ΑΥΤΟ ΤΟ "ΑΣΧΗΜΟ" ΣΗΜΕΙΟ ΣΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΜΟΥ...

Transcript

1 ΑΥΤΟ ΤΟ "ΑΣΧΗΜΟ" ΣΗΜΕΙΟ ΣΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΜΟΥ... Γράφει: η Ειρήνη Τζελέπη, Συµβουλευτική Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια, Pg.Dipl., MSc., City University, Λονδίνο. Όλοι οι άνθρωποι ανησυχούµε συχνά και δυσφορούµε µε ατέλειες που παρατηρούµε σε διάφορα σηµεία του σώµατός µας. Πολλές φορές στενοχωριόµαστε και προσπαθούµε να κάνουµε κάτι γι αυτό αλλά, σίγουρα, οι αρνητικές µας σκέψεις κάποια στιγµή αποµακρύνονται και δεν µας ταλαιπωρούν καθ όλη τη διάρκεια της καθηµερινότητάς µας. Αυτό, όµως, δεν φαίνεται να συµβαίνει και µε τα άτοµα που εκδηλώνουν συµπτώµατα της ιαταραχής Σωµατικής υσµορφίας (Body Dysmorphic Disorder, BDD), τα οποία αντιλαµβάνονται και πιστεύουν ότι κάποιο (ή κάποια) σηµείο της εξωτερικής τους εµφάνισης είναι τόσο «άσχηµο», αφύσικο, αντιαισθητικό ή και τροµακτικό που δεν αντέχουν άλλο τη θέαση και την παρουσία του πάνω τους. Η ανησυχία και οι αρνητικές σκέψεις σχετικά µε αυτό κυµαίνονται από το: «δεν είµαι ελκυστικός» ή «κάτι δεν πάει καλά µε µένα» έως και το «είµαι αποκρουστικός» ή «µοιάζω µε τέρας» (1). Το σηµείο της εξωτερικής εµφάνισης στο οποίο µπορεί να εστιάζουν ποικίλλει, και θα µπορούσε να πει κανείς ότι µπορεί να συµπεριλαµβάνονται πολλές περιοχές του σώµατος, συνήθως όµως αναφέρεται η περιοχή του δέρµατος (για παράδειγµα, η ακµή, οι γραµµές και τα σηµάδια, οι ρυτίδες, η χλωµή όψη), τα µαλλιά (για παράδειγµα, η αραίωση των µαλλιών, η έντονη τριχοφυϊα στο σώµα ή στο πρόσωπο) και η µύτη (το µέγεθος ή το σχήµα). Παρόλα αυτά, όπως προαναφέρθηκε, οποιαδήποτε περιοχή του σώµατος µπορεί να αποτελεί πιθανή πηγή ανησυχίας (για παράδειγµα, τα δόντια, τα µάτια, το στοµάχι, το σωµατικό βάρος, το στήθος, τα πόδια, το σχήµα ή το µέγεθος του προσώπου, τα χείλη, τα φρύδια, το πηγούνι, τα γεννητικά όργανα). Πολλά άτοµα, επίσης, ανησυχούν και εστιάζουν σε σηµεία «ασυµµετρίας» που αντιλαµβάνονται σε συγκεκριµένες περιοχές ή όργανα του σώµατος (2). Όπως συµπεραίνουµε, τα «ελαττώµατα» αυτά ή οι ατέλειες που προαναφέρθηκαν δεν είναι ορατά ή είναι ελάχιστα αντιληπτά από τους άλλους ανθρώπους. Παρόλα αυτά, το ίδιο το άτοµο νιώθει ότι η «ασχήµια» αυτή υφίσταται και οι σκέψεις του για αυτό το θέµα τον απασχολούν πολλές ώρες της καθηµερινότητάς του (κατά µέσο όρο 3-8 ώρες ηµερησίως) (1) και δεν µπορεί να τις ελέγξει. Οι σκέψεις έρχονται και

2 ξανάρχονται στο µυαλό του, η δυσφορία και το άγχος για το πώς µπορεί να κρύψει ή να αλλάξει αυτή την ατέλεια στην εξωτερική του εµφάνιση δεν «ξεφεύγουν» µε κανένα τρόπο από τη ροή της καθηµερινότητας επηρεάζοντας σηµαντικές πτυχές της. Τις εµµονές µπορεί να συνοδεύουν και επαναλαµβανόµενες/ τελετουργικές συµπεριφορές και ψυχαναγκασµοί ή «νοερές» πράξεις (όπως, για παράδειγµα, η διαρκής σύγκριση του συγκεκριµένου σηµείου της εξωτερικής εµφάνισης µε κάποιου άλλου ατόµου). Οι ψυχαναγκαστικές πράξεις µπορεί να είναι οι ακόλουθες: Το να κοιτάζεται κανείς συνέχεια στον καθρέφτη ή σε άλλες διαθλαστικές επιφάνειες προκειµένου να παρατηρήσει ατέλειες ή να τις εξετάσει άµεσα και µε εξονυχιστική λεπτοµέρεια, η υπέρµετρη περιποίηση της εξωτερικής εµφάνισης (για παράδειγµα, το χτένισµα, η αποτρίχωση, το τράβηγµα των φρυδιών ή των µαλλιών), η προσπάθεια κάλυψης (καµουφλάζ) την εν λόγω περιοχής µε διάφορους τρόπους (για παράδειγµα, µε τη χρήση καλλυντικών, µε ένα συγκεκριµένο χτένισµα, µε διάφορα ρούχα, µε ένα καπέλο κ.ά.), και, τέλος, η διαρκής ενασχόληση µε την εν λόγω περιοχή προκειµένου το άτοµο να βεβαιωθεί ότι «είναι εντάξει» επιζητώντας διαρκώς τη γνώµη των άλλων και την επιβεβαίωση για το «πώς φαίνεται» (1, 2, 6). Πολλά άτοµα, επίσης, κάνουν πολλές ώρες ηλιοθεραπεία προκειµένου να µαυρίσουν και να µην φαίνεται έντονα το συγκεκριµένο σηµείο, ή αγοράζουν καθηµερινά πιο «κατάλληλα» ρούχα ή προϊόντα οµορφιάς που κρύβουν τη συγκεκριµένη περιοχή πιο αποτελεσµατικά. Ένα ιδιαίτερα επιβλαβές σύµπτωµα είναι και η δερµατιλοµανία (ψυχαναγκαστικό πείραγµα/ τράβηγµα του δέρµατος, skin picking) που αποσκοπεί στη «βελτίωση» των ατελειών του δέρµατος αλλά, βέβαια, προκαλεί σοβαρά προβλήµατα, όπως βλάβες του δερµατικού ιστού, µολύνσεις ή ρήξη των αιµοφόρων αγγείων κ.ά. Σηµαντικός αριθµός ατόµων, επίσης, γυµνάζεται καθηµερινά ή ασχολείται µε την άρση βαρών για να αποκτήσει ένα πιο µυώδες σώµα (αναφέρεται παρακάτω µια ιδιαίτερη κατηγορία της ιαταραχής Σωµατικής υσµορφίας, η Μυϊκή υσµορφία). Τέλος, όπως συµπεραίνουµε, σηµαντικό ποσοστό ατόµων καταφεύγει σε επεµβάσεις πλαστικής χειρουργικής αναζητώντας λύση στο πρόβληµά του, η οποία, συχνά, δεν είναι η κατάλληλη ή επιδεινώνει την κατάσταση. εν είναι λίγες οι περιπτώσεις πασχόντων που νιώθουν ιδιαίτερα δυσαρεστηµένοι και θυµωµένοι µε τα αποτελέσµατα µιας τέτοιας επέµβασης καθώς, βέβαια, οι ίδιοι εξακολουθούν να «βλέπουν» µε τα ίδια µάτια τον εαυτό τους, δηλαδή µε τα µάτια της ψυχής. Εξάλλου, το ψυχικό υπόβαθρο του συγκεκριµένου προβλήµατος δεν µπορεί να αλλάξει µε µια παρέµβαση σε σωµατικό επίπεδο. Πρόκειται ουσιαστικά για µια «ψυχική ατέλεια» και «δυσµορφία» που πηγάζει από τον ψυχισµό του ατόµου και όχι σωµατική και, για το λόγο αυτό, ο ασθενής, ακόµη και µετά την επέµβαση πλαστικής χειρουργικής, εξακολουθεί να «βλέπει» την ατέλεια µε τον ίδιο τρόπο. Συχνά, επίσης, σε αυτές τις περιπτώσεις, το άγχος και η αγωνία «µεταφέρονται» σε κάποιο άλλο σηµείο της εξωτερικής εµφάνισης. (Στο σηµείο αυτό αξίζει να σηµειωθεί ότι ένα µικρό ποσοστό ατόµων αποπειράται και µικροεπεµβάσεις στον εαυτό του προκειµένου να αλλάξει κάτι πιο άµεσα και να ανακουφιστεί). Η καθηµερινότητα γίνεται επώδυνη Όπως είναι αντιληπτό, η καθηµερινότητα του ατόµου που βιώνει µια τέτοια κατάσταση καταλήγει να γίνεται εξαιρετικά επώδυνη. Το άγχος για τη σωµατική

3 δυσµορφία προκαλεί έντονη αγωνία για το «πώς φαίνεται στους άλλους», «πώς θα µπορέσει να το κρύψει για να µην φαίνεται» ή, ότι «οι άλλοι τον κοιτούν και τον κοροϊδεύουν γι αυτό» και η τάση αποφυγής όλων αυτών των καταστάσεων επηρεάζει τις διαπροσωπικές σχέσεις, την κοινωνική και επαγγελµατική ζωή. Έτσι, ο πάσχων µπορεί να καταλήξει να αποφεύγει συγκεκριµένες κοινωνικές περιστάσεις (για παράδειγµα, την έκθεση στην παραλία) έως και το να µην βγαίνει κυριολεκτικά ποτέ από το σπίτι του (επί χρόνια) µην έχοντας πια την ψυχική δύναµη να αντιµετωπίσει την παραµικρή δραστηριότητα έξω από το οικείο του περιβάλλον. Βιβλιογραφικά αναφέρεται ότι ένα σηµαντικό ποσοστό εφήβων (20%) που εκδηλώνουν συµπτώµατα της ιαταραχής Σωµατικής υσµορφίας εγκαταλείπει το σχολείο κυρίως ως συµπεριφορά αποφυγής του άγχους που διακινεί η συγκεκριµένη διαταραχή. Όπως αναφέρεται (1), τα 2/3 των ατόµων εκδηλώνουν συµπτώµατα της διαταραχής πριν την ηλικία των 18 ετών. Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα πρόβληµα που µπορεί να εκδηλωθεί από την εφηβική ηλικία, µε τα πρώτα σηµάδια έκφρασης και ανησυχίας στην ηλικία των ετών. Τέλος, ένα σηµαντικό ποσοστό εφήβων αλλά και ενηλίκων έχει νοσηλευτεί ψυχιατρικά µε την εν λόγω διάγνωση (1, 11). Ιστορική αναδροµή Enrique Morselli Ο Ιταλός γιατρός Enrique Morselli ήταν ο πρώτος που περιέγραψε το 1891 και, µάλιστα, µε επακριβείς για την εποχή λεπτοµέρειες, τη ιαταραχή Σωµατικής υσµορφίας χρησιµοποιώντας τον όρο «δυσµορφοφοβία» (dysmorphophobia), δηλαδή φοβία που αφορά κάποια δυσµορφία ή παραµόρφωση του σώµατος (3). Pierre Janet ( ) Η επόµενη αναφορά ιστορικά γίνεται από τον Γάλλο ψυχίατρο Pierre Janet ( ), ο οποίος περιέγραψε την περίπτωση µιας γυναίκας η οποία ήταν κλεισµένη στο σπίτι της επί 5 χρόνια. Όπως αναφέρει: «Αυτή η 38χρονη γυναίκα φαίνεται να πάσχει από µια γελοία εµµονή. Πιστεύει ότι έχει µουστάκι. Είναι σηµαντικό όµως να σηµειωθεί ότι η µητέρα της ήταν αυταρχική και είχε πολλές προσδοκίες από την κόρη της που θεωρούσε αδύναµη, ντροπαλή και ότι ντρεπόταν για τον εαυτό της» (3). Σίγκµουντ Φρόιντ Ο Σίγκµουντ Φρόιντ και στη συνέχεια η Ruth Mack Brunswick περιέγραψαν την πιο διάσηµη περίπτωση ιαταραχής Σωµατικής υσµορφίας, γνωστή ως «Λυκάνθρωπος» (Wolf Man), ενός άντρα που είχε εµµονές σχετικά µε ατέλειες που φανταζόταν ότι υπάρχουν στη µύτη του (3). Ο άνθρωπος αυτός ήταν ένας Ρώσος αριστοκράτης και έβλεπε συχνά ένα όνειρο µε άσπρους λύκους οι οποίοι κάθονταν στα γυµνά κλαδιά ενός δέντρου και τον κοίταζαν επίµονα από το παράθυρο της κρεβατοκάµαράς του, το χειµώνα. Η ερµηνεία του ονείρου ανέφερε ότι η µύτη αντιπροσώπευε µια φαλλική ενασχόληση και την επιθυµία του ασθενή να ευνουχιστεί και να γίνει γυναίκα. Όπως αναφέρεται (3), ο συσχετισµός του ονείρου µε τα συµπτώµατα του ασθενή δεν εξηγείται επακριβώς αλλά παρουσιάζεται µια εξαιρετική περιγραφή της ιαταραχής Σωµατικής υσµορφίας. Η Brunswick περιγράφει τη συµπεριφορά του όταν ήρθε πλέον σε εκείνη για ανάλυση: «Παραµελούσε την καθηµερινή του ρουτίνα και εργασία γιατί ήταν εντελώς απορροφηµένος, χωρίς καµία εξαίρεση, µε τη µύτη του. Στο δρόµο

4 κοιτούσε τον εαυτό του σε κάθε βιτρίνα καταστήµατος. Κουβαλούσε πάντα µαζί του ένα καθρεφτάκι τσέπης, το οποίο έβγαζε κάθε λίγα λεπτά. Αρχικά, πουδράριζε τη µύτη του. Ένα λεπτό αργότερα την επανεξέταζε και έβγαζε την πούδρα. Στη συνέχεια, εξέταζε τους πόρους στη µύτη του για να δει αν µεγαλώνουν αλλά και για να µπορέσει να εντοπίσει τον πόρο ακριβώς τη στιγµή της ανάπτυξης και εξέλιξής του. Στη συνέχεια, έβαζε και πάλι πούδρα στη µύτη του, έβαζε το καθρεφτάκι στην τσέπη και ένα λεπτό αργότερα άρχιζε την όλη διαδικασία από την αρχή. Η ζωή του είχε επικεντρωθεί στο µικρό καθρεφτάκι που είχε στην τσέπη του, και η τύχη του εξαρτιόταν κάθε φορά από το τι θα του αποκάλυπτε ή επρόκειτο να του αποκαλύψει» (3). Η υπηρέτρια που υποδεχόταν τους ασθενείς στο ιατρείο της Brunswick τον φοβόταν γιατί, όπως ανέφερε: «Πάντα την προσπερνούσε τόσο βιαστικά, τρέχοντας κυριολεκτικά σαν τρελός προς το µεγάλο καθρέφτη του χώρου υποδοχής. εν καθόταν να περιµένει όπως οι άλλοι ασθενείς µέχρι να τον δεχτεί στο γραφείο της. Περπατούσε ασταµάτητα πάνω κάτω στο µικρό χολ, βγάζοντας έξω το καθρεφτάκι του και εξετάζοντας τη µύτη του από αυτή τη µεριά, κι από την άλλη Σε αυτή την κατάσταση βρισκόταν όταν ξεκίνησε την ανάλυσή του» (3). Ιδεοψυχαναγκαστική ιαταραχή (1, 3b, 6, 7, 8, 7) Η ιστορική συνέχεια της καταγραφής και κατάταξης της ιαταραχής Σωµατικής υσµορφίας σηµειώνεται στο ιαγνωστικό Εγχειρίδιο της Αµερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSM). Η υσµορφοφοβία αναφέρεται για πρώτη φορά στο DSM III, το 1980, ως ένα παράδειγµα µιας άτυπης «Σωµατόµορφης ιαταραχής» χωρίς διαγνωστικά κριτήρια. Ο όρος ιαταραχή Σωµατικής υσµορφίας (Body Dysmorphic Disorder, BDD) αναφέρεται διαγνωστικά στο DSM III-R, το 1987, στην κατηγορία των Σωµατόµορφων ιαταραχών (Somatoform Disorders) (έτσι αναφέρεται και σε όλες τις επόµενες εκδόσεις εκτός από την τελευταία (2013), το DSM 5) που αφορά διαταραχές των οποίων κύριο χαρακτηριστικό αποτελεί η εκδήλωση σωµατικών συµπτωµάτων χωρίς όµως να εντοπίζεται κάποια οργανική αιτιότητα. Μόνο στην τελευταία έκδοση του DSM 5 (2013) η ιαταραχή Σωµατικής υσµορφίας κατατάσσεται πλέον στην κατηγορία των Ιδεοψυχαναγκαστικών ιαταραχών (Obsessive Compulsive and Related Disorders), γεγονός το οποίο συµπίπτει µε τα νεώτερα ερευνητικά δεδοµένα και αποδίδει πλέον έµφαση στο κύριο χαρακτηριστικό της που είναι οι έµµονες σκέψεις και οι ψυχαναγκαστικές πράξεις. Ο Daniel Lucas Conceicao Costa et al. (8) αναφέρει το 2012 σε σχετική ερευνητική εργασία: «Παρά το γεγονός ότι η ιαταραχή Σωµατικής υσµορφίας κατατάσσεται στο DSM-IV-TR[2] ως µια Σωµατόµορφη ιαταραχή (κυρίως λόγω της εστίασής της σε σωµατικές ανησυχίες), πολλοί ερευνητές προτείνουν ότι πρόκειται περισσότερο για µια διαταραχή του ιδεοψυχαναγκαστικού φάσµατος καθώς παρουσιάζει πολλά κοινά χαρακτηριστικά µε τις Ιδεοψυχαναγκαστικές ιαταραχές Παρουσιάζει µεν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ως διαταραχή, παρόλα αυτά οι σκέψεις και οι εµµονές που την χαρακτηρίζουν είναι το ίδιο διεισδυτικές, επαναλαµβανόµενες, βασανιστικές αλλά και δύσκολο να τις ελέγξει ή να αντισταθεί κανείς σε αυτές όπως είναι και οι εµµονές στην περίπτωση των Ιδεοψυχαναγκαστικών ιαταραχών. Επιπροσθέτως, οι εµµονές συνοδεύονται από άγχος και συχνά τις

5 ακολουθούν και τελετουργικές πράξεις, όπως είναι το κοίταγµα στον καθρέφτη, το καµουφλάζ, οι συνεχείς ερωτήσεις στους άλλους για επιβεβαίωση, το ψυχαναγκαστικό πείραγµα/ τράβηγµα του δέρµατος (skin picking), οι οποίες µοιάζουν πολύ µε τις ψυχαναγκαστικές και τελετουργικές πράξεις των Ιδεοψυχαναγκαστικών ιαταραχών. Επίσης, η ενασχόληση και η ανησυχία για τυχόν ασυµµετρίες σε διάφορες περιοχές του σώµατος, η τελειοµανία και η τάση αποφυγής παρατηρούνται και στις δύο κατηγορίες διαταραχών. Επιπροσθέτως, και οι δύο κατηγορίες εµφανίζουν ένα πρόωρο µέσο όρο ηλικίας εκδήλωσης των συµπτωµάτων, τάση για χρονιότητα και παρόµοια ποσοστά εκδήλωσης σε άντρες και γυναίκες Από την άλλη µεριά, τα άτοµα που εκδηλώνουν συµπτώµατα της ιαταραχής Σωµατικής υσµορφίας είναι περισσότερο πεπεισµένα, συγκριτικά µε τους ασθενείς που εκδηλώνουν συµπτώµατα Ιδεοψυχαναγκαστικής ιαταραχής, ότι η οι σκέψεις και οι πεποιθήσεις τους (για παράδειγµα, «είµαι άσχηµος και παραµορφωµένος») είναι σωστές και επακριβείς, και ότι και οι άλλοι συµφωνούν µαζί τους και δεν µπορούν µε κανένα τρόπο να σκεφτούν ότι η πεποίθησή τους δεν είναι λογική ή, ακόµη περισσότερο, ότι µπορεί να σχετίζεται µε µια ψυχική διαταραχή» (8). Στο σηµείο αυτό είναι σηµαντικό να σηµειωθεί ότι στην τελευταία έκδοση του DSM 5 (2013) (1) συµπεριλαµβάνεται για πρώτη φορά η διαγνωστική ερώτηση επεξήγησης και προσδιορισµού της διορατικότητας σχετικά µε τη ιαταραχή Σωµατικής υσµορφίας. Με άλλα λόγια, είναι πολύ σηµαντικό, διαγνωστικά και θεραπευτικά, το κατά πόσο το άτοµο αναγνωρίζει ότι οι σκέψεις του σχετικά µε το συγκεκριµένο σηµείο της εµφάνισής του µπορεί και να µην είναι αληθείς, ανεξάρτητα αν ο ίδιος δεν µπορεί να απαλλαγεί από το άγχος και την ανησυχία του γι αυτές, ή αν πιστεύει ακράδαντα (παραισθήσεις/ ψευδαισθήσεις) ότι έτσι είναι η κατάσταση στην πραγµατικότητα και τίποτα δεν µπορεί να µετακινήσει την άποψή του. Τι βλέπω στον καθρέφτη; (2) Πώς µπορούµε λοιπόν να εξηγήσουµε τα συµπτώµατα των ατόµων µε ιαταραχή Σωµατικής υσµορφίας, ή, αν µπορούµε να το θέσουµε πιο απλά, πώς µπορούµε να εξηγήσουµε το γεγονός ότι τα άτοµα αυτά ουσιαστικά «βλέπουν» τον εαυτό τους µε έναν άλλο τρόπο από αυτόν που υποδεικνύει ο καθρέφτης της πραγµατικότητας; Η εξήγηση αυτής της παραµόρφωσης οφείλεται βέβαια σε ασυνείδητες διεργασίες και το ασυνείδητο, όπως πολύ καλά γνωρίζουµε από τα όνειρα κλπ., διαθέτει την ικανότητα της «παραµόρφωσης» και «διαστρέβλωσης» προκειµένου το άτοµο να µην συνειδητοποιήσει το περιεχόµενό του και βιώσει έντονο άγχος. Σύµφωνα µε αυτά λοιπόν, η παραµορφωµένη εικόνα σώµατος των ατόµων που εκδηλώνουν συµπτώµατα της ιαταραχής Σωµατικής υσµορφίας οφείλεται σε ενδοψυχική σύγκρουση που έχει απωθηθεί και «παραµορφωθεί» αλλά εκδηλώνεται στο συνειδητό κοµµάτι του ατόµου µέσα από την εικόνα σώµατος. Η Alessandra Lemma (10) αναφέρει ότι είναι σηµαντικό να κατανοήσουµε βασικά στοιχεία του τρόπου µε τον οποίο αναπτυσσόµαστε και πόσο βασικές είναι οι πρώτες επαφές που έχουµε µε τους άλλους µέσα από τις αισθήσεις του σώµατος και µε το άτοµο που µας φροντίζει (συνήθως είναι η µητέρα), αν θέλουµε πραγµατικά να κατανοήσουµε το µίσος που υποκρύπτεται σε αυτή την παραµορφωµένη εικόνα. Ο σωµατικός εαυτός (10)

6 Από τη στιγµή της γέννησής µας η πρώτη επαφή που έχουµε µε το άτοµο που µας φροντίζει και το περιβάλλον γύρω µας είναι µέσα από το σώµα και τις αισθήσεις που µας προκαλεί. Το χάδι, οι ήχοι, ο τρόπος που ο φροντιστής χειρίζεται και αντιµετωπίζει το βρέφος προσδίδουν σε αυτό ευχάριστες ή, αντίστοιχα, δυσάρεστες αισθήσεις και, εποµένως, εικόνες για τον εαυτό του. Όπως ανέφερε και ο Φρόιντ, ο «εαυτός» είναι καταρχήν ένας σωµατικός εαυτός. ηλαδή, αποκτούµε την αίσθηση του «εαυτού» και ότι «υπάρχουµε» αποκτώντας αρχικά την αίσθηση του σώµατος. Η διαδικασία αυτή, όπως προαναφέρθηκε, πραγµατοποιείται µέσα από την αλληλεπίδραση µε το άτοµο που µας φροντίζει: µε το βλέµµα του και µε το αν πραγµατικά µας κοιτά και µας διαπερνά για να αισθανθούµε ότι υπάρχουµε, µε τον τρόπο που µας αγγίζει και την εικόνα που αποτυπώνεται σε εµάς, χωρίς καµία άλλη επεξεργασία, για το τι είµαστε εµείς. Το βλέµµα και οι αισθήσεις αυτές αποτελούν τη βάση στην οποία χτίζεται η εικόνα για τον εαυτό µας αλλά και η αυτοεκτίµησή µας. Υπάρχουν όµως διάφορα σηµεία στα οποία κάτι µπορεί να µην πάει καλά σε αυτή τη διαδικασία ή να επιδράσει αρνητικά. Η Alessandra Lemma (10) αναφέρει ότι στα άτοµα που εκδηλώνουν έντονη δυσαρέσκεια µε κάποιο σηµείο του σώµατός τους έχει παρατηρηθεί: -Ο καθρέφτης µιας κατεύθυνσης (10) Το βλέµµα της µητέρας και η αλληλεπίδρασή της µπορεί να βιώνεται από το βρέφος σαν ένας «λευκός/ κενός τοίχος», ή σαν ένας καθρέφτης µιας κατεύθυνσης. Το βλέµµα της είναι αδιαπέραστο και το βρέφος δεν µπορεί να «λάβει» κάποια ανατροφοδότηση για τον εαυτό του, βιώνοντας µεγάλη αβεβαιότητα και άγχος. Η Lemma (10) αναφέρει ότι τα άτοµα που βιώνουν αυτή την αβεβαιότητα αποκτούν την τάση να ελέγχουν το σώµα τους προκειµένου να αποκτήσουν αυτήν την πολυπόθητη σιγουριά και βεβαιότητα. Μπορεί να επιδιώξουν να αλλάξουν, για παράδειγµα, τη µύτη τους µε την ελπίδα ότι αυτή η νέα µύτη θα τους προσφέρει την αίσθηση «ύπαρξης» και εσωτερικής σιγουριάς που τόσο τους έχει λείψει και οι άλλοι θα τους κοιτούν πια µε ένα βλέµµα που θα τους αγγίζει και θα τους διαπερνά ψυχικά. -Ο παραµορφωτικός καθρέφτης (10) Σε αυτή την περίπτωση, η µητέρα µπορεί ασυνείδητα να προβάλλει προσωπικά συναισθήµατα θυµού και επιθετικότητας (περιπτώσεις επιλόχειας κατάθλιψης κ.ά.) στο βρέφος. Σε αυτή την περίπτωση, το βρέφος εσωτερικεύει µια βαθιά αίσθηση ασχήµιας και µίσους για τον εαυτό του, που αργότερα θεωρεί ότι αφορά το σώµα του αλλά στην ουσία αποτελεί µια εσωτερική ψυχική κατάσταση. Τα άτοµα αυτά είναι πιο πιθανό να κάνουν µια πλαστική χειρουργική επέµβαση, συχνά µάλιστα επαναλαµβανόµενα, ως µια επίθεση προς τον εαυτό τους, παρόµοια µε αυτή που έχουν βιώσει σε ψυχικό επίπεδο Η Veale (12) αναφέρει ότι στο 50% αυτών των περιπτώσεων επεµβάσεων πλαστικής χειρουργικής η έµµονη σκέψη µεταφέρεται µετά την επέµβαση σε ένα άλλο σηµείο του σώµατος. Επίσης, σε αυτές τις περιπτώσεις, ο θυµός και η επιθετικότητα µπορεί να µεταφέρονται µε τεράστιο µένος και στο πρόσωπο του πλαστικού χειρουργού ο οποίος είναι αυτός τώρα που δεν «µεταµορφώνει» τον πάσχοντα για να νιώσει αποδοχή και οµορφιά για τον εαυτό του. Με άλλα λόγια, στο ασυνείδητο του πάσχοντα το ρόλο της «κακής µητέρας» παίρνει τώρα ο θεράπων ιατρός.

7 -Ο καθρέφτης «εσύ είσαι εγώ»(10) Σε αυτή την περίπτωση, η µητέρα είναι ναρκισσιστικά απορροφηµένη µε τον εαυτό της και, αφενός δεν µπορεί να «δει» το βρέφος, αφετέρου του µεταφέρει µια έντονη ενασχόληση µε το σώµα του και µε το αν αυτό είναι ωραίο και πώς φαίνεται προς τα έξω και πώς µπορεί να γίνει πιο ωραίο για να το θαυµάζουν οι άλλοι. Τα άτοµα αυτά µπορεί να µην βιώνουν όλη αυτή την κατάσταση ως «ασχήµια» αλλά, περισσότερο, ως µια αίσθηση ανικανοποίητου µε το σώµα τους και, το κυριότερο, ότι το σώµα τους «δεν τους ανήκει». Σε αυτή την περίπτωση κατά το τέλος της εφηβείας, µπορεί να αρχίσουν να επιζητούν να κάνουν µια πλαστική επέµβαση, τις περισσότερες φορές µε την παρότρυνση της µητέρας, σε µια προσπάθεια συµµόρφωσης αλλά και ικανοποίησης ή εφησυχασµού της µητέρας παρά των ίδιων. Μυϊκή υσµορφία Στο σηµείο αυτό είναι σηµαντικό να αναφέρουµε και την περίπτωση της Μυϊκής υσµορφίας που αποτελεί µια µορφή της ιαταραχής Σωµατικής υσµορφίας και παρατηρείται κατά πλειοψηφία σε άντρες. Στη Μυϊκή υσµορφία το άτοµο ανησυχεί περισσότερο για το αν οι σωµατικές του διαστάσεις και ο σωµατικός του όγκος είναι ελλιπείς (µε άλλα λόγια, αν φαίνεται µικρόσωµος) ή αν το σώµα του δεν είναι αρκετά µυώδες. Να σηµειωθεί ότι στις περισσότερες περιπτώσεις το άτοµο έχει ένα φυσιολογικό σώµα ή, ακόµη, και ένα αρκετά µυώδες σώµα. Ο James E. Leone et al. (13) αναφέρει ότι η σχέση των αντρών µε την εικόνα σώµατος και µε συµπεριφορές που σχετίζονται µε αυτή, όπως, για παράδειγµα, η υπέρµετρη άσκηση και εκγύµναση σε σηµείο επιβλαβών συµπεριφορών, π.χ. χρήση αναβολικών, κακή διατροφή κλπ., δεν έχει µελετηθεί εκτεταµένα συγκριτικά µε αντίστοιχες έρευνες που αφορούν γυναίκες. Πάντως, είναι ενδιαφέρον να σηµειωθεί ότι ακόµη και ο µικρός αριθµός ερευνών που έχει γίνει υποδεικνύει ότι οι άντρες που είναι δυσαρεστηµένοι µε την εικόνα του σώµατός τους επιζητούν να πάρουν βάρος για να φαίνονται πιο µεγαλόσωµοι και µυώδεις (µε άλλα λόγια, µυϊκό βάρος και όχι λίπος). Για το λόγο αυτό και η περίπτωση της Μυϊκής υσµορφίας είχε αρχικά ονοµαστεί «ανεστραµµένη νευρική ανορεξία» (reverse anorexia nervosa). Στην περίπτωση της Μυϊκής υσµορφίας ο άντρας ανησυχεί για το αν φαίνεται µικρόσωµος και αποφεύγει την έκθεση, για παράδειγµα, στην παραλία, σε πισίνες, σε αποδυτήρια κ.α. Σε περίπτωση που η έκθεση δεν µπορεί να αποφευχθεί, βιώνει έντονο άγχος και δυσφορία. Ασκείται σε ψυχαναγκαστικό βαθµό και σηµαντικό ποσοστό κάνει επίσης εκτεταµένη χρήση αναβολικών και άλλων ουσιών θέτοντας σε ρίσκο τη σωµατική αλλά και ψυχική τους υγεία. Το µεγαλύτερο ποσοστό αναφέρει σοβαρές επιπτώσεις στην κοινωνική και επαγγελµατική ζωή, έντονη ψυχική δυσφορία και σηµαντικές δυσκολίες σε πολλούς τοµείς της καθηµερινότητας. Συνοψίζοντας σχετικά µε τις διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται στον αντρικό πληθυσµό είναι σηµαντικό στο σηµείο αυτό να αναφερθεί και η περίπτωση του Συνδρόµου της Μικροφαλλίας (16), της περίπτωσης δηλαδή που ο άντρας εστιάζει το σηµείο «ασχήµιας» και ανησυχίας του στο µέγεθος του γεννητικού του οργάνου. Σε αυτές τις περιπτώσεις, πολυάριθµες ιατρικές εξετάσεις και διαβεβαιώσεις ιατρών

8 και ειδικών δεν τον πείθουν, ίσως µόνο εντελώς προσωρινά, ότι όλα είναι «φυσιολογικά». Παρατηρούνται συµπεριφορές όπως αυτές που προαναφέρθηκαν, δηλαδή, διαρκής αυτοπαρατήρηση και εξέταση, κοίταγµα στον καθρέφτη, µέτρηµα κλπ. που µπορεί προσωρινά να τον εφησυχάζουν αλλά, αµέσως µετά, το άγχος εκκινεί και πάλι εντονότερο δηµιουργώντας µια επώδυνη καθηµερινότητα. Και σε αυτές τις περιπτώσεις, το άτοµο µπορεί να καταφύγει σε χρήση ουσιών ή και την πραγµατοποίηση χειρουργικών επεµβάσεων µε επιβλαβείς συνέπειες για την υγεία του. Επίλογος Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της ιαταραχής Σωµατικής υσµορφίας είναι σηµαντικό να τονίσουµε ότι σε θεραπευτικό επίπεδο η ανησυχία και το άγχος του πάσχοντα αποτελούν µια ψυχική πραγµατικότητα και είναι σηµαντικό ο ψυχοθεραπευτής να µπορέσει να «δει» µε τα µάτια του ασθενή και όχι µε τα µάτια της ρεαλιστικής πραγµατικότητας. Εάν µπορέσει να το κάνει αυτό τότε θα µπορέσει να «δει» και να νιώσει το ψυχικό υπόβαθρο που κρύβεται πίσω από τις εµµονές και το έντονο άγχος και να παρατηρήσει τι ακριβώς έχει βιώσει ο ασθενής σε ψυχικό επίπεδο και νιώθει τόση «ασχήµια» για τον εαυτό του. «Συνοµιλώντας» µε τον «άσχηµο» και «αποκρουστικό» εαυτό του ασθενή κατά τη θεραπευτική διαδικασία παρέχεται ένα πρώτο στάδιο ανακούφισης ότι κάποιος, για πρώτη φορά, «βλέπει» πού ακριβώς πονά ψυχικά και αυτό είναι ένα πρώτο σηµαντικό βήµα ανακούφισης και ανοίγµατος επικοινωνίας. Για το λόγο αυτό, συµβουλές σε πρακτικό επίπεδο, επιβεβαίωση σχετικά µε την εξωτερική εµφάνιση αλλά και διάφοροι τρόποι που δίνουν λύσεις σε επίπεδο οµορφιάς και εµφάνισης ή ακόµη και επεµβάσεις σε σωµατικό επίπεδο κατά βάθος «εξοργίζουν» και οδηγούν σε απόγνωση τον ασθενή που νιώθει ότι κανείς «δεν τον βλέπει» πραγµατικά και ούτε πρόκειται ποτέ «να δει» το πρόβληµά του και το πόσο υποφέρει γι αυτό. Να σηµειωθεί, βέβαια, ότι τα άτοµα αυτά είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σε τέτοιες επιλογές αισθητικής παρέµβασης, ιδιαίτερα, µάλιστα, στη σύγχρονη ναρκισσιστική πραγµατικότητα της έµφασης στην οµορφιά και τη νεότητα και σε όλα αυτά τα προϊόντα οµορφιάς που προβάλλονται ως απόλυτες λύσεις στο ανθρώπινο πρόβληµα. Όπως αναφέρει ο Joyce McDougall, «το σώµα δεν οµιλεί κάποια γλώσσα που γνωρίζουµε, αλλά µπορεί, κάποιες φορές, να παρέχει ένα σηµαντικό πλαίσιο επικοινωνίας των ψυχικών καταστάσεων και σκηνών του εσωτερικού θεάτρου που διαδραµατίζεται µέσα στην ψυχή µας» (15). Ας το ακούσουµε λοιπόν µε µεγάλη προσοχή Βιβλιογραφία 1. DSM 5, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. The American Psychiatric Association, Washington, DC, Phillips K. (2005). The broken mirror. Understanding and Treating Body Dysmorphic Disorder. Oxford: Oxford UP.

9 3. History of Body Dysmorphic Disorder ( Body Dysmorphic Disorder Foundation. 4. Veale D. (2000): Outcome of cosmetic surgery and DIY surgery in patients with body dysmorphic disorder. Psychiatric Bull, 24: Ines Kollei, Stefan Brunhoeber, Elisabeth Rauh, Martina de Zwaan & Alexandra Martin (2012): Body image, emotions and thought control strategies in body dysmorphic disorder compared to eating disorders and healthy controls. Journal of Psychosomatic Research, 72, Andrea S.Hartmann, Jennifer J.Thomas, Anne C.Wilson, SabineWilhelm (2013): Insight impairment in body image disorders: Delusionality and overvalued ideas in anorexia nervosa versus body dysmorphic disorder. Psychiatry Research, 210, Joshua I. Hrabosky, Thomas F. Cash, David Veale, Fugen Neziroglu, Elizabeth A. Soll, David M. Garner, Melissa Strachan-Kinser, Bette Bakke, Laura J. Clauss, Katharine A. Phillips (2009): Multidimensional body image comparisons among patients with eating disorders, body dysmorphic disorder, and clinical controls: A multisite study. Body Image, 6, Daniel Lucas Conceicao Costa, M.D., Melissa Chagas Assuncao, M.D., Ygor Arzeno Ferrao, M.D., Ph.D., Luciana Archetti Conrado, M.D., Ph.D., Christina Hajaj Gonzalez, M.D., Ph.D., Leonardo Franklin Fontenelle, M.D., Ph.D., Victor Fossaluza, Ph.D., Eurıpedes Constantino Miguel, M.D. Ph.D., Albina Rodrigues Torres, M.D., Ph.D., & Roseli Gedanke Shavitt, M.D., Ph.D. (2012): Body Dysmorphic Disorder in Patients with Obsessive-Compulsive Disorder: Prevalence and Clinical Correlates. Depression and Anxiety, 29: Katharine A. Phillips, M.D., Anthony Pinto, Ph.D., William Menard, B.A., Jane L. Eisen, M.D., Maria Mancebo, Ph.D., and Steven A. Rasmussen, M.D. (2007): Obsessive-Compulsive Disorder versus Body Dysmorphic Disorder: Α comparison study of two possibly related disorders. Depression and Anxiety, 24: Alessandra Lemma (2009): Being seen or being watched? A psychoanalytic perspective on body dysmorphia. International Journal of Psychoanalysis, 90: A. S. Bjornsson, E. R. Didie, K. A. Phillips (2010): Body Dysmorphic Disorder. Dialogues in Clinical Neuroscience, 12(2), Phillips K., McElroy S., Keck P., Pope H., Hudson J. (1993): Body dysmorphic disorder: Thirty cases of imagined ugliness. American Journal of Psychiatry, 150: James E. Leone, Kimberly A. Wise, Elizabeth M. Mullin, William Harmon, Nicole Moreno, and Jennifer Drewniany (2014): The Effects of Pubertal Timing and

10 Alexithymia on Symptoms of Muscle Dysmorphia and the Drive for Muscularity in Men. Psychology of Men & Masculinity, March Roberto Olivardia, Harrison G. Pope, Jr., James I. Hudson (2000): Muscle Dysmorphia in Male Weightlifters: A Case-Control Study. American Journal of Psychiatry, 157: McDougall J. (1989): Theatres of the body. London: Free Association Books. 16. Ειρήνη Τζελέπη (2009): Μικροφαλλία: Ψυχολογικά αίτια Fugen Neziroglu, Sony Khemlani-Patel (2003): Therapeutic Approaches to Body Dysmorphic Disorder. Brief Treatment and Crisis Intervention, 3: John Steiner (2011): Seeing and Being Seen: Emerging from a Psychic Retreat. The New Library of Psychoanalysis, Routledge, London. 19. Alessandra Lemma (2010): Under the Skin: A Psychoanalytic Study of Body Modification. Routledge, London. 20. Canice E. Crerand, Martin E. Franklin, David B. Sarwer (2006): Body Dysmorphic Disorder and Cosmetic Surgery. Plastic and Reconstructive Surgery, Vol. 118, Number 7, Christina Lambrou, David Veale, and Glenn Wilson (2011): The Role of Aesthetic Sensitivity in Body Dysmorphic Disorder. Journal of Abnormal Psychology, Vol. 120, No. 2, Elizabeth R. Didie, Tracy Kuniega-Pietrzak, Katharine A. Phillips (2010): Body image in patients with body dysmorphic disorder: Evaluations of and investment in appearance, health/illness, and fitness. Body Image, 7, Ulrike Buhlmann, Bethany A. Teachman, Eva Naumann, Tobias Fehlinger, Winfried Rief (2009): The meaning of beauty: Implicit and explicit self-esteem and attractiveness beliefs in body dysmorphic disorder. Journal of Anxiety Disorders, 23, Andrea S.Hartmann, Jennifer J.Thomas, Anne C.Wilson, SabineWilhelm (2013): Insight impairment in body image disorders: Delusionality and overvalued ideas in anorexia nervosa versus body dysmorphic disorder. Psychiatry Research, 210, Katharina Schieber, InesKollei, MartinadeZwaan, Astrid Müller Alexandra Martin (2013): Personality traits as vulnerability factors in body dysmorphic disorder. Psychiatry Research, 210,