Σειρά μεγάλοι στοχαστές. Tony Judt. Επιμέλεια: Μαυροζαχαράκης Μανόλης. Κοινωνιολόγος Πολιτικός Επιστήμονας

Transcript

1 Σειρά μεγάλοι στοχαστές Tony Judt Επιμέλεια: Μαυροζαχαράκης Μανόλης Κοινωνιολόγος Πολιτικός Επιστήμονας Πολιτικές, Οικονομικές, Κοινωνιολογικές Αναζητήσεις στον 21ο αιώνα αρχισυνταξία: Μανόλης Μαυροζαχαράκης

2 ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ Ο Tony Judt γεννήθηκε στο Λονδίνο το Σπούδασε στο King s College του Καίμπριτζ και στην École Normale Supérieure του Παρισιού. Δίδαξε στα πανεπιστήμια του Καίμπριτζ, της Οξφόρδης, του Μπέρκλεϋ και της Νέας Υόρκης στο τελευταίο ίδρυσε και διηύθυνε το Ινστιτούτο Ρεμάρκ για τη μελέτη της Ευρώπης. Έγραφε συχνά για το New York Review of Books, το London Review of Books και τουςtimes της Νέας Υόρκης. Το 2007 του απονεμήθηκε το Βραβείο Χάνα Άρεντ και το 2009 το Βραβείο Όργουελ για τη συνολική προσφορά του. Πέθανε τον Αύγουστο του Είναι ο συγγραφέας, τουpostwar: A History of Europe Since 1945 (Βραβείο Arthur Ross του Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων, βραχεία λίστα για το Βραβείο Pulitzer, ένα από τα Δέκα Καλύτερα Βιβλία του 2005 για το Times Literary Supplement υπό έκδοση στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια). Άλλα έργα του είναι: Lareconstruction du parti socialiste: (1976), Socialism in Provence :A Study in theorigins of the Modern French Left (1979), Marxism and the French Left: Studies on Labour and Politics in France (1990), Past Imperfect:French Intellectuals, (1992), A Grand Illusion?: An Essay on Europe (1996), The Burden of Responsibility: Blum, Camus, Aron, and the French Twentieth Century (1998), Reappraisals: Reflections on the Forgotten Twentieth Century (2008), The Memory Chalet (2010), Ill Fares the Land (2010 ελλ. έκδοση: Αλεξάνδρεια), Thinking the Twentieth Century (μαζί με τον Timothy Snyder, 2012).

3 Τρίτη, Αυγούστου 10, 2010 Tony Judt ( ) "Πριν καταλήξεις στο ότι κάποιος είναι καλός, κοίτα πώς φέρεται στο σπίτι του". Ταλμούδ. Υπάρχει ένα εβραϊκό αστείο που το λένε οι Βρετανοί Εβραίοι λίγο μελαγχολικά, όταν μιλούν για τον ευρωπαϊκό αντισημιτισμό. Δεν είναι ακριβώς αστείο, είναι μια μάλλον πικρή διαπίστωση γιαυτά που μπορεί να κληθείς να αντιμετωπίσεις κατά τη διάρκεια του βίου σου κι ενώ έρχεσαι αντιμέτωπος με την ιστορία: "Ευτυχώς που ο Χίλτερ σταμάτησε στο West End", λένε. Φυσικά είναι αδύνατον να γνωρίζουμε αν το αστείο αυτό είχε ακουστεί ποτέ στο σπίτι του Βρετανού ιστορικού Tony Judt (Τόνυ Τζουτ) στο West End του Λονδίνου που πέθανε προχθές απο ανίατη ασθένεια. Γεννήθηκε λίγο μετά τον πόλεμο άλλως τε και στη Βρετανία, όπως κι αλλού, πήρε τουλάχιστον μια δεκαετία για να πειστεί η κοινή γνώμη πως οι μαρτυρίες για τη φρίκη που αντίκρυσαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά την απελευθέρωσή τους οι Σύμμαχοι, δεν ήταν προπαγάνδα των Αμερικανών, όπως έλεγαν τότε. Βέβαια, όταν διάβασα σε κάποιο κείμενό του ότι κάποτε είχε δηλώσει ότι "Δεν χρειάζεται να είναι κανείς Εβραίος για να κατανοήσει την ιστορία του Β'Παγκοσμίου Πολέμου. Βοηθάει, ωστόσο" θυμήθηκα αμέσως αυτήν ακριβώς τη φράση: "Ευτυχώς που ο Χίτλερ σταμάτησε στο West End". Ο Τόνυ Τζουτ, υπήρξε ένας μεγάλος ιστορικός κι αυτό φυσικά δεν το λέω εγώ αλλά όλοι όσοι μελέτησαν το έργο του και παρακολούθησαν τη σκέψη του όπως αυτή ξετυλίχθηκε τόσο στα βιβλία του όσο και στην εκτεταμένη αρθρογραφία του. Επιλέγω ομως να τον θυμάμαι ως ένα διανοούμενο από αυτούς που έχω πρότυπο στη ζωη μου όχι τόσο επειδή υπηρξε μια σειρά απο πράγματα που θαυμάζω, για παράδειγνα, ήταν εξαιρετικά ευρυμαθής όσον αφορά στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία και ποίηση. Θα τον θυμάμαι πάντα ως πρότυπο

4 του σκεπτόμενου ανθρώπου που όχι μόνο δεν συμβιβάστηκε αλλά συγκρούστηκε πρωτίστως με το "αίμα" του, χωρίς να αρνηθεί ούτε για μια στιγμή την ταυτότητά του. Είμαι το πιο ακατάλληλο πρόσωπο να κάνω έστω και μια δημοσιογραφική παρουσίαση της προσωπικότητας και του έργου του εκλιπόντος κι αυτό γιατί δεν έχω τον θεωρητικό εξοπλισμό για κάτι τέτοιο. Συνδέω κάποια άρθρα στο τέλος αυτού του κειμένου και όσοι ενδιαφέρονται μπορούν να τα διατρέξουν. Αποφάσισα όμως να γράψω το κείμενο αυτό και μαλιστα ένα είδει νεκρολογίας, γιατί πιστεύω ότι σήμερα, περισσότερο από ποτέ και ειδικά στη χώρα μας, αυτός ο τύπος του διανοούμενο δεν είναι απλώς αυτό που λέμε "επίκαιρος", είναι το ζητούμενο. Κατά τη διάρκεια του επιστημονικού του βίου ο Τόνη Τζουτ στάθηκε κριτικά απέναντι σε μια σειρά από ζητήματα που τον αφορούσαν άμεσα: την ισραηλινή κατοχή στην Παλαιστίνη αν και ο ίδιος Εβραίος κι αν και νεότερος είχε εργαστεί μέχρι και ως εθελοντής στον πόλεμο των Έξι Ημερών. Γρήγορα κατάλαβε όμως πως "όλο αυτό" δηλαδή το σιωνιστικό όραμα, ήταν τελείως λάθος και στάθηκε απέναντί του κριτικά. Για μας που ζούμε στην Ευρώπη αυτό φαντάζει κάτι αυτονόητο ή εύκολο. Όμως όταν ζεις στο Μανχάταν, είσαι Εβραίος και σε βάλει στο στόχαστρο η εβραϊκή Anti-defamation League δεν είναι και τόσο αυτονόητο, είναι μια στάση που κοστίζει. Έπειτα, αν και αριστερών καταβολών ο ίδιος, τάχθηκε επικριτικότατα απέναντι στην ευρωπαϊκή μαρξιστική αριστερά, κατέκρινε τον κονφορμισμό της γαλλικής ιντελιγκέντσιας και δεν παρέλειπε σε κάθε ευκαιρία να καταδεικνύει τον τσαρλατανισμό της μεταμοντέρνας academia. Κι όμως αυτό δεν του ήταν αρκετό. Φιλελεύθερος σοσιαλδημοκράτης ο ίδιος, δεν παρέλειπε να κατακρίνει όσους από τους αμερικανούς φιλελευθέρους ανέχτηκαν και στήριξαν ιδεολογικά τον πρόεδρο Μπους ενώ δεν σταμάτησε ποτέ να αναζητά την σοσιαλδημοκρατική αντιπρόταση στα ζητήματα που απασχολούν τον καιρό μας. Περνάμε ένα περίεργο καλοκαίρι. Με την απειλή της κρίσης καλούμαστε μέσα σε λίγες ημέρες να λάβουμε αποφάσεις για να διορθώσουμε στρεβλώσεις που ανάγονται στην ίδρυση του ελληνικου κράτους. Κάθε προσπάθεια άρθρωσης κριτικης σκέψης καταπλακώνεται από έναν ορυμαγδό ουρλιαχτών ανάμεικτων συναισθηματισμού και απειλών και σου ζητούν να απαντήσεις "πού θα βρούμε τα λεφτά" κάθε που τολμάς να ζητήσεις λίγη περισσότερη συζήτηση. Δυστυχώς, δυστυχέστατα σ'αυτό το σκηνικό έχω διαπιστώσει ότι πρωταγωνιστούν αρκετοί φιλελεύθεροι. Με ασαφείς αναφορές σε κάποια κοινή λογική, παρέχουν ιδεολογική στήριξη σε μια κυβέρνηση που πάσχει από μια καταφανή αμηχανία και αδυναμία στο να στηρίξει ιδεολογικά τα αναγκαία μέτρα. Αδέλφια, συναγωνιστές, χαλαρώστε λίγο. Μαζί είμαστε σ'αυτό και όλοι μας στηρίζουμε την κυβέρνηση. Θέλουμε όμως να συζητήσουμε, να αναλύσουμε, να δούμε τί πραγματικά έφταιξε και πώς θα διορθωθεί. Σήμερα, 10 Αυγούστου του 2010 με μια σειρά από σοβαρά ζητήματα ανοιχτά να βλέπουμε να εξαντλούνται σε μια λαϊκίστικη συνθηματολογία άλλων εποχών, διαπιστώνω με μελαγχολία και φόβο ότι στην Ελλάδα μας λείπουν οι ανεξάρτητοι διανοούμενοι σαν τον εκλιπόντα. Μας λείπουν οι φωνές που θα σταθούν κριτικά και δεν θα καμφθούν από την ιδεολογική τρομοκρατία που θέλει όσους ομιλούν είτε ανθέλληνες είτε ανόητους. Σήμερα, οφείλουμε να μελετήσουμε και να σκεφτούμε. Οφείλουμε να αποφασίσουμε να συγκρουστούμε πρωτίστως με "τους δικούς" μας. Οφείλουμε να σταθούμε στο ύψος των περιστάσεων και να αδιαφορήσουμε επιδεικτικώς για τα ουρλιαχτά που επικαλούνται την "κατάσταση του επείγοντoς". Σε ποιον το οφείλουμε; Μα, κάθε ελεύθερος πολίτης το οφείλει στον εαυτό του, το οφείλει στο άτομό του. Σε ποιον άλλον να το οφείλει, δηλαδή. Τόνυ Τζουτ, ας είναι ελαφρύ το χώμα που θα σας σκεπάσει. Post War: A History of Europe since ( Κριτικές στο εμβληματικό αυτό βιβλίο που κυκλοφόρησε το 2005) The New York Review of Books, Tony Judt. (Άρθρα του ιστορικού)

5 What is Living and what is dead in socialdemocracy? ( Η τελευταία διάλεξη) Wealth, wellbeing and change. (Απόσπασμα από το τελευταίο του βιβλίος III Fares the Land ) Μπέκος Γρηγόρης

6 48 Accueil du site > Le diplo en grec > 2008 > 07. Ιούλιος > Ποιους αλήθεια εξόντωσαν οι ναζί ; Το πολύ το «ολοκαύτωμα» βλάπτει σοβαρά το ίδιο το «Ολοκαύτωμα» Ποιους αλήθεια εξόντωσαν οι ναζί ; Η Ιστορία εκδικείται το βιασμό της dimanche 27 juillet 2008, par Tony Judt Το Φεβρουάριο, η απόφαση του γάλλου προέδρου Νικολά Σαρκοζί να «εμπιστευτεί τη φύλαξη της μνήμης» ενός εβραιόπουλου που πέθανε στην εξορία σε κάθε μαθητή της τελευταίας τάξης της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, προκάλεσε γενική κατακραυγή, ακόμα και ανάμεσα στους Εβραίους. Αλλοι επικαλούνταν την πολύ νεαρή ηλικία των παιδιών αυτών, ενώ άλλοι αμφισβητούσαν την προτεραιότητα που δόθηκε στο συναίσθημα έναντι της σκέψης. Αλλά, το «πώς να μεταδώσουμε κάτι», είναι άρρηκτα δεμένο με το «τι να μεταδώσουμε». Ο Τόνι Τζουντ, ειδικός της Ευρωπαϊκής Ιστορίας, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, έχει το προνόμιο να πηγαίνει κατ ευθείαν στην καρδιά της συζήτησης : μοναδικότητα ή οικουμενικότητα ; Η γενοκτονία από τους ναζί -ας το επαναλάβουμε- δεν έχει προηγούμενο, γιατί, όπως έγραφε ο ιστορικός Έμπερχαρντ Τζέκελ, «ποτέ άλλοτε στο παρελθόν ένα κράτος δεν αποφάσισε και ανακοίνωσε, με το κύρος του ανώτατου υπευθύνου του, ότι μια ορισμένη ανθρώπινη ομάδα έπρεπε να εξοντωθεί, αν είναι δυνατόν στο σύνολό της (...), απόφαση που το ίδιο το κράτος, στη συνέχεια, εφάρμοσε με όλα τα μέσα που είχε στη διάθεσή του». Άλλωστε, το Ολοκαύτωμα εντάσσεται στην αλυσίδα των γενοκτονιών που σημαδεύουν την Ιστορία, και της οποίας αποτελεί το υπόδειγμα. Η συγκεκριμένη συλλογιστική διαφωτίζει την εβραιοκτονία. Οδηγεί, για παράδειγμα, στο να μην αποκόψουμε τον αντισημιτισμό των χιτλερικών από τον αντικομμουνισμό τους : και οι δύο συγχωνεύτηκαν στη «σταυροφορία ενάντια στον Εβραιο-μπολσεβικισμό». Μολονότι οι ναζί

7 επιδίωκαν να εξοντώσουν τους Εβραίους μέχρι τον τελευταίο, στράφηκαν και εναντίον άλλων : διανοητικά ασθενών, Τσιγγάνων, πολωνών στελεχών, σοβιετικών στρατιωτικών και πολιτών... Ο εποικισμός από τη Γερμανία του «ζωτικού χώρου» της στην Ανατολική Ευρώπη απαιτούσε το ξερίζωμα των «υπανθρώπων». Οι Εβραίοι, κυριότερα θύματα του Ολοκαυτώματος, καλλιεργούν -νομίμως- τη δική τους μνήμη. Αλλά η εβραιοκτονία δεν αφορά μόνο αυτούς : ολόκληρη η ανθρωπότητα, αξιοποιώντας την, θα μεταμορφώσει τα θύματα των ναζί σε ένα τείχος ενάντια στην επανάληψη της φρίκης. «Ποτέ πια», επαναλαμβάνουμε από τότε, αλλά ο πλανήτης παραμένει αιματοκυλισμένος από γενοκτονίες -Καμπότζη, Ρουάντα - και σφαγές : Βοσνία, Τσετσενία, Παλαιστίνη, Νταρφούρ... Το να αντλήσουμε, επίσης, τα οικουμενικά διδάγματα από τη γενοκτονία των ναζί, σημαίνει κατ αρχήν να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε καλύτερα τους παράγοντες που οδηγούν στη βαρβαρότητα. Η στιβαρή παρουσία του Ολοκαυτώματος που έχει αναγορευτεί σε μοναδικό κακό, τροφοδοτεί, εξάλλου, τον ανταγωνισμό των θυμάτων. Αντιστρόφως, η ανάλυση της εβραιοκτονίας στην υπηρεσία της αποκρυπτογράφησης όλων των γενοκτονικών διαδικασιών, προτρέπει στη σύγκλισή τους. Αυτό το οποίο γράφει ο Τζουντ, τελικά, για τον αντισημιτισμό αφορά άμεσα τη Γαλλία. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 η χώρα γνώρισε μια ρατσιστική έξαρση. Εξουσία και μέσα ενημέρωσης αγανάκτησαν περισσότερο για τις αντιεβραϊκές βιαιότητες παρά για τις βιαιότητες που είχαν στόχο Άραβες και μουσουλμάνους. Ομως, εάν κάποιος ιεραρχεί τους ρατσισμούς, είναι σαν να τους στρώνει τον δρόμο. Περισσότερο κι από παράδειγμα, ένα σύμβολο : τον Φεβρουάριο του 2006, η Δημοκρατία, μέχρι το υψηλότερο επίπεδό της, κινητοποιήθηκε για έναν νεαρό Εβραίο, τον Ιλάν Χαλιμί, ο οποίος βασανίστηκε και δολοφονήθηκε. Αλλά σιώπησε,,μόλις τρεις εβδομάδες αργότερα, όταν ένας σαραντάχρονος αλγερινής καταγωγής έπεσε νεκρός, στο Ουλέν, κάτω από τις σφαίρες ενός ρατσιστή. Ποιός, άλλωστε, συγκράτησε το όνομά του ; Ονομαζόταν Σαΐμπ Ζεχάφ... Αντί να αναλογιστούν τη ρίζα του κακού, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι αποστρέφουν αποφασιστικά τη σκέψη τους όλα αυτά τα χρόνια που ακολούθησαν το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Μας φαίνεται δύσκολο να το καταλάβουμε σήμερα, αλλά, γεγονός είναι, ότι, επί σειρά ετών, το Σοά (η γενοκτονία των Εβραίων της Ευρώπης) δεν υπήρξε με κανέναν τρόπο

8 θεμελιώδες ζήτημα στη μεταπολεμική πνευματική ζωή, στην Ευρώπη ή στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η πλειονότητα των ανθρώπων, διανοούμενων και άλλων, έκανε ουσιαστικά ό,τι μπορούσε για να το αγνοήσει. Γιατί ; Στην Ανατολική Ευρώπη υπήρξαν τέσσερις λόγοι γι αυτό. Πρώτον, εκεί διαπράχθηκαν τα χειρότερα εγκλήματα ενάντια στους Εβραίους κατά τη διάρκεια του πολέμου, και, επειδή αυτά τα εγκλήματα είχαν διαταχθεί από Γερμανούς, οι καλοθελητές συνεργάτες δεν έλειψαν στα κατεχόμενα κράτη : Πολωνοί, Ουκρανοί, Λετονοί, Κροάτες κ.ά. Σε πολλές χώρες ήταν έντονα αισθητή η ανάγκη να ξεχαστεί αυτό που είχε συμβεί, να ρίξουν ένα πέπλο λήθης στα χειρότερα δεινά. Δεύτερον, πολλοί μη Εβραίοι Ανατολικοευρωπαίοι υπήρξαν οι ίδιοι θύματα ωμοτήτων (από Γερμανούς, Ρώσους και άλλους) και όταν ξανάφερναν στο μυαλό τους τον πόλεμο δεν σκέφτονταν τα δεινά των εβραίων γειτόνων τους αλλά, γενικώς, τον δικό τους πόνο και τις απώλειες που είχαν υποστεί οι ίδιοι. Τρίτον, το μεγαλύτερο τμήμα της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης πέρασε κάτω από σοβιετικό έλεγχο το Οι Σοβιετικοί μιλούσαν επισήμως για αντιφασιστικό πόλεμο - ή, στη χώρα τους, για «μεγάλο πατριωτικό πόλεμο». Για τη Μόσχα ο Αδόλφος Χίτλερ ήταν πάνω απ όλα φασίστας και εθνικιστής. Ο ρατσισμός του μετρούσε πολύ λιγότερο. Τα εκατομμύρια των Εβραίων που προέρχονταν από τα εδάφη της ΕΣΣΔ και εξοντώθηκαν, υπολογίστηκαν, βέβαια, στις σοβιετικές απώλειες αλλά η εβραϊκότητά τους ελαχιστοποιήθηκε, ακόμη και αγνοήθηκε, στα βιβλία Ιστορίας και κατά τις επίσημες επετείους. [1] Και, τέλος, μετά από μερικά χρόνια, τη μνήμη της γερμανικής κατοχής διαδέχθηκε η μνήμη της σοβιετικής καταπίεσης. Η εξόντωση των Εβραίων απωθήθηκε ακόμη πιο πέρα, σε δεύτερο επίπεδο. Στη Δυτική Ευρώπη μολονότι οι συνθήκες υπήρξαν τελείως διαφορετικές δημιουργήθηκε ένα παράλληλο φαινόμενο λήθης. Η κατοχή -στη Γαλλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, τη Νορβηγία και μετά το 1943, στην Ιταλία- αποτελούσε μια ταπείνωση, και οι μεταπολεμικές κυβερνήσεις προτιμούσαν να ξεχάσουν τη συνεργασία με τους Ναζί και άλλες ακρότητες, και να τιμούν, αντιθέτως, τα ηρωικά κινήματα της αντίστασης, τις εθνικές εξεγέρσεις, την απελευθέρωση και τους μάρτυρες. Συμπόνια για τους Γερμανούς Ακόμη, στη Γερμανία το αίσθημα που κυριάρχησε υπήρξε κατ αρχήν η συμπόνια για τα δεινά που υπέστησαν οι ίδιοι οι Γερμανοί. Με την έλευση του ψυχρού πολέμου και την αλλαγή των εχθρών ήταν άκαιρο να επιμένει κάποιος στα εγκλήματα του παρελθόντος που διέπραξαν σημερινοί σύμμαχοι. Γι αυτόν το λόγο, για να πάρουμε ένα διάσημο παράδειγμα, όταν ο Πρίμο Λέβι υπέβαλε, το 1946, στον μεγάλο ιταλό εκδότη Εϊνάουντι το κείμενό του ως μνήμη από το Άουσβιτς, «Se Questo e un uomo» («Εάν αυτό είναι ένας άνθρωπος»), απορρίφθηκε αμέσως. Εκείνη την εποχή, και στα χρόνια που ακολούθησαν,

9 ήταν το Μπέργκεν-Μπέλσεν και το Νταχάου, και όχι το Άουσβιτς, που ενσάρκωναν τη φρίκη του ναζισμού, οι πολιτικοί και όχι οι φυλετικοί εξόριστοι. Το βιβλίο του Λέβι κατέληξε να εκδοθεί, αλλά σε δυόμισι χιλιάδες αντίτυπα μόνο, και από ένα μικρό τοπικό τυπογραφείο. Ελάχιστοι υπήρξαν οι αγοραστές. Τα υπόλοιπα αντίτυπα, στοιβαγμένα σε μια αποθήκη στη Φλωρεντία, καταστράφηκαν από τις πλημμύρες του Όλα άρχισαν να αλλάζουν μετά τη δεκαετία του 1960, για πολλαπλούς λόγους : ο χρόνος που είχε περάσει, η περιέργεια που εκδήλωνε η νέα γενιά, και ίσως επίσης η χαλάρωση των διεθνών εντάσεων. [2] Στη δεκαετία του 80 η ιστορία της εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης, που αναφέρεται σε βιβλία, στον κινηματογράφο και την τηλεόραση, γίνεται γνωστή σε ένα ολοένα και ευρύτερο κοινό. Από τα χρόνια του 90, και ύστερα από το τέλος της διαίρεσης της Ευρώπης, οι επίσημες μεταμέλειες, οι τόποι εθνικής μνήμης, τα μνημεία και τα μουσεία έχουν γίνει κάτι συνηθισμένο στον κόσμο. Σήμερα, το Σοά είναι μια οικουμενική αναφορά. Η μελέτη της ιστορίας της «τελικής λύσης», του ναζισμού ή του Β Παγκοσμίου Πολέμου είναι υποχρεωτική παντού στα προγράμματα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Υπάρχουν πράγματι σχολεία στις ΗΠΑ, ακόμη και στη Βρετανία, όπου αυτή η διδασκαλία είναι η μόνη πλευρά της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας που διδάσκεται στα παιδιά που φοιτούν εκεί. Υπάρχουν αναρίθμητες μαρτυρίες, περιγραφές και μελέτες για την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του πολέμου : τοπικές μονογραφίες, φιλοσοφικά δοκίμια, κοινωνιολογικές και ψυχολογικές έρευνες, απομνημονεύματα, μυθιστορήματα, κινηματογραφικές ταινίες, αρχεία συνεντεύξεων και πολλά άλλα ακόμη ντοκουμέντα. Λοιπόν, όλα βαίνουν καλώς ; Τώρα που έχουμε εξετάσει το παρελθόν σε όλη του τη στυγερότητα, που το αποκαλούμε με το όνομά του και που ορκιστήκαμε ότι δεν πρέπει να επαναληφθεί ; Αυτό δεν είναι τόσο βέβαιο. Η φροντίδα της εποχής μας για το Σοά, γι αυτό που όλοι οι μαθητές ονομάζουν «Ολοκαύτωμα», θέτει πέντε προβλήματα : Το πρώτο αφορά το δίλημμα με τις ασύμβατες μνήμες. Το βλέμμα που στρέφει η Δυτική Ευρώπη στην «τελική λύση» έχει γίνει οικουμενικό. Αλλά, με την εξαφάνιση της Σοβιετικής Ένωσης και την ελευθερία που ακολούθησε για τη μελέτη και τη συζήτηση των εγκλημάτων και των αποτυχιών του κομμουνισμού, δόθηκε μεγαλύτερη προσοχή στα δεινά που υπέστη το ανατολικό τμήμα της Ευρώπης από τους Γερμανούς όπως και από τους Σοβιετικούς. Σε αυτό το πλαίσιο, η δυτική επιμονή για τους Εβραίους-θύματα και για το Άουσβιτς προκαλεί μερικές φορές μία αντίδραση εκνευρισμού. Στην Πολωνία και τη Ρουμανία, για παράδειγμα, ρωτούν -και πρόκειται για ανθρώπους μορφωμένους και κοσμοπολίτες- γιατί οι δυτικοί διανοούμενοι είναι τόσο ευαίσθητοι για την εξόντωση των Εβραίων. Τι να πούμε για τα εκατομμύρια των μη Εβραίων θυμάτων του ναζισμού και του σταλινισμού ; Γιατί το Σοά είναι τόσο μοναδικό ; Ένα δεύτερο πρόβλημα αναφέρεται στην ιστορική ακρίβεια και στους κινδύνους της υπεραντιστάθμισης. Για πολλά χρόνια οι Δυτικοευρωπαίοι προτιμούσαν να

10 μη σκέφτονται τα δεινά των Εβραίων κατά τη διάρκεια του πολέμου. Σήμερα, μας ενθαρρύνουν να τα σκεφτόμαστε συνεχώς. Έτσι, θα πρέπει να χρησιμοποιούμε ηθικούς όρους : το «Άουσβιτς» είναι το κεντρικό ηθικό ζήτημα του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλά αυτό παρασύρει τους ιστορικούς σε λάθος. Γιατί η θλιβερή αλήθεια είναι ότι κατά τη διάρκεια του ίδιου πολέμου ήταν πολλοί εκείνοι που δεν είχαν γνώση της τύχης των Εβραίων και οι οποίοι, αν είχαν γνώση, δεν θα ενδιαφέρονταν και τόσο. Δεν υπήρξαν παρά δύο ομάδες για τις οποίες ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν πάνω απ όλα ένα σχέδιο με στόχο να εξοντωθούν οι Εβραίοι : οι ναζί και οι ίδιοι οι Εβραίοι. Για όλους τους άλλους, στην πράξη, ο πόλεμος είχε τελείως διαφορετικές σημασίες : όλοι είχαν τις δικές τους ανησυχίες. Μας είναι δύσκολο να αποδεχθούμε το γεγονός ότι το Ολοκαύτωμα παίζει σημαντικότερο ρόλο στη ζωή μας σήμερα από αυτόν που έπαιζε κατά τη διάρκεια του πολέμου στις κατεχόμενες χώρες. Αλλά, αν θέλουμε να κατανοήσουμε την πραγματική έννοια του κακού, θα πρέπει τότε να θυμηθούμε ότι αυτό που είναι πραγματικά φρικιαστικό στην εξόντωση των Εβραίων δεν είναι ότι είχε τόσο μεγάλη σημασία αλλά ότι είχε τόσο λίγη σημασία. Το τρίτο πρόβλημα αναφέρεται στην ίδια την έννοια του «κακού». Προκαλεί από παλιά μια δυσαρέσκεια στη σύγχρονη κοσμική κοινωνία. Προτιμούμε τους πιο ορθολογικούς και νομικούς προσδιορισμούς του καλού και του κακού, του δίκαιου και του άδικου, του εγκλήματος και της τιμωρίας. Αλλά, τα τελευταία χρόνια, ο όρος επανεντάχθηκε αργά στην ηθική, και ακόμη και στην πολιτική συζήτηση. Έτσι, σήμερα που η έννοια του «κακού» ξαναμπήκε στη δημόσια γλώσσα μας, δεν ξέρουμε τι να την κάνουμε. Οι ιδέες μας έχουν γίνει συγκεχυμένες. Από τη μία πλευρά η εξόντωση των Εβραίων από τους ναζί παρουσιάζεται ως ένα μοναδικό έγκλημα, ένα κακό που δεν είχε ποτέ παρόμοιό του πριν ή μετά, ένα παράδειγμα και μία προειδοποίηση : «Nie wieder! -Ποτέ πια». Αλλά, από την άλλη πλευρά, επικαλούμαστε αυτό το ίδιο κακό (το «μοναδικό») σε πολλές περιπτώσεις, διαφορετικές και κάθε άλλο παρά μοναδικές. Τα τελευταία χρόνια πολιτικοί, ιστορικοί και δημοσιογράφοι έχουν χρησιμοποιήσει τον όρο του «κακού» για να χαρακτηρίσουν μαζικά και γενοκτονικά εγκλήματα που έχουν διαπραχθεί παντού στον κόσμο : από την Καμπότζη ώς τη Ρουάντα και από την Τσετσενία ώς το Σουδάν. Επικαλούνται συχνά τον ίδιο τον Χίτλερ για να προσδιορίσουν τη φύση και τις προθέσεις σύγχρονων δικτατόρων που αναφέρονται στο «κακό» : μας λένε ότι υπάρχουν «Χίτλερ» παντού. Ακόμα περισσότερο, εάν ο Χίτλερ, το Άουσβιτς και η γενοκτονία των Εβραίων ενσαρκώνουν ένα μοναδικό κακό, γιατί μας προειδοποιούν συνεχώς ενάντια στο γεγονός ότι αυτά τα εγκλήματα θα μπορούσαν να επαναληφθούν οπουδήποτε, ή επαναλαμβάνονται ήδη ; Κάθε φορά που αντισημιτικά συνθήματα γεμίζουν τους τοίχους μιας συναγωγής στη Γαλλία, μας προειδοποιούν ότι αυτό το «μοναδικό κακό» είναι ξανά ανάμεσά μας, ότι βρισκόμαστε ξανά στο Χάνουμε τη δυνατότητα να διακρίνουμε ανάμεσα στις αμαρτίες και τις φυσιολογικές ανοησίες του ανθρώπινου είδους -ηλιθιότητα, προκαταλήψεις, καιροσκοπισμό, δημαγωγία και φανατισμό- και το αυθεντικό κακό. Μιλάμε

11 συνεχώς για το «κακό», αλλά η συνέπεια είναι η ίδια, έχουμε μειώσει τη σημασία του. Η τέταρτη ανησυχία αφορά τον κίνδυνο που διατρέχουμε επενδύοντας όλη τη συναισθηματική και ηθική ενεργητικότητά μας σε ένα μόνο πρόβλημα, όσο σοβαρό και αν είναι αυτό. Το κόστος αυτού του είδους της αντίληψης μέσα από ένα και μοναδικό πρίσμα εμφανίζεται κατά τρόπο τραγικό στην εμμονή του Λευκού Οίκου για τα κακά της τρομοκρατίας, στον «οικουμενικό πόλεμό του ενάντια στην τρομοκρατία». Το ζήτημα δεν είναι να ξέρουμε εάν η τρομοκρατία υπάρχει : ασφαλώς και υπάρχει. Ούτε είναι να ξέρουμε εάν πρέπει να καταπολεμήσουμε την τρομοκρατία και τους τρομοκράτες : ασφαλώς και πρέπει να τους καταπολεμήσουμε. Το ζήτημα είναι να γνωρίζουμε ποια άλλα κακά αψηφούμε, ή δημιουργούμε, συγκεντρώνοντας αποκλειστικά την προσοχή μας σε έναν μόνο εχθρό και χρησιμοποιώντας τον για να δικαιολογούμε την εκατοντάδα μικρότερων εγκλημάτων που διαπράττουμε εμείς οι ίδιοι. Ο αντισημιτισμός Το ίδιο επιχείρημα ισχύει επίσης για τη σύγχρονη έλξη μας προς τον αντισημιτισμό και για την επιμονή μας στη μοναδική σημασία του. Όπως και η τρομοκρατία, ο αντισημιτισμός είναι ένα παλιό πρόβλημα. Και συμβαίνει με τον αντισημιτισμό ό,τι και με την τρομοκρατία : η παραμικρή εκδήλωση μάς θυμίζει τις συνέπειες που είχε στο παρελθόν το γεγονός ότι δεν λάβαμε υπόψη μας όσο σοβαρά έπρεπε την απειλή. Αλλά ο αντισημιτισμός, όπως και η τρομοκρατία, δεν είναι το μόνο κακό στον κόσμο και δεν πρέπει να χρησιμεύει ως δικαιολογία για να αγνοούμε άλλα εγκλήματα και άλλα δεινά. Το να αφαιρούμε την τρομοκρατία ή τον αντισημιτισμό από το πλαίσιό τους το να τους βάζουμε σε ένα βάθρο σαν να αντιπροσωπεύουν τη μεγαλύτερη απειλή ενάντια στο δυτικό πολιτισμό, ή τη δημοκρατία, ή «τον τρόπο ζωής μας», και το να κάνουμε τους δράστες τους στόχο ενός απροσδιόριστου πολέμου, μας παρασύρει σε έναν κίνδυνο : τον κίνδυνο να αγνοήσουμε τις πολυάριθμες άλλες προκλήσεις της εποχής μας. Την εποχή του ψυχρού πολέμου ο «ολοκληρωτισμός», όπως η τρομοκρατία και ο αντισημιτισμός σήμερα, απειλούσε να γίνει έμμονη ενασχόληση για τους διανοούμενους και τους πολιτικούς στη Δύση, αποκλείοντας όλα τα άλλα. Και ενάντια σε αυτό, η Χάνα Άρεντ, έχοντας πλήρη συνείδηση της απειλής που αντιπροσώπευε το φαινόμενο για τις ανοιχτές κοινωνίες, απηύθυνε μία προειδοποίηση που παραμένει επίκαιρη. [3] Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που θα υπήρχε αν θεωρούσαμε τον ολοκληρωτισμό ως την κατάρα του αιώνα θα ήταν να τον καταστήσουμε έμμονη ιδέα σε σημείο να μη βλέπουμε τα πολλαπλά κακά, μικρά και όχι και τόσο μικρά, με τα οποία είναι στρωμένος ο δρόμος για την κόλαση. Τελευταίο ανησυχητικό σημείο, οι σχέσεις ανάμεσα στη μνήμη του ευρωπαϊκού Ολοκαυτώματος και το κράτος του Ισραήλ. Από τον καιρό της γέννησής του, το

12 1948, το κράτος του Ισραήλ διατηρεί περίπλοκες σχέσεις με το Σοά. Από τη μία πλευρά η σχεδόν εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης δικαιολογούσε την υπόθεση του σιωνισμού. Οι Εβραίοι δεν μπορούσαν να επιβιώσουν ούτε να ευημερήσουν σε μη εβραϊκά εδάφη, γιατί η ενσωμάτωσή τους και η αφομοίωσή τους σε άλλες χώρες και πολιτισμούς ήταν μια τραγική αυταπάτη, εξ ου και η ανάγκη ενός δικού τους κράτους. Από την άλλη, η διαδεδομένη ιδέα στους Ισραηλινούς σύμφωνα με την οποία οι Εβραίοι της Ευρώπης είχαν συμβάλει στο δικό τους χαμό, ότι είχαν πάει, όπως έχει ειπωθεί, «στο σφαγείο σαν τα πρόβατα», σήμαινε ότι η πρωταρχική ταυτότητα του Ισραήλ συνίστατο στο να απορρίψει το παρελθόν και να δει στην καταστροφή που είχε πλήξει τους Εβραίους την απόδειξη μιας αδυναμίας : μιας αδυναμίας που ήταν στη μοίρα του νέου κράτους να την ξεπεράσει, δημιουργώντας ένα νέο είδος Εβραίου. [4] Αλλά, τα τελευταία χρόνια, η σχέση ανάμεσα στο Ισραήλ και το Ολοκαύτωμα άλλαξε. Σήμερα, όταν η χώρα προσελκύει διεθνείς επικρίσεις λόγω της κακομεταχείρισης που επιφυλάσσει στους Παλαιστίνιους και λόγω της κατοχής των εδαφών από τον πόλεμο του 1967, οι υπερασπιστές της προτιμούν να προβάλλουν τη μνήμη του Σοά. Εάν επικρίνετε πολύ έντονα το Ισραήλ τότε σας προειδοποιούν ότι θα ξυπνήσετε τους δαίμονες του αντισημιτισμού. Στην πραγματικότητα υπαινίσσονται ότι οι πολύ έντονες επικρίσεις δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να ξυπνούν τον αντισημιτισμό. Προέρχονται από τον αντισημιτισμό. Και με τον αντισημιτισμό ανοίγει ο δρόμος -προς τα μπρος ή προς τα πίσω- προς το 1938, την «Kristallnacht» (τη Νύχτα των Κρυστάλλων) [5] και από κει στην Τρεμπλίνκα και το Άουσβιτς. Ταμπού το Ισραήλ Καταλαβαίνω τα συναισθήματα που προκαλούν τέτοιες διαβεβαιώσεις. Αλλά είναι εξαιρετικά επικίνδυνες καθαυτές. Όταν ορισμένοι μάς κατηγορούν, εμένα και άλλους, ότι επικρίνουμε το Ισραήλ πολύ βίαια, φοβούμενοι ότι θα κάνουμε να αναδυθεί ξανά το φάσμα των φυλετικών προκαταλήψεων, τους απαντώ ότι έχουν αντιστρέψει τελείως το πρόβλημα. Ακριβώς αυτό το ταμπού είναι εκείνο που κινδυνεύει να υποδαυλίσει τον αντισημιτισμό. Ήδη, εδώ και πολλά χρόνια, δίνω διαλέξεις σε κολέγια και σε λύκεια, στις Ηνωμένες Πολιτείες και αλλού, για τη μεταπολεμική ιστορία της Ευρώπης και τη μνήμη του Σοά. Διδάσκω επίσης αυτά τα θέματα στο πανεπιστήμιο. Και μπορώ να συνοψίσω αυτά που έχω διαπιστώσει. Οι μαθητές και οι σπουδαστές δεν έχουν ανάγκη να τους θυμίζουμε τη γενοκτονία των Εβραίων, τις ιστορικές συνέπειες του αντισημιτισμού ή το πρόβλημα του κακού. Γνωρίζουν το ζήτημα -όπως οι γονείς τους δεν το γνώρισαν ποτέ. Και έτσι θα συνεχίσει να γίνεται. Αλλά εντυπωσιάστηκα τελευταία από την επανάληψη νέων ερωτήσεων : «Γιατί επικεντρώνουμε τόσο πολύ στο Ολοκαύτωμα» ; «Γιατί σε ορισμένες χώρες απαγορεύεται να αρνείται κανείς την ύπαρξη του Σοά, αλλά όχι την ύπαρξη άλλων γενοκτονιών» ; «Μήπως διογκώνουμε την απειλή του αντισημιτισμού» ;

13 Και, όλο και περισσότερο, «μήπως η γενοκτονία των ναζί χρησιμεύει ως δικαιολογία για το Ισραήλ» ; Δεν θυμάμαι να έχω ακούσει τέτοιες ερωτήσεις στο παρελθόν. Φοβάμαι μήπως προκύψουν δύο πράγματα. Υπογραμμίζοντας τον μοναδικό ιστορικό χαρακτήρα του Ολοκαυτώματος, ενώ ταυτόχρονα το επικαλούμαστε συνεχώς σε σχέση με σύγχρονα προβλήματα, έχουμε σπείρει τη σύγχυση στο μυαλό των νέων. Και φωνάζοντας για τον αντισημιτισμό κάθε φορά που κάποιος επιτίθεται στο Ισραήλ ή υπερασπίζεται τους Παλαιστίνιους, κατασκευάζουμε κυνικούς. Γιατί η αλήθεια είναι ότι η ύπαρξη του Ισραήλ δεν απειλείται σήμερα. Και ότι οι Εβραίοι του σήμερα, εδώ, στη Δύση, δεν αντιμετωπίζουν καθόλου απειλές ή προκαταλήψεις παρόμοιες με αυτές του παρελθόντος -ή ακόμη με αυτές που θύματά τους είναι σήμερα άλλες μειονότητες. Ας θέσουμε το παρακάτω ερώτημα : Θα νιώθαμε, άραγε, ότι είμαστε ασφαλείς, αποδεκτοί, ευπρόσδεκτοι, ως μουσουλμάνοι ή ως «παράνομοι μετανάστες» στις Ηνωμένες Πολιτείες ; Ως Πακιστανοί στο Ηνωμένο Βασίλειο ; Ως Μαροκινοί στην Ολλανδία ; Ως Άραβες του Μαγκρέμπ στη Γαλλία ; Ως μαύροι στην Ελβετία ; Ως «ξένοι» στη Δανία ; Ως Ρουμάνοι στην Ιταλία ; Ως Ρομ οπουδήποτε στην Ευρώπη ; Δεν θα νιώθαμε περισσότερο ασφαλείς, ενσωματωμένοι, περισσότερο αποδεκτοί ως Εβραίοι ; Πιστεύω ότι γνωρίζουμε όλοι την απάντηση σε αυτή την ερώτηση. Είτε είναι στην Ολλανδία, στη Γαλλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες, για να μην αναφέρω τη Γερμανία, οι Εβραίοι εκπροσωπούνται ευρύτατα στον κόσμο των επιχειρήσεων, στα μέσα ενημέρωσης και στις τέχνες. Και δεν είναι στιγματισμένοι, απειλούμενοι ή αποκλεισμένοι σε καμία από αυτές τις χώρες. Η απειλή για την οποία οι Εβραίοι -και ο καθένας από μας- θα έπρεπε να νοιάζεται, έρχεται από μιαν άλλη κατεύθυνση. Έχουμε συνδέσει τόσο σταθερά τη μνήμη της γενοκτονίας με την υπεράσπιση μίας μόνο χώρας, του Ισραήλ, που διατρέχουμε τον κίνδυνο να καταστήσουμε περιφερειακή την ηθική σημασία της. Το «κακό» ως όπλο Το πρόβλημα του κακού, του ολοκληρωτικού κακού ή του γενοκτονικού κακού, είναι ένα οικουμενικό πρόβλημα. Αλλά, εάν χειραγωγείται προς όφελος μιας χώρας αυτό το οποίο θα γίνει (αυτό που ήδη γίνεται) είναι ότι όσοι κρατούν μια ορισμένη απόσταση από τη μνήμη του εγκλήματος που διαπράχθηκε στην Ευρώπη -γιατί δεν είναι Ευρωπαίοι, ή γιατί είναι πολύ νέοι για να θυμούνται τη σημασία του- δεν θα καταλάβουν γιατί η συγκεκριμένη μνήμη τούς αφορά, και θα πάψουν να μας ακούν όταν θα προσπαθούμε να τους το εξηγήσουμε. Οι ηθικές παραινέσεις που προέρχονται από το Άουσβιτς και βρίσκονται στη μνήμη των Ευρωπαίων είναι αόρατες στα μάτια των Ασιατών ή των Αφρικανών. Και, πάνω απ όλα, ίσως το αυτονόητο για τους ανθρώπους της γενιάς που

14 έζησε τα γεγονότα, θα έχει όλο και λιγότερη σημασία για τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους. Όλα τα μουσεία μας, τα μνημεία και οι σημερινές σχολικές επισκέψεις δεν είναι ίσως το σημάδι ότι είμαστε έτοιμοι να θυμόμαστε, αλλά το σημάδι ότι πιστεύουμε ότι έχουμε μεταμεληθεί και μπορούμε τώρα να τα παρατήσουμε και να ξεχάσουμε, αφήνοντας τα μνημεία να θυμούνται για μας. Δεν είμαι σίγουρος : την τελευταία φορά που επισκέφθηκα το μνημείο του Ολοκαυτώματος στο Βερολίνο, νέοι που πραγματοποιούσαν εκεί σχολική επίσκεψη έπαιζαν κρυφτό ανάμεσα στις στήλες για να διασκεδάσουν την ανία τους. Αντίθετα, είμαι σίγουρος ότι, εάν η Ιστορία πρέπει να κάνει τη δουλειά της, που είναι να διατηρεί για πάντα την απόδειξη των παρελθόντων εγκλημάτων και όλων των άλλων, είναι καλύτερα να την αφήσουμε ήσυχη. Οταν ψάχνουμε στο παρελθόν με σκοπούς πολιτικού οφέλους -επιλέγοντας τα στοιχεία που μπορούν να μας χρησιμεύσουν και επιφορτίζοντας την Ιστορία να δίνει καιροσκοπικά μαθήματα ηθικής- πετυχαίνουμε ταυτόχρονα μια κακή ηθικότητα και μια κακή Ιστορία. Μια κοινοτοπία Υπάρχει η θλιβερά διάσημη κοινοτοπία για την οποία μιλούσε η Χάνα Άρεντ, για το ανησυχητικό, φυσιολογικό, οικείο, καθημερινό κακό στην ανθρώπινη ύπαρξη. Αλλά υπάρχει και μια άλλη κοινοτοπία : η κοινοτοπία της κατάχρησης - η μονοτονία, η απώλεια της ευαισθητοποίησης, βλέποντας, λέγοντας ή σκεπτόμενος το ίδιο πράγμα πολλές φορές, κάτι που αποκοιμίζει το κοινό μας και το ανοσοποιεί ενάντια στο κακό που επικαλούμαστε. Απέναντι σε αυτήν την κοινοτοπία -ή σε αυτή την εξοικείωση με την κοινοτοπία- είμαστε σήμερα αντιμέτωποι. Την επομένη του 1945 η γενιά των γονιών μας παραμέρισε το πρόβλημα του κακού γιατί, γι αυτήν, είχε πολύ μεγάλη σημασία. Ο κίνδυνος που ελλοχεύει για τη γενιά που θα ρθει μετά από μας είναι να το παραμερίσει γιατί τώρα έχει ελάχιστη σημασία. Πώς μπορούμε, άραγε, να το εμποδίσουμε αυτό ; «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία» Το άρθρο βασίζεται σε διάλεξη που έδωσε ο βρετανός ιστορικός Τόνι Τζουντ στη Βρέμη της Γερμανίας, στις 30 Νοεμβρίου 2007, με την ευκαιρία της παραλαβής του βραβείου Χάνα Άρεντ. Notes [1] ΣτΣ : Το φαινόμενο επιδεινώθηκε από το 1948 ώς το 1953, όταν ο Ιωσήφ Στάλιν, στο τέλος της ζωής του, εξαπέλυσε μία βίαιη καταπίεση ενάντια στους Εβραίους της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία κορυφώθηκε με τη «συνωμοσία» που ονομάστηκε «των ανθρώπων με τις λευκές μπλούζες». Αυτή η αντισημιτική τρομοκρατία δεν τον εμπόδισε να υποστηρίξει πολιτικά και στρατιωτικά τις εβραϊκές δυνάμεις στον πόλεμο του 1948 ενάντια στους Παλαιστίνιους και τον αραβικό κόσμο. [2] ΣτΣ : Η απαγωγή και η δίκη του Αντολφ Άϊχμαν στην Ιερουσαλήμ, την περίοδο , συνέβαλαν προφανώς σε αυτή τη συνειδητοποίηση.

15 [3] Hannah Arendt, «Essays in Understanding, », Harcourt Brace, Νέα Υόρκη, 1994, σ [4] Βλέπε Idith Zertal, «Israel s Holocaust and the Politics of Nationhood», Cambridge University Press, Νέα Υόρκη, 2005, μετάφραση στα αγγλικά Chaya Galai, κυρίως το κεφάλαιο 1, «The sacrificed and the sanctified». [5] ΣτΕ : Μαζικό πανεθνικό πογκρόμ στη Γερμανία και την Αυστρία τη νύχτα της 9ης προς τη 10η Νοεμβρίου Στόχος ήταν οι εβραίοι πολίτες και αποτέλεσε την απαρχή του Ολοκαυτώματος.

16 Δυο ιστορικοί συζητούν για τον φοβερό 20ό αιώνα Ο Αγγλος Τόνι Τζουντ και ο Αμερικανός Τίμοθι Σνάιντερ επιστρατεύουν τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 04/02/ : εκτύπωση Δυο έγκριτοι επιστήμονες και ταυτόχρονα ταξιδιώτες κουβεντιάζουν για τα πολλά αναπάντητα ερωτήματα που μας κατέλειπε ο αιώνας που έφυγε. Ο Αγγλος Τόνι Τζουντ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και συγγραφέας του εμβληματικού έργου «Postwar: A History of Europe Since 1945» («Μετά τον Πόλεμο: Μια ιστορία της Ευρώπης μετά το 1945», Penguin Press, 2005) έφυγε από τη ζωή τον Αύγουστο του 2010 εξαιτίας μιας ανίατης ασθένειας σωματικού εκφυλισμού. Ηταν τότε 62 ετών.yπήρξε ένας από τους πιο

17 παρεμβατικούς διανοούμενους στις Η.Π.Α και αυθεντία στην ιστορία της Ευρώπης. Ο Τζουντ ήταν ένας μαρξιστής ιστορικός αλλά όχι κομμουνιστής, ένας σοσιαλιστής με φιλελεύθερες ιδέες και αξίες, ένας στοχαστής εβραϊκής καταγωγής που επέκρινε κατά καιρούς με σφοδρότητα το κράτος του Ισραήλ για την πολιτική του απέναντι στους Παλαιστινίους. Το 1993 είχε προτείνει να μεταλλαχθεί το Ισραήλ από ένα ακραιφνώς ιουδαϊκό κράτος σε ένα κράτος δυο εθνοτήτων με ίσα δικαιώματα. Το εβραϊκό λόμπι στις ΗΠΑ τον πολέμησε αλλά εκείνος συνέχισε την κριτική του απέναντι στην ισραηλινή ηγεσία ακόμα και μέσα από τις σελίδες της εφημερίδας «Xααρέτζ». Ο φίλος του Τίμοθι Σνάιντερ, νεότερος αμερικανός ιστορικός, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ με ειδίκευση στην Ιστορία της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης αλλά και του Ολοκαυτώματος, βοήθησε τον Τζουντ να ολοκληρώσει το τελευταίο του έργο. Ο τελευταίος δεν ήταν σε θέση, καθώς «με μεγάλη προσπάθεια μπορώ να κινήσω λίγο το αριστερό μου χέρι και το δεξιό είκοσι περίπου εκατοστά από το στήθος μου», όπως έγραψε ο ίδιος στο «Τhe New York Review of Books» στο κείμενό του

18 με τίτλο «Νύχτα» κατά την τελευταία φάση της ασθένειάς του. Οι συζητήσεις του με τον Σνάιντερ ολοκληρώθηκαν λίγες εβδομάδες πριν από τον θάνατο του. Ο Σνάιντερ τις απομαγνητοφώνησε και τις κατέγραψε με την έγκριση του φίλου του στο βιβλίο «Thinking the Twentieth Century: Intellectuals and Politics in the Twentieth Century» (Σκέψεις για τον 20ό αιώνα: διανοούμενοι και πολιτική στον 20 ο αιώνα) που κυκλοφόρησε στις 2 Φεβρουαρίου (Penguin Press, 2012). Ο 20ός ήταν ένας αιώνας ιδεών και μια εποχή που οι ιδέες των λίγων επηρέασαν, για καλό ή για κακό, τις ζωές των πολλών. Αυτό το βιβλίο παρουσιάζει τις επιτυχίες αλλά και τις αποτυχίες μερικών επιφανών διανοούμενων, εξηγεί τις ιδέες τους και αναδεικνύει τα ρίσκα που πήραν αποδεχόμενοι μια συγκεκριμένη πολιτική δέσμευση. «Δεν μπορείς να εκτιμήσεις συνολικά τη μορφή του 20ού αιώνα, αν δεν έχεις μοιραστεί κάποιες απ' τις αυταπάτες του» σημειώνει χαρακτηριστικά ο Τζουντ ο οποίος γεννήθηκε το 1948 στο Λονδίνο από εβραϊκή οικογένεια μεταναστών. Σε αυτό το βιβλίο εκφράζει την πεποίθησή του ότι «ο φόβος πως θα αφανιστεί το Ισραήλ από προσώπου γης δεν είναι ένας γνήσιος φόβος, είναι μια πολιτικά υπολογισμένη ρητορική στρατηγική». Ο ίδιος αφιέρωσε μεγάλο μέρος του πρώιμου έργου του στη Γαλλική Αριστερά, αλλά δεν μπορούσε να αποδεχθεί την αλαζονική και απλοϊκή άποψή της ότι η Ρωσική Επανάσταση ήταν η συνέχιση της Γαλλικής. Ειδικότερα μετά τον Μάη του '68 «τα κατάλοιπα της σοσιαλιστικής και μαρξιστικής μου αγωγής με έκαναν ενστικτωδώς καχύποπτο απέναντι στην δημοφιλή αντίληψη ότι οι φοιτητές μπορεί να είναι μία, η ακόμα και η μοναδική, επαναστατική τάξη». Το βιβλίο είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος του οι απόψεις του Τζουντ. Και οι δυο συμφωνούν ότι οι διανοούμενοι κατά τον 20ό αιώνα έκαναν τρομακτικά λάθη, από την άνοδο του σταλινισμού μέχρι και τον πόλεμο του Ιράκ. Στη δεύτερη περίπτωση μάλιστα υπήρξαν δημοσιογράφοι που επέδειξαν μεγαλύτερη ακεραιότητα και συνέπεια σε σχέση με πολλούς διανοούμενους που απέτυχαν. «Ο ρόλος του διανοούμενου είναι να λέει την αλήθεια και στη συνέχεια να εξηγήσει γιατί αυτό που λέει είναι αλήθεια» λέει ο Τζουντ, για να συμπληρώσει ότι αυτό που δεν του αρέσει καθόλου «είναι οι διανοούμενοι που προσφέρουν μεγάλες αφηγήσεις ή μεγάλες ηθικοπλαστικές κοινοτοπίες». Το μεγάλο αμάρτημα των διανοουμένων στον 20ό αιώνα ήταν για τον ίδιο «το να κρίνεις τη μοίρα των άλλων στο όνομα ενός δικού τους μέλλοντος που είδες μόνον εσύ». Επιπλέον «η μεγαλύτερη ιστορία του 20ού αιώνα» θα ήταν «ο τρόπος με

19 τον οποίο όλοι αυτοί οι έξυπνοι άνθρωποι θα μπορούσαν να έχουν πει στους εαυτούς τους αυτά τα πράγματα με όλες τις φρικιαστικές συνέπειες που επακολούθησαν». Ο Τζουντ πιστεύει ότι ο διανοούμενος οφείλει να δείχνει ότι «ο τρόπος με τον οποίο παρεμβαίνει για ένα τοπικό ζήτημα είναι πάντα προς το συμφέρον των ανθρώπων κα επιπλέον ξεπερνά αυτόν τον συγκεκριμένο διάλογο». Από την άλλη δεν υπάρχει αυτό που λέμε «ένα παγκόσμιο ακροατήριο» ούτε «ένα είδος παγκόσμιου διανοούμενου, ο Σλαβόι Ζίζεκ στην πραγματικότητα δεν υπάρχει» καθώς είναι ακόμα πολύ ισχυρή η ιδέα του έθνους-κράτους σε πολλά επίπεδα. Είναι, επιπλέον, επικριτικός απέναντι στις μεταμοντέρνες πολιτισμικές σπουδές και την ψευδομαρξιστική κοινωνική ιστορία που «απλώς αντικατέστησε τους "εργάτες" με τις γυναίκες ή τους φοιτητές, ή τους αγρότες, ή -εν τέλει- τους ομοφυλόφιλους». Μεταξύ άλλων, αναρωτιέται γιατί ο μαρξισμός είχε την επίδραση που είχε στις καθολικές χώρες και αμφισβητεί την «σοσιαλιστική» μεταπολεμική Βρετανία. Ο ίδιος υπήρξε υπερασπιστής της σοσιαλδημοκρατικής συναίνεσης στην μεταπολεμική Ευρώπη και αποκήρυξε την μετέπειτα εποχή που επικράτησαν οι ιδέες των Μάργκαρετ Θάτσερ και Ρόναλντ Ρέιγκαν. Σήμερα, λέει ο Τζουντ, όλες οι μεταπολεμικές βεβαιότητες για την εργασία, την υγεία, τον πολιτισμό και μια αξιοπρεπή σύνταξη έχουν αντικατασταθεί από μία καινούργια συνθήκη, από τις «πολιτικές του φόβου». Τονίζει δε ότι η κυριότερη διαμάχη του 20ού αιώνα δεν ήταν μόνο αυτή ανάμεσα στην ελευθερία και τον ολοκληρωτισμό, αλλά και η διαμάχη για τον ρόλο του κράτους. Οι διανοούμενοι έχουν χρέους «να επαναπροσδιορίσουν την έννοια του δημόσιου συμφέροντος». Αυτός «θα είναι ένας πολύ μακρύς δρόμος, αλλά θα ήταν ανεύθυνο να προσποιηθούμε ότι υπάρχει στ' αλήθεια μια σοβαρή εναλλακτική λύση». Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν έχει εκδοθεί στα ελληνικά κανένα βιβλίο του Τόνι Τζουντ. Η κριτική του βιβλίου στην εφημερίδα «Guardian»

20 Για τον ιστορικό Τόνι Τζαντ, του Θανου Βερεμη, Η Καθημερινή, 13/10/2013. "Στο μνημειώδες έργο του για τη μεταπολεμική ιστορία της ηπείρου μας (Postwar: A History of Europe Since 1945, The Penguin Press, 2005, σελ. 800), ο Tony Judt γράφει: «Στην αυγή του 21ου αιώνα, η Ευρώπη προβάλλει ως κοινότητα αξιών. Οι αξίες αυτές αποτελούν πρότυπο για Ευρωπαίους και μη». Ο Tony Judt επαναφέρει στο λεξιλόγιο των κοινωνικών επιστημών όρους που έχουν περίπου εξαφανισθεί από την κοινή χρήση: Αξίες, αρετή, ηθική της κοινότητας και του κράτους. Οι όροι γι αυτόν είναι το αναγκαίο παρακολούθημα των ελευθεριών που η Ευρώπη εξασφάλισε με τόσο αίμα. Μας θυμίζει ακόμα ο Judt ότι για τις πολύτιμες ελευθερίες μας εγγυάται μόνο ένα ενάρετο κράτος. Εάν το δημοκρατικό μας πολίτευμα μωρανθεί, τότε κράτος και ελευθερίες θα ακολουθήσουν του κακού τον δρόμο. Χτυπημένος από θανατηφόρο εκφυλιστική ασθένεια, κατάφερε τον τελευταίο χρόνο της ζωής του (2010) να υπαγορεύσει στο New York Review of Books (ΝΥΡΒ) αποσπασματικές του μνήμες από ένα παρελθόν γνώριμο στη γενιά του. Στις αναμνήσεις του περιγράφει με θαυμασμό το σπαρτιατικό ήθος όσων επέζησαν του πολέμου, την καρτερικότητα και τη σκληραγώγησή τους. Το παιδί της εποχής της σπανιότητας των υλικών αγαθών βίωνε έναν κόσμο γεμάτο ελπίδα, υπερηφάνεια και φαντασία. Η αναγκαστική λιτότητα εξομοίωνε οπτικά τους πολίτες και τα ταξίδια με το τρένο μεταμορφώνονταν σε μεγάλη περιπέτεια. Ο Judt περιγράφει με τρυφερότητα τον μεταρρυθμιστή πρωθυπουργό Clement Atlee: «Εζησε και πέθανε μετρημένα, χωρίς να δρέψει υλικές απολαβές από μια ολόκληρη ζωή στην υπηρεσία του δημόσιου συμφέροντος... Ποιος από τους σημερινούς ηγέτες μας θα κατανοούσε τη συμπεριφορά αυτή;» (ΝΥRB, Μάιος 13-26, 2010, σελ. 21). Τον Judt απασχολούσε σοβαρά η εβραϊκή του καταγωγή. Αν και αγνωστικιστής και αδιάφορος προς τις τελετουργικές παραδόσεις, αντιλαμβανόταν ότι η άρνηση της καταβολής του αυτής θα αποτελούσε πράξη προδοσίας προς τη μνήμη της συγγενούς του Tony Avegael από την Αμβέρσα, που πέθανε στο Αουσβιτς το 1942 και της οποίας το όνομα του δόθηκε εις μνήμην της. Ωστόσο, υπήρξε επικριτικός της πολιτικής που ασκεί το Ισραήλ έναντι των Παλαιστινίων και αντιμετώπισε γι αυτό ποικίλες επιθέσεις. Πρότεινε τη μετάλλαξη του Ισραήλ από αποκλειστικά ιουδαϊκό κράτος σε κράτος δύο εθνοτήτων με ίσα δικαιώματα. Η πρόταση αυτή θεωρήθηκε από το ισραηλινό lobby στις ΗΠΑ απόλυτα εχθρική προς το μέλλον της κοιτίδας των Εβραίων. Χωρίς πολλές διαδικασίες ο Judt διώχτηκε από τη συντακτική επιτροπή του περιοδικού New Republic. Εξακολούθησε να ασκεί κριτική στους πολιτικούς ηγέτες του Ισραήλ από το NYRB και την ισραηλινή εφημερίδα Haaretz".

21 Για τον ιστορικό Τόνι Τζουντ (Μέρος Α ) 17 Ιαν 2012 Χωρίς Σχόλια του Θανου Bερεμη* Tony Judt Πέρασαν κιόλας δεκαεπτά μήνες από την αποδημία του Tony Judt, σημαντικού Ευρωπαίου ιστορικού και διανοητή. Στο μνημειώδες έργο του για τη μεταπολεμική ιστορία της ηπείρου μας (Postwar: A History of Europe Since 1945, Εκδόσεις Penguin Press, 2005, 800 σελ.), έγραφε: «Στην αυγή του 21ου αιώνα η Ευρώπη προβάλλει ως κοινότητα αξιών. Οι αξίες αυτές αποτελούν πρότυπο για Ευρωπαίους και μη». Ο Tony Judt επαναφέρει στο λεξιλόγιο των κοινωνικών επιστημών όρους που έχουν περίπου εξαφανισθεί από την κοινή χρήση: Αξίες, αρετή, ηθική της κοινότητας και του κράτους. Οι όροι γι' αυτόν είναι το αναγκαίο παρακολούθημα των ελευθεριών που η Ευρώπη εξασφάλισε με τόσο αίμα. Μας θυμίζει ακόμα ο Judt ότι για τις πολύτιμες ελευθερίες μας εγγυάται μόνο ένα ενάρετο κράτος. Εάν το δημοκρατικό μας πολίτευμα μωρανθεί, τότε κράτος και ελευθερίες θα ακολουθήσουν του κακού τον δρόμο.

22 Χτυπημένος από θανατηφόρα εκφυλιστική ασθένεια, κατάφερε τον τελευταίο χρόνο της ζωής του να υπαγορεύσει στο New York Review of Books, αποσπασματικές του μνήμες από ένα παρελθόν γνώριμο στη γενιά του. Στις αναμνήσεις του περιγράφει με θαυμασμό το σπαρτιάτικο ήθος όσων επέζησαν του πολέμου, την καρτερικότητα και τη σκληραγώγησή τους. Το παιδί της εποχής της σπανιότητας των υλικών αγαθών βίωνε ένα κόσμο γεμάτο ελπίδα, υπερηφάνεια και φαντασία. Η αναγκαστική λιτότητα εξομοίωνε οπτικά τους πολίτες και τα ταξίδια με το τρένο μεταμορφώνονταν σε μεγάλη περιπέτεια. Ο Judt περιγράφει με τρυφερότητα τον μεταρρυθμιστή πρωθυπουργό Clement Atlee: «Εζησε και πέθανε μετρημένα, χωρίς να δρέψει υλικές απολαβές από μια ολόκληρη ζωή στην υπηρεσία του δημόσιου συμφέροντος...; Ποιος από τους σημερινούς ηγέτες μας θα κατανοούσε τη συμπεριφορά αυτή. Η ηθική σοβαρότητα είναι σαν την πορνογραφία. Δυσκολεύεται κανείς να την ορίσει, αλλά την αναγνωρίζει όταν την βλέπει». (ΝΥRB, May 13-26, 2010, σελ. 21). Τον Judt απασχολούσε σοβαρά η εβραϊκή του καταγωγή. Αν και αγνωστικιστής και αδιάφορος προς τις τελετουργικές παραδόσεις, αντιλαμβανόταν ότι η άρνηση της καταβολής του αυτής θα αποτελούσε πράξη φυγής, ίσως και προδοσίας προς τη συγγενή του Tony Avegael από την Αμβέρσα, που πέθανε στο Αουσβιτς το 1942 και της οποίας το όνομα τού δόθηκε εις μνήμην της. Ωστόσο υπήρξε επικριτικός της πολιτικής που ασκεί το Ισραήλ έναντι των Παλαιστινίων και αντιμετώπισε γι' αυτό ποικίλες επιθέσεις. Πρότεινε τη μετάλλαξη του Ισραήλ από αποκλειστικά ιουδαϊκό κράτος σε κράτος δύο εθνοτήτων με ίσα δικαιώματα. Η πρόταση αυτή θεωρήθηκε από το ισραηλινό lobby στις ΗΠΑ ως απόλυτα εχθρική προς το μέλλον της κοιτίδας των Εβραίων. Χωρίς πολλές διαδικασίες ο Judt διώχτηκε από τη συντακτική επιτροπή του περιοδικού New Republic. Εξακολούθησε να ασκεί κριτική στους

23 πολιτικούς ηγέτες του Ισραήλ από το NYRB και την ισραηλινή εφημερίδα Haretz. Το Ill Fares the Land (Allen Lane, 2010) αποτελεί συλλογή δοκιμίων του με υποθήκες για το μέλλον. Στηλιτεύει την αποθέωση του ιδιωτικού ωφελιμισμού και του άκρατου υλισμού που χαρακτηρίζουν τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα. Οι απόψεις του είναι δυνατό να αποδοθούν με την ακόλουθη ερμηνεία: Η δεκαετία που πέρασε υπήρξε από τις λιγότερο εποικοδομητικές της τελευταίας τριακονταετίας. Η τρομοκρατική καταστροφή των διδύμων πύργων στη Νέα Υόρκη προκάλεσε, μεταξύ άλλων, τη δαπανηρή σε αίμα εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ και πολλαπλασίασε τον θρησκευτικό φανατισμό στις ισλαμικές χώρες, αλλά και τον φονταμενταλισμό των Ευαγγελιστών του κεντρικού και νότιου τμήματος των ΗΠΑ. Ετσι ο George W. Bush εξασφάλισε δεύτερη θητεία και άφησε πίσω του μια μεγάλη οικονομική κρίση και την εμπλοκή της χώρας του στο Ιράκ και το Αφγανιστάν. Η φτωχή σε επιτυχίες δεκαετία, θα προσθέταμε εδώ, ανέδειξε κάποιες προσωπικότητες οι οποίες συνδέονται με τους κύριους προβληματισμούς του πλανήτη, την οικονομία και το περιβάλλον. Ο βραβευμένος με Nόμπελ στα Οικονομικά αλλά και σχολιαστής της επικαιρότητας Paul Krugman, χαρακτήρισε την περασμένη δεκαετία «το μεγάλο μηδέν» (New York Times, 28/12/09). Mηδέν σε θετική ανάπτυξη, μηδέν σε πρόνοια για τις επερχόμενες καταστροφές και μηδέν στις ηθικές επιδόσεις πληθώρας ηγετών της επιχειρησιακής Αμερικής. Θα είναι δύσκολη πια η επαναφορά της οικονομικής σκέψης στην πίστη προς το «αόρατο χέρι της αγοράς» που διορθώνει όλες τις δυσλειτουργίες του συστήματος. Ο Milton Friedman και ο Friedrich Hayekθα δυσκολεύονταν σήμερα να εξηγήσουν τις αλλεπάλληλες φούσκες που οδήγησαν την παγκόσμια οικονομία σε κρίση διαρκείας. Και συμπληρώνει ο Krugman: «Και όσο για τους πολιτικούς και ιδιαίτερα τους

24 Ρεπουμπλικανούς, τώρα που η πολιτική των φορολογικών απαλλαγών και της απελευθέρωσης της αγοράς (deregulation) μάς οδήγησε στο σημερινό χάος, επανέρχονται με την ίδια συνταγή - φορολογικές περικοπές και απελευθέρωση της αγοράς». * Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ. (Το κείμενο συνεχίζεται σε επόμενη έκδοση). ΠΗΓΗ: εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Για τον ιστορικό Τόνι Τζουντ (Μέρος B ) 20 Ιαν 2012 Χωρίς Σχόλια του Θάνου Βερεμή Η παγκοσμιοποίηση όπως επισημαίνει ο Judt, διαρκώς μας ξαφνιάζει. Παρά την εντύπωση ότι απ' αυτήν επωφελούνται περισσότερο οι οικονομικά εύρωστες χώρες, οι μεγάλοι κερδισμένοι υπήρξαν η Κίνα, η Ινδία και η Βραζιλία, με συνολικό πληθυσμό περίπου δύο δισεκατομμύρια τετρακόσια εκατομμύρια κατοίκους. Ανάμεσα στο , η φτώχεια στην Κίνα μειώθηκε κατά 70%. Θα παρατηρούσαμε ότι μολονότι οι Νέοσυντηρητικοί και ο Σάμιουελ Χάντιγκτον πίστευαν ότι ο ισλαμισμός και ο Κομφουκιανισμός (Κίνα) θα συμπήξουν ανίερη συμμαχία κατά της χριστιανικής Δύσης, η Κίνα σήμερα κατέχει ομόλογα του αμερικανικού δανείου αξίας μεγαλύτερης από ένα τρισ. δολάρια και τα συναλλαγματικά της αποθέματα ξεπερνούν τα 2,5 τρισ. δολάρια. Η τυχόν καταστροφή συνεπώς της αμερικανικής οικονομίας θα βλάψει και την κινεζική.

25 Μια κοινή παρεξήγηση είναι ότι η παγκοσμιοποίηση αποτελεί έννοια ασύμβατη με τον εθνικισμό. Ο Judt μας θυμίζει ότι το έθνος-κράτος, παρά τις κατά καιρούς προβλέψεις ότι πρόκειται να εκλείψει, ζει και η ιδεολογία του εξακολουθεί να αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο στις διεθνείς σχέσεις, είτε προέρχεται από μικρά (Ισραήλ) είτε από μεγάλα σε πληθυσμό κράτη (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Βραζιλία, Ινδία). Θα ήταν μάλιστα αναγκαίο να επισημάνουμε ότι τα κράτη που έχασαν τη συνοχή τους υπήρξαν άβουλα θύματα της παγκοσμιοποίησης, ενώ αντίθετα τα ισχυρά έθνηκράτη διαχειρίστηκαν με επιτυχία τις ευκαιρίες που τους προσέφερε η συγκυρία. Η Ρωσία του Γέλτσιν αποτελεί παράδειγμα της πρώτης κατηγορίας, ενώ η διαχρονική Κίνα, της δεύτερης. Αποτελεί επίσης παρανόηση ότι η παγκοσμιοποίηση έκανε τον κόσμο περισσότερο ασφαλή και τις πολιτικές εξελίξεις πιο προβλέψιμες. Ο πλανήτης δεν κινδυνεύει να καταστραφεί από πυρηνικές αναμετρήσεις ανάμεσα σε δύο υπερδυνάμεις σαν αυτές που απειλούσαν την ανθρωπότητα κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Ομως, ο κίνδυνος να πέσουν τα πυρηνικά όπλα του Πακιστάν στα χέρια των φανατικών Ταλιμπάν δεν είναι δυνατό να αποκλεισθεί. Η άνοδος εξάλλου της οργανωμένης διακίνησης απαγορευμένων εμπορευμάτων, η πειρατεία και το πάσης φύσεως οργανωμένο έγκλημα, απέκτησαν παγκόσμιες διαστάσεις. Η τρομοκρατία, τέλος, με το ιδεολογικό της περιεχόμενο, μπορεί να μην κατέχει την πρώτη θέση στα ζητήματα ασφάλειας του δυτικού κόσμου, όμως δεν είναι φαινόμενο χωρίς κινδύνους. Κάποιοι όρισαν την παγκοσμιοποίηση ως τη διεύρυνση, την εμβάθυνση και την επιτάχυνση της διασύνδεσης των κρατών σε όλες τις εκδηλώσεις της κοινωνίας και της οικονομίας. Αυτό, όμως, που καθιστά την παγκοσμιοποίηση καθολική είναι οι κοινές επιπτώσεις από την κατάχρηση της αντοχής του φυσικού περιβάλλοντος. Μολονότι οι παγκόσμιες οικονομικές κρίσεις έχουν πάντοτε σοβαρές κοινωνικές και πολιτικές παρενέργειες, αποτελούν φαινόμενα παροδικά. Η σημερινή κρίση, μάλιστα, ίσως έχει και κάποια ευεργετικά αποτελέσματα ως προς το μόνιμο και επιδεινούμενο ζήτημα του περιβάλλοντος. Η προσωρινή έστω μείωση της ζήτησης αγαθών, με τη συνακόλουθη επίπτωση στην κατανάλωση ενέργειας, προσφέρει ένα διάλειμμα στο βεβαρημένο οικοσύστημά μας. Το σημαντικότερο είναι αυτό που σημειώνει ο Κίσινγκερ: «Η οικονομική κρίση στερεί τις μεγάλες δυνάμεις από την αναπτυξιακή τους ώθηση, υποχρεώνοντάς τις σε επιβεβλημένη συνεννόηση. Κρίσιμα ζητήματα, όπως το περιβάλλον, η κλιματική αλλαγή και τα όπλα μαζικής καταστροφής, τείνουν να καταστούν θέματα κοινού ενδιαφέροντος και σημεία συμφωνίας μεταξύ παραδοσιακών εχθρών». Η παγκόσμια ύφεση προσφέρει, ιδίως στους ισχυρούς, μια ευκαιρία περισυλλογής και συνδιαλλαγής ώστε σε περίοδο κοινού προβληματισμού να γεννηθεί ένα νέο διεθνές σύστημα, πιο φρόνιμο και με μεγαλύτερη μέριμνα για τους ανθρώπους, από το προηγούμενο. Στο Ill Fares the Land, o Tony Judt εξετάζει τον ρόλο της παγκοσμιοποίησης σε διάφορες περιόδους της ευρωπαϊκής Ιστορίας. Μας θυμίζει ότι πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ανάλογες με σήμερα συνθήκες οικονομικής παγκοσμιοποίησης απέκλειαν το ενδεχόμενο σύρραξης ανάμεσα στις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις και της διάλυσης των ενιαίων αυτοκρατορικών αγορών της εποχής (οθωμανική, αυστριακή, ρωσική αυτοκρατορία). Ο πόλεμος τελικά ξέσπασε και διήρκεσε πέρα από κάθε πρόβλεψη. Υπήρξε μια πολιτική σύγκρουση με

26 διπλωματικούς όρους του παρελθόντος και σύγχρονα οπλικά συστήματα. Αποδείχθηκε τελικά ένας αναχρονισμός με ολέθρια οικονομικά αποτελέσματα για την Ευρώπη. Παρά τη γενική εντύπωση μετά την πτώση του κομμουνισμού, ότι ο κόσμος κατευθυνόταν προς ένα παγκόσμιο σύστημα με πλοηγό την αγορά, η οικονομική κρίση του 2008 επαναφέρει τα κράτη ως καθοριστικούς παράγοντες της διεθνούς πολιτικής. «Θα έπρεπε να καταλάβουμε ότι η πολιτική παραμένει εθνική ακόμα και όταν τα οικονομικά είναι παγκοσμιοποιημένα» (σ. 197). Με την αποστροφή αυτή ο Judt μας θυμίζει ότι η αναζήτηση του χρηστού πολιτεύματος των αρχαίων είναι σήμερα περισσότερο αναγκαία παρά ποτέ. * Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ. ΠΗΓΗ: εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Tags: tony judt, θ βερεμης, εφημ καθημερινή, σάμιουελ χάντιγκτον, φονταμενταλισμός, αναδημοσιεύσεις, περιβάλλον, τρομοκρατία, κρίση, κράτος,εθνικισμός, Παγκοσμιοποίηση