Μεθοδολογικοί προβληματισμοί στη διαπολιτισμική έρευνα

Transcript

1 Μεθοδολογικοί προβληματισμοί στη διαπολιτισμική έρευνα Βασίλης Γ. Παυλόπουλος Πανεπιστήμιο Αθηνών Ανακοίνωση στο 1ο Συνέδριο της Ψυχολογικής Εταιρείας Βορείου Ελλάδος «Ανθρώπινη συμπεριφορά: έρευνα και εφαρμογές στην ψυχολογία και στην εκπαιδευτική πράξη», Βόλος, Νοεμβρίου 2003

2 Διάγραμμα παρουσίασης Ορισμοί βασικών εννοιών Το αντικείμενο της διαπολιτισμικής έρευνας: ημική και ητική προσέγγιση Θέματα δειγματοληψίας Επίπεδα σύγκρισης στη διαπολιτισμική έρευνα: Η πολιτισμική προκατάληψη και η έννοια της ισοτιμίας Η ερμηνεία των ευρημάτων της διαπολιτισμικής έρευνας: ανεπάρκεια, διαφορά ή κάτι άλλο; 2

3 Διαπολιτισμική Ψυχολογία Ο κλάδος της Ψυχολογίας που μελετά την επίδραση που ασκούν οι κοινωνικοί και οι πολιτισμικοί παράγοντες στη διαμόρφωση και μεταβίβαση της ανθρώπινης συμπεριφοράς (Berry et al., 1992) Ενδιαφέρεται τόσο για τη διακύμανση όσο και για την οικουμενικότητα των ατομικών ψυχολογικών ιδιοτήτων Συμπεριλαμβάνει βιολογικές (π.χ. διατροφικές συνήθειες) και οικολογικές μεταβλητές (π.χ. θερμοκρασία, οικονομική οργάνωση) Μελετά επίσης πολιτισμικές ομάδες εντός μιας κοινωνίας, καθώς και την ψυχολογική προσαρμογή ως αποτέλεσμα του επιπολιτισμού 3

4 Πολιτισμός Το μέρος του ανθρώπινου περιβάλλοντος που επινόησε ο άνθρωπος (Herskovits, 1948) Περιλαμβάνει τα «μαθημένα νοήματα», δηλ. όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας, τα οποία συνιστούν τις ανεξάρτητες μεταβλητές που είναι απαραίτητες για τη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς (Segall, 1986) Ο πολιτισμός συχνά διασταυρώνεται με έννοιες, όπως: κράτος, εθνικότητα, κοινωνία, αλλά δεν (πρέπει να) ταυτίζεται με αυτές 4

5 Το αντικείμενο της διαπολιτισμικής έρευνας: ημική και ητική προσέγγιση ΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Τονίζει τη μοναδικότητα κάθε πολιτισμού Εξετάζει μόνο έναν πολιτισμό κάθε φορά Χρησιμοποιεί ψυχομετρικά μέσα σχεδιασμένα εξαρχής για τον υπό μελέτη πολιτισμό ΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Αναζητά τον προσδιορισμό οικουμενικών φαινομένων Συγκρίνει τουλάχιστον δύο πολιτισμούς Χρησιμοποιεί ενιαία ψυχομετρικά μέσα στους υπό μελέτη πολιτισμούς 5

6 Συνδυαστική χρήση ημικής και ητικής μεθοδολογίας (Berry, 1989) Αρχική έρευνα στον οικείο πολιτισμό (ημική Α) Μεταφορά των ευρημάτων σε άλλο πολιτισμό (επιβεβλημένη ητική) Ανακάλυψη άλλου πολιτισμού (ημική Β) Σύγκριση των δύο πολιτισμών σύγκριση αδύνατη (ημική Α ημική Β) ή σύγκριση δυνατή (παραγόμενη ητική) 6

7 Μια εφαρμογή της παραγόμενης ητικής μεθόδου: η μελέτη της αναπτυσσόμενης προσωπικότητας 7

8 Το Μοντέλο των Μεγάλων Πέντε Παραγόντων (ΜΠΠ) για τη «χαρτογράφηση» των ατομικών διαφορών (ημική Α) Διαπολιτισμική μεταφορά του ΜΠΠ. Εφαρμογή κοινού ερευνητικού πρωτοκόλλου για τη συλλογή, κωδικοποίηση και στατιστική επεξεργασία των δεδομένων (επιβεβλημένη ητική) Συλλογή των δεδομένων. Ελεύθερες γονεϊκές περιγραφές της αναπτυσσόμενης προσωπικότητας με δομημένες συνεντεύξεις (ημική Β, Γ, Δ, ) Σύγκριση των ευρημάτων από επτά χώρες: πολιτισμικά διακριτές (ημικές) διαστάσεις ή οικουμενικές διαστάσεις (παραγόμενη ητική) 8

9 Κατανομή (%) των γονεϊκών περιγραφών για την προσωπικότητα του παιδιού στο μοντέλο των «μεγάλων πέντε» παραγόντων: έρευνα σε 7 χώρες (Kohnstamm et al., 1998) 40 Athens,GA Gent Leiden Bielefeld Wroclaw Αθήνα Beijing 30 % ΕΞΩ ΠΡΟΣ ΕΥΣΥΝ ΝΕΥΡ ΕΚΤ 9

10 Εναλλακτικές υποθέσεις για τη μελέτη των διαφορών στη διαπολιτισμική έρευνα (Triandis, 1994) Οι πολιτισμικές ομάδες αποδίδουν διαφορετικό νόημα στην υπό μελέτη έννοια Οι οδηγίες δεν έγιναν με τον ίδιο τρόπο κατανοητές Η επίδραση του ερευνητή δεν ήταν ίδια Το επίπεδο κινητοποίησης δεν ήταν το ίδιο Η εξοικείωση με τις συνθήκες των μετρήσεων δεν ήταν ίδια Τα δείγματα δεν ήταν συγκρίσιμα Τα ψυχομετρικά μέσα δεν ήταν ισότιμα Οι κώδικες δεοντολογίας διαφέρουν ανάλογα με τις αξίες 10

11 Τα δύο επίπεδα της δειγματοληψίας Επιλογή μεταξύ πολιτισμικών ομάδων Τα δείγματα διαφέρουν ανάλογα με την τοποθέτησή τους στις τιμέςεπίπεδα μιας ανεξάρτητης μεταβλητής (π.χ. γλώσσα, αξίες) ή απλώς εκπροσωπούν γεωγραφικές περιοχές; Τα επιλεγμένα δείγματα καλύπτουν επαρκώς το εύρος της διασποράς της υπό μελέτη μεταβλητής; Επιλογή εντός των πολιτισμικών ομάδων (προσοχή: Οι πολιτισμικές ομάδες δεν είναι ομοιογενείς!) Τα δείγματα είναι αντιπροσωπευτικά των ομάδων από τις οποίες προήλθαν; Τα δείγματα είναι συγκρίσιμα ως προς τα χαρακτηριστικά τους; 11

12 Η πολιτισμική προκατάληψη (Van de Vijver & Leung, 1997) Η πολιτισμική προκατάληψη (bias) αφορά μια πηγή διαφοροποίησης, η οποία επηρεάζει τις αποκρίσεις όλων των υποκειμένων μιας πολιτισμικής ομάδας (π.χ., η διαφορική εξοικείωση με τα ερεθίσματα, η ποιότητα της μετάφρασης, τα κίνητρα των συμμετεχόντων) Οι πηγές πολιτισμικής προκατάληψης παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον επειδή αναδεικνύουν υπαρκτές, αν και απροσδόκητες, διαπολιτισμικές διαφορές Όλες οι πηγές πολιτισμικής προκατάληψης δεν έχουν την ίδια επίδραση στις αποκρίσεις των υποκειμένων. Η έννοια της ισοτιμίας χρησιμοποιείται για να δείξει τα επίπεδα συγκρισιμότητας των μετρήσεων 12

13 Τα ιεραρχικά επίπεδα ισοτιμίας της μέτρησης (Poortinga, 1989) Εννοιολογική/δομική/λειτουργική ισοτιμία. Έχει μετρηθεί η ίδια έννοια σε όλες τις πολιτισμικές ομάδες; (ανεξάρτητα από τα ψυχομετρικά μέσα!) Μετρική ισοτιμία. Έχει μετρηθεί η ίδια έννοια και με την ίδια μονάδα μέτρησης; Πλήρης ισοτιμία. Έχει μετρηθεί η ίδια έννοια, με την ίδια μονάδα μέτρησης και με την ίδια κλίμακα; 13

14 Μια εφαρμογή: έλεγχος ισοτιμίας του τεστ νοημοσύνης WISC-III 14

15 1. Διερευνητική ανάλυση παραγόντων του WISC-III (n = ) Λεκτική κατανόηση Ταχύτητα επεξεργασίας Αντιληπτική οργάνωση Εργαζόμενη μνήμη Λεξιλόγιο 0,87 Κατανόηση 0,83 Ομοιότητες 0,78 Πληροφορίες 0,74 Κωδικοποίηση 0,91 Σύμβολα 0,80 Συναρμ. Αντικειμένων 0,87 Σχέδια με κύβους 0,73 Συμπλήρωση εικόνων 0,67 Σειροθέτηση εικόνων 0,52 Μνήμη αριθμών 0,87 Αριθμητική 0,45 Ιδιοτιμή 5,01 1,25 1,04 0,81 % εξηγ. διασποράς 41,77 10,40 8,62 6,78 15

16 2. Παραγοντικές αναλύσεις εντός των 12 δειγμάτων και σύγκριση των συνδυασμών κάθε παράγοντα μεταξύ των χωρών ανά ζεύγη με τον δείκτη Φ του Tucker Πρώτος παράγοντας: Λεκτική κατανόηση Ολλανδία/Φλαμ.Βέλγιο ΟΛΛ ΚΑΝ ΓΑΛΛ ΓΕΡΜ ΕΛΛ... Καναδάς 0,99 Γαλλία/Γαλ.Βέλγιο 0,99 1,00 Γερμανία/Αυστρ/Ελβ 0,99 0,99 0,98 Ελλάδα 0,99 0,99 1,00 0,98 Ιαπωνία 1,00 1,00 0,99 1,00 0,99 Νότια Κορέα 0,99 0,99 0,99 0,99 0,99... Λιθουανία 0,99 0,98 0,98 0,99 0,97... Σλοβενία 0,98 0,99 0,97 0,99 0,96... Σουηδία 0,99 1,00 0,99 0,99 0,99... Ταϊβάν 0,99 1,00 0,99 0,99 0,98... ΗΠΑ 1,00 1,00 1,00 0,99 1,

17 3. Σύγκριση μέσων όρων των παραγόντων του WISC-III μεταξύ 12 δειγμάτων (Georgas et al., 2003) Λεκτική Κατανόηση Ταχύτητα Επεξεργασίας Αντιληπτική Οργάνωση Εργαζόμενη Μνήμη ΚΑΝ ΓΑΛ ΓΕΡ ΕΛΛ ΙΑΠ ΛΙΘ ΟΛΛ ΚΟΡ ΣΛΟ ΣΟΥΗ ΗΠΑ 17

18 2+1 θεωρήσεις για την ερμηνεία των ευρημάτων Η ερμηνεία της ανεπάρκειας. Εφόσον χρησιμοποιούνται τα κατάλληλα, πολιτισμικά αμερόληπτα τεστ, οι όποιες διαφορές αντανακλούν πράγματι το διαφορετικό δυναμικό μεταξύ των συγκρινόμενων ομάδων (Jensen, 1980). Η ερμηνεία της διαφοράς. Εφόσον δεν είναι δυνατή η πλήρης μετρική αντιστοιχία των τεστ, οι διαπολιτισμικές διαφορές αντανακλούν κυρίως ή αποκλειστικά τη μεθοδολογική προκατάληψη των ερευνητών (Mercer, 1984). Μια πιο πραγματιστική προσέγγιση μελετά τη φύση των διαπολιτισμικών διαφορών συσχετίζοντάς τις με οικολογικούς-κοινωνικούς δείκτες, όπως π.χ. η οικονομική ευημερία και η εκπαίδευση (Georgas, van de Vivjer, & Berry, in press). 18

19 Συμπεράσματα Θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι τα αποτελέσματα σχετικά με τη διακύμανση της ανθρώπινης συμπεριφοράς μεταξύ κοινωνιών είναι ουδέτερα Η μελέτη των μεθόδων της διαπολιτισμικής έρευνας μπορεί να μας ευαισθητοποιήσει σχετικά με την πολιτισμική προκατάληψη και να αυξήσει την εγρήγορσή μας για διασφάλιση της ισοτιμίας των μετρήσεων Η μεθοδολογία και τα πορίσματα της διαπολιτισμικής ψυχολογίας δεν αφορούν ένα περιορισμένο κύκλο ειδικών. Εφαρμόζονται σε ενδο-πολιτισμικές ψυχολογικές έρευνες, αλλά και όπου απαιτείται αξιολόγηση σε συνάρτηση με το κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο (π.χ. εκπαίδευση, χάραξη πολιτικής για τους μετανάστες, διοίκηση οργανισμών, κ.ά.) 19

20 Βιβλιογραφία Berry, J. (1989). Imposed emics-etics-derived etics: The operationalization of a compelling idea. International Journal of Psychology, 24, Berry, J., Poortinga, Y., Segall, M., & Dasen, P. (1992). Cross-cultural psychology. Research and applications. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Georgas, J., Van de Vijver, F., & Berry, J. (in press). The ecocultural framework, ecosocial indices and psychological variables in cross-cultural research. Journal of Cross-cultural Psychology. Georgas, J., Weiss, L., van de Vijver, F., & Saklofske, D. (Eds.) (2003). Culture and children s intelligence. Cross-cultural analysis of the WISC-III. San Diego, CA: Academic Press. Herskovits, M. (1948). Man and his works: The science of cultural anthropology. New York: Knopf. Jensen, A. (1980). Bias in mental testing. New York: Free Press. Kohnstamm, G., Halverson, C., Mervielde, I., & Havill, V. (Eds.) (1998). Parental descriptions of child personality. Developmental antecedents of the big five? Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. Mercer, J. (1984). What is racially and culturally nondiscriminatory test? A sociological and pluralistic perspective. In C. Reynolds & R. Brown (Eds.), Perspectives on bias in mental testing (pp ). New York: Plenum Press. Poortinga, Y. (1989). Equivalence of cross-cultural data: An overview of basic issues. International Journal of Psychology, 24, Segall, M. (1986). Culture and behavior: Psychology in global perspective. Annual Review of Psychology, 37, Triandis, H. (1994). Culture and social behavior. New York: McGraw Hill. Van de Vijver, F. & Leung, K. (1997). Methods and data analysis for cross-cultural research. Newbury Park, CA: Sage. 20