών με στόμιο), D (αποθηκευτικών).

133 Γράφημα 2: Κεραμική ύλη

134 Γράφημα 3: Χρωματικές κατηγορίες σε σχέση με την επεξεργασία της επιφάνειας