Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March 2012

Transcript

1 Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March Copyright 2012 Σελίδα 1

2 Περιεχόμενα Contents Άρθρο Σύνταξης Editorial Δέκα χρόνια με το «ΒΗΜΑ του ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ» Ten years with Vima tou Asklipiou Ανασκοπήσεις - Reviews Μέθοδοι αποσιδήρωσης: Μια βιβλιογραφική ανασκόπηση. 1. Μethods of iron chelation therapy: a bibliographic review. Νοσηλευτικό Τμήμα: Κριτήρια δημιουργίας ενόςεπιτυχημένου μοντέλου. 2. Nursing department: Criteria of creation of an achieved model. Η μουσικοθεραπεία ως μορφή εναλλακτικής - συμπληρωματικής θεραπείας σε νοσηλευόμενους ογκολογικούς ασθενείς. 3. Music therapy as part of the alternative-complementary therapy in cancer patients in hospital. 4. Μέθοδοι πειθαρχίας. Discipline methods. 5. Προεμφυτευτικός-Προγεννητικός έλεγχος και ηθικά ζητήματα. Prenatal diagnosis and preimplantation genetic control and moral questions. Ειδικό Άρθρο Special Article 1. Η χρήση του χιούμορ στην φροντίδα ψυχικά ασθενών. The use of humor in the care of psychiatric patients. Έρευνες Original Papers 1. Στόχοι και προσδοκίες φοιτητών Νοσηλευτικήςγια το νοσηλευτικό επάγγελμα. Goals and expectations of nurse students on nursing profession. 2. Εμβολιαστική κάλυψη παιδιών ηλικίας 4-12 ετών του νομού Ευρυτανίας. Vaccination coverage of children aged 4-12 years old in the prefecture of Evritania. 3. Διερεύνηση γνώσεων νοσηλευτών ως προς την Υπέρταση. Exploration of nurses knowledge regarding Ηypertension. 4. Οι γνώσεις των νοσηλευτών για τη φροντίδα ασθενών που εμφανίζουν delirium. Nurses knowledge of care for patients with delirium. Σελίδα- Page Copyright 2012 Σελίδα 2

3 Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March 2012 ΑΡΘΡΟ ΣΥΝΤΑΞΗΣ - EDITORIAL Δέκα χρόνια με το «ΒΗΜΑ του ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ» Τ ον Ιανουάριο του 2002 ένα νέο περιοδικό έκανε την εμφάνισή του αναφέροντας στο άρθρο σύνταξης «Συμβολή εις το την υγείαν προάγειν». Φιλοδοξούσε τη διακίνηση της γνώσης, ήθελε να δώσει ευκαιρίες σε νέους επιστήμονες να δημοσιεύουν, στους έμπειρους και σοφούς να συνεισφέρουν στη γνώση, να βοηθήσουν στην έρευνα και να ανοίξουν νέους ορίζοντες. Δέκα χρόνια τώρα προσπαθεί να ανταποκριθεί στους στόχους που είχε τότε θέσει. Η έκδοση ενός επιστημονικού εντύπου αποτελεί ένα ρίσκο με πιθανότητες επιτυχίας και αποτυχίας. Αποδοχής ή απόρριψης. Η παρουσία των δέκα ετών στην κυκλοφορία καταδεικνύει ότι το «ΒΗΜΑ τα κατάφερε». Άντεξε στα δύσκολα, άκουσε την καλόπιστη κριτική και δέχθηκε τις απόψεις των ειδικών. Ξεπέρασε τα σύνορα της μικρής μας χώρας και βρέθηκε σε πολλές βιβλιοθήκες του κόσμου. Αποδελτιώνεται σε βάσεις δεδομένων, αυξάνει καθημερινά την επισκεψιμότητά του και βάζει νέους στόχους. Κάνοντας μια αναδρομή στο παρελθόν και μάλιστα στην αρχή της έκδοσης θα πρέπει να αναφερθεί, ότι κάποιοι άνθρωποι πίστεψαν και υποστήριξαν οικονομικά και περισσότερο ηθικά αυτό το εγχείρημα. Βοήθησαν διατηρώντας όμως κάποια επιφύλαξη για τη συνέχεια. Θα υπήρχε συνέχεια; Θα μπορούσε ένα μικρό και εν τη γεννέσει περιοδικό να σταθεί ανάμεσα σε επιστημονικά έντυπα διεθνούς και Πανελλήνιας εμβέλειας; Όπως αναφέρθηκε αυτό αποτελούσε ρίσκο που έπρεπε να παρθεί. Μέσα από αυτή την απόπειρα θα μαθαίναμε και θα μετρούσαμε παράλληλα τις δυνάμεις μας, τα θέλω μας ή και γιατί όχι την αγάπη μας στη Νοσηλευτική, την οποία ορκισθήκαμε να υπηρετούμε. Σήμερα δέκα χρόνια μετά το ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ αναπτύσσει μια δυναμική, μέσα στις επιστήμες υγείας, που το κατατάσσει ανάμεσα στα περιοδικά που διαβάζονται και τυγχάνουν ευρείας αποδοχής. Όλοι οι συντελεστές, τα μέλη της συντακτικής επιτροπής και οι ειδικοί κριτές καταβάλλουν προσπάθεια να διατηρήσουν ένα επιστημονικό επίπεδο στα άρθρα που δημοσιεύονται με σκοπό αυτά να συνεισφέρουν στην γνώση και να προάγουν την επιστήμη. Τα τελευταία χρόνια το περιοδικό εκδίδεται ηλεκτρονικά, ελπίζουμε σύντομα να καταφέρουμε τα δημοσιευμένα άρθρα σε έντυπη μορφή, να μετατραπούν και να «υπάρξουν» στο διαδίκτυο. Ευχαριστούμε όσους βοήθησαν, ευχαριστούμε όσους μας πίστεψαν και ευχαριστούμε όλους εκείνους που καταφεύγουν στις σελίδες του «ΒΗΜΑΤΟΣ» αναζητώντας αυτό που τους ενδιαφέρει. Πιστεύουμε, μέσα στη δύνη των καιρών, να συνεχίσουμε να αποτελούμε μια φωνή που δεν θα έχει καμία σχέση με υποσχέσεις που δεν τηρήθηκαν, με αξίες που χάθηκαν και με ιδανικά που ξεθώριασαν. Να συνεχίσουμε να υπηρετούμε την επιστήμη και να δίνουμε ευκαιρίες για νέες Copyright 2012 Σελίδα 3

4 δημοσιεύσεις. Η επιστημονικότητα και η διαχρονικότητα του περιοδικού εξαρτώνται από την «βαρύτητα» των άρθρων που δημοσιεύει. Το 2012 ας αποτελέσει το έτος που θα αλλάξει το σκηνικό της χώρα μας και θα την τοποθετήσει στο ύψος που της αρμόζει, γιατί «κάποιοι» έδωσαν «αίμα και πνεύμα» για την Ελλάδα. Ο τόπος καταγωγής του «Βήματος» είναι η Ελλάδα και έτσι θέλουμε να συνεχίσει να είναι. ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ Από τη Συντακτική Επιτροπή Χριστίνα Μαρβάκη Copyright 2012 Σελίδα 4

5 Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March 2012 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ REVIEW Μέθοδοι αποσιδήρωσης: μια βιβλιογραφική ανασκόπηση Αγαπίου Μαρία 1, Γεωργιάδη Ελπίδα 2 1. Νοσηλεύτρια Τ.Ε., MSc (c), Γ.Ν.Α. «Ιπποκράτειο» 2. Νοσηλεύτρια Τ.Ε., MSc., Γ.Ν.Α. «Λαϊκό» ΠΕΡΙΛΗΨΗ Με τον όρο «αποσιδήρωση» περιγράφεται η διαδικασία απομάκρυνσης του πλεονάζοντος σιδήρου και εφαρμόζεται μετά από τη χορήγηση είκοσι μονάδων αίματος ή όταν η φερριτίνη ορρού αυξάνεται πάνω από 1000 ng/ml. Σκοπός: Στόχος της παρούσας εργασίας ήταν η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με τις μεθόδους αποσιδήρωσης σε ασθενείς με αιμοχρωμάτωση λόγω πολλαπλών μεταγγίσεων αίματος. Μέθοδος: Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε περιελάμβανε αναζήτηση ανασκοπικών και ερευνητικών μελετών σε ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων, όπως και σε επιστημονικά περιοδικά αιματολογίας, κυρίως πρόσφατης ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας. Αποτελέσματα: Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, τα σκευάσματα αποσιδήρωσης άλλαξαν σημαντικά την κλινική εικόνα των ασθενών και βελτίωσαν αξιόλογα την ποιότητα ζωής και το προσδόκιμο επιβίωσης τους. Ωστόσο βασικό πρόβλημα της θεραπευτικής αγωγής αποσιδήρωσης παραμένει ο βαθμός συμμόρφωσης των νοσούντων προς αυτήν. Συμπεράσματα: Αν και η ανακάλυψη των από το στόμα χηλικών παραγόντων χαρακτηρίζεται ελπιδοφόρα, πρέπει να καλυφθεί ευρύ πεδίο έρευνας ώστε να βελτιωθεί η αποτελεσματικότητα της αγωγής με αποσιδήρωση. Λέξεις κλειδιά: Αιμοχρωμάτωση, αποσιδήρωση, χηλικοί παράγοντες, θαλασσαιμία. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ Γεωργιάδη Ελπίδα, Ικαρίας 16, Αχαρνές, Αθήνα, Τ.Κ , Τηλ: , , elpisgeo@gmail.com Copyright 2012 Σελίδα 5

6 Μethods of iron chelation therapy: a bibliographic review Agapiou Maria 1, 1 Georgiadi Elpida 2 1. R.N. MSc, Hippocratio Ηospital 2. R.N. MSc, Head Nurse, Laiko Ηospital ABSTRACT Iron Chelation Therapy is a term used to describe the procedure of removing excess iron from the body, which is applied after a total of approximately 20 blood transfusions or when serum ferritin levels rise above 1000 ng/ml. Aim: The purpose of the present paper is a retrospective search in bibliography, concerning the methods of iron chelation treatment for patients with hemochromatosis owing to their undergoing multiple blood transfusions. Method: The methology followed, included the search for review and research studies, in electronic databases as well as scientific haematology journals, mostly regarding recent entries in greek and international bibliography. Results: According to the bibliography, chelation therapy compounds have significantly changed the patients clinical features and have substantially improved their quality of life, along with their outcome over time. However, the level of patient compliance to treatment still remains the basic problem of iron chelation therapy. Conclusions: Even though the discovery of orally administered chelating agents can qualify as an auspicious accomplishment, research fields should cover a much wider spectrum, in order to improve the effectiveness of iron chelation treatment. Keywords: Hemochromatosis, iron chelation therapy, chelating agents, thalassemia. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ι αιμολυτικές αναιμίες χαρακτηρίζονται Ο από την πρώιμη καταστροφή και CORRESPONDING AUTHOR Georgiadi Elpida, 16 Ikarias street, Aharnes, Athens, P.C , Tel: , elpisgeo@gmail.com αποδόμηση των ερυθρών αιμοσφαιρίων με αποτέλεσμα ο σίδηρος και τα παραπροϊόντα Copyright 2012 Σελίδα 6

7 Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March 2012 του να παραμένουν στο πλάσμα. Οι ασθενείς που πάσχουν από κάποια μορφή αιμολυτικής αναιμίας (όπως θαλασσαιμία ή δρεπανοκυτταρική αναιμία) χρήζουν ως θεραπεία μετάγγιση ερυθρών αιμοσφαιρίων με αποτέλεσμα την ανάπτυξη δευτεροπαθούς αιμοχρωμάτωσης η οποία οδηγεί σε ανεπάρκεια πολλά ζωτικά όργανα 1-2. ΑΙΜΟΧΡΩΜΑΤΩΣΗ -ΑΠΟΣΙΔΗΡΩΣΗ Ως αιμοχρωμάτωση (υπερσιδήρωση) χαρακτηρίζεται η συσσώρευση του σιδήρου στον οργανισμό λόγω αδυναμίας των ρυθμιστικών μηχανισμών να διαχειριστούν αποτελεσματικά την περίσσεια του. Η υπερφόρτωση του οργανισμού οδηγεί στην εναπόθεσή του σε ζωτικά όργανα, όπως είναι η καρδιά, το ήπαρ και οι ενδοκρινείς αδένες με αποτέλεσμα τις ήπιες ή σοβαρές διαταραχές στη λειτουργία τους. Η αιμοχρωμάτωση μπορεί να οφείλεται σε γενετική βλάβη και γονιδιακές μεταλλάξεις (ιδιοπαθής αιμοχρωμάτωση) ή να είναι αποτέλεσμα άλλου υποκείμενου αιτίου (δευτεροπαθής) 1. Ο όρος «αιμοχρωμάτωση» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1889 από το Von Recklinghausen, για να περιγράψει ασθενείς με υπέρχρωση του δέρματος λόγω εναπόθεσης σιδήρου. Η μεταγγισιοθεραπεία, με στόχο τη διατήρηση της συγκέντρωσης της αιμοσφαιρίνης στα 11 έως 13 g/dl, αποδείχθηκε ότι παρατείνει το μέσο όρο ζωής στη δεύτερη δεκαετία, ελαχιστοποιεί τις οστικές διαταραχές και βελτιώνει την ανάπτυξη του φύλου2. Για παράδειγμα, ενώ το 1920, οι μη μεταγγιζόμενοι άρρωστοι είχαν μέση διάρκεια ζωής δύο ετών, οι συχνές μεταγγίσεις αίματος (περισσότερων από 7 ml/ kg συμπυκνωμένων ερυθρών μηνιαίως) οδήγησαν σε αύξηση του μέσου όρου ζωής στους ασθενείς με χρόνιες αιμοσφαιρινοπάθειες, όπως είναι η β- θαλασσαιμία 1,2 Ταυτόχρονα όμως, οι συχνές μεταγγίσεις αίματος συμβάλλουν στην αύξηση της νοσηρότητας και της θνητότητας των ασθενών αυτών λόγω της εναπόθεσης του σιδήρου σε όργανα ζωτικής σημασίας. Ειδικότερα οι επιπλοκές που προκύπτουν από την επικάθηση σιδήρου αποτελούν συχνή αιτία θανάτου στους πάσχοντες από ομόζυγη θαλασσαιμία 1,2.. Παρότι, το πρόβλημα της υπερφόρτωσης του οργανισμού με σίδηρο μετά από πολλαπλές μεταγγίσεις αναγνωρίστηκε εδώ και δεκαετίες, εντούτοις έγινε ευρύτερα γνωστό στις αρχές τις δεκαετίας του 1970, όταν άρχισε να καθιερώνεται το καθεστώς των υπερμεταγγίσεων στους ασθενείς με μεσογειακή αναιμία. Μετά από αυτή την τακτική των μεταγγίσεων, το πρόβλημα της υπερφόρτωσης του οργανισμού φάνηκε να είναι αναπόφευκτο, αν δε λαμβάνονταν συγκεκριμένα μέτρα για την αντιμετώπισή Copyright 2012 Σελίδα 7

8 του. Στην προκειμένη περίπτωση της δευτερογενούς αιμοχρωμάτωσης από πολλαπλές μεταγγίσεις, η χρήση παραγόντων αποσιδήρωσης είναι επιτακτική λόγω των βλαβών που προκαλεί η εναπόθεση σιδήρου στα ζωτικά όργανα 1-4. Για τη καλύτερη κατανόηση του μεγέθους του προβλήματος, αξίζει να σημειωθεί, ότι 1 ml συμπυκνωμένων ερυθρών περιέχει 1 mg σιδήρου, κάθε μονάδα συμπυκνωμένων ερυθρών αποδίδει παρεντερικά στον οργανισμό 200 έως 250 mg σιδήρου. Συνεπώς, ένας ασθενής που μεταγγίζεται 3 μονάδες αίματος μηνιαίως αθροίζει σε ένα χρόνο 8g σιδήρου, ποσότητα ικανή να αποδώσει τα πρώτα συμπτώματα Κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχει αυξηθεί το ποσοστό επιβίωσης των πολυμεταγγιζόμενων ασθενών, χάρη στις μεθόδους αποσιδήρωσης, οι οποίες προλαμβάνουν επιπλοκές που δημιουργούνται από την συσσώρευση του σιδήρου σε διάφορα ζωτικά όργανα και βοηθούν στη μείωση του αυξημένου φορτίου σιδήρου5. Ως αποσιδήρωση ορίζεται η διαδικασία αποβολής της περίσσειας σιδήρου από τον οργανισμό, με διάφορους χειλικούς παράγοντες δέσμευσης δισθενών ιχνοστοιχείων και εφαρμόζεται μετά από τη χορήγηση είκοσι μονάδων αίματος ή όταν η φερριτίνη ορρού αυξάνεται πάνω από 1000 ng/ml. Είναι σπουδαίο να τονισθεί, ότι η 3,4. αποσιδήρωση δεν αποτελεί αντιμετώπιση της νόσου, αλλά μια συμπληρωματική αγωγή των μεταγγίσεων Όπως αναφέρθηκε, οι βλαπτικές επιπτώσεις των συχνών μεταγγίσεων έχουν αναγνωριστεί εδώ και σαράντα χρόνια και στη σύγχρονη εποχή το ερευνητικό ενδιαφέρον στρέφεται ολοένα και περισσότερο προς την ανακάλυψη μορίων που θα μπορούσαν αφενός μεν να κρατήσουν το σίδηρο δεσμευμένο, ώστε να μην είναι τοξικός, αφετέρου το μέγεθος τους να είναι αρκούντως μικρό, ώστε να διευκολύνεται η απέκκριση του συμπλέγματος μορίου και σιδήρου από τους νεφρούς7. Στην κλινική πρακτική χορηγούνται διάφοροι χηλικοί παράγοντες αποσιδήρωσης, δηλ., οργανικές ενώσεις που σχηματίζουν σύμπλοκο με το σίδηρο (:μεταβατικό στοιχείο) και των οποίων η δομή θυμίζει τη χήλη (:δαγκάνα) του αστακού, οδηγώντας σε αποβολή του. Τα φάρμακα αυτά εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στη δεκαετία του '70 και κατάφεραν να αλλάξουν σημαντικά την κλινική εικόνα των ατόμων αυτών και το προσδόκιμο επιβίωσης. Στη δευτερογενή αιμοχρωμάτωση η διαδικασία αποσιδήρωσης περιλαμβάνει αποκλειστικά τη χρήση φαρμακευτικών ουσιών, καθώς, λόγω της συνυπάρχουσας αναιμίας, οι αφαιμάξεις που εφαρμόζονται στην πρωτογενή αιμοχρωμάτωση αποκλείονται. Η υπερφόρτωση του Copyright 2012 Σελίδα 8 4,6

9 Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March 2012 οργανισμού με σίδηρο στη δευτερογενή αιμοσιδήρωση παρατηρείται, κυρίως, στους ασθενείς με μεσογειακή αναιμία και σε αυτούς με μυελοδυσπλαστικό σύνδρομο 4. ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΦΟΡΤΙΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ Η εκτίμηση του φορτίου σιδήρου και η γνώση της κατανομής του φορτίου αυτού στο δικτυοενδοθηλιακό σύστημα και στα παρεγχυματικά όργανα αποτελούν σημαντικό παράγοντα για την αντιμετώπιση και την πρόληψη των βλαβών που προκαλεί η περίσσειά του. Το ήπαρ είναι το όργανο που δέχεται το μεγαλύτερο φορτίο σε σίδηρο (περίπου 70%) και κατέχει πρωταρχική θέση στην αποθήκευση και στο μεταβολισμό του 4. Δύο μέθοδοι χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο του φορτίου σιδήρου στο όργανο, η βιοψία και η μαγνητική τομογραφία. Η διαδερμική βιοψία ήπατος με υπερηχογραφική παρακολούθηση αποτελεί αξιόπιστη άμεση μέθοδος μέτρησης του φορτίου σίδηρου στο όργανο αυτό (liver concentration, LIC). Επιπλέον, έχει αποδειχθεί, ότι υπάρχει ισχυρή συσχέτιση του σιδήρου στο ήπαρ (ηπατική σιδήρωση) με το ολικό φορτίο σιδήρου στον οργανισμό. Η μόνη αναφερόμενη επιφύλαξη για τη βιοψία του ήπατος έχει σχέση με την πιθανότητα υπάρξεως ενδοηπατικών διαφορών ως προς την κατανομή του σιδήρου μέσα στο όργανο, ιδιαίτερα όταν υπάρχει το ενδεχόμενο ίνωσης ή κίρρωσης του ήπατος. Όταν η συγκέντρωση του σιδήρου φθάσει στα 10 έως 15 mg/ g/ dw (γραμμάριο ξηρού ηπατικού ιστού), όριο που αντιστοιχεί στις σαράντα περίπου μεταγγίσεις, η υπερφόρτωση με σίδηρο έχει φθάσει σε επίπεδα δυνητικά τοξικά4. Ωστόσο, η η βιοψία ήπατος τείνει να γίνει περισσότερο μία μέθοδος πρόγνωσης παρά διάγνωσης της υπερφόρτωσης σιδήρου8. Η μαγνητική τομογραφία (M.R.I.) αποτελεί μία καινοτόμο, μη επεμβατική, ακριβής και αξιόπιστη μέθοδο εκτίμησης του σιδήρου στο ήπαρ, ιδιαίτερα όταν εφαρμόζονται κάποιες τεχνικές με τις οποίες υπάρχει η δυνατότητα ποσοτικού υπολογισμού του σιδήρου στους ιστούς9. Όσον αφορά στην εκτίμηση των αποθεμάτων σιδήρου στην καρδιά, η άμεση μέτρηση τους με βιοψία, παρόλο που είναι δυνατή, σε πρακτικό επίπεδο είναι ανέφικτη. Αντιθέτως, η μαγνητική τομογραφία με χρήση ειδικής τεχνικής είναι πολύ χρήσιμη, καθώς έχει βρεθεί συσχέτιση με τη λειτουργία της αριστερής κοιλίας 4,9,10. Επίσης, η μέτρηση της φερριτίνης στον όρο και του κορεσμού της τρανσφερίνης είναι εξαιρετικά χρήσιμες εξετάσεις. Αποτελούν εύκολες, μη επεμβατικές μεθόδους που γίνονται στα περισσότερα εργαστήρια. Η αξιοπιστία των μετρήσεων αυτών είναι σημαντική και υπάρχει σχετικά καλή συσχέτιση με τα αποθέματα σιδήρου στον οργανισμό. Αξίζει να σημειωθεί, ότι αφενός η Copyright 2012 Σελίδα 9

10 μέτρηση της τιμής της φερριτίνης είναι Η δεσφερριοξαμίνη (ή δεσφεροξαμίνη) έμμεση μέθοδος υπολογισμού των (desferrioxamine, DFO) ήταν το πρώτο μόριο αποθεμάτων σε σίδηρο, αφού αντιστοιχεί σε και ανακαλύφθηκε πριν από τριάντα, περίπου ποσοστό μόνο 1% αυτών, αφετέρου, ότι χρόνια και πολύ γρήγορα ενσωματώθηκε επηρεάζεται από φλεγμονώδεις καταστάσεις στην κλασική θεραπεία της β-μεσογειακής και λοιμώξεις, αφού είναι πρωτεΐνη οξείας αναιμίας13.λόγω της κακής φάσης (:αύξηση στην οξεία φάση της βιοδιαθεσιμότητάς της, στην από του φλεγμονής ή της λοίμωξης). Η αξία της τιμής της φερριτίνης αυξάνεται όταν οι μετρήσεις είναι διαδοχικές. Τιμές φερριτίνης μεγαλύτερες των 2000 ng/ ml θεωρούνται επικίνδυνες και θα πρέπει να διενεργείται θεραπευτική αποσιδήρωση 4. Ο αυξημένος σίδηρος ορού αποτελεί ένα άλλο εργαστηριακό εύρημα της αιμοσιδήρωσης. Ωστόσο, η μέτρηση του σιδήρου και της φερριτίνης ορού, έχουν μικρή ικανότητα να προσδιορίσουν την εναπόθεση του μετάλλου στο μυοκάρδιο 10. Η χρώση σιδήρου (:δοκιμασία Perl) στο μυελό των οστών αποδίδει αδρή εικόνα της εναπόθεσης του μετάλλου τόσο στους 5,1 ερυθροβλάστες όσο και στα μακροφάγα ΤΡΟΠΟΙ ΑΠΟΣΙΔΗΡΩΣΗΣ ΔΕΣΦΕΡΡΙΟΞΑΜΙΝΗ Η δεσφερριοξαμίνη αποτελεί πρώτης γραμμής θεραπεία για την αντιμετώπιση της αιμοσιδήρωσης. Αναλυτικότερα, είναι ένας χηλικός παράγοντας, που δεσμεύει το σίδηρο, οδηγώντας σε ικανοποιητική αποβολή του συμπλέγματος με τα ούρα και τη χολή στόματος χορήγηση, συνιστάται η παρεντερική χορήγηση. Ως προς την φαρμακοκινητική της, έχει πολύ μικρό χρόνο ημιζωής τριάντα λεπτών και για το λόγο αυτό συνιστάται η βραδεία και παρατεταμένη χορήγηση της, προκειμένου να διατηρούνται ικανοποιητικά επίπεδα της στο αίμα, ώστε να εξουδετερώνεται η τοξική δράση του σιδήρου που δεν είναι δεσμευμένος 11. Ένα πολύ αποτελεσματικό δοσολογικό σχήμα για τη δεσφερριοξαμίνη είναι η βραδεία έγχυση 8 έως 12 ωρών για πέντε έως επτά ημέρες την εβδομάδα. 12 Η χορήγηση γίνεται κατά τη νύχτα με φορητή αντλία συνεχούς έγχυσης (συσκευή έγχυσης), ενώ η δόση χορήγησης είναι 40 mg/ kg. 11 Υπάρχουν αντλίες αποσιδήρωσης πολλαπλών χρήσεων και μίας χρήσης. Η σύγχρονη χορήγηση βιταμίνης C από το στόμα κατά τη διάρκεια της έγχυσης αυξάνει τη δέσμευση του σιδήρου από τη δεσφερριοξαμίνη και την απέκκριση του μετάλλου 11. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, οι συχνότερες επιπλοκές από τη χορήγηση της δεσφερριοξαμίνης είναι η τοπική δερματική αντίδραση και η η λοίμωξη από Yersinia Copyright 2012 Σελίδα 10

11 Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March 2012 enterocolitica που συνήθως σχετίζεται με τον καθετήρα έγχυσης. 11,14 Η αλλεργία στο φάρμακο, η οφθαλμική τοξικότητα (καταρράκτης) και η ωτοτοξικότητα, αποτελούν σπανιότερες επιπλοκές. 11 Τέλος, από τη βιβλιογραφία, καταγράφεται και διακοπή της ανάπτυξης των μακριών οστών σε υπερβολική θεραπεία αποσιδήρωσης με τη χρήση του συγκεκριμένου παράγοντα 14. Σύμφωνα με τον Galleno με τη δεσφερριοξαμίνη, οι κυριότερες εξετάσεις που θα πρέπει να προγραμματίζονται ετησίως είναι ο έλεγχος οστικής πυκνότητας, το ακοόγραμμα και οφθαλμολογική εξέταση, ενώ κάθε δύο χρόνια θα πρέπει να προγραμματίζεται ακτινογραφία ή μαγνητική τομογραφία σπονδυλικής στήλης. Ειδικότερα, στα παιδιά συνιστάται ακτινογραφία ή μαγνητική τομογραφία των γονάτων και των καρπών ετησίως και εκτίμηση του ύψους (σε καθιστή και όρθια θέση) κάθε έξι μήνες, Επίσης, απαιτείται προσοχή για τον κίνδυνο λοιμώξεων σε μακροχρόνια χορήγηση και επί εκδήλωσης πυρετικής κίνησης θα πρέπει να διακόπτεται η χορήγηση του φαρμάκου και να προσδιορίζεται το συντομότερο το αίτιο αυτής κατά τη θεραπεία Ένας άλλος παράγοντας που υπονομεύει την επιτυχή θεραπεία είναι ο βαθμός συμμόρφωσης των ασθενών προς αυτήν. Από τα αποτελέσματα της έρευνας του Hershko φάνηκε, ότι παρόλο που η χορήγηση της 12 δεσφερριοξαμίνης έχει θετική επίδραση στην επιβίωση των ασθενών με μεσογειακή αναιμία 12 εντούτοις πολλοί ασθενείς καταλήγουν άδικα λόγω της φτωχής συμμόρφωσης προς τη θεραπεία. Επιπλέον, τόσο το κόστος του φαρμάκου όσο και το κόστος της διαδικασίας χορήγησης του, ιδιαίτερα σε χώρες χαμηλής οικονομικής ανάπτυξης, μεγεθύνουν το πρόβλημα. Παρά όλα αυτά η δεσφερριοξαμίνη έχει προσφέρει σημαντικού βαθμού βοήθεια στους ασθενείς με μεσογειακή αναιμία και παραμένει έως σήμερα, το κύριο φάρμακο αναφοράς στην αποσιδήρωση. Ιδιοσκεύασμα δεσφερριοξαμίνης είναι το Desferal των 500 mg της εταιρείας Novartis (desferrioxamine mesylate). ΔΕΦΕΡΙΠΡΟΝΗ Οι δυσκολίες ως προς τη χορήγηση της δεσφερριοξαμίνης έκαναν επιτακτική την ανάγκη για την ανεύρεση ενός χηλικού παράγοντα που θα μπορούσε να χορηγηθεί από το στόμα, να έχει καλή αποτελεσματικότητα και καλό προφίλ ασφάλειας 15. Ο πρώτος χηλικός παράγοντας που χορηγείται από το στόμα και πήρε έγκριση κυκλοφορίας στην Ευρώπη, ήδη από το 1999 είναι η δεφεριπρόνη 11. Η δεφεριπρόνη έχει υψηλό ποσοστό εντερικής απορρόφησης και οδηγεί σε αποβολή του συμπλέγματος της με το σίδηρο με τα ούρα. Έχει μικρότερη δεσμευτική 12 Copyright 2012 Σελίδα 11

12 ικανότητα από την δεσφερριοξαμίνη, καθώς απαιτούνται τρία μόρια δεφεριπρόνης για τη δέσμευση ενός μορίου σιδήρου 12. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, η χορήγηση της δεφεριπρόνης σχετίζεται με καλύτερου βαθμού συμμόρφωση και καλύτερη αποτελεσματικότητα της θεραπείας κυρίως σε ασθενείς με θαλασσαιμία 11,12 Η ακοκκιοκυταραιμία αποτελεί τη συχνότερη ανεπιθύμητη ενέργεια που σχετίζεται με τη δεφεριπρόνη, ωστόσο παρατηρείται σε μικρό αριθμό ασθενών και συγκεκριμένα λιγότερο από 1% 15. Σε ποσοστό 3 έως 4% έχει αναφερθεί, επίσης, ουδετεροπενία 11. Για τη μείωση αυτών των κινδύνων προτείνεται τακτικός έλεγχος του αριθμού των έμμορφων στοιχείων του αίματος και άμεση διακοπή της θεραπείας, αν ο αριθμός των ουδετερόφιλων μειωθεί κάτω από 1,5 x 10 9 / L 14. Η δεφεριπρόνη μπορεί να προκαλέσει αρθρίτιδα ή αρθροπάθεια σε ποσοστό 25%, ενώ τα συμπτώματα από το γαστρεντερικό σωλήνα και η αυξημένη όρεξη αποτελούν συχνές, αλλά συνήθως παροδικές παρενέργειες11. Αν και είναι σπάνια, η σοβαρή ναυτία μπορεί να αποτελέσει αιτία διακοπής της θεραπείας. Τέλος, παρενέργεια της θεραπείας με δεφεριπρόνη είναι και η παροδική αύξηση των ηπατικών ενζύμων 14. Για την αποφυγή ανεπιθύμητων συμβαμάτων από τη χορήγηση της δεφεριπρόνης προτείνεται να γίνεται έλεγχος των ηπατικών ενζύμων τουλάχιστον κάθε τρεις μήνες και. γενική εξέταση αίματος κάθε πέντε με δέκα ημέρες. Επειδή ο χρόνος ημίσειας ζωής της δεφεριπρόνης είναι σχετικά μικρός (:2 έως 3 ώρες), χρειάζεται να χορηγείται σε τρεις δόσεις ημερησίως Copyright 2012 Σελίδα 12 Η 14. δεφεριπρόνη είναι εγκεκριμένη στην Ευρώπη ως θεραπεία δεύτερης γραμμής στη μεσογειακή αναιμία. Η χορήγηση της συνιστάται και σε ασθενείς στους οποίους αντενδείκνυται η αγωγή με δεσφερριοξαμίνη (π.χ. τοξικότητα από δεσφερριοξαμίνη) 11,16,17. Σχετικά πρόσφατα, μόλις τον Νοέμβριο του 2007 δόθηκε ευρωπαϊκή έγκριση υγρού σκευάσματος δεφεριπρόνης, το οποίο θα είναι χρήσιμο στους παιδιατρικούς ασθενείς και σε όσους έχουν δυσκολία κατάποσης των δισκίων του παράγοντα 18. Με την εμπειρία στη χορήγηση της δεφεριπρόνης, συνεχίστηκε η προσπάθεια για την ανακάλυψη του «ιδανικού» χηλικού παράγοντα, ο οποίος θα πρέπει να έχει τις ακόλουθες ιδιότητες: - υψηλή δεσμευτική ικανότητα, - βραδύ μεταβολισμό, - καλή διαπερατότητα στα κύτταρα και στους ιστούς, - μη πρόκληση απλής ανακατανομής του σιδήρου στον οργανισμό, - ασφάλεια και έλλειψη τοξικότητας, - πρόκληση αρνητικού ισοζυγίου σιδήρου, - χαμηλό κόστος, - χορήγηση από το στόμα. 4, 13,12

13 Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March 2012 Ένας νεότερος χηλικός παράγοντας που χορηγείται από το στόμα και έχει πολλά από τα προηγούμενα χαρακτηριστικά είναι η δεφερασιρόξη. ΔΕΦΕΡΑΣΙΡΟΞΗ Πρόκειται για ένα τρισθενή συνδέτη, που δεσμεύει το σίδηρο με υψηλή συγγένεια, σε αναλογία δύο προς ένα. Η δεφερασιρόξη προωθεί την απέκκριση του σιδήρου, κυρίως, μέσω των κοπράνων 17,19. Ενδείκνυται για τη θεραπεία της χρόνιας υπερφόρτωσης με σίδηρο λόγω συχνών μεταγγίσεων αίματος σε ασθενείς με μείζονα β-μεσογειακή αναιμία ηλικίας άνω των 6 ετών. Ενδείκνυται, επίσης, εάν η θεραπεία με δεσφερριοξαμίνη απαγορεύεται ή είναι ανεπαρκής σε αρρώστους με άλλους τύπους αναιμίας, σε αρρώστους ηλικίας 2 έως 5 χρόνων και σε αρρώστους με μείζονα β- μεσογειακή αναιμία με υπερφόρτωση σιδήρου χωρίς συχνές μεταγγίσεις αίματος 17,19. Το κυριότερο πλεονέκτημα της είναι η χορήγηση της άπαξ ημερησίως. Ο χρόνος ημιζωής είναι σχετικά μεγάλος (:11 έως 19 ώρες), επιτρέποντας τη χορήγηση σε μια ημερήσια δόση. Η συνιστώμενη αρχική δόση είναι 20 mg ανά χιλιόγραμμο σωματικού βάρους. Για τους ασθενείς που λαμβάνουν περισσότερα από 14 ml/kg συμπυκνωμένων ερυθροκυττάρων μηνιαίως δηλ., περισσότερες από τέσσερις μονάδες μηνιαίως για έναν ενήλικα και στους οποίους απαιτείται ελάττωση των αυξημένων επιπέδων σιδήρου του οργανισμού, μια αρχική δόση της τάξης των 30 mg/ kg μπορεί να συζητηθεί. Για τους ασθενείς που λαμβάνουν λιγότερα από 7 ml/ kg μηνιαίως δηλ., λιγότερες από δύο μονάδες μηνιαίως και στους οποίος δεν απαιτείται ελάττωση των επιπέδων σιδήρου, μια αρχική ημερήσια δόση της τάξεως των 10 mg/ ml μπορεί να ληφθεί υπό όψιν 19 Οι συχνότερες ανεπιθύμητες ενέργειες είναι γαστρεντερικές διαταραχές (κυρίως ναυτία, έμετος, διάρροια ή κοιλιακό άλγος), δερματικό εξάνθημα και αύξηση της κρεατινίνης του όρου, όπως επίσης πρωτεϊνουρία και παροδική αύξηση των ηπατικών ενζύμων. 11,14. Σε σύγκριση της δεφερασιρόξης με τη δεσφερριοξαμίνη σε ασθενείς με μεσογειακή αναιμία, η πλέον συχνή ανεπιθύμητη ενέργεια ήταν οι γαστρεντερικές διαταραχές (σε ποσοστό 15,2 %), οι οποίες ήταν παροδικές (8 ημερών κατά ανώτατο όριο) και σπανίως οδήγησαν σε προσαρμογή της δόσης ή προσωρινή διακοπή της θεραπείας. Δερματικό εξάνθημα αναφέρθηκε σε ποσοστό 10% των ασθενών και στο ένα τρίτο αυτών καταγράφτηκε αύξηση των επιπέδων της κρεατινίνης, η οποία όμως παρέμεινε εντός των φυσιολογικών ορίων κατά τη διάρκεια της μελέτης20. Τέλος, σύμφωνα με τον οργανισμό United States Food and Drug Copyright 2012 Σελίδα 13

14 Administration (F.D.A.), έχουν αναφερθεί έκπτωση της νεφρικής λειτουργίας και μείωση του αριθμού των έμμορφων στοιχείων του αίματος (cytopenia) μετά από χορήγηση του παράγοντα 21. Για την αποφυγή ανεπιθύμητων συμβαμάτων από τη χορήγηση του παράγοντα συστήνονται οι ακόλουθες εξετάσεις: κρεατινίνη ορού, ηπατικά ένζυμα και πρωτεΐνη ούρων μηνιαίως, ακοόγραμμα και οφθαλμολογική εξέταση ετησίως14,22. Τα δισκία δεφερασιρόξης διαλύονται σε νερό ή πορτοκαλάδα έως ότου επιτευχθεί εναιώρημα και η κατάποση γίνεται με άδειο στομάχι, μισή ώρα πριν το φαγητό 4,19. Η διάλυση σε αεριούχα ποτά ή γάλα δε συνίσταται λόγω της δημιουργίας αφρού και της επιβράδυνσης της διάλυσης, αντίστοιχα 19. ΣΥΝΔΥΑΣΜΕΝΗ ΑΠΟΣΙΔΗΡΩΣΗ Όπως ήταν αναμενόμενο, οι νέοι παράγοντες αποσιδήρωσης, ειδικά αυτοί που χορηγούνται από το στόμα, είχαν σημαντική επίδραση στη βελτίωση των ασθενών με αναιμία που υποβάλλονται σε μετάγγιση. Η επιλογή περισσοτέρων του ενός παραγόντων υπόσχεται αποτελεσματικότερη αποσιδήρωση, καλύτερου βαθμού συμμόρφωση προς τη θεραπεία και συνεπώς αξιολόγηση καλύτερης ποιότητας ζωής 23,24. Παράγοντες με διαφορετικές χημικές ιδιότητες έχουν διαφορετικό φορτίο χωρητικότητας του σιδήρου και μπορεί να είναι προσιτοί σε διαφορετικές αποθήκες σιδήρου Επιπροσθέτως, έρευνες με χορήγηση δεσφερριοξαμίνη και δεφεριπρόνη έδειξαν, ότι οι δύο παράγοντες μπορούν να έχουν πρόσθετη ή συνεργική δράση με αυξημένη αποτελεσματικότητα Copyright 2012 Σελίδα 14 23,24 Ενώ η μονοθεραπεία με δεφεριπρόνη είναι αποτελεσματική στην προσωρινή απομάκρυνση του συσσωρευμένου σιδήρου από το πλάσμα, η προσθήκη δεσφερριοξαμίνης αυξάνει γενικά τη δέσμευση του σιδήρου. Σύμφωνα με την βιβλιογραφία η χορήγηση δεφεριπρόνης κάθε μέρα και δεσφερριοξαμίνης δύο φορές την εβδομάδα, προάγει την απέκκριση του σιδήρου τόσο όσο επιτυγχάνεται με χορήγηση δεσφερριοξαμίνης για πέντε ημέρες. Αυτή η σταθερά επαναλαμβανόμενη μέθοδος αποσιδήρωσης είναι πιο ανεκτή και μπορεί να είναι πιο ελκυστική για τους ασθενείς που δεν μπορούν να συμμορφωθούν με την τακτική ημερήσια χορήγηση της δεσφερριοξαμίνης 20. Επειδή μερικές παρενέργειες είναι δοσοεξαρτώμενες, η συνδυασμένη θεραπεία με δύο παράγοντες αποσιδήρωσης μπορεί να βοηθήσει στη μείωση της δόσης του ενός από τα δύο φάρμακα, μειώνοντας την τοξικότητα και διατηρώντας τη δραστικότητα. Στη σύγχρονη βιβλιογραφία δεν έχουν παρατηρηθεί παρενέργειες σε ασθενείς που λαμβάνουν συνδυασμένη θεραπεία με δεσφερριοξαμίνη και δεφεριπρόνη. Ωστόσο.

15 Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March 2012 περισσότερες τυχαιοποιημένες μελέτες χρειάζονται για να αποδείξουν τους κίνδυνους ή τα οφέλη αυτής της προσέγγισης 13. Η ασφάλεια της συγχορήγησης δεφερασιρόξης και άλλων χηλικών παραγόντων δεν έχει αποδειχθεί και, συνεπώς, δε θα πρέπει να εφαρμόζεται 19. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Von Recklinghausen F., Uber haemochromatose, Tageblatt der (62) Versammlung. Deutsch. Naturforscher und Arzte in Heidelberg 1889, p Goldman L., Bennett J. C., CECIL Νοσολογία. Επιμέλεια Ελληνικής έκδοσης Χ. Ρούσσος. Εκδ., Πασχαλίδη, Αθήνα, ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι ανωτέρω τρεις παράγοντες αποσιδήρωσης που χρησιμοποιούνται στην κλινική πράξη έχουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Η σωστή χρήση τους, μεμονωμένα ή σε συνδυασμό, μπορεί να προσφέρει πολύ καλά θεραπευτικά αποτελέσματα, μειώνοντας το φορτίο σιδηρού, αυξάνοντας το χρόνο επιβίωσης και βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής των ασθενών. Ωστόσο το κύριο πρόβλημα στη θεραπευτική αγωγή αποσιδήρωσης είναι ο βαθμός συμμόρφωσης των πασχόντων. Επειδή τα σχήματα θεραπείας είναι δύσκολα, με 3. Ματσούκας Χ., Γιαλούρης Α. Αιμοχρωμάτωση. Νοσοκομειακά Χρονικά 2006, 68 (1-4): Σεϊτανίδης Β., Αναιμίες: Διάγνωση και θεραπεία, τεύχος 1 ο. Εκδ., Ζήτα, Αθήνα, Iron Chelation Case Council. Hightlights ASH, Atlanta 8 December Porter J. Pathophysiology of iron overload. Hematol. Oncol. Clin. North America. 2005; 19 (1): Jensen PD. Evaluation of iron overload. Br. J. Hematol. 2004;124: 697: Tavill S. A., Adams C. P. A diagnostic approach to hemochromatosis. Can. J. Gastroenterol. 2006; 20 (8): παρενέργειες και επηρεάζουν τους 9. Voskaridou E., Douskou M., Terpos E., φυσιολογικούς ρυθμούς ζωής, η συμμόρφωση Papasotiriou I., Stamoulakatou A., συχνά είναι μικρή και οι επιπτώσεις της Ouroilidis A., Loutradi A., Loukopoulos D. Magnetic resonance imaging in the πλημμελούς αποσιδήρωσης ολέθριες. Σε αυτό evaluation of iron overload in patients το σημείο θα φανεί η δύναμη της with beta thalassaemia and sickle cell νοσηλευτικής παρέμβασης, καθώς η disease. British Journal of Heamatology 2004; 126: συμμόρφωση αποτελεί μονόδρομο και η συνεργασία των ασθενών με τους 10. Cheong B., Huber S., Muthupillai R., Flamm D. Evaluation of myocardial iron επαγγελματίες υγείας είναι σημαντική. overload by T2* cardiovascular magnetic resonance imaging. Tex. Heart Inst. J. 2005; 32 (3): Copyright 2012 Σελίδα 15

16 11. Γεωργούλης Ι. Αιματολογία (4 η έκδοση). Έκδοση Ιδίου, Αθήνα, Hershko C. Treating iron overload: The state of the art. Seminars in Hematology. 2005; 42 (2,1): Cohen A., Galanello R., Pennell D., Cunningham M., Vichinsky E. Thalassemia. Hematology: American Society of Hematology Education Program Book. The American Society of Hematology. 2004; 14: Galanello R. Safety profile of iron chelators. Iron Overload Workshop: An interactive clinical workshop on thalassaemia major, Madrid, Spain Ceci A., Balardi P., Felisi M., Cappellini M., Carnelli V., De Sanctis V. et al. The safety and effectiveness of deferiprone in a large-scale 3-year study in Italian patients. British Journal of Haematology. 2002; 118 (1): Taher A. Iron overload in thalassemia and sickle cell disease. Seminars in Hematology. 2005; 42 (2,1): El-Beshlawy A. A review of new treatment options for the management of thalassaemia in pediatric patients. Iron Overload Workshop: An interactive clinical workshop on thalassaemia major, Madrid, Spain Cappellini M., Cohen A., Piga A., Bejaoui M., Perrotta S., Agaoglu L. et al. A phase III study of deferasirox (ICL 670), a oncedaily oral iron chelator, in patients with b- thalassemia. Blood. 2006; 107(9). 21. Διαδικτυακή σελίδα : Πρόσβαση στις 20/09/ Διαδικτυακή σελίδα: /PDFs/EPAR/exjade/H-670-PI-el.pdf Πρόσβαση στις 20/09/ Pootrakul P., Sirankapracha P., Hemsorach S., Moungsub W., Kumbunlue R., Piangitijagum A. et al. A correlation of erythrokinetics, ineffective erythropoesis and erythroid precursor apoptosis in thai patients with thalassemia. Blood. 2000; Atichartakarn V., Angchaisuksiri P., Aryurachai K., Chuncharunee S., Thakkinstian A. In vivo platelet activation and hyperaggregation in hemoglobin E/beta-thalassemia: a consequence of splenectomy. Int. J. Hematol. 2003; 77: Διαδυκτιακή σελίδα : Πρόσβαση: 20/09/ Cappellini M. Exjade (deferasirox, ICL670) in the treatment of chronic iron overload associated with blood transfusion. Therapeutics and Clinical Risk Management. 2007; 3(2) Copyright 2012 Σελίδα 16

17 Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March 2012 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ REVIEW Νοσηλευτικό Τμήμα: Κριτήρια δημιουργίας ενός επιτυχημένου μοντέλου Μπαμπάτσικου Π. Φωτούλα 1, Γερογιάννη Κ. Γεωργία 2 1. Επίκουρος Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Εργαστήριο Κοινοτικής Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής Α, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (Τ.Ε.Ι.) Αθήνας 2. Καθηγήτρια Εφαρμογών, Εργαστήριο Κοινοτικής Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής Α, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (Τ.Ε.Ι.) Αθήνας ΠΕΡΙΛΗΨΗ Για τη βελτίωση της ποιότητας παρεχόμενης φροντίδας υγείας και την ικανοποίηση των ασθενών κατά τη διάρκεια της νοσηλείας τους, κρίνεται απαραίτητη η δημιουργία ενός επιτυχημένου μοντέλου νοσηλευτικού τμήματος. Σκοπός: Η παρούσα ανασκόπηση έχει ως σκοπό τη διερεύνηση των κριτηρίων για τη δημιουργία ενός επιτυχημένου μοντέλου νοσηλευτικού τμήματος. Μεθοδολογία: Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε στηρίχθηκε σε ανασκοπικές και ερευνητικές μελέτες οι οποίες αντλήθηκαν από διεθνείς και ελληνικές βάσεις δεδομένων (Medline, PubMed, Cinahl, Scopus) και (Ιatrotek) αντίστοιχα, σχετικά με το σχεδιασμό, την εφαρμογή και τη διαχείριση των συστημάτων οργανωμένης παροχής υπηρεσιών υγείας στα νοσηλευτικά τμήματα. Αποτελέσματα: Η δημιουργία ενός επιτυχημένου μοντέλου νοσηλευτικού τμήματος θεωρείται απαραίτητη διότι θα συμβάλει στη σφαιρική κάλυψη των αναγκών των ασθενών και στην ανανέωση των επιστημονικών γνώσεων των επαγγελματιών υγείας. Συμπεράσματα. Προκειμένου να δημιουργηθεί το συγκεκριμένο μοντέλο, χρειάζεται συνεργασία μεταξύ των μελών της διεπιστημονικής ομάδας υγείας, πρόληψη των συγκρούσεων στο χώρο εργασίας, συνεχής έλεγχος και αξιολόγηση του προσωπικού, τήρηση των κριτηρίων διασφάλισης ποιότητας, συνεχιζόμενη εκπαίδευση του προσωπικού, και διεξαγωγή ερευνητικών μελετών με σκοπό τη βελτίωση της κλινικής πράξης. Λέξεις κλειδιά: Νοσηλευτικό τμήμα, διεπιστημονική ομάδα υγείας, πρόληψη συγκρούσεων, διασφάλιση ποιότητας. Copyright 2012 Σελίδα 17

18 ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ Γερογιάννη Κ. Γεωργία, Βακχυλίδου 8-10, T.K 11528, Ιλίσια, Τηλ , Κιν: , Nursing department: criteria of creation of an achieved model Babatsikou P. Fotoula 1, Gerogianni K. Georgia 2 1. Assistant Professor of Nursing, Laboratory of Community Heath Nursing, Department of Nursing A, Technological Educational Institute (T.E.I.) of Athens, Greece 2. Lecturer of Nursing, Laboratory of Community Heath Nursing, Department of Nursing A, Technological Educational Institute (TEI) of Athens, Greece ABSTRACT The creation of an achieved nursing department model is essential for the improvement of the quality of care and patients satisfaction. Aim: To investigate the criteria for the creation of an achieved model of nursing department. Methodology: Literature review was based on studies and reviews derived from international (Medline, PubMed, Cinahl, Scopus) and Greek (Iatrotek) data bases concerning planning, application and management of health services in nursing departments. Results: The creation of an achieved model of nursing department is essential because it will contribute to patients satisfaction and to renewal of scientific knowledge of health professionals. Conclusions: For the creation of the above model, there is a necessity for collaboration between the members of multidisciplinary health care team, prevention of conflicts in the working place, continuous control and evaluation of health professionals, standards of quality assurance, continuous education of health professionals, and conduct of research studies in order to improve clinical practice. Keywords: Nursing department, multidisciplinary health care team, prevention of conflicts, quality assurance. Copyright 2012 Σελίδα 18

19 Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March 2012 ΕΙΣΑΓΩΓΗ διοίκηση των νοσηλευτικών τμημάτων Η επηρεάζεται άμεσα από τις συνεχείς εξελίξεις στο χώρο της υγείας, οι οποίες έχουν ως βασικό στόχο τη βελτίωση της ποιότητας παρεχόμενης φροντίδας υγείας και την ικανοποίηση του ασθενών. Η αυξημένη ανάγκη των ασθενών για περισσότερη ενημέρωση και οι συνεχείς εξελίξεις στις διαγνωστικές και θεραπευτικές τεχνικές απαιτούν συνεχή ανανέωση των επιστημονικών γνώσεων των επαγγελματιών υγείας. Συνεπώς, η ανάγκη δημιουργίας ενός επιτυχημένου μοντέλου νοσηλευτικού τμήματος καθίσταται απαραίτητη με σκοπό την παροχή φροντίδας υψηλής ποιότητας. Για το σκοπό αυτό, απαιτείται η κατάλληλη οργάνωση, στελέχωση και λειτουργία του νοσηλευτικού τμήματος σε συνδυασμό με την υιοθέτηση ενός επαγγελματικού προτύπου διαχείρισης βασισμένο στα κριτήρια Διασφάλισης Ποιότητας. Παράλληλα, θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στη συνεχή ανανέωση των γνώσεων του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού με σκοπό τη σφαιρική κάλυψη των αναγκών των ασθενών 1, 2, 3. ΕΠΙΤΥΧΗΜΕΝΟ CORRESPONDING AUTHOR Gerogianni K. Georgia, Vakxilidou 8-10 Street, Athens, 11528, Τηλ , Κιν: , g_gerogianni@hotmail.com, ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ Copyright 2012 Σελίδα 19 ΜΟΝΤΕΛΟ Ένα επιτυχημένο μοντέλο νοσηλευτικού τμήματος θα πρέπει να περιλαμβάνει: 1. Την κατάλληλη οργάνωση του νοσηλευτικού τμήματος. 2. Την επαρκή στελέχωση του τμήματος με το ανάλογο και κατάλληλο προσωπικό. 3. Τη σωστή λειτουργία του τμήματος. 4. Τον ακριβή καθορισμό των αρμοδιοτήτων του προσωπικού. 5. Την αποτελεσματική πρόληψη και επίλυση των συγκρούσεων. 6. Την αποτελεσματική συνεργασία των μελών της διεπιστημονικής ομάδας. 7. Την τήρηση των κριτηρίων διασφάλισης ποιότητας στο νοσηλευτικό τμήμα. 8. Το συνεχή έλεγχο και αξιολόγηση του προσωπικού. 9. Τη συνεχιζόμενη εκπαίδευση και ανάπτυξη του προσωπικού. 10. Τη διεξαγωγή έρευνας με σκοπό τη βελτίωση της κλινικής πράξης. 1, 2, 3 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ Οργάνωση είναι η λειτουργία με βάση την οποία γίνεται ο καταμερισμός των ενεργειών

20 και η καθιέρωση των απαιτούμενων εμπειρία, και τις ειδικές γνώσεις που ιεραρχικών σχέσεων μεταξύ των κατέχει. παραγόντων, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για 2. Ο υπολογισμός του αριθμού των την επίτευξη των προγραμματισμένων νοσηλευτών που χρειάζονται για το αντικειμενικών σκοπών ενός νοσηλευτικού συγκεκριμένο τμήμα προκειμένου να ιδρύματος ή μίας νοσηλευτικής υπηρεσίας 1. Οι στόχοι της οργάνωσης σε ένα νοσηλευτικό καλύπτονται ανάγκες. όλες οι νοσηλευτικές τμήμα θα πρέπει να είναι: 3. Ο καθορισμός των αρμοδιοτήτων των 1. Η παροχή εξατομικευμένης και εργαζομένων και η δυνατότητα να ολοκληρωμένης νοσηλευτικής και ικανοποιούν τους προσωπικούς τους ιατρικής φροντίδας στον ασθενή. στόχους μέσα στο χώρο εργασίας. 2. Η παροχή φροντίδας υψηλής ποιότητας, 4. Η αμεροληψία του προγράμματος με σκοπό τη σφαιρική κάλυψη των εργασίας και η ίση μεταχείριση όλων των αναγκών του ασθενούς. 3. Η ικανοποίηση, η εκπαίδευση, και η ανάπτυξη του προσωπικού. 4. Η ανάπτυξη νέων μεθόδων με σκοπό την προσαρμογή της οργάνωσης στις συνεχείς εξελίξεις στο χώρο της υγείας 1. ΣΤΕΛΕΧΩΣΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ Η επιλογή και η σύνθεση του προσωπικού σε ένα νοσηλευτικό τμήμα θα πρέπει να έχει ως στόχο την ποιότητα της παρεχόμενης νοσηλευτικής φροντίδας, την ικανοποίηση των ασθενών, την ικανοποίησή του προσωπικού και την αποτελεσματική απόδοσή του. Για την αποτελεσματική στελέχωση ενός νοσηλευτικού τμήματος απαιτείται: 1. Η κατάλληλη τοποθέτηση του προσωπικού στη συγκεκριμένη θέση 4 εργαζομένων. 5. Η διασφάλιση των καταλλήλων συνθηκών εργασίας. 6. Η σωστή προετοιμασία των νεοπροσληφθέντων για την ομαλή ένταξή τους στο νέο εργασιακό περιβάλλον. 7. Η κατάλληλη χρησιμοποίηση της επαγγελματικής εμπειρίας και των γνώσεων των εργαζομένων. 8. Η πραγματοποίηση κυκλικών μετακινήσεων ώστε να εμποδίζεται η επαγγελματική εξουθένωση του προσωπικού. 9. Η συνεχής αναβάθμιση των γνώσεων και δεξιοτήτων των εργαζομένων. 10. Η εξέταση και η μελέτη των ειδικών αναγκών του προσωπικού και η κατανόηση απέναντι σε προσωπικά ή οικογενειακά προβλήματα. εργασίας με γνώμονα τα προσόντα, την Copyright 2012 Σελίδα 20

21 Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March Η αξιολόγηση και η αναγνώριση της καλής απόδοσης του προσωπικού. 12. Η παροχή κινήτρων για βελτίωση της παρεχόμενης ποιότητας εργασίας 1. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ Για την ομαλή λειτουργία ενός νοσηλευτικού τμήματος απαιτείται: 1. Η κατάλληλη στελέχωση του τμήματος με έμπειρο και εξειδικευμένο ιατρικό, νοσηλευτικό, τεχνικό, και βοηθητικό προσωπικό. 2. Ο επαρκής και σύγχρονος τεχνολογικός εξοπλισμός. 3. Ο κατάλληλος σχεδιασμός των χώρων που απαιτούνται στο νοσηλευτικό τμήμα. 4. Η απαραίτητη υλικοτεχνική υποδομή. 5. Η κάλυψη της νοσηλείας σε συγκεκριμένο αριθμό ασθενών, ανάλογα με τις δυνατότητες του τμήματος. 6. Η πλήρης κάλυψη του νοσηλευτικού τμήματος σε 24ωρη βάση, για όλες τις μέρες της εβδομάδας. 7. Η ακριβής εφαρμογή των πρωτοκόλλων διαχείρισης της θεραπείας. 8. Η κάλυψη του τμήματος σε ό,τι αφορά τις εργαστηριακές εξετάσεις. 9. Η συνεργασία μεταξύ των μελών της πολυδιάστατης επιστημονικής ομάδας 1. ΡΟΛΟΣ ΠΡΟΪΣΤΑΜΕΝΟΥ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ Για την επιτυχημένη λειτουργία ενός νοσηλευτικού τμήματος, ο προϊστάμενος χρειάζεται να διαθέτει υψηλή επιστημονική κατάρτιση και μακροχρόνια επαγγελματική εμπειρία στο χώρο της νοσηλευτικής. Παράλληλα θα πρέπει να είναι ικανός: 1. Να ρυθμίζει τις δραστηριότητες των νοσηλευτών και του τμήματος. 2. Να διορθώνει μία διαδικασία ή να την απορρίπτει όταν διαπιστώνει ότι δεν εκπληρώνει το σκοπό της. 3. Να προλαμβάνει προβλήματα και δυσκολίες που απορρέουν από συγκρούσεις μεταξύ των εργαζομένων. 4. Να προσαρμόζεται στις ραγδαίες εξελίξεις της τεχνολογίας και να καθοδηγεί την ομάδα του έτσι ώστε να διασφαλίζει παροχή φροντίδας υψηλής ποιότητας. 5. Να επιλέγει ο ίδιος ποιο πρότυπο ηγεσίας είναι πιο αποτελεσματικό για το συγκεκριμένο τμήμα 5. Χαρακτηριστικά προϊσταμένου Για την αποτελεσματική εφαρμογή του ρόλου του, ο προϊστάμενος θα πρέπει να διαθέτει κάποια βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία έχουν ως εξής: 1. Ευρύτητα γνώσεων και αντιλήψεων, οι οποίες θα πρέπει να ανταποκρίνονται στο υψηλό επίπεδο γνώσεων και αναγκών του προσωπικού. Copyright 2012 Σελίδα 21

22 2. Διορατικότητα, προκειμένου να 2. Να παρέχει εκπαίδευση στο νοσηλευτικό προλαμβάνει πιθανά προβλήματα και προσωπικό με σκοπό την ανάπτυξη δυσκολίες στο χώρο εργασίας. ικανοτήτων επίλυσης συγκρούσεων. 3. Αυτοπεποίθηση, έτσι ώστε να γνωρίζει 3. Να λειτουργεί ως πρότυπο για το τις ικανότητές του και να αντιμετωπίζει υπόλοιπο προσωπικό, υιοθετώντας τις οποιεσδήποτε καταστάσεις με αποτελεσματικές στρατηγικές επίλυσης επιτυχία. συγκρούσεων. 4. Αίσθηση του χιούμορ, έτσι ώστε να 4. Να διατηρεί ανοιχτό σύστημα βοηθάει το υπόλοιπο προσωπικό να λειτουργεί αποτελεσματικά στο χώρο εργασίας. επικοινωνίας με τους εργαζόμενους. 5. Να παρέχει ευκαιρίες στο προσωπικό για λήψη αποφάσεων 6, Ερευνητικό πνεύμα, προκειμένου να εφαρμόζει καινοτομίες που συμβάλουν ΠΟΛΥΔΙΑΣΤΑΤΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΟΜΑΔΑ στη βελτίωση της λειτουργίας του Ο ρόλος της πολυδιάστατης επιστημονικής νοσηλευτικού τμήματος. 6. Ικανότητα για επιτυχή επικοινωνία με το προσωπικό. 7. Ικανότητα λήψης αποφάσεων. 8. Αποδοτικότητα στο χώρο εργασίας. 9. Ηγετική συμπεριφορά 5. ομάδας στην επιτυχημένη λειτουργία ενός νοσηλευτικού τμήματος είναι σημαντικός. Αυτό, γιατί η συνεργασία και η ποιότητα των σχέσεων μεταξύ των μελών της ομάδας παίζει καθοριστικό ρόλο στη σφαιρική κάλυψη των αναγκών των ασθενών και την παροχή φροντίδας υψηλής ποιότητας. Για το σκοπό Ο ρόλος του Προϊσταμένου στην πρόληψη συγκρούσεων αυτό, τα μέλη της διεπιστημονικής ομάδας υγείας θα πρέπει να διατηρούν αρμονική Η πρόληψη των συγκρούσεων αποτελεί συνεργασία μεταξύ τους, η οποία απαιτεί βασικό παράγοντα στην επιτυχημένη συνένωση γνώσεων, ικανοτήτων, λειτουργία ενός νοσηλευτικού τμήματος. πληροφοριών, και εμπειρίας με βασικό σκοπό Βασικό ρόλο σε αυτό διαδραματίζει ο την ικανοποίηση του ασθενούς 8. προϊστάμενος, ο οποίος θα πρέπει: Παράλληλα, τα μέλη της διεπιστημονικής 1. Να καθορίζει με ακρίβεια τις ομάδας θα πρέπει να κατέχουν δεξιότητες αρμοδιότητες του νοσηλευτικού αποτελεσματικής επικοινωνίας και να προσωπικού. διαθέτουν συναισθηματική νοημοσύνη, δηλαδή αυτεπίγνωση, αυτοαξιολόγηση, αυτοπεποίθηση, αξιοπιστία, ευσυνειδησία, Copyright 2012 Σελίδα 22

23 Το Βήμα του Ασκληπιού 11 ος Τόμος, 1 ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11 th Volume, 1 st Issue, January March 2012 προσαρμοστικότητα, πρωτοβουλία, ενσυναίσθηση, επιρροή, επικοινωνία, διαχείριση συγκρούσεων, ομαδική εργασία και συνεργασία μεταξύ τους 9. Αυτό, θα συμβάλει στη δημιουργία σωστά δομημένων διαπροσωπικών ικανοτήτων διότι η επείγουσα φύση της δουλειάς, οι αντίξοες συνθήκες εργασίας, ο υπερβολικός φόρτος εργασίας και η συνεχή επαφή με τον ανθρώπινο πόνο κάνουν το έργο της νοσηλείας πολλές φορές δυσβάσταχτο. Συνεπώς, η καλή συνεργασία μπορεί να αποτελέσει πηγή δύναμης και στήριξης τόσο για τους ασθενείς όσο και για τους ίδιους τους εργαζόμενους 10. ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΣΕ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ Για την επιτυχημένη λειτουργία ενός νοσηλευτικού τμήματος θα πρέπει να υπάρχει Διασφάλιση Ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας. Η Διασφάλιση Ποιότητας είναι ένα σύστημα διαχείρισης που εστιάζεται κυρίως στις κλινικές πλευρές της φροντίδας υγείας και στην απόδοση των επαγγελματιών υγείας 11 και σχεδιάζεται για να διαβεβαιώσει τους ασθενείς ότι οι παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας αγγίζουν το επιθυμητό όριο ποιότητας 12. Η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας σε ένα νοσηλευτικό τμήμα περιλαμβάνει: 1. Την έγκαιρη και σωστή διάγνωση της ασθένειας. 2. Την άμεση και αποτελεσματική ιατρική και νοσηλευτική παρέμβαση στον ασθενή. 3. Την επαγγελματική εμπειρία του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού. 4. Τη χρησιμοποίηση μέσων υψηλής τεχνολογίας. 5. Τον άμεμπτο επαγγελματισμό και την ευαισθησία των επαγγελματιών υγείας. 6. Τη διατήρηση της αξιοπρέπειας του ασθενούς και του προσωπικού 13. Επίσης, σημαντικό ρόλο παίζει: 1. Η στάση και τον ενδιαφέρον του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού για τα συνολικά προβλήματα και τις δυσκολίες των ασθενών. 2. Η συμπεριφορά του διοικητικού προσωπικού. 3. Η γενική ικανοποίηση των ασθενών από τις υπηρεσίες του νοσηλευτικού τμήματος 14. Επιπλέον, η χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών παίζει σημαντικό ρόλο στη Διασφάλιση Ποιότητας σε ένα νοσηλευτικό τμήμα, αφού συμβάλλει στην ακριβή καταγραφή των νοσηλευτικών παρεμβάσεων, στην κωδικοποίηση των διαγνώσεων, των παρεμβάσεων και των αποτελεσμάτων. Παράλληλα, με τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών επιτυγχάνεται καλύτερη διεξαγωγή της εκπαίδευσης του προσωπικού και ανάλυση των αποτελεσμάτων των ερευνητικών μελετών Copyright 2012 Σελίδα 23

24 ΕΛΕΓΧΟΣ - ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ Για την αποτελεσματική λειτουργία ενός νοσηλευτικού τμήματος απαιτείται συνεχής έλεγχος και αξιολόγηση του προσωπικού. Η αξιολόγηση του νοσηλευτικού προσωπικού αποτελεί μια διαδικασία μέσα από την οποία προσδιορίζεται η απόδοση των νοσηλευτών βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων, σε σύγκριση με ορισμένα πρότυπα. Βασική προϋπόθεση για την αποτελεσματική εφαρμογή ενός συστήματος αξιολόγησης είναι η τεκμηριωμένη περιγραφή των καθηκόντων σε κάθε θέση εργασίας, καθώς και η καθορισμένη αναφορά στα ελάχιστα προσόντα, γνώσεις και ικανότητες που απαιτούνται για την πλήρωση της συγκεκριμένης θέσης 16. Οι κυριότεροι τρόποι αξιολόγησης ενός νοσηλευτικού τμήματος περιλαμβάνουν: 1. Την καταγραφή των προσόντων και ικανοτήτων των Νοσηλευτών στο συγκεκριμένο νοσηλευτικό τμήμα. 2. Τον προσδιορισμό της ικανότητας απόδοσης του κάθε Νοσηλευτή. 3. Την εξακρίβωση των Νοσηλευτών με μη ικανοποιητική απόδοση. 4. Την καταγραφή των προσόντων των προϊσταμένων. 5. Την παρακίνηση των Νοσηλευτών για περισσότερες δραστηριότητες. 6. Την ανακάλυψη των φιλοδοξιών των Νοσηλευτών και την αναγνώριση των επιτευγμάτων τους. 7. Τον προσδιορισμό της επικοινωνίας μεταξύ του προσωπικού και του προϊσταμένου. 8. Τον προσδιορισμό των διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των Νοσηλευτών. 9. Την καταγραφή των εκπαιδευτικών αναγκών των Νοσηλευτών. 10. Την επιλογή των Νοσηλευτών που έχουν τα προσόντα για προαγωγή 1. Γι αυτό, θεωρείται απαραίτητη η σύσταση μίας επιτροπής Διασφάλισης Ποιότητας στο χώρο του νοσοκομείου, όπου θα συμμετέχουν όλες οι κατηγορίες των επαγγελματιών υγείας, οι οποίοι θα μπορούν να ελέγχουν και να αξιολογούν την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών σε κάθε νοσηλευτικό τμήμα και να προβαίνουν σε βελτιώσεις αυτών εάν κρίνεται απαραίτητο 17. Κριτήρια αξιολόγησης νοσηλευτικού τμήματος Για την ομαλή λειτουργία ενός νοσηλευτικού τμήματος, θα πρέπει να καθορίζονται κριτήρια αξιολόγησης με σκοπό τη διασφάλιση ποιότητας σε ό,τι αφορά την παρεχόμενη φροντίδα στον ασθενή. Τα κριτήρια αξιολόγησης ενός νοσηλευτικού τμήματος θα πρέπει να περιλαμβάνουν: Copyright 2012 Σελίδα 24