Η παρουσίαση αυτή εμπεριέχεται στον Β Τόμο του Οδηγού των βιβλίων για την Αρχαία Ελλάδα.

Transcript

1 Η παρουσίαση αυτή εμπεριέχεται στον Β Τόμο του Οδηγού των βιβλίων για την Αρχαία Ελλάδα. Lefkowitz, Mary, Η Μαύρη Αθηνά - Μύθοι και πραγματικότητα ή οι παραποιήσεις του «αφροκεντρισμού» της, Αθήνα, Κάκτος, 1997, μτφ. Νάσος Κυριαζόπουλος. Στη χώρα μας, και για λόγους που κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να εξηγήσει, δεν έχει ακόμα μεταφραστεί το βιβλίο του Μάρτιν Μπερνάλ Η Μαύρη Αθηνά - Οι αφροασιατικές ρίζες του ελληνικού πολιτισμού - Η κατασκευή της αρχαίας Ελλάδος ( ), παρά τον μεγάλο θόρυβο και τους πολλούς λίβελους που γράφηκαν εναντίον του βιβλίου και του συγγραφέα του στον ελληνικό Τύπο τα τελευταία χρόνια. Τώρα έχουμε στα ελληνικά μια επιστημονική απάντηση στον εβραϊκής καταγωγής εγγλέζο Μπερνάλ, απ την εβραϊκής καταγωγής αμερικανίδα Mary Lefkowitz, αλλά όχι το δικό του βιβλίο ακόμη Ως εκ τούτου, ο Έλληνας αναγνώστης μπορεί να διαβάσει τις απαντήσεις και την επιστημονική αναίρεση ενός βιβλίου που αφορά με ζωτικό τρόπο την πατρίδα του και την πολιτιστική της ιστορία, αλλά όχι το ίδιο το έργο που προκάλεσε τόσο αρνητικό θόρυβο, που μόνο με την περίπτωση Φαλμεράιερ και τις αντίστοιχες αντιδράσεις του 19 ου αιώνα μπορεί να συγκριθεί. Η Μαύρη Αθηνά του Μπερνάλ, της οποίας ο πρώτος τόμος (575 σελίδων) κυκλοφόρησε το 1987 και ο δεύτερος (736 σελίδων) το 1991, ενώ επρόκειτο ν ακολουθήσουν άλλοι δύο, αποτελεί δείγμα ενός ιδεολογικού ρεύματος σύμφωνα με το οποίο ο κλασικός ελληνικός πολιτισμός οφείλει μεγάλο και ουσιαστικό μέρος του στον αφρικανικοαιγυπτιακό πολιτισμό (εννοείται μια Αίγυπτος στην οποία υπήρχε ισχυρή επιρροή του αφρικανικού, νέγρικου στοιχείου). Το ρεύμα αυτό, με την ονομασία «αφροκεντρισμός», καταγγέλλει ότι αυτές οι «αλήθειες» παρασιωπούνται από τους λευκούς μελετητές για ρατσιστικούς λόγους, στην προσπάθειά τους να κατασκευάσουν μια «άρια» Ελλάδα και, μέσω αυτής, μια κυρίαρχη άρια κουλτούρα. Αλλά πώς προέκυψε ο αλλόκοτος τίτλος του βιβλίου του Μπερνάλ; Ας δούμε τι εξηγεί ο ίδιος στο Θανάση Λάλα (Βήμα, ): Υπήρχε ένα αθηναϊκό νόμισμα της πρώτης αθηναϊκής δημοκρατίας, στο οποίο η Αθηνά φαινόταν μαύρη. Αυτή η εικόνα λοιπόν μου έμεινε, αλλά μετά συνειδητοποίησα ότι θα με έβαζε σε μεγάλους μπελάδες. Ή μάλλον, για να είμαι ειλικρινής, ο εκδότης ήταν εκείνος που ενθουσιάστηκε. Θεώρησε ότι ήταν ένας τίτλος που δεν θα τον ξεχνούσε ο άλλος εύκολα και που μπορούσε να πουλήσει. Ο Μπερνάλ ήθελε να αναφέρεται ο τίτλος στις επιρροές που δέχθηκε ο ελληνικός πολιτισμός, αλλά οι εκδότες είχαν διαφορετική γνώμη: Εκείνο που με ενδιέφερε εμένα να κάνω ήταν να επισημάνω τις επιρροές που δέχθηκε ο ελληνικός πολιτισμός, αλλά οι εκδότες είπαν ότι αυτό θα ήταν θάνατος για το βιβλίο.

2 Στο βιβλίο που έχουμε μπροστά μας, με πρωτότυπο τίτλο Όχι από την Αφρική, η εβραία ελληνίστρια Mary Lefkowitz, αναλαμβάνοντας με πάθος την υπεράσπιση του ελληνικού πολιτισμού, ανασκευάζει με επιστημονική ουδετερότητα τον αφροκεντρισμό, και όχι μόνον το βιβλίο του Μπερνάλ, σε όλα του τα σημεία. Δυστυχώς, η αλλαγή του τίτλου στην ελληνική έκδοση και η επιλογή «Η Μαύρη Αθηνά», που είναι ακριβώς ο τίτλος του έργου του Μπερνάλ, μπερδεύει τους αναγνώστες. Ένα παράδειγμα είναι ο αρθρογράφος της «Ελευθεροτυπίας» της , σ. 9, Οδυσσέας Τσαγκαράκης, ο οποίος, αναφερόμενος στον Μπερνάλ, νομίζει ότι ο «Κάκτος» εξέδωσε το δικό του βιβλίο: Γιατί λοιπόν να μη μας βαράνε οι ξένοι (πρόσφατα και ο Martin Bernal με το βιβλίο του Μαύρη Αθηνά, «Κάκτος» 1997); Ο μεταφραστής Νάσος Κυριαζόπουλος, λέει για την επιλογή αυτή στον πρόλογό του: Ο τίτλος του βιβλίου, Not out of Africa, σημαίνει κατά λέξη Όχι από την Αφρική. Επειδή όμως για το ελληνικό κοινό αυτό δεν λέει και πολλά πράγματα, προτίμησα τον περισσότερο επεξηγηματικό τίτλο, Η Μαύρη Αθηνά, μύθοι και πραγματικότητα ή οι παραποιήσεις του «αφροκεντρισμού, που εκφράζει και την ουσία του προβλήματος. Θα ήταν όμως πολύ πιο σωστό να είναι ο υπότιτλος (οι παραποιήσεις του «αφροκεντρισμού») στη θέση του κύριου τίτλου, αφού περιγράφει με ακρίβεια το θέμα, και να ακολουθούσε η παραπομπή στη Μαύρη Αθηνά του Μπερνάλ, ή όλα αυτά να ήταν υπότιτλοι στον τίτλο που η συγγραφέας είχε δώσει. Ο αφροκεντρισμός Ο αφροκεντρισμός (με την έννοια της εξέλιξης και όχι της κλοπής του ελληνικού πολιτισμού από τον αιγυπτιακό), εμφανίστηκε τον 18 ο αιώνα σαν μασονική θεωρία, η οποία αποδείχτηκε παντελώς απορριπτέα από επιστημονική άποψη στους μετέπειτα αιώνες. Η Lefkowitz αποδεικνύει διεξοδικά, ότι οι μασονικοί ισχυρισμοί στηρίχθηκαν σε ένα ευφάνταστο μυθιστόρημα του Στον αιώνα μας, όπως εξηγεί η ίδια στην Εισαγωγή, ο αφροκεντρισμός φαίνεται να κάνει το ντεμπούτο του με τον Μάρκους Γκάρβεϊ στη δεκαετία του 20 και ολοκληρώνεται ως θεωρία το 1954, με το έργο Κλεμμένη κληρονομιά, του καθηγητή Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Αρκάνσας, Τζορτζ Τζέιμς, το οποίο πούλησε πάνω από αντίτυπα και του οποίου η παρουσία είναι καθολική στους χώρους της μαύρης μειονότητας. Σύμφωνα με το Ντίνο Σιώτη (Βήμα, ), ο Τζέιμς διατείνεται ότι: ο όρος «ελληνική φιλοσοφία» είναι εσφαλμένος διότι δεν υπάρχει τέτοιου είδους φιλοσοφία. Η ελληνική φιλοσοφία είναι κλεμμένη από την αιγυπτιακή φιλοσοφία. Ο Σιώτης γράφει ακόμα: Ο Τζέιμς ισχυρίζεται (...) ότι ο Σωκράτης, ο Πλάτων και σχεδόν όλοι οι μορφωμένοι Έλληνες της αρχαίας Ελλάδας είχαν μυηθεί σε ένα μυστικό τάγμα

3 από όπου είχαν μάθει την κρυφή σοφία των ιερέων της Αιγύπτου, από την οποία οι ίδιοι έκλεψαν πολλά πράγματα. Αυτή η σοφία περιλάμβανε τη φιλοσοφία, τις επιστήμες, την τριγωνομετρία και την αρχιτεκτονική, σχεδόν όλα όσα λέμε ότι ανήκουν στην ελληνική γνώση. Ακολούθησε ένας απ τους πιο έξαλλους, ο Ιωσήφ Μπεν Γιοχάναν, με το έργο του Αφρική, η Μητέρα του δυτικού πολιτισμού (1971). Ας αφήσουμε την ίδια τη Lefkowitz να μας διηγηθεί: (...) τον Φεβρουάριο του 1993 το Γουέλσλι Κόλετζ κάλεσε τον δόκτορα Γιόζεφ Μπεν Γιοχάναν για να δώσει διάλεξη στη μνήμη του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ του νεότερου. Οι αφίσες περιέγραφαν τον δόκτορα Μπεν Γιοχάναν ως «διακεκριμένο αιγυπτιολόγο», και έτσι τον παρουσίασε ο τότε πρόεδρος του Γουέλσλι. Εγώ όμως ήξερα από τις έρευνές μου πάνω στον αφροκεντρισμό πως δεν είναι αυτό που συνήθως εννοούμε όταν αποκαλούμε κάποιον αιγυπτιολόγο, δηλαδή μελετητή της αιγυπτιακής γλώσσας και του πολιτισμού, αλλά μάλλον ένας ακραίος αφροκεντριστής, ο οποίος στα βιβλία του περιγράφει πώς οι Έλληνες έκλεψαν τον πολιτισμό τους από την Αφρική, ότι ο Αριστοτέλης καταλήστεψε τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, και πως οι πραγματικοί Εβραίοι είναι Αφρικανοί όπως ο ίδιος. Στην ομιλία του ο δρ. Μπεν Γιοχάναν ανέπτυξε τους γνωστούς του ισχυρισμούς και στη συνέχεια εγώ, την ώρα των ερωτήσεων, τον ρώτησα γιατί είπε ότι ο Αριστοτέλης πήγε στην Αίγυπτο με τον Αλέξανδρο κι έκλεψε τη φιλοσοφία του από τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, τη στιγμή που η Βιβλιοθήκη αυτή δημιουργήθηκε μετά το θάνατό του. Ο Μπεν Γιοχάναν δεν ήταν σε θέση να μου απαντήσει και είπε πως λυπάται για τον τόνο της ερώτησής μου. Μετά τη διάλεξη κάποιοι σπουδαστές με πλησίασαν και με κατηγόρησαν για ρατσισμό, θεωρώντας πως μου έχουν κάνει πλύση εγκεφάλου οι λευκοί ιστορικοί (σ. 20). Από την ίδια μαθαίνουμε ότι, κατά τον Μπεν Γιοχάναν: Ο Αριστοτέλης λεηλάτησε τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας το 322 π.χ., όταν είχε πλήρη πρόσβαση σε όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Αιγύπτου. Τότε έσβησε τα ονόματα των αφρικανών συγγραφέων από τα βιβλία της βιβλιοθήκης και έβαλε το δικό του όνομα σε αφρικανικά έργα που γράφτηκαν χιλιάδες χρόνια πριν από τη γέννησή του (σ. 140). Κι αυτά τα πράγματα λέγονται σε Πανεπιστήμια! Του Μπερνάλ είχε επίσης προηγηθεί το 1981 ο Σενεγαλέζος επιστήμονας και ανθρωπιστής Χεΐκχ Αντά Ντιόπ, με το δημοφιλές βιβλίο του Πολιτισμός ή Βαρβαρότητα, ο οποίος ισχυρίζεται πως (...) ο Κάδμος, ο Αίγυπτος, ο Δαναός και ο Ερεχθεύς ήταν όλοι τους «Αιγύπτιοι μαύροι» και ότι ο Κάδμος ήταν «νεγροειδής» από τη Χαναάν (Lefkowitz, σ. 33). Δέκα χρόνια (1999) μετά τον Μπερνάλ, ο δημοσιογράφος των Times της Νέας Υόρκης Ρίτσαρντ Πόου εκδίδει το βιβλίο Μαύρη σπίθα, Λευκή φωτιά, το οποίο παρουσιάζει ο Σιώτης στο ίδιο άρθρο: (...) προσπαθεί να πείσει τον αναγνώστη ότι οι Αιγύπτιοι ήταν μαύροι Αφρικανοί, από τους οποίους οι αρχαίοι Έλληνες αντέγραψαν τα πάντα. (...) Ο συγγραφέας στα 80 κεφάλαια του βιβλίου του ερευνά νέες και συζητήσιμες μαρτυρίες από την επιστήμη της γλωσσολογίας, της αρχαιολογίας και ανθρωπολογίας, ισχυριζόμενος ότι οι Αιγύπτιοι εξερευνητές έφθασαν στην

4 Ελλάδα πριν από ή χιλιάδες χρόνια, ανήγειραν πόλεις και πυραμίδες, καθιέρωσαν θρησκευτικές λατρείες και ιεροτελεστίες και ίδρυσαν βασιλικές δυναστείες. Κατά την πορεία, η μαύρη φλόγα που άναψαν οι Αιγύπτιοι έγινε το δαδί που άναψε τη φωτιά του δυτικού πολιτισμού. Έτσι οι μαύροι αφρικανοί εξερευνητές εκπολίτισαν την αρχαία Ευρώπη. Για τη γενικότερη κατάσταση του αφροκεντρικού ρεύματος στην Αμερική, ο Σιώτης σημειώνει: Επιστήμονες, μελετητές, ερευνητές, ακαδημαϊκοί, συγγραφείς και, τελευταία, δημοσιογράφοι αποδύονται σε έναν αγώνα να πείσουν την ανθρωπότητα ότι η θεά των αρχαίων Ελλήνων Αθηνά ήταν μαύρη, ότι ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός έχει τις ρίζες του στη μαύρη Αφρική και ότι οι σύγχρονοι Έλληνες είναι Τούρκοι χωρίς μουστάκι. (...) Πρόκειται για σχολικά βιβλία, για βιβλία που κυκλοφορούν στην αγορά από μεγάλους εκδοτικούς οίκους, για έγκυρο δεκαπενθήμερο περιοδικό που εκδίδεται στην Ουάσιγκτον, για άρθρα σε αμερικανικές εφημερίδες και για πληροφορίες που υπάρχουν στο Διαδίκτυο. Στο Βήμα της , ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης γράφει ότι το κίνημα του αφροκεντρισμού: (...) συνδέεται με τις αντιλήψεις περί «πολιτικής ορθότητας» που καλλιεργήθηκαν στις ΗΠΑ και που κατέληξαν στο να πλασθεί (και να εισαχθεί στα Λεξικά) ο όρος Αφροαμερικανός αντί του Νέγρος ή του Μαύρος, αλλά και να αμφισβητηθεί η ελληνική καταγωγή του Ευρωπαϊκού πολιτισμού και να υποστηριχθεί η προέλευσή του από αφρικανικούς πολιτισμούς, ιδίως από τον αιγυπτιακό. Επίσης ότι οι αφροαμερικανικές θεωρίες: (...) ξεκίνησαν στην Αμερική από μια ομάδα συγγραφέων αφρικανικής καταγωγής, οι οποίοι προσπάθησαν να δείξουν ότι οι Ευρωπαίοι επιστήμονες, για να προβάλουν δήθεν την ελληνικότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, αγνόησαν ή και διαστρέβλωσαν τους αφρικανικούς πολιτισμούς. Ο καθηγητής υποστηρίζει ότι η Lefkowitz είναι η αιχμή της πρωτοπορίας στην αντιμετώπιση του αφροκεντρισμού: Χρωστάμε πολλά στη Μ. Lefkowitz, η οποία τα τελευταία χρόνια με τα δημοσιεύματά της αλλά και με τις δημόσιες μαχητικές εμφανίσεις της (διαλέξεις, τηλεόραση, ραδιόφωνο) άσκησε λεπτομερή, τεκμηριωμένη, νηφάλια και, πάνω απ όλα, πειστική επιστημονική κριτική σε ρατσιστικές απόψεις που αποπροσανατολίζουν τους απλούς ανθρώπους και ιδιαίτερα τους νέους, ενώ συγχρόνως φανατίζουν μεγάλες μάζες και τις στρέφουν εναντίον των επιστημόνων οι οποίοι διδάσκουν τον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική προέλευση του ευρωπαϊκού ή δυτικού λεγόμενου πολιτισμού. Ο Μπερνάλ και το έργο του Ο Βρετανός Μάρτιν Μπερνάλ είναι εγκατεστημένος στην Αμερική, καθηγητής στο Παν/μιο Κορνέλ στην πόλη Ιθάκα, 500 χλμ. βόρεια της

5 Νέας Υόρκης. Ο πατέρας του, εβραϊκής καταγωγής, μεγάλωσε και ανατράφηκε στην Ιρλανδία ως καθολικός. Έγινε καθηγητής πανεπιστημίου, συγγραφέας βιβλίων για την κοινωνιολογία και την ιστορία των επιστημών και τόσο σταλινικός που, σύμφωνα με τα λεγόμενα του ίδιου του Μπερνάλ στη συνέντευξή του στο Θανάση Λάλα, δε δίστασε να φθάσει στο διαζύγιο με τη γυναίκα του, υποστηρίζοντας τη συμμαχία Σοβιετικών - Γερμανών για τη σωτηρία της κομμουνιστικής επανάστασης, πριν την τρομακτική σύγκρουσή τους στην επόμενη φάση. Ο Μπερνάλ θέλει να κάνει σαφές, ότι η έντονη πολιτικοποίηση του πατέρα του και η ιδιοσυγκρασία του ως αμφισβητία όχι μόνον τον σφράγισαν, αλλά του όρισαν και ρόλο: Υπήρξε συγχρόνως πολύ ακαδημαϊκός και έντονα πολιτικοποιημένος, πολύ περισσότερο από ό,τι υπήρξα εγώ. Και, επίσης, έντονα αμφισβητίας αντιδραστικός. Καταλαβαίνετε, λοιπόν, ότι μου είχε ανατεθεί ένας ρόλος να παίξω. Φαίνεται, ακόμα, πως κληρονόμησε την απέχθεια του πατέρα του για το συντηρητισμό ενός μέρους του καθηγητικού κατεστημένου: Στα 1919, όταν πήγε στο Παν/μιο του Κέιμπριτζ, ανακάλυψε ότι οι καθολικοί εκεί ήταν υπερβολικά συντηρητικοί και δεξιοί. Ο πατέρας μου αντιτάχθηκε σε αυτό. (...) Όταν εγκαταστάθηκα στις ΗΠΑ συνάντησα στην Ακαδημαϊκή κοινότητα δεξιούς, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν την αρχαία Ελλάδα για να υποστηρίξουν τις αντιδραστικές θέσεις τους. (...) αυτοί οι Αμερικανοί ήταν ακραίοι αντιδραστικοί. Θεωρούσαν την Ελλάδα ως το αγνό λευκό θεμέλιο του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ανασταίνοντας γερμανικές ρομαντικές φαντασιώσεις του 19 ου αιώνα. Κατάλαβα πόσο σημαντική ήταν γι αυτούς η εικόνα μιας αρχαίας Ελλάδας αυτόχθονης και αυτοδημιούργητης. Φαίνεται, λοιπόν, ότι το να αποδείξει πως η αρχαία Ελλάδα δεν ήταν αυτόχθονη και αυτοδημιούργητη, ήταν για αυτόν περισσότερο ένας τρόπος να χτυπήσει τους αντιδραστικούς ιδεολογικούς του αντιπάλους στη διεθνή Ακαδημαϊκή κοινότητα, παρά ένα συμπέρασμα που προέκυψε από αμερόληπτη επιστημονική έρευνα. Έτσι ο Μπερνάλ άρχισε να μαζεύει γνώσεις και πτυχία για να χτυπήσει αυτό το κατεστημένο και, ταυτόχρονα, την χρησιμοποίηση της αρχαίας Ελλάδας για τη στήριξη της υπεροχής και της ιμπεριαλιστικής δραστηριότητας της λευκής φυλής. Το συμπέρασμα, δηλαδή, προηγούνταν της έρευνας. Ως εκ τούτου, βάλθηκε να αποδείξει ότι αυτό που ξέρουμε ως αρχαία Ελλάδα και αρχαίο ελληνικό πολιτισμό προέκυψε από πολλές πηγές, αλλά κυρίως από Σημιτική και Αιγυπτιακή επίδραση και αποικισμό. Κατά μισό αιώνα, είχε προηγηθεί σε παρεμφερείς απόψεις ο δικός μας ερασιτέχνης ανατολιστής Νίκος Ελευθεριάδης [(1931), Πελασγοί: Πελασγική Ελλάς - Οι Προέλληνες, Αθήνα, Κάκτος, 1997]: Οι Λίβυες ή πρωτο-λίβυες ή πρωτο-σημίται και Χαμιτικοί λεγόμενοι λαοί μετέδωκαν την θρησκείαν των, την γλώσσαν των, τον πολιτισμόν των, την ευφυίαν και δραστηριότητάν των εις τας κατόπιν ονομασθείσας Ελληνικάς χώρας αυτοί είναι οι δόντες τας ονομασίας των Ελληνικών χωρών και ορέων και

6 νήσων και ποταμών και των πρώτων συνοικισμών και πόλεων και των θεών και των ηρώων, ώστε αι ονομασίαι αύται να παραμένωσιν εσαεί απαρασάλευτοι και αμετάβλητοι. Στη δεκαετία του 50, ο Μπερνάλ πολιτικοποιήθηκε ριζοσπαστικά. Παρακολούθησα τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο, ένιωθα να συμπάσχω με τους εξόριστους της Μακρονήσου, θα πει στον Λάλα. Στην «Ελευθεροτυπία» της αναφέρει σε συνέντευξη στο Νίκο Αξαρλή, όπου επιχειρεί να πληροφορήσει το ελληνικό κοινό για τις θεωρίες του: Αγωνιούσα για τον Εμφύλιο πόλεμο και ειδικά για τους κρατούμενους στη Μακρόνησο. (...) Την περίοδο του πολέμου της Ινδοκίνας σπούδαζα κινεζικά στο Κέιμπριτζ. Μετά τη σύλληψη της «Συμμορίας των Τεσσάρων» και το τέλος της Πολιτιστικής Επανάστασης κατάλαβα ότι η Κίνα περνούσε σε μια καπιταλιστική φάση. Το ενδιαφέρον μου εστιάστηκε στο εβραϊκό μέρος της καταγωγής μου και μελέτησα τη Μέση Ανατολή. Από το ίδιο φύλλο της «Ελευθεροτυπίας» δανειζόμαστε κομμάτια της κριτικής που έκανε το 1991 ο καθηγητής Αιγυπτιολογίας στο Κέιμπριτζ, Joyhn Ray, πάνω στο έργο του Μπερνάλ: Ο Μάρτιν Μπερνάλ είναι ένα φαινόμενο. Αρέσκεται να αυτοχαρακτηρίζεται ερασιτέχνης πόσο ερασιτέχνης, όμως, μπορεί να είναι ένας ειδικός στη σύγχρονη Κίνα σε μια έδρα Πολιτικής Επιστήμης; Ο Μπερνάλ είναι (...) αυτό που θα λέγαμε άνθρωπος-κινητό πανεπιστήμιο. Μια ματιά στα πτυχία του φτάνει. Ο αναγνώστης της Μαύρης Αθηνάς βρίσκεται αντιμέτωπος με έναν κόσμο πυκνοκατοικημένο από σπάνιες πηγές. Ιστορία της Τέχνης, Μυθολογία, Φιλοσοφία και Ανθρωπολογία, που συνεχώς του υπενθυμίζει τις δικές του ελλείψεις. Ο πιο εύκολος τρόπος να αντιδράσει κανείς σ αυτό τον καταιγισμό πληροφοριών είναι να υποθέσει ότι ο Μπερνάλ αντιμετωπίζει το θέμα του επιφανειακά και είναι καταδικασμένος να κατακρημνιστεί από το ύψος των γνώσεών του. Όμως οι πολέμιοί του δεν θα ικανοποιηθούν τόσο εύκολα. Ο συγγραφέας αισθάνεται πολύ άνετα εκεί ψηλά και το έργο του απαιτεί σοβαρή αντιμετώπιση. (...) Η βασική θέση του Μπερνάλ είναι ότι ο πολιτισμός της αρχαίας Ελλάδας, που θεωρείται η πηγή κάθε καλού, η βάση του ευρωπαϊκού κόσμου, βασικά δεν ήταν παρά αποτέλεσμα της κατάκτησης της Ελλάδας από παλαιότερους πολιτισμούς της Αιγύπτου και της Εγγύς Ανατολής. (...) Οι ομοιότητες ανάμεσα στην κουλτούρα, τη θρησκεία, ακόμα και τη γλώσσα της αρχαίας Ελλάδας και εκείνες των λαών νότια και ανατολικά της είναι πολλές και απαιτούν κάποια εξήγηση. Ο Μπερνάλ υποστηρίζει ότι τέτοιες ομοιότητες είναι αποτέλεσμα εισβολής και αποίκησης από το σημιτικό κόσμο και ιδιαίτερα από την Αίγυπτο. Και το χειρότερο, μας υπενθυμίζει κάτι που η σύγχρονη Δύση προσπάθησε να ξεχάσει: οι ίδιοι οι Έλληνες είχαν αυτήν ακριβώς τη θεωρία για τις ρίζες τους. (...) Από το 18 ο αιώνα κα εντεύθεν, βόλευε πολύ τη Δύση να πιστεύει ότι η αρχαία Ελλάδα ήταν η πατρίδα της δημιουργικότητας και της ενέργειας, ευμελής, κατά προτίμηση ξανθή και γαλανομάτα, τόπος που δεν χρωστούσε τίποτα στους μελαψούς, ενδογαμικούς, ράθυμους λαούς της υπόλοιπης ανατολικής Μεσογείου. Αυτή η άποψη της Ιστορίας, την οποία ο Μπερνάλ ονομάζει «Άριο πρότυπο», εξυπηρετούσε τόσο τους ιμπεριαλιστικούς στόχους όσο και τη θεωρία του Κοντορσέ περί προόδου, και μόνο η φρίκη του ολοκαυτώματος κατόρθωσε να αποκαλύψει τη ριζικά αρνητική της διάσταση. Ο

7 ρατσισμός και η μισαλλοδοξία αποσιώπησαν τις οφειλές μας στη Μέση Ανατολή, πράγμα που υπήρξε επιζήμιο για όλες τις πλευρές. Μετά την ευγενική αυτή παρουσίαση του Μπερνάλ και του βιβλίου του, ο Ray, εξίσου ευγενικά επιχειρεί την κατεδάφιση: Η θεωρία του δεν είναι ρατσιστική, με τη συνήθη υποτιμητική έννοια της λέξης, αλλά επηρεάζεται επικίνδυνα από την έννοια της φυλής. Αυτό είναι που πράγματι θα επιθυμούσε; Η θεωρία του Μπερνάλ περί αποικισμένης Ελλάδας βασίζεται στην Αρχαιολογία, τη Μυθολογία και τη Γλωσσολογία. Τα αρχαιολογικά ευρήματα μοιάζουν διφορούμενα και δεν υπάρχει τίποτε σ αυτά που να αποκλείει τις εμπορικές επαφές και την άμεση μίμηση. Η Μυθολογία είναι ένα πεδίο που δυσκολότερα αποτιμάται. (...) Ο Μπερνάλ χρησιμοποιεί πολύ τον αιγυπτιακό μύθο του Σέσωστρι, που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρων, αλλά στη μορφή (του τέταρτου αιώνα;) που μας παραδίδεται έχει καθαρά επηρεαστεί από τη βιογραφία του Δαρείου του Μεγάλου. Δεν μπορούμε να τον προβάλουμε στην αρχή της δεύτερης χιλιετίας, χωρίς να αναρωτηθούμε σε ποιο ακροατήριο θα απευθυνόταν. Το τρίτο στοιχείο, η γλωσσολογία, είναι το ασθενέστερο στο βιβλίο του Μπερνάλ (...). Τα ελληνικά είναι διάτρητα από λέξεις της ανατολικής Μεσογείου είναι ακόμα πιθανό στο απώτατο παρελθόν να σχετίζονταν με αφροασιατικές γλώσσες (αιγυπτιακά και σημιτικά), αλλά η ιδέα του Μπερνάλ ότι η ελληνική αντανακλά την αιγυπτιακή, με τον τρόπο που τα αγγλικά φέρουν ίχνη των Νορμανδών κατακτητών, δεν προκύπτει από τα στοιχεία που παραθέτει. Δυστυχώς υπάρχει και μια ακόμη διάσταση της Μαύρης Αθηνάς, όπου η ορατότητα είναι ακόμη χειρότερη. Ένα καρφί περιέχει ο τίτλος του έργου και τα σημάδια του υπάρχουν ήδη στον πρώτο τόμο, ενώ ο δεύτερος πηγαίνει το πράγμα ακόμη μακρύτερα. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι, μας λέει, ή τουλάχιστον μερικοί από τους ηγέτες τους, ήταν μαύροι. Αυτή η μαύρη συμβολή στον πολιτισμό της Ελλάδας όσο και της Αιγύπτου έχει αγνοηθεί από τους λευκούς Ευρωπαίους, στην προσπάθειά τους να δείξουν ότι ο μαύρος άνθρωπος είναι κατώτερος από κάθε άποψη. Αυτά από τον Μπερνάλ. Το επόμενο βήμα, όμως, είναι ο ισχυρισμός ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι δημιούργημα των μαύρων Αφρικανών και ότι όποιος το αρνείται είναι ρατσιστής. Στην πιο καλά τεκμηριωμένη μορφή του, αυτό το επιχείρημα εμφανίζεται στο έργο του Σενεγαλέζου συγγραφέα Χεΐκχ Αντά Ντιοπ, του οποίου τα βιβλία είναι πολύ εύστροφα και προκλητικά και τα οποία πολύ συζητιούνται στα «αφροκεντρικά» τμήματα διαφόρων πανεπιστημίων των ΗΠΑ, όπου όποιος αρνείται την αφροκεντρική αντίληψη για τον πολιτισμό κατηγορείται ως ρατσιστής και κινδυνεύει με απόλυση. Η αρνητική παρατήρηση που θα μπορούσε να γίνει στον Μπερνάλ είναι ότι δεν κρατήθηκε μακριά από αυτές τις ακρότητες και έτσι διακινδύνευσε το ενδεχόμενο, ολόκληρο το έργο του να απορριφθεί ως ανόητο και αστήρικτο. Κι όμως, κάθε σελίδα που γράφει είναι ευρυμαθέστατη και γοητευτική. Ας δούμε τώρα πολύ σύντομα μερικές από τις απόψεις του Μπερνάλ, όπως τις παραθέτει ο ίδιος στην κατατοπιστική του συνέντευξη στο Νίκο Αξαρλή: Δέχομαι ότι περίπου 40% του ελληνικού λεξικού είναι ινδο-ευρωπαϊκό, αλλά υπολογίζω ότι πάνω από 20% προέρχεται από τα αρχαία αιγυπτιακά κι ένα άλλο ποσοστό, λιγότερο από 20%, από τη σημιτική. (...) Όταν εξετάζει κανείς το λεξιλόγιο της ελληνικής, τα περισσότερα βασικά χαρακτηριστικά οι προθέσεις,

8 οι λέξεις που αφορούν τις οικογενειακές σχέσεις και τα οικιακά ζώα γενικά έχουν ινδο-ευρωπαϊκή ετυμολογία. Αντίθετα, το σχετικό με την κοινωνική και πολιτική οργάνωση, τα πολυτελή αντικείμενα, τις αφαιρετικές έννοιες και τη θρησκεία λεξιλόγιο δεν συγγενεύει με άλλες ινδο-ευρωπαϊκές γλώσσες. Πιστεύω ότι οι περισσότερες από αυτές τις λέξεις προέρχονται από την αιγυπτιακή και τη σημιτική. Η πρωτοελληνική εφευρέθηκε για να καλύψει τα κενά που άφηνε η ινδο-ευρωπαϊκή προέλευσή της. Δεν υπάρχει κατά τον Μπερνάλ προ-ελληνικό, αλλά αιγυπτο-σημιτικό γλωσσικό υπόστρωμα πριν την έλευση της ινδο-ευρωπαϊκής: (...) Οι ιδρυτές της ινδο-ευρωπαϊκής γλωσσολογίας ταξινόμησαν την ινδοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια και απέδειξαν ότι η ελληνική ήταν ένα πολύ πρώιμο μέλος αυτής της οικογένειας. Αλλά δεν μπορούσαν να λύσουν το αίνιγμα πως τόσο πολλές ελληνικές λέξεις και κύρια ονόματα δεν συγγένευαν με καμιά άλλη ινδο-ευρωπαϊκή γλώσσα. Έτσι εφεύραν την «προ-ελληνική» γλώσσα, ή γλώσσες, για να εξηγήσουν αυτό το σοβαρό πρόβλημα. Μιλώντας για τους μυκηναϊκούς τάφους, τους οποίους χρονολογεί στο 17 ο αιώνα π.χ., θα υποστηρίξει ότι εκεί θάφτηκαν εισβολείς Υκσώς, η φυλή που τον προηγούμενο αιώνα εισέβαλε και πήρε την εξουσία στην Αίγυπτο και, ταυτόχρονα, εισέβαλε στη Βοιωτία και την ανατολική Πελοπόννησο (αν και το αρχαιαιγυπτιακό και το δυτικοσημιτικό λεξιλόγιο είχαν αρχίσει να εισβάλλουν πολύ νωρίτερα: από το πρώτο μισό της τρίτης χιλιετίας, πριν την έλευση των ινδο-ευρωπαίων και της γλώσσας τους). Η δουλοκτητική κοινωνία, αλλά και η πόλις-κράτος ήρθαν επίσης από τη Φοινίκη. Ο Μπερνάλ ισχυρίζεται, ότι η παράλληλη ανάπτυξή τους φθάνει ως την εμφάνιση δημοκρατικών φοινικικών πόλεων! Το συγκεντρωτικό αιγυπτιακό βασίλειο δεν είχε καμία σχέση με την πόληκράτος. Η Συρία και η Παλαιστίνη όμως είχαν μεγάλη παράδοση ανεξάρτητων πόλεων-κρατών, ιδιαίτερα στις ακτές. Όταν η νοτιοδυτική Ασία είχε ανάκτορα είχε και το Αιγαίο, όταν η νοτιοδυτική Ασία είχε πόλεις-κράτη, το Αιγαίο επίσης. (...) Πιστεύω ότι η περιοχή που πρέπει να εξετάσει κανείς για τις απαρχές της Δουλοκτητικής Κοινωνίας και το πρωταρχικό πολίτευμα της πόλεως δεν είναι η Ελλάδα, αλλά η Φοινίκη. Εκεί τον 11 ο αιώνα π.χ. συναντά κανείς τα χαρακτηριστικά που εμφανίστηκαν αργότερα στην Ελλάδα, όπως ακρόπολη με ναό στο κέντρο και όχι ανάκτορο. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι ελληνικές πόλεις ήταν απλές απομιμήσεις των φοινικικών πόλεων. Υπήρχαν σοβαρές διαφορές. Οικονομικά, οι φοινικικές και οι ελληνικές πόλεις-κράτη βασίζονταν στη δουλεία. Τα πολιτεύματά τους εξελίχθηκαν από τη μοναρχία και την τυραννία στη δημοκρατία. Αυτοί οι θεσμοί αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα, σε μια περίοδο για την οποία ξέρουμε, από την αρχαιολογία και τα πρώιμα ελληνικά έπη, ότι υπήρξε στενή σχέση μεταξύ Φοινίκης και Ελλάδας. Ο Μπερνάλ επιμένει ότι οι βασικές του απόψεις είναι σύμφωνες με τις απόψεις των αρχαίων Ελλήνων, αλλά και των επιστημόνων μέχρι τα μέσα του 19 ου αιώνα: Όταν άρχισα να ερευνώ την ιστοριογραφία των απαρχών του ελληνικού πολιτισμού, με έκπληξη ανακάλυψα ότι το Άρειο ή Βόρειο Πρότυπο, που είχα

9 διδαχθεί, αναδύθηκε στα μέσα του 19 ου αιώνα. Πριν απ αυτό οι επιστήμονες και το κοινό δέχονταν αυτό που οι ίδιοι οι Έλληνες της Κλασικής και της Ελληνιστικής περιόδου πίστευαν για το μακρινό παρελθόν τους. Αυτό είναι όμως απαράδεκτα μονόπλευρο, έως προπαγανδιστικό, αφού γνωρίζουμε πως κάποιοι αρχαίοι, που δεν ήταν ασήμαντοι, υποστήριζαν την αυτοχθονία των Ελλήνων και του πολιτισμού τους. Ιδιαίτερα αυτό αλήθευε για τους κατοίκους της Αττικής. Θουκυδίδης: Την γαρ Αττικήν (...) άνθρωποι ώκουν οι αυτοί αεί. Ισοκράτης: Ταύτην γαρ οικούμεν (...) αυτόχθονες όντες. Ευριπίδης: Είναι φασί τας αυτόχθονας κλεινάς Αθήνας ουκ επείσακτον γένος. Ο Πλάτωνας στο Μενέξενο λέει ότι η χώρα μας γέννησε τον άνθρωπο. Εξάλλου, ο Ηρόδοτος, από τα επτά φύλα που κατοικούσαν στην Πελοπόννησο, αναφέρει τους Αρκάδες και τους Κυνουρείς ως αυτόχθονες. Το γεγονός της αποδοχής από πολλούς αρχαίους συγγραφείς, της φοινικο-αιγυπτιακής προέλευσης του ελληνικού πολιτισμού, το αντιμετώπισαν διάσημοι ιστορικοί του 19 ου αιώνα όπως ο Γκρόττε, τον οποίον ακολουθεί κι ο Παπαρρηγόπουλος. Σε σχέση με τους σημερινούς υπερπατριώτες που προτιμούν να το αποσιωπούν, ο παππούς Αθηναγόρας Ελευθερίου φαίνεται να είναι ο μόνος που με παρρησία θέτει το θέμα. Η λύση του είναι «επαναστατική»: απλώς βγάζει αυτούς τους αρχαίους συλλήβδην λάθος: Και είναι μεν αληθές ότι οι Έλληνες συγγραφείς άλλα παραδίδουσι περί των πρώτων κατοίκων της Ελλάδος. Ούτως ο Παυσανίας: «πάλαι της νυν καλουμένης Ελλάδος βάρβαροι τα πολλά ώκησαν». Ο Ηρόδοτος περί Κρήτης: «την Κρήτην είχον το παλαιόν βάρβαροι». Ο Θουκυδίδης: «ότι Κάρες και Φοίνικες τας πλείστας των νήσων ώκησαν». (...) Ο Στράβων περί Ευβοίας: «Ταύτην ώκησαν Άραβες, οι Κάδμω συνδιαβάντες». Εκαταίος ο Μιλήσιος περί της Πελοποννήσου: «Προ δε των Ελλήνων ώκησαν αυτήν βάρβαροι σχεδόν δε τι και η σύμπασα Ελλάς κατοικία βαρβάρων υπήρξε το παλαιόν». Ο Στράβων αύθις περί Βοιωτίας: Η ουν Βοιωτία πρότερον μεν υπό βαρβάρων ώκητο Αόνων και Τεμμίκων και Λελέγων και Υάντων είτα Φοίνικες έσχον οι μετά Κάδμου ως δ αύτως υπό Θρακών και Πελασγών» και καθ εξής. Αλλ ούτοι πάντες οι συγγραφείς γράφουσιν έχοντες υπ όψιν την ιστορικήν πλέον Ελλάδα, κατά της οποίας επήλθον διάφοροι βαρβαρικαί επιδρομαί, ως βραδύτερον επί βυζαντινών της προϊστορικής όμως Ελλάδος απώλεσαν την παράδοσιν, συγχέοντες και συμφύροντες τα αρχαία μετά των νέων, τα μυθικά μετά των ιστορικών (Η Ομηρική Αιθιοπία και η Λέσβος, σ ). Πάντως στις συνεντεύξεις του σε Έλληνες δημοσιογράφους, μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι ο Μπερνάλ προτιμάει να μιλάει για επιδράσεις, και μάλιστα αμφίδρομες, και όχι για καθοριστική καταγωγή του ελληνικού πολιτισμού από την Αφρική, όπως ο Ray και η Lefkowitz του καταλογίζουν. Σχετικά με την επίδραση της Ελλάδας, με την οποία δεν ασχολείται στο βιβλίο του, αφήνοντας έτσι τους αναγνώστες με τη μία μόνον όψη, αναφέρει: (...) είμαι πεπεισμένος ότι αυτό που είναι πιο σπουδαίο και ενδιαφέρον είναι η υβριδικότητα του ελληνικού πολιτισμού με την πρόσμιξη, μ έναν ξεχωριστό τρόπο, ξένων πολιτισμικών επιρροών. Συμφωνώ με την άποψη ότι ο ελληνικός πολιτισμός είναι το πιο σημαντικό στοιχείο στη διαμόρφωση του

10 δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού τα βιβλία μου δεν καλύπτουν αυτό το θέμα είτε άμεσα μέσω του Βυζαντίου είτε έμμεσα μέσω της Ρώμης και του Ισλάμ. Στο Λάλα, που του μιλάει για την επιρροή της Ελλάδας στους άλλους λαούς, θα προσθέσει: Μα τίποτε δεν είναι απόλυτο. Τη μια περίοδο συνέβαινε έτσι, την άλλη συνέβαινε το αντίστροφο. Κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου κανείς δεν αμφισβητεί ότι υπήρξε μια τεράστια επιρροή της Ελλάδας όχι μόνον στην Αίγυπτο αλλά σε ολόκληρη την Ασία, φθάνοντας ως το Αφγανιστάν. Υπάρχει λοιπόν μια μεγαλειώδης ελληνική επιρροή και μια εξάπλωση ακόμα και της ελληνικής γλυπτικής ως την Ινδία ή ακόμη και ως την Καμπότζη. Ο μύθος του Αλέξανδρου σε εκείνη τη φάση είναι κυρίαρχος σε ολόκληρη την Ασία, για να μη μιλήσουμε για την επιρροή που άσκησαν οι Έλληνες στη Ρώμη και κατ επέκταση σε ολόκληρη την Ευρώπη. Θέλω λοιπόν να πω ότι κανείς δεν αμφισβητεί το γεγονός ότι η ελληνική κουλτούρα είναι η πιο πλούσια, αυτοτελής πηγή της ευρωπαϊκής κουλτούρας είτε άμεσα είτε διά του Βυζαντίου και των Ανατολικών Εκκλησιών είτε έμμεσα διά μέσου της Ρώμης. Αυτά δεν τα αμφισβητεί κανείς. Εκείνο που με απασχολεί εμένα είναι τι εισέρχεται στην Ελλάδα, όχι μόνο τι βγαίνει προς τα έξω. Επιστρέφοντας στη συνέντευξη στον Αξαρλή βρίσκουμε τα εξής: (...) Η εικόνα που έχω για την αρχαία Ελλάδα είναι αυτή μιας υβριδικής κοινωνίας που αντλεί από πολλές πηγές. Αυτό για μένα είναι η «δόξα της Ελλάδας», και όχι το να βλέπει κανείς την Ελλάδα ως μια «αγνή» προβολή της βόρειας Ευρώπης στη Μεσόγειο. (...) Δέχομαι αυτά που έγραψε ο Ηρόδοτος, ότι οι Αιγύπτιοι δίδαξαν στους Έλληνες τα ονόματα των θεών και πολλούς από τους τρόπους λατρείας τους. Δεν υποστηρίζω όμως ότι ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός ήταν απλώς μια προβολή του αιγυπτιακού και του δυτικοσημιτικού πολιτισμού. Σε άλλο σημείο λέει: Αυτό που η Μαίρη Λέφκογουιτζ το βρίσκει αφόρητο είναι η πρότασή μου ότι μια αφρικανική Αίγυπτος είχε μεγάλη επιρροή στη διαμόρφωση του ελληνικού και έτσι του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Γενικά, ο Μπερνάλ αντιμετωπίζει την Lefkowitz αρκετά μειωτικά: Η καθηγήτρια Lefkowitz είναι ιδιαίτερα ωμή στις επιθέσεις της, αλλά υπάρχουν πολύ πιο σημαντικοί αντίπαλοι του έργου μου, όπως ο Τζέιμς Μιούλι και ο Ρόμπερτ Πόλτερ. Ταυτόχρονα, φαίνεται να κρατάει αποστάσεις από τους αφροκεντριστές και καταγγέλλει τη Lefkowitz ότι είναι πιο κοντά τους από όσο είναι αυτός! Είναι ενδιαφέρον ότι από πολλές πλευρές η Mary Lefkowitz είναι πιο κοντά στους Αφροκεντριστές παρότι εγώ. (Όπως μας πληροφορεί η Lefkowitz στον Επίλογο, η συζήτησή τους συνεχίστηκε και στο Internet: Οι εκδόσεις Χάρπερ Κόλινς χρηματοδότησαν μια συζήτηση στο Ίντερνετ ανάμεσα σε μένα και στον Μάρτιν Μπέρναλ, μία από τις πρώτες αυτού του είδους στην ιστορία των ανθρωπιστικών σπουδών. Η συζήτηση αυτή έγινε

11 κατά τη διάρκεια του 1996 και σχολιάστηκε, μεταξύ άλλων εντύπων, και στην Washington Post). Ο Αξαρλής αναφέρει την ανησυχία πολλών στην Ελλάδα που δεν έχουν διαβάσει τα βιβλία του, μήπως αυτά είναι βλαβερά για τη χώρα τους. Ο Μπερνάλ απαντάει: Ελπίζω ότι αυτές οι συμπεριφορές θα αλλάξουν όταν θα εκδοθεί η ελληνική μετάφραση του βιβλίου μου Μαύρη Αθηνά. Από πολλές απόψεις μετανιώνω γι αυτό τον τίτλο. Ποτέ δεν υποστήριξα ότι οι Αιγύπτιοι, και πόσο μάλλον οι Έλληνες, ήταν όπως οι κάτοικοι της δυτικής Αφρικής. Παραθέτουμε, ακόμα, τη γνώμη του Μπερνάλ για τα γλυπτά του Παρθενώνα και για τους Ολυμπιακούς αγώνες: Πιστεύω ότι είναι εξωφρενικό να κρατούνται τα γλυπτά του Παρθενώνα στο Λονδίνο. Πρέπει να επιστραφούν στην Ελλάδα. (...) Η κλοπή και η άρνηση της επιστροφής τους δείχνει επίσης τη βορειοευρωπαϊκή αλαζονεία και την πίστη ότι η βόρεια Ευρώπη είναι ο αληθινός κληρονόμος της αρχαίας Ελλάδας, δήθεν πολύ πιο πολιτισμένη από τους σύγχρονους Έλληνες «επιγόνους». (...) Η ιδέα ότι οι αρχαίοι Έλληνες ήταν όλοι ξανθοί και γερμανικής καταγωγής αθλητές είναι ένας επικίνδυνος μύθος. Οι σύγχρονοι Ολυμπιακοί αγώνες ιδρύθηκαν για να επιβάλλουν αυτό το μύθο. Η Lefkowitz, τώρα, σε συνέντευξή της στον Αλέξη Παπαχελά που δόθηκε στην Αθήνα (Βήμα, ), θα πει για τον Μπερνάλ ότι πολύ λίγα στοιχεία του έχουν επιστημονική βάση και ότι (...) οι ερμηνείες του καταρρίπτονται από σοβαρούς αιγυπτιολόγους. (...) Πιστεύω όμως ότι έχει δίκιο να θέτει ένα βασικό ερώτημα για το αν και ποια ήταν η σχέση του ελληνικού πολιτισμού μ αυτόν της υπόλοιπης αρχαίας Μεσογείου. Πρόκειται για ένα θεμιτό ερώτημα, το οποίο πρέπει πιθανότατα να ερευνηθεί πολύ περισσότερο. Πάντως τα πράγματα, κατά τη Lefkowitz, πάνε καλύτερα: Στα πανεπιστήμια είναι ελάχιστοι εκείνοι που παίρνουν στα σοβαρά τη μαύρη Αθηνά του Martin Bernal και τις συναφείς θεωρίες. Στην αρχή της αντιπαράθεσης υπήρχαν ακόμη πολλοί ακαδημαϊκοί οι οποίοι φοβήθηκαν να πάρουν θέση. Τώρα όμως το κάνουν. Η συνέντευξη κλείνει με τον εξής διάλογο: Παπαχελάς: Ένα από τα πράγματα που μου έκαναν εντύπωση είναι ότι ορισμένοι μαύροι διανοούμενοι σας κατηγόρησαν ότι επιτίθεστε στις αφροκεντρικές απόψεις τους επειδή έχετε εβραϊκή καταγωγή. Lefkowitz: Μου έχει κάνει και μένα εντύπωση αλλά πρέπει να θυμάστε ότι πολλοί εξτρεμιστές της μαύρης κοινότητας, και βέβαια όχι όλοι, είναι αντισημίτες για λόγους που εγώ δεν καταλαβαίνω. Άλλοι πάλι, όπως ο Bernal, με χαρακτηρίζουν υπερσυντηρητική, αν και είμαι μια παραδοσιακή φιλελεύθερη οπαδός των Δημοκρατικών που δεν χωνεύει καθόλου τις ακρότητες στις οποίες έχουν φθάσει οι οπαδοί της πολιτικής ορθότητας στην αμερικανική κοινωνία και δεν πιστεύει ότι η Ιστορία μπορεί να γίνεται αντικείμενο ενός

12 παιγνιδιού προκειμένου να ενισχυθεί η αυτοπεποίθηση της μιας ή της άλλης μειονότητας ή ομάδας.