Εγχειρι διο κατα ρτισης

Transcript

1 Πρόγραμμα Δια Βίου Μάθησης ΑΕΙ για την Επικαιροποίηση Γνώσεων Αποφοίτων ΑΕΙ (ΠΕΓΑ) Πολιτισμός/Ειδική Αγωγή. «Η πρόσβαση Ατόμων με Αναπηρίες ή/και Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες (ΑνΕΕΑ) στο φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον των μουσείων και των αρχαιολογικών χώρων» Εγχειρι διο κατα ρτισης Υποστηρικτικές Τεχνολογίες Πληροφορικής για Άτομα με Αναπηρία ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: «Η φυσική και πληροφοριακή πρόσβαση των Ατόμων με Αναπηρίες ή/και Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες (ΑνΕΕΑ) σε χώρους πολιτισμού & εκπαίδευσης» Δρ Αλέξανδρος Πίνο, PhD Εργαστηριακό Διδακτικό Προσωπικό (ΕΔΙΠ) Εξειδίκευση στις Υποστηρικτικές Τεχνολογίες Διδάκτωρ Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών, Ε.Κ.Π.Α. MSc Επικοινωνίες και Δίκτυα, Ε.Κ.Π.Α. Ηλεκτρολόγος Μηχανικός, Πολυτεχνική Σχολή, Δ.Π.Θ. ΑΘΗΝΑ, 2015

2 Βασικές αρχές της υποστηρικτικής τεχνολογίας Οι καταρτιζόμενοι θα αποκτήσουν γενικές γνώσεις σχετικά με την Υποστηρικτική Τεχνολογία (ΥΤ) και τα διαφορετικά επίπεδα ταξινόμησής της, καθώς και επίγνωση του ρόλου της ΥΤ σε διάφορα πλαίσια και τη σύνδεσή της με τις αρχές της καθολικής σχεδίασης, ειδικά σε ό, τι αφορά εκπαιδευτικά περιβάλλοντα. Υποστηρικτική τεχνολογία Δεν μπορούμε πλέον να αρνηθούμε τη σημασία της τεχνολογίας στη ζωή μας. Έχουμε γίνει τόσο εξαρτημένοι από την τεχνολογία και τα προϊόντα τεχνολογίας που μας είναι δύσκολο να ζήσουμε έστω και μια μέρα χωρίς αυτά. Χρησιμοποιούμε την τεχνολογία σε διάφορες μορφές, αλλά όταν σκεφτόμαστε για αυτήν, πρέπει να την εξετάσουμε από διαφορετικές οπτικές γωνίες και να λάβουμε υπόψη όλες τις νέες εξελίξεις, το πώς οι συμπεριφορές και οι ζωές μας επηρεάζονται θετικά ή αρνητικά, αλλά κυρίως να σκεφτούμε πώς αυτή η τεχνολογία με επαναστατικό τρόπο έχει μεταβάλλει συνολικά τον τρόπο ζωής των ανθρώπων με αναπηρίες. Η τυφλότητα, η μειωμένη όραση, η εγκεφαλική παράλυση, τα κινητικά προβλήματα, η κώφωση, η βαρηκοΐα και οι μαθησιακές δυσκολίες είναι από τις καταστάσεις που έχουν ωφεληθεί περισσότερο από την τεχνολογική ανάπτυξη. Από την επικοινωνία ως στην κινητικότητα και να μην ξεχνάμε όλες τις πολύτιμες συσκευές που βοηθούν στις καθημερινές δραστηριότητες: υπάρχει ένας κόσμος ευκαιριών που βασίζονται στον υποστηρικτικό εξοπλισμό ως λύση για την κοινωνική ένταξη και την ποιότητα ζωής. Γι αυτό όλοι οι επαγγελματίες που ασχολούνται με Άτομα με Αναπηρία (ΑμεΑ), το οικογενειακό περιβάλλον και οι ίδιοι οι χρήστες θα πρέπει να γνωρίζουν καλά τις υπάρχουσες συσκευές για κάθε περίπτωση. Ορισμοί της Υποστηρικτικής Τεχνολογίας Η υποστηρικτική τεχνολογία (ΥΤ) είναι μια έννοια που αναφέρεται σε προϊόντα και υπηρεσίες που μπορούν να αντισταθμίσουν τους λειτουργικούς περιορισμούς, να διευκολύνουν την ανεξάρτητη διαβίωση και να επιτρέψουν στα άτομα με αναπηρία να συνειδητοποιήσουν τις δυνατότητές τους. Αν και μια μεγάλη ποικιλία από προϊόντα ταιριάζουν με αυτή την περιγραφή (π.χ., ένα αυτοκίνητο μας βοηθά να ξεπεράσουμε τη λειτουργική μας ανεπάρκεια να μην μπορούμε να κινηθούμε με ταχύτητα από το ένα μέρος στο άλλο), είναι κοινώς κατανοητό ότι «η ΥΤ αναφέρεται σε προϊόντα και υπηρεσίες για τις ανάγκες τριών συγκεκριμένα ομάδων: άτομα με ειδικές ανάγκες, ηλικιωμένοι και άτομα με χρόνιες παθήσεις. Η ΥΤ δίνει τη δυνατότητα σε αυτούς τους ανθρώπους να συμμετέχουν στην καθημερινή ζωή και υποστηρίζει την ανεξάρτητη διαβίωση τους». Η Υποστηρικτική Τεχνολογία έχει ως σκοπό να κάνει τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής προσιτές σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους, με τον κατάλληλο εξοπλισμό

3 τεχνολογιών πληροφορίας και πρόσβασης. Οι συσκευές ΥΤ είναι εργαλεία που χρησιμοποιούνται για την ενίσχυση της ανεξάρτητης λειτουργίας των ανθρώπων που έχουν φυσικούς περιορισμούς ή γνωστικές διαταραχές. Κυμαίνονται από συσκευές χαμηλής τεχνολογίας όπως μια βάση για το κράτημα του στυλό έως συσκευές υψηλής τεχνολογίας, όπως συστήματα επικοινωνίας σε φορητό υπολογιστή, οικιακές ψηφιακές τεχνολογίες, συσκευές περιβαλλοντικού έλεγχου. Ο εξοπλισμός αυτός καλύπτει ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών, συμπεριλαμβανομένων της επικοινωνίας, της κινητικότητας, του καθίσματος και της τοποθέτησης, των αισθητηριακών αναπηριών καθώς και της τεχνολογίας καθημερινής διαβίωσης. Υπάρχουν πολλοί επίσημοι ορισμοί της Υποστηρικτικής Τεχνολογίας: «Κάθε προϊόν, όργανο, εξοπλισμός ή τεχνικό σύστημα που χρησιμοποιείται από ένα άτομο με αναπηρία, ειδικά παραχθέν ή γενικά διαθέσιμο, που προλαμβάνει, αποκαθιστά, ανακουφίζει ή εξουδετερώνει την βλάβη, την αναπηρία ή το μειονέκτημα» (διεθνές πρότυπο ISO 9999:2011, 2011) «Ο όρος συσκευή υποστηρικτικής τεχνολογίας σημαίνει οποιοδήποτε αντικείμενο, μέρος εξοπλισμού ή σύστημα προϊόντων, που είτε έχει αγοραστεί έτοιμο προς χρήση, είτε είναι τροποποιημένο ή προσαρμοσμένο και χρησιμοποιείται για να αυξήσει, διατηρήσει ή βελτιώσει τις λειτουργικές δυνατότητες των ατόμων με αναπηρία» (δημόσιο δίκαιο ΗΠΑ, νόμος , 1998) «Η υποστηρικτική τεχνολογία είναι ένας γενικός όρος που περιλαμβάνει συσκευές βοηθητικές, προσαρμοστικές και συσκευές αποκατάστασης για τα άτομα με αναπηρία και περιλαμβάνει την διαδικασία που χρησιμοποιείται για την επιλογή, τον εντοπισμό και τη χρήση τους. Η υποστηρικτική τεχνολογία προωθεί τη μεγαλύτερη ανεξαρτησία, επιτρέποντας στους ανθρώπους να εκτελούν τα καθήκοντα που προηγουμένως ήταν αδύνατο να επιτύχουν, ή είχαν μεγάλη δυσκολία για την ολοκλήρωσή τους, παρέχοντας βελτιώσεις στην, ή αλλαγή των μεθόδων αλληλεπίδρασης με, την τεχνολογία που απαιτείται για την εκτέλεση αυτών των καθηκόντων» (Wikipedia) Τεχνολογικός αλφαβητισμός Παρά το γεγονός ότι υπάρχει μια μακρά ιστορία προσπαθειών για τη βοήθεια ατόμων με αναπηρία, χρησιμοποιώντας τεχνολογίες που είναι διαθέσιμες στο γενικό πληθυσμό καθώς και τεχνολογίες που έχουν σχεδιαστεί αποκλειστικά για χρήση από άτομα με αναπηρίες, η τελευταία 20ετία έχει γνωρίσει ένα άνευ προηγουμένου ενδιαφέρον για τη χρήση των εκπαιδευτικών και υποστηρικτικών τεχνολογιών. Αυτό οφείλεται κυρίως στη ψηφιακή επανάσταση και την ανάπτυξη του τεχνολογικού αλφαβητισμού που οδήγησε στην μαζική παραγωγή εξοπλισμού. Η Abledata, για παράδειγμα, διατηρεί μια βάση δεδομένων που περιέχει ονόματα και περιγραφές χιλιάδων συσκευών που διευκολύνουν την μάθηση και τις δραστηριότητες των ατόμων με αναπηρίες. Παρ όλα αυτά, μαζί με μια σαφώς πρωτοφανή ανάπτυξη στο τομέα των συσκευών υψηλής τεχνολογίας κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, επανέρχεται το ενδιαφέρον για βοηθήματα χαμηλής τεχνολογίας καθώς και σημαντική βελτίωση στις διαδικασίες εκτίμησης των αναγκών των μαθητών σε τεχνολογία. Αυτό έχει να κάνει με

4 ζητήματα όπως η τιμή, η διαθεσιμότητα, η ευκολία χρήσης και τη δυνατότητα (ή μη) για παροχή ενός καλού δικτύου υπηρεσιών για την υποστήριξη των ΑμεΑ μετά την απόκτηση του εξοπλισμού. Επίσης, υπάρχει πάντα ο κίνδυνος επιλογής εξειδικευμένων προϊόντων που σε σύντομο διάστημα θα είναι παρωχημένα. Ταξινόμηση Όσον αφορά την ταξινόμηση, δεν υπάρχει τέλος στην απαρίθμηση όλων των υποστηρικτικών συσκευών. Κατάλογοι και βάσεις δεδομένων όπως οι Συλλογή Δωρεάν Λογισμικού ΑΘΗΝΑ και η Abledata, για παράδειγμα, περιέχουν πληροφορίες για περισσότερα από προϊόντα. Αυτός ο κατάλογος είναι ίσως πάρα πολύ εκτενής για τους νεοεισερχόμενους στον τομέα της υποστηρικτικής τεχνολογίας, αλλά μπορεί να είναι μεγάλη βοήθεια για γονείς, δασκάλους ή τεχνικούς που ασχολούνται με ΑμεΑ και χρειάζονται πληροφορίες. Επομένως, η ταξινόμηση και η ομαδοποίηση των προϊόντων είναι απαραίτητο να συγκεντρώνει τον αριθμό των συσκευών σε μεγάλες κατηγορίες και να μας βοηθήσει να καταλάβουμε την έκταση της λειτουργικότητας του κάθε μιας από αυτές. Είμαστε όμως αντιμέτωποι με μια μυριάδα εναλλακτικών τρόπων ομαδοποίησης της υποστηρικτικής τεχνολογίας. Τα περισσότερα από αυτά τα πλαίσια ομαδοποίησης δεν είναι εξαντλητικά, ούτε έχουν αμοιβαία αποκλειόμενες κατηγορίες. Το ISO 9999 είναι ένα σύστημα ταξινόμησης τριών επιπέδων που ομαδοποιεί τα προϊόντα ΥΤ σε «κατηγορίες» (π.χ., κινητικότητα, επικοινωνία, ψυχαγωγία, κ.λπ.), μετά σε «υποκατηγορίες» (π.χ., στην κατηγορία «κινητικότητα»: ηλεκτροκίνητα αμαξίδια, προσαρμογές αυτοκινήτων, κλπ.), και τέλος σε «τμήματα» (π.χ., μέσα στην υποκατηγορία «ηλεκτροκίνητα αμαξίδια»: ηλεκτροκίνητο αμαξίδιο με χειροκίνητο σύστημα διεύθυνσης, ηλεκτροκίνητο αμαξίδιο με ηλεκτρικό σύστημα διεύθυνσης, κ.λπ.). Κάθε στοιχείο ταξινομημένο κατά ISO 9999 έχει ένα αριθμητικό κωδικό: για παράδειγμα, το στοιχείο «ηλεκτροκίνητο αναπηρικό αμαξίδιο με ηλεκτρικό σύστημα διεύθυνσης» έχει τον κωδικό , όπου τα δύο πρώτα ψηφία χαρακτηρίζουν την κατηγορία 12 «κινητικότητα», τα επόμενα δύο ψηφία την υποκατηγορία «ηλεκτροκίνητα αμαξίδια» και τα δύο τελευταία ψηφία αφορούν το συγκεκριμένο τμήμα. Μπορούμε όμως να κατατάξουμε την υποστηρικτική τεχνολογία χρησιμοποιώντας ευρείες κατηγορίες αναπηρίας: προβλήματα όρασης, διαταραχές ακοής, γνωστική αναπηρία, κινητική, κλπ. Όλα εξαρτώνται από τον σκοπό που έχουμε. Σε κάθε κατηγορία, θα μπορούσε κανείς να κατατάξει και πάλι την ΥΤ σε τεχνολογίες που αυξάνουν την υφιστάμενη ικανότητα, αυτές που αντικαθιστούν την χαμένη ικανότητα με μία άλλη και μια κατηγορία για όλα τα υπόλοιπα, για παράδειγμα. Αυτή η μεθοδολογία προτείνει την ταξινόμηση της ΥΤ για: Επικοινωνία Κινητικότητα Χειρισμό Προσανατολισμό

5 Αν και δεν υπάρχει ένας και μοναδικός τρόπος ομαδοποίησης των υποστηρικτικών τεχνολογιών, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι από την πλευρά του τελικού χρήση, οι ταξινομήσεις δεν ενδιαφέρουν και τόσο. Οι χρήστες δεν νοιάζονται ιδιαίτερα για την κατηγορία στην οποία ανήκει η τεχνολογία που χρησιμοποιούν, όσο για την απόκτησή της και την αξιοποίησή της. Επομένως, πρέπει να βρούμε μια σωστή ισορροπία μεταξύ μιας αναλυτικής ταξινόμησης και μιας πιο ολιστικής προσέγγισης προσανατολισμένης στον χρήστη. Καθολικός σχεδιασμός Η υποστηρικτική τεχνολογία έχει ως στόχο να καλύψει το κενό μεταξύ του τι ο χρήστης είναι «ικανός» να κάνει και τι το περιβάλλον απαιτεί από αυτόν. Μπορούμε, συνεπώς, να σκεφτούμε ότι αντί για να κάνουμε μια «θετική διάκριση» ενισχύοντας τις ικανότητες του ατόμου, θα μπορούσαμε επίσης να προσπαθήσουμε να οικοδομήσουμε ένα περιβάλλον που δεν θέτει εμπόδια, όπου όλοι μπορούν να έχουν πρόσβαση στα πάντα, υπό την οπτική του καθολικού σχεδιασμού. «Καθολικός σχεδιασμός είναι ο σχεδιασμός προϊόντων και περιβαλλόντων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους ανθρώπους στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, χωρίς την ανάγκη προσαρμογών ή ειδικού σχεδιασμού». Ο Καθολικός Σχεδιασμός, ή αλλιώς Σχεδιασμός για Όλους είναι ένα σώμα γνώσης, μεθοδολογιών και πρακτικών που στοχεύουν στο σχεδιασμό χώρων, προϊόντων και υπηρεσιών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν με άνεση, ασφάλεια και αποτελεσματικότητα από όσο το δυνατόν πιο πολλούς ανθρώπους, ανεξάρτητα από τις ικανότητές τους. Ο Καθολικός Σχεδιασμός από τη φύση του απευθύνεται σε όλους χωρίς διακρίσεις, παράγει υψηλού επιπέδου εργονομικές λύσεις και δεν απαιτεί οπωσδήποτε πρόσθετα κόστη προς όφελος μιας μειοψηφίας. Ακόμα κι αν μερικές φορές, το κόστος της ανάπτυξης και της αρχικής παραγωγής μπορεί να είναι υψηλότερο, ωστόσο, αυτό είναι προς όφελος όχι μόνο μιας μειοψηφίας, αλλά και του συνόλου του πληθυσμού, αφού αυξάνεται η παραγωγικότητα του συνόλου, αποτρέπεται η λανθασμένη χρήση και οι κίνδυνοι από την παρατεταμένη ταλαιπωρία, και αποφεύγονται τα ατυχήματα. Συνεπώς, μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, μπορεί να σημειωθεί αύξηση της παραγωγικότητας και μια καλύτερη ζωή για όλους. Προτεινόμενες πηγές: [1] ISO 9999:2011: [2] MPT (Matching Persons and Technology): [3] Classification and terminology of assistive products:

6 [4] The Seven Principles of Universal Design: [5] Universal Design for Learning: [6] National Centre on Universal Design for Learning: [7] Inclusive Design Research Center: Ο ανθρώπινος παράγοντας Οι συμμετέχοντες θα αναγνωρίσουν τις έννοιες της βλάβης, αναπηρίας και μειονεξίας, σύμφωνα με τα κοινωνικά πρότυπα και στο πλαίσιο της Διεθνούς Ταξινόμησης της Λειτουργικότητας (International Classification of Functionality, Disability and Health - ICF) του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ). Οι συμμετέχοντες επίσης θα γνωρίσουν τους διάφορους παράγοντες που παίζουν ρόλο στην επιλογή των συσκευών υποστηρικτικής τεχνολογίας. Αυτό το κεφάλαιο αναφέρεται στην ανάγκη της κατανόησης της ανθρώπινης ύπαρξης με ή χωρίς αναπηρία, και εξετάζει τις τεχνικές λύσεις που παρέχονται από την υποστηρικτική τεχνολογία σε σχέση με τις ανάγκες των ανθρώπων, όταν αντιμετωπίζουν ένα «δυσμενές» περιβάλλον. Ζητήματα αναπηρίας Λαμβάνοντας υπόψη τον ορισμό της αναπηρίας που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του νέου προτύπου ICF που δημοσίευσε ο ΠΟΥ το 2001, αναπηρία είναι μια «κατάσταση» που επηρεάζει ένα άτομο σε περίπτωση που υπάρχει διαφορά μεταξύ των δυνατοτήτων του και των περιβαλλοντικών παραγόντων και η διαφορά αυτή περιορίζει την ποιότητα της ζωής του και εμποδίζει την πλήρη εκμετάλλευση του δυναμικού του στην κοινωνία. Η Διεθνής Ταξινόμηση της Λειτουργικότητας της Αναπηρίας και της Υγείας (International Classification of Functioning, Disability, and Health - ICF) του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) παρέχει ένα πλαίσιο για την τεκμηρίωση της αλληλεπίδρασης μεταξύ της κατάστασης της υγείας και των περιβαλλοντικών παραγόντων και ανήκει στην οικογένεια των διεθνών ταξινομήσεων που περιγράφουν διάφορα χαρακτηριστικά της υγείας. Το ICF και η Διεθνής Στατιστική Ταξινόμηση των Ασθενειών και των Σχετικών Προβλημάτων Υγείας (International Classification of Diseases and Related Health Problems - ICD) είναι δύο συμπληρωματικές μεταξύ τους ταξινομήσεις. Το ICD βρίσκεται τώρα στη 10 η αναθεώρησή τους και γι αυτό ονομάζεται ICD-10. Το ICF ταξινομεί τα αποτελέσματα ή τις επιπτώσεις της υγείας και το ICD-10 ταξινομεί τα δεδομένα νοσηρότητας, βασιζόμενο στις διαγνώσεις των ασθενειών και άλλων προβλημάτων υγείας. Το ICF αποτελεί μια αναθεώρηση της Διεθνούς Ταξινόμησης των Βλαβών, Ανικανοτήτων και Μειονεξιών (International Classification of Impairments, Disabilities, and Handicaps - ICIDH), που πρωτοδημοσιεύθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας δοκιμαστικά το Το ICD-10 παρέχει μια «διάγνωση» των νόσων, των διαταραχών ή άλλων καταστάσεων της υγείας, και αυτές οι πληροφορίες εμπλουτίζονται από τις πρόσθετες πληροφορίες που

7 δίνονται από το ICF σχετικά με τη λειτουργικότητα. Και οι δύο ταξινομήσεις αρχίζουν με τα σωματικά συστήματα. Οι βλάβες αναφέρονται στις δομές και στις λειτουργίες του σώματος, οι οποίες είναι συνήθως μέρη της «διαδικασίας της ασθένειας» και επομένως χρησιμοποιούνται επίσης στο ICD-10. Εντούτοις, το ICD-10 χρησιμοποιεί τις βλάβες (όπως σημεία και συμπτώματα) ως μέρη ενός συνόλου που διαμορφώνει μια «νόσο», ενώ το ICF χρησιμοποιεί τις βλάβες ως προβλήματα στις λειτουργίες και δομές του σώματος που συνδέονται με την κατάσταση της υγείας. Δύο άτομα με την ίδια νόσο μπορούν να έχουν διαφορετικά επίπεδα λειτουργικότητας και δύο άτομα με το ίδιο επίπεδο λειτουργικότητας δεν έχουν απαραιτήτως την ίδια κατάσταση υγείας. Ως ταξινόμηση, το ICF ομαδοποιεί συστηματικά διαφορετικούς τομείς για ένα άτομο με μια δεδομένη κατάσταση υγείας (π.χ., τι κάνει ή τι μπορεί να κάνει ένα άτομο με μια ασθένεια ή μια διαταραχή). Η λειτουργικότητα είναι ένας γενικός όρος που καλύπτει όλες τις σωματικές λειτουργίες, τις δραστηριότητες και τη συμμετοχή. Ομοίως, η αναπηρία χρησιμοποιείται ως ένας γενικός όρος για τις βλάβες, τους περιορισμούς στις δραστηριότητες ή στη συμμετοχή. Επίσης, το ICF καταγράφει τους περιβαλλοντικούς παράγοντες που αλληλεπιδρούν με όλες αυτές τις έννοιες. Κατ αυτόν τον τρόπο, επιτρέπει την καταγραφή των χρήσιμων στοιχείων της λειτουργικότητας του ατόμου, της αναπηρίας και της υγείας του σε διάφορους τομείς. Αυτοί οι όροι, που αντικαθιστούν τους όρους που χρησιμοποιήθηκαν παλιότερα στο ICIDH ως «βλάβη», «αναπηρία» και «μειονεξία», επεκτείνουν το εύρος της ταξινόμησης, ώστε να επιτραπεί η περιγραφή της θετικής εμπειρίας. Οι νέοι όροι ορίζονται περαιτέρω (Πίνακας 1) [51]. Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτοί οι όροι χρησιμοποιούνται με ιδιαίτερο νόημα, που μπορεί να διαφέρει από την καθημερινή χρήση τους. Για λόγους πληρότητας συγκρίνονται στη συνέχεια η παλαιότερη ορολογία του ICIDH με τη νέα του ICF. O Πίνακας 1 παρουσιάζει τις βασικές έννοιες του ICIDH και του ICF, καταδεικνύοντας τις ομοιότητες και τις διαφορές, καθώς και την εξέλιξη της κατανόησης των εννοιών της υγείας και της αναπηρίας. Χρησιμοποιούνται τα γενικά επίπεδα σωματικό, προσωπικό και κοινωνικό για να επισημανθούν τα κοινά και τα διαφορετικά στοιχεία των δύο εκδόσεων του ΠΟΥ. Πίνακας 1: Σύγκριση του ICIDH και του ICF Όρος ICIDH Περιγραφή ICIDH 1980 Όρος ICF Περιγραφή ICF 2001 Σωματικό επίπεδο Βλάβη (impairment) Κάθε έλλειψη ή ανωμαλία μιας σωματικής, ανατομικής ή ψυχολογικής λειτουργίας ή συστήματος του ατόμου. Ο ορισμός αυτός είναι ευρύτερος της έννοιας της διαταραχής καθώς εσωκλείει και τις περιπτώσεις απώλειας Σωματικές Λειτουργίες και Δομές (παρόμοια με την έννοια της βλάβης του ICIDH) Οι σωματικές λειτουργίες είναι οι φυσιολογικές λειτουργίες των συστημάτων του σώματος συμπεριλαμβανομένων των ψυχικών λειτουργιών. Οι σωματικές δομές είναι τα ανατομικά μέρη του σώματος, όπως τα όργανα, τα άκρα και τα συστατικά τους μέρη. Οι βλάβες είναι προβλήματα στη λειτουργία ή στη δομή του σώματος, όπως μια σημαντική παρέκκλιση ή

8 Όρος ICIDH Περιγραφή ICIDH 1980 Όρος ICF Περιγραφή ICF 2001 οργάνων ή μελών που απώλεια. υπήρξαν προηγουμένως φυσιολογικά. Προσωπικό επίπεδο Ανικανότητα (disability) Μειονεξία (handicap) Θεωρείται κάθε περιορισμός ή έλλειψη στην ικανότητα εκτέλεσης μιας δραστηριότητας με τον τρόπο και μέσα στα πλαίσια που θεωρείται φυσιολογικό συνήθως για ένα άτομο. Είναι κάθε κώλυμα ή ελάττωμα που προκύπτει από μια βλάβη ή ανικανότητα και εμποδίζει ή αποκλείει κάποιον στο να ανταποκριθεί στους φυσιολογικούς για τον ίδιο ρόλους, ανάλογα με το κοινωνικό και μορφωτικό του επίπεδο ή την ηλικία και το φύλο του. Δραστηριότητες (παρόμοια με την έννοια της ανικανότητας του ICIDH) Κοινωνικό Επίπεδο Συμμετοχή και Περιβαλλοντικοί Παράγοντες (διαφορετικά από τη έννοια της μειονεξίας του ICIDH αφού η έμφαση είναι στην αλληλεπίδραση μεταξύ του ατόμου και του περιβάλλοντος, καθώς και στον αυτοέλεγχο και την αυτονομία) Η δραστηριότητα είναι η εκτέλεση ενός έργου ή μιας πράξης από ένα άτομο. Οι περιορισμοί δραστηριότητας είναι οι δυσκολίες που ένα άτομο μπορεί να έχει στην εκτέλεση των δραστηριοτήτων. Η συμμετοχή είναι η εμπλοκή σε μια κατάσταση της ζωής. Οι περιορισμοί συμμετοχής είναι προβλήματα που ένα άτομο μπορεί να βιώσει στην εμπλοκή του σε καταστάσεις της ζωής. Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες αποτελούν το φυσικό, κοινωνικό περιβάλλον, καθώς και τις κοινωνικές στάσεις, μέσα στα οποία οι άνθρωποι ζουν και διευθύνουν τις ζωές τους. Συνοψίζοντας, με τη δεύτερη έκδοση του ICIDH, η οποία συχνά αναφέρεται και ως ICIDH-2 και στη συνέχεια εξελίχθηκε στο ICF, εισήχθηκε ένα ενοποιητικό πλαίσιο που αντικατοπτρίζει μια καθολική προοπτική σε τρεις άξονες: 1. Πρώτον, λειτουργικότητα και η αναπηρία θεωρούνται πτυχές της γενικής ανθρώπινης εμπειρίας και δεν περιορίζονται μόνο σε μια μικρή καθορισμένη ομάδα ατόμων. Το μοντέλο δίνει έμφαση στο γεγονός ότι ο καθένας έχει την πιθανότητα να πάθει κάποια βλάβη που θα μπορούσε να οδηγήσει σε κάποιο επίπεδο αναπηρίας. Για παράδειγμα, η απώλεια ακοής ως αποτέλεσμα της γήρανσης μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της επικοινωνίας και της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και, κατά συνέπεια, σε μειωμένη συμμετοχή σε διάφορες δραστηριότητες. 2. Δεύτερον, οι περιορισμοί της λειτουργίας και η αναπηρία δεν αντιμετωπίζονται ως καταστάσεις με ειδική και συγκεκριμένη αιτιολογία, αλλά μάλλον ως καταστάσεις που αντικατοπτρίζουν κοινές εκδηλώσεις υποκείμενων καταστάσεων υγείας. Για παράδειγμα, ένα άτομο με ψυχική ασθένεια και χωρίς σωματικές βλάβες ή επικοινωνιακά προβλήματα, ενδέχεται να αντιμετωπίσει περιορισμούς στην κοινωνική του ζωή μέσα στην Κοινότητα, κατά τρόπο παρόμοιο με κάποιον που έχει

9 μια επίκτητη βλάβη του εγκεφάλου με επικοινωνιακές δυσκολίες και σωματικές διαταραχές. 3. Τρίτον, η χρήση ουδέτερης γλώσσας από το ICF, τονίζει το γεγονός ότι η αναπηρία αντιπροσωπεύει μια παραλλαγή της κοινής, καθολικής ανθρώπινης εμπειρίας και όχι παθολογικές καταστάσεις. Με επίκεντρο τις επιπτώσεις της αναπηρίας και όχι την αιτία της, το μοντέλο εξυπηρετεί ως μια σύγκριση της υγείας και της αναπηρίας. Οι Υποστηρικτικές Τεχνολογίες μπορούν να γεφυρώσουν ένα τέτοιο χάσμα λειτουργώντας ως «περιβαλλοντικοί παράγοντες» που συμβάλλουν στην υπέρβαση της αναπηρίας. Οι συσκευές υποστηρικτικής τεχνολογίας, τις περισσότερες φορές πραγματικά διευκολύνουν την δραστηριότητα και τη συμμετοχή, είτε ενισχύοντας το λειτουργικό επίπεδο του χρήστη, είτε μειώνοντας τις απαιτήσεις από το περιβάλλον. Όμως, θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη ότι, μερικές φορές η υποστηρικτική τεχνολογία μπορεί να είναι και εμπόδιο αντί για διευκόλυνση. Η παροχή ενός τεχνολογικά εξελιγμένου εξοπλισμού μπορεί να είναι άχρηστη, αν ο χρήστης δεν είναι καλά ενημερωμένος σχετικά με τα χαρακτηριστικά του και τον τρόπο λειτουργίας. Την ίδια στιγμή, ακόμα και πολύ χρήσιμες συσκευές μπορούν γρήγορα να καταλήξουν παρωχημένες και να δημιουργήσουν νέα εμπόδια. Μια καλή υπηρεσία υποστήριξης των χρηστών των προϊόντων ΥΤ είναι κρίσιμη για την επιτυχία οποιουδήποτε προγράμματος ΥΤ Ποιότητα ζωής, αυτονομία και «ενδυνάμωση» Η αλλαγή προτύπου, από ένα ιατρικό σε ένα κοινωνικό μοντέλο, έφερε νέο φως στο ρόλο του ίδιου του χρήστη κατά την επιλογή τεχνικής υποστήριξης. Η αυτονομία είναι μια λέξη κλειδί και όλες οι προσπάθειες πρέπει να γίνουν για την ενδυνάμωση των τελικών χρηστών, ώστε να κάνουν συνειδητές και ενημερωμένες επιλογές σχετικά με το τι νομίζουν ότι είναι καλύτερο για την περίπτωσή τους. Αυτονομία δεν σημαίνει ότι δεν εξαρτιόμαστε από τους άλλους για να βοηθηθούμε στην εκτέλεση καθηκόντων ή για να πετύχουμε τους στόχους μας. Η αυτονομία δεν είναι για να μπορούμε να κάνουμε πράγματα μόνοι μας, αλλά αφορά στη δύναμη να αποφασίζουμε εμείς για τη ζωή μας. Ή ακόμα πιο συγκεκριμένα, αφορά στην «αντίληψη» ότι κατέχουμε την δύναμη να το κάνουμε και αυτό είναι που ονομάζεται «ενδυνάμωση». Πλαίσια και περιβαλλοντικές μεταβλητές Όπως διαπιστώνεται, το ICF θέτει τις έννοιες «υγεία» και «αναπηρία» κάτω από ένα νέο φως. Αναγνωρίζει ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να βιώσει ένα πρόβλημα στον τομέα της υγείας και, συνεπώς, την εμπειρία κάποιου βαθμού αναπηρίας. Αναπηρία δεν είναι κάτι που συμβαίνει μόνο σε μια μειοψηφία ανθρώπων. Το ICF, με τον τρόπο αυτό, ενσωματώνει στην γενική εμπειρία την εμπειρία της αναπηρίας και την αναγνωρίζει ως μια παγκόσμια ανθρώπινη εμπειρία και με τη μετατόπιση της

10 εστίασης από την αιτία στην επίπτωση, τοποθετεί όλες τις συνθήκες υγείας σε ίσους όρους, επιτρέποντας να συγκριθούν με ένα κοινό μέτρο στον άξονα υγείας - αναπηρίας. Επιπλέον, το ICF λαμβάνει υπόψη τις κοινωνικές πτυχές της αναπηρίας και δεν βλέπει την αναπηρία μόνο ως «ιατρική» ή «βιολογική» δυσλειτουργία. Συμπεριλαμβάνοντας συγκυριακούς παράγοντες, μεταξύ των οποίων και περιβαλλοντικούς παράγοντες, το ICF επιτρέπει την καταγραφή των επιπτώσεων του περιβάλλοντος στη λειτουργία του ατόμου. Διαδικασία αξιολόγησης και επιλογής Η επιλογή μιας συσκευής ΥΤ μπορεί και να μην είναι μια εύκολη υπόθεση. Αν, για παράδειγμα, το παιδί πηγαίνει στο σχολείο, η υποστηρικτική τεχνολογία θα πρέπει να εξετάζεται για κάθε ένα παιδί που έχει ένα εξατομικευμένο πρόγραμμα εκπαίδευσης. Η ανάγκη για υποστηρικτική τεχνολογία βασίζεται στην ερώτηση «Ποιούς στόχους, στο πλαίσιο του εξατομικευμένου προγράμματος εκπαίδευσης, έχει δυσκολία ο μαθητής να επιτύχει, και πώς η υποστηρικτική τεχνολογία μπορεί να βοηθήσει;» Όσο πιο συγκεκριμένα μπορεί η Ομάδα Ειδικών για την εξατομίκευση του προγράμματος εκπαίδευσης να απαντήσει στο ερώτημα, τόσο καλύτερα μπορεί να γίνει η αξιολόγηση μιας υποστηρικτικής τεχνολογίας. Όταν εξετάζουμε τις ανάγκες ενός ΑνΕΕΑ για υποστηρικτικές τεχνολογίες, οι παρακάτω ποιοτικοί δείκτες είναι σημαντικοί: Η Ομάδα Ειδικών για την εξατομίκευση του προγράμματος εκπαίδευσης διαθέτει τη γνώση και τις δεξιότητες για να κάνει τις σωστές επιλογές. Εξετάζεται μια σειρά συσκευών και υπηρεσιών ΥΤ. Η Ομάδα Ειδικών για την εξατομίκευση του προγράμματος εκπαίδευσης εφαρμόζει κατάλληλες ομαδικές διαδικασίες για να πάρει αποφάσεις. Οι αποφάσεις λαμβάνονται με βάση τους σκοπούς και τους στόχους του εξατομικευμένου προγράμματος εκπαίδευσης. Οι αποφάσεις της Ομάδας Ειδικών λαμβάνονται σύμφωνα με τη σχετική νομοθεσία. Ο προσδιορισμός των αναγκών βασίζεται σε δεδομένα που αφορούν το ΑνΕΕΑ, τα περιβάλλοντα, τα καθήκοντα και εργαλεία. Οι αποφάσεις και το συνοδευτικό υλικό είναι τεκμηριωμένες. Πράγματι, η διαδικασία επιλογής της κατάλληλης υποστηρικτικής τεχνολογίας είναι πολύπλοκη γιατί πρέπει να ληφθούν υπόψη οι γνώμες των μελών μιας διεπιστημονικής ομάδας. Η αξιολόγηση είναι σε κάθε περίπτωση μια ομαδική εργασία που προϋποθέτει την συνεργατική αλληλεπίδραση μεταξύ τεσσάρων μερών: 1. Χρήστης. 2. Τα άτομα του περιβάλλοντός του, που τον υποστηρίζουν και αλληλεπιδρούν μαζί του σε καθημερινή βάση, συμπεριλαμβανομένων συγγενών, φίλων, εκπαιδευτικών, θεραπευτών, γιατρών και εργοδοτών. 3. Ειδικοί των υποστηρικτικών τεχνολογιών που γνωρίζουν το αντικείμενο και διευκολύνουν τη διαδικασία λήψης μιας συλλογικής απόφασης. 4. Αυτοί που αναπτύσσουν εργαλεία υποστηρικτικής τεχνολογίας.

11 Προτεινόμενες πηγές: [8] International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF): [9] Special Needs Technology Assessment Resource Support Team (START): Η τεχνική πλευρά Οι συμμετέχοντες θα αξιολογήσουν τις δυνατότητες διαφόρων ειδών εξοπλισμού στον τομέα της επικοινωνίας και θα αποκτήσουν σχετική επάρκεια στην ενσωμάτωση τους σε μια λειτουργική διαδικασία επιλογής. Θα μάθουν επίσης μια σειρά στρατηγικών για την προσαρμογή λογισμικού, με στόχο την ευχρηστία και την προσβασιμότητα στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, καθώς και δωρεάν παρεχόμενο εξοπλισμό και εφαρμογές λογισμικού για τη φυσική προσβασιμότητα σε Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνίας και για την υποστήριξη των διαδικασιών ανάγνωσης και γραφής. Στον τομέα της κινητικότητας αναμένεται να αναγνωρίζουν τον πιο σημαντικό εξοπλισμό και να διαθέτουν επάρκεια στην επιλογή της πλέον κατάλληλης λύσης για διαφορετικά περιβάλλοντα, λαμβάνοντας επίσης υπόψη τη σημασία της προσβασιμότητας του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος και κάποιες τεχνικές λύσεις που διατίθενται. Οι συμμετέχοντες θα γνωρίσουν επίσης και πρακτικές λύσεις για την καθημερινή δραστηριότητα που διατίθενται στην αγορά, σε τομείς όπως το τάισμα, το ντύσιμο, η καθαριότητα, λύσεις οικιακού αυτοματισμού και στρατηγικές ελέγχου του περιβάλλοντος. Αναμένεται επίσης ότι θα μπορούν να αναγνωρίζουν τις πιο κατάλληλες εκπαιδευτικές και ψυχαγωγικές λύσεις για τα ΑνΕΕΑ. Υποστηρικτική τεχνολογία για επικοινωνία Επικοινωνία είναι η ικανότητα να παράγουμε, εκπέμπουμε, λαμβάνουμε και κατανοούμε τα μηνύματα, σε αλληλεπίδραση με άλλα άτομα είτε με φυσική παρουσία ή από απόσταση, σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο. Οι επικοινωνιακές δεξιότητες διαδραματίζουν έναν κρίσιμο ρόλο στη διαδικασία της ανάπτυξης και της διατήρησης των κοινωνικών σχέσεων, στην ζωή στη κοινότητα, και στη γενική ικανοποίηση όλων σχεδόν των ανθρώπινων αναγκών. Οι έννοιες της επικοινωνίας, της γλώσσας και της ομιλίας πολύ συχνά συγχέονται ή ακόμη και θεωρούνται ως ταυτόσημες. Αυτό συμβαίνει γιατί, σε συνηθισμένες συνθήκες, οι άνθρωποι ως κύριο μέσο επικοινωνίας χρησιμοποιούμε την προφορική γλώσσα. Η ομιλία, αν και κυρίαρχη, αποτελεί μόνο ένα από τα πολλά μέσα που χρησιμοποιούμε για να επικοινωνούμε με άλλα άτομα. Επικοινωνία είναι η μεταβίβαση και η ανταλλαγή μηνυμάτων ή/και πληροφοριών μεταξύ δύο μερών, όπου το ένα νοείται ως πομπός και το δεύτερο νοείται ως δέκτης, μέσω κοινού

12 συστήματος σημάτων, συμβόλων ή τρόπων συμπεριφοράς. Επικοινωνία είναι κάθε διαδικασία μέσω της οποίας δύο ή περισσότερα μέρη μοιράζονται μια πληροφορία. Τα βασικά στοιχεία μιας τέτοιας διαδικασίας είναι το σύνολο των μερών που επικοινωνούν και το σύστημα που χρησιμοποιείται. Βασικό σύστημα επικοινωνίας είναι η γλώσσα. Τα δύο μέρη που επικοινωνούν μπορεί να είναι άνθρωποι, ή μηχανές. Επικοινωνία έχουμε ακόμη και μεταξύ ανθρώπων και μηχανών. Γλώσσα είναι κάθε αποδεκτός ή κατά σύμβαση κώδικας μεταξύ δύο ή περισσοτέρων μερών, που παριστάνει ιδέες μέσω της χρήσης αυθαίρετων συμβόλων και κανόνων που διέπουν τους συνδυασμούς των συμβόλων αυτών. Γλώσσα είναι το σύστημα επικοινωνίας και ο κώδικας σημείων με τα οποία τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας εκπέμπουν και δέχονται μηνύματα. Η Ομιλία αποτελεί έναν από τους τρόπους που επιτυγχάνεται επικοινωνία σε μια γλώσσα με προφορικό τρόπο μετάδοσης των μηνυμάτων. Η ανθρώπινη ομιλία απαιτεί ακριβή συγχρονισμό και συντονισμό των νευρομυϊκών κινήσεων των φωνητικών οργάνων για την παραγωγή ήχων και γλωσσολογικών μονάδων. Η παρουσία και χρήση της φυσικής γλώσσας, που περιλαμβάνει τον προφορικό και τον γραπτό λόγο, για τους περισσότερους ανθρώπους θεωρείται από τις πλέον φυσιολογικές πράξεις, τις συνυφασμένες με την ύπαρξη τους, και αποτελεί το πλέον κοινό σύστημα επικοινωνίας. Δεν είναι όμως το μοναδικό σύστημα, ούτε η επικοινωνία με κάποια γλώσσα συμβαίνει απαραίτητα αποκλειστικά και μόνο ανάμεσα σε ανθρώπους. Επικοινωνία έχουμε και μεταξύ των ζώων, μεταξύ ενός ανθρώπου και μιας μηχανής (όπως ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής), ανάμεσα σε έναν υπολογιστή και έναν άλλο υπολογιστή, κ.τ.λ. Η παρουσία συστημάτων νέων τεχνολογιών έχει διευρύνει την έννοια της επικοινωνίας ώστε πλέον να μπορεί να γίνεται διαχωρισμός σε: 1. Μη Ανθρώπινη Επικοινωνία 2. Επικοινωνία Ανθρώπου-Μηχανής 3. Ανθρώπινη Επικοινωνία Με τη χρήση εναλλακτικών μεθόδων, όπως η Εναλλακτική και Επαυξητική Επικοινωνία (Alternative and Augmentative Communication ή αλλιώς AAC) και εκμεταλλευόμενοι την (όχι και τόσο νέα) ψηφιακή τεχνολογία μπορούμε να βοηθήσουμε άτομα με προβλήματα στην επικοινωνία, τη γλώσσα ή την ομιλία να ξεπεράσουν τα εμπόδια επικοινωνίας και να αποκτήσουν πρόσβαση στον αλφαβητισμό. Μπορούμε να ορίσουμε ως Εναλλακτική και Επαυξητική Επικοινωνία (AAC) μια ολοκληρωμένη ομάδα τεχνικών, βοηθημάτων, στρατηγικών και δεξιοτήτων που χρησιμοποιεί ένα άτομο με σοβαρές δυσκολίες επικοινωνίας ως εναλλακτικές μεθόδους για να υποκαταστήσει ή συμπληρώσει την ομιλία ή την γραφή. Η έννοια της Επαυξητικής Διαπροσωπικής Επικοινωνίας είναι άγνωστη στους περισσότερους, παρότι στην πραγματικότητα την χρησιμοποιούμε καθημερινά ή παρατηρούμε άλλα άτομα να τη χρησιμοποιούν. Η Επαυξητική Επικοινωνία συμπεριλαμβάνει πολλούς τρόπους που οι άνθρωποι χρησιμοποιούμε για να

13 επικοινωνήσουμε χωρίς την ομιλία. Τέτοιοι τρόποι είναι η χρήση χειρονομιών, οι εκφράσεις του προσώπου, κατάλογοι για τα ψώνια ή κάθε σημείωμα που μας βοηθά να μεταφέρουμε ένα μήνυμα. Στο πεδίο των ΑμεΑ κυρίως, ο όρος Επαυξητική Επικοινωνία περιγράφει τον τρόπο επικοινωνίας που χρησιμοποιεί ένα άτομο όταν η ομιλία του δεν είναι αρκετά ευδιάκριτη ώστε να γίνεται κατανοητή από τους γύρω του, ενώ ο όρος Εναλλακτική Επικοινωνία αναφέρεται στις μεθόδους επικοινωνίας που χρησιμοποιούνται για την αντικατάσταση της ομιλίας εξ ολοκλήρου. Σήμερα, οι όροι Επαυξητική και Εναλλακτική Επικοινωνία - ΕΕΕ (Augmentative and Alternative Communication) ενσωματώνουν ένα ευρύ φάσμα εφαρμοσμένων μεθόδων επικοινωνίας. Όταν, για παράδειγμα, συνομιλούμε με ένα άτομο που αδυνατεί να μας καταλάβει, συνήθως δείχνουμε το αντικείμενο ή το πρόσωπο το οποίο προσπαθούμε να ονομάσουμε, ή μιμούμαστε καταστάσεις όπως το πώς τρώμε ή πίνουμε, ή αλλάζουμε την έκφραση του προσώπου μας για να εκφράσουμε χαρά, λύπη ή πόνο. Όλες οι παραπάνω πράξεις είναι μορφές Επαυξητικής επικοινωνίας. Σήμερα βέβαια, η Επαυξητική Επικοινωνία έχει προχωρήσει πολύ περισσότερο από τις απλές εκφράσεις ή χειρονομίες που όλοι χρησιμοποιούμε καθημερινά, προσφέροντας σε πάρα πολλά άτομα κάθε ηλικίας παγκοσμίως, νέες μορφές έκφρασης, ακόμα και όταν τους είναι αδύνατο να μιλήσουν. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η επικοινωνία είναι το μέσο ανταλλαγής πληροφοριών ανάμεσα στους ανθρώπους. Επικοινωνία συμβαίνει συνεχώς και παντού, κατά τη διάρκεια γευμάτων όταν παραγγέλνουμε, όταν γνωρίζουμε νέα άτομα, στο δρόμο, κ.λπ. Στις παραπάνω περιπτώσεις η επικοινωνία γίνεται μέσω του λόγου, αυτό όμως δεν είναι αποκλειστικό, καθώς επικοινωνούμε επίσης με σημειώματα ή γράμματα, ή με τεχνολογικά μέσα όπως το τηλέφωνο ή οι υπολογιστές. Με όποιο τρόπο όμως κι αν επικοινωνούμε, είναι αναγκαία η ξεκάθαρη ομιλία ή η ξεκάθαρη γραφή και η ύπαρξη κοινής γλώσσας. Για ορισμένα όμως τμήματα του πληθυσμού, τα συμβολικά συστήματα επικοινωνίας προέκυψαν να είναι ο μοναδικός τρόπος επικοινωνίας και κατασκευάστηκαν ειδικές τεχνικές και τεχνολογία για την υποστήριξη του σκοπού αυτού, που ποικίλλουν σε ιδιότητες, όσο ποικίλλουν και οι κατηγορίες ατόμων που χρειάζονται τα συστήματα αυτά. Η προσέγγιση αυτή έγινε κατεξοχήν στον 20ο αιώνα. Στις περιπτώσεις που ένα άτομο δεν δύναται να επικοινωνήσει με άλλα άτομα παρά μόνο μέσω του συμβολικού συστήματος, αναφερόμαστε σε συστήματα Εναλλακτικής Επικοινωνίας. Το σύστημα στην περίπτωση αυτή αντικαθιστά την ομιλία. Στις περιπτώσεις που το σύστημα χρησιμοποιείται για να υποβοηθήσει το λόγο, αναφερόμαστε στα συστήματα Επαυξητικής Επικοινωνίας. Η υποβοηθούμενη επικοινωνία συμπεριλαμβάνει όλες τις μορφές επικοινωνίας όπου η γλωσσική έκφραση παρουσιάζεται με φυσική υπόσταση εξωτερική από το χρήστη. Πίνακες επιλογής, συνθέτες ομιλίας, υπολογιστικά συστήματα ανήκουν στην κατηγορία αυτή, καθώς η έννοια αποδίδεται από ένα σύμβολο που μπορεί να επιλεγεί.

14 Όταν η έννοια αποδίδεται από ένα σύμβολο που δημιουργείται από το χρήστη, η επικοινωνία είναι μη υποβοηθούμενη. Η νοηματική γλώσσα, ο κώδικας Morse είναι περιπτώσεις μη υποβοηθούμενης επικοινωνίας. Ακόμα και το ανοιγοκλείσιμο των ματιών υποδηλώνοντας "ναι" ή "όχι" ανήκει στην κατηγορία αυτή. Ως σύμβολα που αναπαριστούν έννοιες, μπορούν να είναι νοήματα με τα χέρια, εικόνες, σχέδια, αντικείμενα, κινήσεις. Η ποικιλία και το πλήθος των συστημάτων ΕΕΕ αντικατοπτρίζει την πληθώρα των διαφορετικών περιπτώσεων μειονεξίας που έχουν ανάγκη από τη χρήση της και καθένα προσαρμόζεται στις ιδιαίτερες ανάγκες όχι μόνο των κατηγοριών των ατόμων αλλά και του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Χρήστες συστημάτων ΕΕΕ είναι όλοι όσοι παρουσιάζουν για οποιαδήποτε αιτία αδυναμία επικοινωνίας μέσω του λόγου. Η αδυναμία αυτή είναι δυνατόν να έχει προκύψει από ποικίλες αιτίες, νοητικές και σωματικές. Από σοβαρά σωματικά προβλήματα και αναπηρία σε κατά τα άλλα νοητικά ικανά ή ευφυή άτομα ή αντιστρόφως εξαιτίας σοβαρής νοητικής καθυστέρησης σε άτομα σωματικά ικανά. Οι ενδιάμεσες ή συνδυασμένες καταστάσεις είναι τόσες σε πλήθος και ιδιαιτερότητα που καθιστούν αναγκαία την προσαρμογή του συστήματος επικοινωνίας στις συγκεκριμένες ανάγκες του κάθε ατόμου όσον αφορά και το συμβολικό γραφικό σύστημα που θα επιλεγεί, και τα μέσα επικοινωνίας που θα χρησιμοποιηθούν. Κριτήρια είναι οι σωματικές και νοητικές ικανότητες του χρήστη, και οι δυνατότητες έκφρασης που το σύστημα προσφέρει και κατά πόσο τις έχει ο χρήστης ανάγκη. Τα άτομα με σοβαρή δυσκολία επικοινωνίας, που δεν μπορούν να επικοινωνήσουν δια του λόγου, αναπτύσσουν, τις περισσότερες φορές, τις δικές τους στρατηγικές για να επικοινωνούν και χρησιμοποιούν συχνά συγκεκριμένες τεχνικές για να εκπληρώσουν τις ανάγκες επικοινωνίας τους: εικόνες με λέξεις ή σύμβολα, συστήματα παραγωγής φωνής, κλπ., ωστόσο παρατηρείται ότι ένα βοήθημα επικοινωνίας δεν είναι από μόνο του ένα σύστημα επικοινωνίας, αλλά ένα συστατικό αυτού του συστήματος. Με τα παιδιά με σοβαρή νευροκινητική δυσλειτουργία και αδυναμία χρήσης του λόγου ως κύριο μέσο επικοινωνίας τους, η κατάσταση γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη, επηρεάζοντας τις διαδικασίες της διδασκαλίας και της μάθησης. Η συχνή αδυναμία των παιδιών με σοβαρή νευροκινητική δυσλειτουργία να επιτύχουν παρόμοιες εμπειρίες με εκείνες των άλλων παιδιών της ίδιας ηλικιακής ομάδας μερικές φορές είναι μια πολύ αρνητική και απογοητευτική εμπειρία, και οδηγεί στην υιοθέτηση μιας συμπεριφοράς που χαρακτηρίζεται από παθητικότητα και απόσυρση. Στρατηγικές παρέμβασης που περιλαμβάνουν τη συστηματική χρήση της Επαυξητικής Επικοινωνιακής Υποστήριξης των υποστηρικτικών τεχνολογιών, επιτρέπουν σε αυτά τα παιδιά την ενεργό συμμετοχή που θα επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τη διαδικασία της απόκτησης νέων γνώσεων και σημαντικών εμπειριών. Αυτός είναι ο θεμελιώδης ρόλος των υποστηρικτικών τεχνολογιών που, όταν χρησιμοποιούνται από μικρή ηλικία, επιτρέπουν μεγαλύτερη αυτονομία και συμμετοχή στις σχολικές δραστηριότητες και δίνουν πρόσβαση σε οποιοδήποτε εκπαιδευτικό πρόγραμμα σπουδών.

15 Η Εναλλακτική και Επαυξητική Επικοινωνία αναδεικνύεται ως ένα ισχυρό εργαλείο για την ανάπτυξη του αλφαβητισμού για αυτόν τον πληθυσμό, επιτρέποντας του την ενεργό συμμετοχή σε εκδηλώσεις αλφαβητισμού, που δεν περιορίζονται μόνο στην επικοινωνία και στην αλληλεπίδραση, αλλά αφορούν και την γραφή και την παραγωγή και ερμηνεία του γραπτού λόγου. Σε αυτή την ενότητα της παρουσίασης δίνεται μια γενική εικόνα για: συστήματα επικοινωνίας με ή χωρίς βοήθεια: SPC, PECS, Bliss, ΜΑΚΑΤΟΝ, κλπ. συσκευές χαμηλής τεχνολογίας και πίνακες δυναμικής επικοινωνίας υψηλής τεχνολογίας έξοδος ομιλίας: ηχογραφημένη και συνθετική ομιλία τεχνικές επιλογής: άμεση, σάρωση, κωδικοποίηση αξιολόγηση τεχνικών επαύξησης και πρόβλεψης ακουστικά βαρηκοΐας και ενισχυτές φωνής Πρόσβαση στον ηλεκτρονικό υπολογιστή Σήμερα, τα προϊόντα υποστηρικτικής τεχνολογίας συχνά επιλέγονται ειδικά για κάθε περίπτωση αναπηρίας, ή πολλαπλών αναπηριών, έτσι ώστε το άτομο να μπορεί να έχει πρόσβαση σε ηλεκτρονικό υπολογιστή (Η/Υ). Η λειτουργικότητα του Η/Υ είναι ζωτικής σημασίας, καθώς είναι επίσης ζωτικής σημασίας η συμβατότητα της υποστηρικτικής τεχνολογίας με το λειτουργικό σύστημα και τα άλλα προγράμματα λογισμικού. Η ΥΤ μπορεί να περιλαμβάνει προϊόντα όπως μια διαφορετική συσκευή κατάδειξης για χρήση αντί του ποντικιού, ή ένα σύστημα εφοδιασμένο με οθόνη Braille και αναγνώστη οθόνης. Δεν έχουν όλοι οι χρήστες με ανάγκες προσβασιμότητας ανάγκη για προϊόντα ΥΤ, αλλά, σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, υπάρχουν μια σειρά από τεχνικές λύσεις που έχουν αποδειχθεί ότι είναι αποτελεσματικές, και οι οποίες ενδεικτικά και συνοπτικά περιλαμβάνουν: διεπαφές ελέγχου: διακόπτες πίεσης, αφής, σφιξίματος, στόματος, ποδιών, γλώσσας, χειριστήρια (joysticks), ιχνόσφαιρες (track balls), επιφάνειες αφής (touchpads) εναλλακτικά πληκτρολόγια (με μεγαλύτερο μέγεθος πλήκτρων ή μικρού μεγέθους ή με προστατευτικά/σταθεροποιητικά πλέγματα) και προσομοίωση πληκτρολογίου (on screen keyboards) εξομοιωτές ποντικιού και λύσεις ενεργοποίησης με την κίνηση των ματιών ή του κεφαλιού (Tobii, Camera Mouse, Tracker One, κλπ.) ή ακόμα και μέσω εγκεφαλικών σημάτων (Cyberlink Brainfingers) Εκτυπωτές Braille, ανάγλυφων σχημάτων, 3D εκτυπωτές, ανανεώσιμες διατάξεις Braille (ή οθόνες ή μπάρες Braille) οθόνες αφής, δείκτες κεφαλής, ράβδοι στόματος tablets και smartphones Ενδεικτικά, μόνο για το διαθέσιμο δωρεάν λογισμικό ΥΤ που καταλογογραφεί η ιστοθέση Αθηνά του Εργαστηρίου Φωνής και Προσβασιμότητας του Τμήματος Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών του Ενικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών υπάρχουν δύο δυνατότητες κατηγοριοποίησης: ανά αναπηρία (περιλαμβάνονται Αναπηρία Λόγου,

16 Απώλεια Ακοής, Δυσλεξία, Κινητική Αναπηρία, Τύφλωση, Χαμηλή Όραση) και ανά είδος εφαρμογής όπως αναλύεται παρακάτω: DAISY: H μετατροπή αρχείων κειμένου σύμφωνα με το πρότυπο DAISY δίνει την δυνατότητα στο χρήστη να έχει ακουστική πρόσβαση καθώς και να πλοηγηθεί στην δομή τους. Στην κατηγορία αυτή θα βρείτε τόσο εφαρμογές για τη δημιουργία όσο και για την αναπαραγωγή αρχείων DAISY. Ανάγνωση Οθόνης: Το λογισμικό ανάγνωσης οθόνης εντοπίζει το κείμενο και άλλα δεδομένα στο γραφικό περιβάλλον του ηλεκτρονικού υπολογιστή και με την βοήθεια του συστήματος μετατροπής κειμένου σε ομιλία εκφωνεί πληροφορίες που δίνουν τη δυνατότητα στο χρήστη να πλοηγηθεί και να ακούσει τα ηλεκτρονικά κείμενα ή τροφοδοτεί μία ανανεώσιμη διάταξη Braille. Αναγνώριση Ομιλίας: Το λογισμικό αναγνώρισης ομιλίας επιτρέπει στον χρήστη να εισάγει κείμενο στον υπολογιστή μέσω της φωνής του. Για τη λειτουργία του συστήματος αναγνώρισης ομιλίας απαιτείται η χρήση μικροφώνου που είναι συνδεδεμένο στον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Κάποια λογισμικά αναγνώρισης ομιλίας επιτρέπουν τον χειρισμό του ηλεκτρονικού υπολογιστή και των εφαρμογών είτε με προκαθορισμένες φωνητικές εντολές, είτε με νέες που μπορεί να δημιουργήσει ο χρήστης. Αντίθεση/Χρώματα: Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει βοηθήματα που βελτιώνουν την αναγνωσιμότητα του κειμένου και γενικά την ευκρίνεια της οθόνης. Αριθμομηχανές: Τα βοηθήματα αυτής της κατηγορίας μπορούν να αντικαταστήσουν την Αριθμομηχανή (Calculator) των Windows με μια πιο προσβάσιμη (π.χ., που να έχει πολύ μεγάλα πλήκτρα ή που να «μιλά»). Δείκτες Ποντικιού: Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει βοηθήματα που μπορούν να αντικαταστήσουν τον δείκτη του ποντικιού με άλλον μεγαλύτερου μεγέθους ή διαφορετικού χρώματος. Διευκόλυνση Κλικ: Το λογισμικό διευκόλυνσης κλικ βοήθα στην επιλογή του είδους του κλικ του ποντικιού (αριστερό, δεξί, διπλό, drag and drop, κλπ.) και την εκτέλεσή του. Έτσι, οι χρήστες που δεν μπορούν να πατήσουν τα πλήκτρα του ποντικιού μπορούν να κάνουν κλικ μετακινώντας απλά ποντίκι. Εικονικά Πληκτρολόγια: Τα εικονικά πληκτρολόγια είναι πληκτρολόγια στην οθόνη του υπολογιστή που επιτρέπουν την εισαγωγή κειμένου με την βοήθεια του ποντικιού, αντί του κανονικού πληκτρολογίου. Έλεγχος με το Κεφάλι: Τα βοηθήματα αυτής της κατηγορίας επιτρέπουν στο χρήστη να ελέγχει την κίνηση του δείκτη του ποντικιού μέσω κάμερας (Webcam), απλά με την κίνηση του κεφαλιού του. Εναλλακτική Επικοινωνία: Τα βοηθήματα εναλλακτικής και επαυξητικής επικοινωνίας επιτρέπουν στον χρήστη να επικοινωνεί μέσω συμβόλων ή εικονιδίων. Κάποια από αυτά παρέχουν και τη δυνατότητα παραγωγής συνθετικής ομιλίας. Κείμενο σε Ομιλία: Το λογισμικό σε αυτήν την κατηγορία έχει την δυνατότητα να μετατρέπει ηλεκτρονικό κείμενο σε συνθετική ομιλία. Μεγέθυνση Οθόνης: Το λογισμικό αυτής της κατηγορίας επιτρέπει την μεγέθυνση όλων των στοιχείων που βρίσκονται στην οθόνη του υπολογιστή (εικόνες, κείμενο, κλπ.).

17 Μετατροπή σε Braille: Τα βοηθήματα αυτής της κατηγορίας μεταφράζουν ηλεκτρονικό κείμενο από φυσική γλώσσα σε κώδικα Braille και αντίστροφα. Επίσης μπορούν να εκτυπώσουν κείμενο Braille στους ειδικούς εκτυπωτές (Braille Embossers). Πλοήγηση στο Διαδίκτυο: Σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται προγράμματα περιήγησης στον Ιστό (Web Browsers) ειδικά για άτομα με προβλήματα όρασης. Συνήθως προσφέρουν κάποια βελτιωμένα χαρακτηριστικά προσβασιμότητας ή απλά μετατρέπουν το περιεχόμενο των ιστοσελίδων σε πιο απλή μορφή, αφαιρώντας για παράδειγμα τις εικόνες, ή αυξάνοντας το μέγεθος του κειμένου και απλοποιώντας τη μορφοποίησή του. Αυτά τα βοηθήματα βασίζονται στην ύπαρξη στον ηλεκτρονικό υπολογιστή ενός λογισμικού ανάγνωσης οθόνης και συστήματος μετατροπής κειμένου σε ομιλία για να λειτουργήσουν (δεν προσφέρουν τέτοια συστήματα, αλλά συνεργάζονται με τα ήδη εγκατεστημένα). Πολυμέσα: Προσβάσιμο λογισμικό για αναπαραγωγή ή δημιουργία πολυμεσικού περιεχομένου όπως για παράδειγμα ηχογραφήσεις βιβλίων ή μουσική. Προσβασιμότητα Κειμένων: Λογισμικό αναπαραγωγής αρχείων DAISY, μετατροπής κειμένων σε Braille ή ομιλία, μετατροπή μαθηματικών σε ομιλία ή Braille, κλπ. Προσομοίωση Ποντικιού: Το λογισμικό προσομοίωσης ποντικιού επιτρέπει την αντικατάσταση του ποντικιού από άλλες συσκευές, για παράδειγμα, joysticks, κάμερες ή πληκτρολόγια. Πρόβλεψη Λέξεων: Ο αρχικός σκοπός της πρόβλεψης λέξεων ήταν να βοηθήσει άτομα με κινητικές αναπηρίες να αυξήσουν την ταχύτητα πληκτρολόγησής τους, όπως επίσης και να τους βοηθήσουν να ελαττώσουν τον αριθμό των πλήκτρων που έπρεπε να πατήσουν για να ολοκληρώσουν μια λέξη ή μια πρόταση. Η ανάγκη της αύξησης της ταχύτητας φαίνεται από το γεγονός ότι τα άτομα που χρησιμοποιούν συσκευές παραγωγής ομιλίας γενικά "μιλούν" με ρυθμό που είναι λιγότερο από το 10% του ρυθμού των ατόμων που χρησιμοποιούν τον προφορικό λόγο. Μια μορφή της πρόβλεψης λέξεων είναι η συμπλήρωση των λέξεων καθώς ο συγγραφέας επιλέγει το πρώτο γράμμα ή τα πρώτα γράμματα μιας λέξης. Σε αυτή τη μορφή το πρόγραμμα προβλέπει μία ή περισσότερες λέξεις και τις προτείνει ως επιλογές. Αν η λέξη που θέλει ο συγγραφέας δεν προβλεφθεί, τότε πρέπει να πληκτρολογήσει το επόμενο γράμμα της λέξης. Τότε, η πρόβλεψη αλλάζει έτσι ώστε οι λέξεις που προτείνονται να ξεκινούν από τα ίδια γράμματα με αυτά που έχουν επιλεγεί. Όταν εμφανιστεί η λέξη που θέλει ο χρήστης, επιλέγεται και εισάγεται στο κείμενο. Σε μια άλλη μορφή της πρόβλεψης λέξεων, προβλέπονται οι λέξεις που είναι πιο πιθανό να ακολουθήσουν αυτήν που μόλις γράφτηκε, με βάση πρόσφατα ζεύγη λέξεων που χρησιμοποιήθηκαν. Η πρόβλεψη λέξεων πολλές φορές χρησιμοποιεί μοντελοποίηση της γλώσσας που επιτρέπει τον υπολογισμό των πιο πιθανών λέξεων μέσα σε ένα δεδομένο λεξιλόγιο. Εκτός από τη μοντελοποίηση της γλώσσας, η βασική πρόβλεψη λέξεων σε συσκευές Επαυξητικής και Εναλλακτικής Επικοινωνίας συχνά συνδυάζεται με ένα μοντέλο μνήμης πρόσφατων λέξεων, όπου οι λέξεις που χρησιμοποιούνται συχνότερα από το χρήστη είναι πιο πιθανό να προβλεφθούν. Επίσης, το λογισμικό πρόβλεψης λέξεων συχνά επιτρέπει στο χρήστη να εισάγει τις δικές του λέξεις στα λεξικά της πρόβλεψης λέξεων, είτε άμεσα, είτε μέσω της «εκμάθησης» από το πρόγραμμα των λέξεων που γράφονται.

18 Συζήτηση: Σ' αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται προγράμματα επικοινωνίας μέσω Internet με την χρήση κειμένου (chat), φωνής (voice chat) ή video (βιντεοκλήσεις). Συντομεύσεις Πλήκτρων: Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει βοηθήματα που επιτρέπουν την εκτέλεση μιας ενέργειας ή εντολής με το πάτημα ενός πλήκτρου ή συνδυασμού πλήκτρων που επιλέγει ο χρήστης. Περιλαμβάνουν μια προκαθορισμένη λίστα με τις δυνατές επιλογές που έχει ο χρήστης και ορισμένα δίνουν την δυνατότητα δημιουργίας νέων συντομεύσεων. Φωνητικό Ταχυδρομείο: Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει βοηθήματα που επιτρέπουν στο χρήστη την ηχογράφηση και αποστολή φωνητικών μηνυμάτων μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ( ). Ψηφιακά Ρολόγια: Τα βοηθήματα αυτής της κατηγορίας εμφανίζουν ένα μεγάλο ψηφιακό ρολόι στην οθόνη του υπολογιστή αντίστοιχο με αυτό που βρίσκεται στον Χώρο Ειδοποιήσεων (Notification Area) με πρόσθετα χαρακτηριστικά προσβασιμότητας. Επειδή κάθε υποστηρικτική τεχνολογία δεν μπορεί να προστεθεί σε κάθε υπολογιστή θα πρέπει να είναι συμβατή με το λειτουργικό σύστημα του υπολογιστή και τα πρόσθετα προϊόντα λογισμικού. Είναι επίσης σημαντικό κάθε οργανισμός/ίδρυμα/σχολείο/μουσείο να επιλέγει λογισμικό το οποίο είναι προσβάσιμο και συμβατό με τις υποστηρικτικές τεχνολογίες. Η εικονική προσβασιμότητα είναι επίσης σημαντική και οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να γνωρίζουν τις πολλές επιλογές διαμόρφωσης των διαφόρων λειτουργικών συστημάτων που υπάρχουν, ακόμη και όταν πρόκειται για τη χρήση λογισμικού ανοιχτού κώδικα. Επιλογές προσβασιμότητας για τα Windows XP, 7 και 8 μπορούν να βρεθούν εύκολα στο διαδίκτυο. Η Apple ενσωματώνει επίσης υποστηρικτική τεχνολογία στα προϊόντα της, όπως στάνταρ χαρακτηριστικά - χωρίς επιπλέον κόστος. Για παράδειγμα, τα iphone, ipad, ipod, και OS X περιλαμβάνουν μεγέθυνση οθόνης και VoiceOver, τεχνολογία πρόσβασης οθόνης για τυφλούς και άτομα με προβλήματα όρασης. Για να βοηθήσει τα άτομα με νοητικές και μαθησιακές αναπηρίες, κάθε Mac περιλαμβάνει ένα εναλλακτικό, απλοποιημένο περιβάλλον χρήστη που ανταμείβει την εξερεύνηση και την μάθηση. Και, για όσους δυσκολεύονται να χρησιμοποιήσουν το ποντίκι, κάθε υπολογιστής Mac περιλαμβάνει πλήκτρα ποντικιού, πλήκτρα με λειτουργίες που διευκολύνουν τον χρήστη (slow και sticky keys), με τα οποία ο υπολογιστής προσαρμόζεται στις ανάγκες και τις δυνατότητες του χρήστη. Προτεινόμενες πηγές: [10] Meyer-Johnson: [11] Arasaac: [12] Prentke-Romich: [13] Proloquo2go: [14] Sensory Software: [15] Spectronics: [16] Tobii:

19 [17] Camera Mouse: [18] Accessibility in Apple Products: [19] Accessibility in Microsoft Products: [20] Open Source Assistive Technology Software: [21] ATHENA: [22] Pino, A.: Augmentative and Alternative Communication systems. In Kouroupetroglou, G. (ed.), Disability Informatics and Web Accessibility for Motor Limitations, pp IGI Global, 2013 [23] Pino, A.: Free Assistive Technology software for persons with motor disabilities. In Kouroupetroglou, G. (ed.), Assistive Technologies and Computer Access for Motor Disabilities, pp IGI Global, 2013 [24] Πίνο Α.: Περιβάλλον λογισμικού ανοιχτού κώδικα για την ανάπτυξη εφαρμογών Επαυξητικής και Εναλλακτικής Επικοινωνίας βασιζόμενων σε συστατικά. Διδακτορική διατριβή. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών, επιβλέπων καθηγητής: Γεώργιος Κουρουπέτρογλου. Μάρτιος 2012