Μεταπτυχιακή Διατριβή

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ» Στα πλαίσια του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Ανθρώπινη Απόδοση και Υγεία» των Τμημάτων Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Μεταπτυχιακή Διατριβή «Το παιχνίδι στα βρέφη και τα νήπια. Εξέλιξη και τεχνογνωσία του παιχνιδιού στον Ελληνικό χώρο, ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό του 20 ού αιώνα, ( ).» Δημοπούλου Δέσποινα Θεσσαλονίκη 2008

2

3 2008 Δέσποινας Δημοπούλου ALL RIGHTS RESERVED iii

4 Στη μητέρα, που προσφέρει τον εαυτό της στο βρέφος ως πρώτο «παιχνίδιαντικείμενο» Πριν από τα «μεταβατικά αντικείμενα» του D. Winikott ή τα παιχνίδια αντικείμενα ή αλλιώς «αθύρματα» που είναι το αντικείμενο μελέτης αυτής της εργασίας. iv

5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ «Το παιχνίδι στα βρέφη και τα νήπια. Εξέλιξη και τεχνογνωσία του παιχνιδιού στον Ελληνικό χώρο, ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, ( ).» (Υπό την επίβλεψη του κ. Γιάτση Σωτήρη) Η παρούσα εργασία προσεγγίζει την ανάλυση της ιστορικής εξέλιξης του παιχνιδιού. Αρχικά, στο πρώτο μέρος γίνεται αναφορά στις θεωρητικές προσεγγίσεις που προσδιορίζουν τη σημασία και αξία του παιχνιδιού στην ανάπτυξη του παιδιού. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται ιστορικά το παιχνίδι στην προνηπιακή ηλικία κατά τη διάρκεια του δευτέρου μισού του 20ού αιώνα ( ) σε δύο επίπεδα: 1)Στο περιγραφικό του μέρος (καθαρά ιστορικό) και 2) Στο τεχνικό του μέρος. Το πρώτο επίπεδο περιλαμβάνει την εμφάνιση των παιχνιδιών, την περιγραφή τους και την πιθανή εξαφάνισή τους, ή τον περιορισμό τους. Στο τεχνικό μέρος εξετάζεται η βιομηχανική και τεχνική εξέλιξη του παιχνιδιού. Γίνεται συνδυασμός του θεωρητικού μέρους με την τεχνογνωσία του παιχνιδιού αντικειμένου (αθύρματος). Καταγράφονται κυρίως τα παιχνίδιααντικείμενα, ένα σημαντικό στοιχείο στη διαμόρφωση της παιδικής προσωπικότητας, από τις δυο πλευρές της ιστορίας και της τεχνογνωσίας του παιχνιδιού. Στη σύγχρονη βιομηχανοποιημένη κοινωνία, ο ρόλος και η χρήση του παιχνιδιού έγινε πιο πολύπλοκη με ποικίλες εκφάνσεις στην κοινωνικοποιητική, ψυχολογική, παιδαγωγική και διαπλαστική του διάσταση. Μέσα από την ιστορική εξέλιξη του παιχνιδιού γίνεται εμφανής η σχέση ανάμεσα στις κοινωνικές μεταβολές και ιδιαίτερα οι συνέπειες της εμπορευματοποίησης και της παγκοσμιοποίησης του. Καταδεικνύεται ότι το παιχνίδι πέρα από βιολογικό φαινόμενο είναι συνυφασμένο με την ιστορική εξέλιξη και το εκάστοτε πολιτισμικό πλαίσιο. Η ανεξέλεγκτη τεχνολογική εξέλιξη και η βιομηχανοποίηση του παιχνιδιού, έχουν οδηγήσει σ έναν λιγότερο κινητικό τρόπο ζωής, ενώ η συμβολή της φυσικής άσκησης και του κινητικού παιχνιδιού κρίνεται θέμα ζωτικής σημασίας ώστε να μην φθίνει η ποιότητα ζωής στις μικρές αυτές ηλικίες. Έτσι ο καθηγητής φυσικής αγωγής, όντας γνώστης της τεχνολογικής εξέλιξης του σύγχρονου παιχνιδιού, θα μπορεί να αξιοποιεί επιλεκτικά τα μέσα αυτά, τονίζοντας περισσότερο μια πολύπλευρη κινητική ενεργοποίηση του παιδιού με πολλαπλά ερεθίσματα, με σκοπό την ομαλή σωματική και ψυχική ανάπτυξη της νέας γενιάς.

6 ABSTRACT Toys in infancy and toddlerhood. Evolution and know how of toys in Creece, especially during the second half of twentieth century, ( ). (Under the supervision of Mr. Giatsis Sotiris) This paper approaches the analysis of the historical evolution of toys. Firstly, at the first part there is a reference to the theoretical approaches that define the importance and value of play in child s development. At the second part the toy is presented in the preschool period of childhood (infancy, toddlerhood), during the second half of twentieth century, ( ) in two perspectives: 1) descriptive (mainly historical) and 2) technical. The first perspective consists of the appearance of toys, their description and their probable disappearance. In its technical perspective there is consideration about the industrial and technical evolution of toys. The theoretical part is combined with the know how of toys. Consequently, toys, which play important role in the shaping of a child s personality, are recorded, in two perspectives, history and know how. At the contemporary industrialized society, the role and use of toys have become more complex as far as their socializing, psychological and pedagogical aspect is concerned. Through the historical evolution of toys what becomes apparent is their relation between the social changes and especially the consequences of their commercialization, and globalization. It is also obvious that toys despite being biological phenomenon it is also related with the historical evolution and the particular cultural environment. The uncontrollable technological evolution and industrializing of toys have resulted in a more sedentary way of life whereas the contribution of exercise and active play is considered a matter of vital importance so that the quality of life in this early stage of life is not diminished. So, the teacher of physical education knowing the technological evolution of the contemporary toys will be able to distinguish them emphasising a dimensional activation of little children with multiple stimulations, in order to achieve the normal physical and phychological development of the new generation. 6

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ- ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η εκπόνηση αυτής της εργασίας προήλθε από την ιδέα του κύριου επιβλέποντα καθηγητή, Ιστορικού της Φυσικής Αγωγής στο Τ.Ε.Φ.Α.Α. Α.Π.Θ., κύριου Γιάτση Σωτήρη, που βοήθησε στο ξεδίπλωμα ενός μαγικού κόσμου, αυτού των παιχνιδιών. Τον ευχαριστώ θερμά, καθώς επίσης και τους καθηγητές της τριμελούς κ.κ. Δογάνη Γεώργιο και Ζάκα Αθανάσιο, καθηγητές του Τ.Ε.Φ.Α.Α. Α.Π.Θ. Οφείλω επίσης να ευχαριστήσω τους ανθρώπους του στενού οικογενειακού και φιλικού μου περιβάλλοντος. Αρχικά, την αδερφή μου Σοφία Δημοπούλου, για την παρότρυνσή της να παρακολουθήσω τον μεταπτυχιακό κύκλο σπουδών και τη βοήθειά της καθ όλη τη διάρκεια των μαθημάτων και της διατριβής, την αδερφή μου Ζαχαρένια Δημοπούλου και τα παιδιά της Αναστάσιο και Γιάννη, που μοιράζουν το παιχνίδι τους ανάμεσα στο play station και στο ποδόσφαιρο, τους φίλους μου, Χριστοφορίδη Βασιλική, Φουντουκίδου Ανθή, Καλαιτζίδου Στέλλα, Ζαφειριάδου Φανή, Γραφιαδέλη Ιωάννα, τη Δασκάλα Μαυρίδου-Γεωργάκου Λιλή για τις πολύτιμες πληροφορίες που μου έδωσε, τη φιλόλογο Ευδοκία Δέγκα, τον Κυριάκο Πέτσο για τις φωτογραφίες του μικρού Βαγγέλη. Επίσης, οφείλω να μνημονεύσω τους γονείς μου, Ελπίδα και Γιάννη. Η εργασία αυτή, της καταγραφής των παιχνιδιών αντικειμένων τον Ελληνικό χώρο, αποτέλεσε δύσκολο εγχείρημα, λόγω του ότι δεν υπάρχει σχετική βιβλιογραφία με αρκετά στοιχεία. Παρόλο που το παιχνίδι είναι το κατεξοχήν διαπλαστικό και παιδαγωγικό μέσο για σειρά γενεών στον Ελλαδικό χώρο και βασικό περιεχόμενο και μέθοδος του προγράμματος σπουδών παιδαγωγικών σχολών (Δασκάλων, Νηπιαγωγών, Φυσικής Αγωγής), δεν έχουν εκπονηθεί αρκετές εργασίες σε επίπεδο προπτυχιακού ή μεταπτυχιακού επιπέδου. Ελπίζουμε στο μέλλον να υπάρξουν περισσότερες μελέτες για αυτό το θέμα που έχει ιδιαίτερη αξία για την αγωγή του μικρού παιδιού. 7

8 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ABSTRACT.. 6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ- ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ....7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΡΟΣ Α ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ Κεφ. 1 ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Κεφ. 2 ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ Παραδοσιακές ή κλασικές θεωρίες για το παιχνίδι Θεωρία πλεονάσματος ενέργειας Η ψυχαγωγική ή θεωρία χαλάρωσης Η θεωρία της εξάσκησης ή προεξάσκησης Η θεωρία της ανακεφαλαίωσης Οι πρώιμες θεωρίες παιχνιδιού του 20ού αιώνα Οι ψυχαναλυτικές θεωρίες του παιχνιδιού Παιχνίδι ως απελευθέρωση της έντασης Παιχνίδι ως τέλεια κυριαρχία του εγώ (Νεοφρουδικοί, Έρικσον,1950) Donald Winikott Μπιχεβιοριστικές ή συμπεριφορικές απόψεις Γνωστικές απόψεις Παιχνίδι ως αφομοίωση και προσαρμογή (Jean Piaget) Παιχνίδι ως παίξιμο ρόλων (George Herbert Mead) Lev Vygotsky Jerome Bruner Κεφ. 3 ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ John Dewey Froebel Μaria Montessori. 40 8

9 3.4 Seymour Papert Κεφ. 4 ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΣΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ Αξία και οφέλη της άσκησης και του παιχνιδιού στη βρεφική και παιδική ηλικία Χαρακτηριστικά κινητικής ανάπτυξης και επίτευξη κινητικών στόχων, (καλλιέργεια κινητικών δεξιοτήτων, ψυχοκινητική ανάπτυξη) Ενδεικτικό περιεχόμενο και μέσα της Φυσικής Αγωγής στη βρεφική και προσχολική ηλικία Παραδοσιακά παιχνίδια Παραδοσιακοί Χοροί Κολύμπι Φυσική Αγωγή- παιχνίδι στα βρέφη Χαρακτηριστικά των οργανωμένων ή μη, προγραμμάτων άσκησης Προβλήματα που συναντά η εφαρμογή της Φυσικής Αγωγής...54 Κεφ. 5 ΔΙΑΚΡΙΣΗ- ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΠΑΙΧΝΙΔΙΩΝ Η σχέση του παιχνιδιού με την ανάπτυξη-στάδια ανάπτυξης του παιδιού και του παιχνιδιού-(από το αισθητηριοκινητικό στάδιο στη μίμηση και στο συμβολικό παιχνίδι, παιχνίδι με αντικείμενα) Οι Μηχανισμοί της αναπτυξιακής αλλαγής Αισθησιοκινητικό στάδιο -αισθητηριοκινητικό παιχνίδι Συμβολικό παιχνίδι Παιχνίδι με αντικείμενα Είδη παιχνιδιού

10 ΜΕΡΟΣ Β ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΣΤΗ ΒΡΕΦΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΝΗΠΙΑΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΜΙΣΟΥ ΤΟΥ 2ο ού ΑΙΩΝΑ ( ) ΙΣΤΟΡΙΚΟ - ΤΕΧΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ: Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ Κεφ. 6 ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ, ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ, ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ ΩΣ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19 ΟΥ ΑΙΩΝΑ. 66 Κεφ. 7 ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΣΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ Αστικά - βιοτεχνικά παιχνίδια. Κατασκευή, χειροποίητα παιχνίδια και εμπόριο παιχνιδιών κατά το πρώτο μισό του 20 ού αιώνα Το παιχνίδι κατά το Το παιχνίδι από το 1980 ως σήμερα. εποχή παγκοσμιοποίησης Γενικά: περιγραφή του πλαισίου της παγκόσμιας οικονομίας, της διεθνούς και της εγχώριας αγοράς Είδη σύγχρονων παιχνιδιών Υλικά κατασκευής των παιχνιδιών, περιβαλλοντικά θέματα, ασφάλεια παιχνιδιού Πρακτικές μάρκετινγκ Κεφ. 8 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ ΣΤΟ ΒΡΕΦΙΚΟ, ΠΡΩΤΟΝΗΠΙΑΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ Η εξέλιξη της κοριτσίστικης κούκλας και οι σύγχρονες φιγούρες δράσης (αγορίστικες κούκλες) Η εξέλιξη στα μολυβένια στρατιωτάκια Η εξέλιξη των οχημάτων Η εξέλιξη της μπάλας Φωτογραφίες από την εξέλιξη των βρεφικών ειδών

11 Κεφ. 9 - ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Συζήτηση Προτάσεις Συμπεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η μελέτη του παιχνιδιού αντικειμένου (άθυρμα) στα βρέφη και τα νήπια εκτείνεται σε μεγάλο χρονικό εύρος, ίσως στην αιωνιότητα. Tα παιδιά έχουν διασκεδάσει με τα παιχνίδια από τους προϊστορικούς ακόμα χρόνους και ένας αξιοπρόσεκτος αριθμός παιχνιδιών από τους αρχαίους πολιτισμούς της Ελλάδας, της Αιγύπτου και της Κίνας έχει επιζήσει και αναφέρεται εγγράφως. Στη σημερινή εποχή, η εξέλιξη της τεχνολογίας, η οποία τώρα διαμορφώνει το πεπρωμένο μας, επέφερε τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και συνέβαλε στην ανάπτυξη των επιστημών που έχουν ως αντικείμενο μελέτης τον άνθρωπο. Έτσι, από την αγροτική κοινωνία, όπου σε κάποιες περιοχές και εποχές υπήρχε το φάσκιωμα των βρεφών ενώ από την άλλη πλευρά το χαμηλό βιοτικό επίπεδο είχε ως αποτέλεσμα τη μεγάλη παιδική θνησιμότητα, φτάσαμε στη σημερινή Ελληνική κοινωνία της πληροφορίας. Στη σημερινή εποχή της ταχύτητας διάδοσης των πληροφοριών και της παγκοσμιοποίησης, αποδίδεται ιδιαίτερη σημασία στη φροντίδα του βρέφους και του νηπίου μέσα από την πρόοδο της γνώσης σε διαφορετικά επιστημονικά πεδία, όπως η ανθρωπολογία, βιολογία, γενετική, ιατρική, κοινωνιολογία, παιδαγωγική και εξελικτική ψυχολογία. Σύμφωνα με τη Μακρυνιώτη, οι αντιλήψεις για την παιδική ηλικία είναι αποτέλεσμα κοινωνικο-οικονομικών εξελίξεων και το θεωρητικό ενδιαφέρον για το παιδικό παιχνίδι συμβαδίζει με την ανακάλυψη της παιδικής ηλικίας ως κοινωνική και νοητική κατηγορία με ιδιαίτερα γνωρίσματα και ανάγκες (Μακρυνιώτη,1986,σελ ). Θέμα της εργασίας είναι η παρουσίαση των ποικίλων διαστάσεων του παιχνιδιού - αντικειμένου που αφορά το βρέφος και το παιδί προνηπιακής ηλικίας κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 2οού αιώνα ( ),στον Ελληνικό χώρο. Σκοπός της εργασίας είναι να καταδειχθούν οι μεταβολές του παιχνιδιού από τις δυο πλευρές της ιστορίας και της τεχνογνωσίας του στην πορεία του χρόνου, καθώς το παιχνίδι υφίσταται την επίδραση ειδικών κοινωνικοοικονομικών συγκυριών (π.χ. μετανάστευση) ή του τοπικού πολιτισμικού πλαισίου (Γκουγκουλή, 2000, σελ.47). 12

13 Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας και η προσωπική συνέντευξη. Η σημασία αυτού του θέματος για τη Φυσική Αγωγή: Με τη μελέτη και τη γνώση της εξελικτικής πορείας του παιχνιδιού, ο καθηγητής Φυσικής Αγωγής αναμένεται ότι θα κατανοήσει τις παραμέτρους που συνετέλεσαν στην εμφάνιση και εξαφάνιση κάποιων παιχνιδιών κατά την εξελικτική τους πορεία στο χρόνο, τη φύση του σύγχρονου παιχνιδιού, όπως λειτουργεί μέσα από τους τέσσερις απαραίτητους συντελεστές του, που είναι οι προμηθευτές, η παραγωγή, η πώληση και η κατανάλωση. Επίσης, θα κατανοήσει τη θεωρητική και την πρακτική πλευρά του παιχνιδιού, σε συνάρτηση με τις κοινωνικές συντεταγμένες, τις καλές τέχνες και με την πρόοδο στις επιστήμες, στην τεχνολογία και στα υλικά. Έτσι, θα μπορεί να αξιοποιεί με δημιουργικότητα τα στοιχεία αυτά στην επίλυση προβλημάτων σε θέματα σχεδιασμού, αξιολόγησης και διδακτικής αξιοποίησης του παιδαγωγικού κινητικού παιχνιδιού και του κινητικού παιδαγωγικού υλικού για τα παιδιά της πρώτης παιδικής ηλικίας, ενώ θα μπορεί να αξιολογεί το υπάρχον παιδαγωγικό παιχνίδι και παιδαγωγικό υλικό. Η σημασία όμως αυτού του θέματος έχει επισημανθεί και από πολλούς ερευνητές που το αντιμετώπισαν από πολλές και διαφορετικές οπτικές γωνίες. Ο Walter Benjamin επισήμανε ότι: Τα παλιά παιχνίδια, είναι χρήσιμα από διάφορες σκοπιές. Για τη λαογραφία, την ψυχανάλυση, την ιστορία της τέχνης, την πορεία των κατασκευών συνιστούν αντικείμενα γόνιμα. Δεν είναι όμως μόνο αυτή η αιτία. Όλα αυτά παρακινούν τους ενήλικες για παιχνίδι, χωρίς όμως να αποτελούν και τη μοναδική παρότρυνση. Όχι την αποφασιστική. Το παιχνίδι συνιστά πάντα απελευθέρωση (Benjamin,1996). Ίσως, η απελευθέρωση για την οποία μιλά ο Benjamin, να είναι ότι: η ιστορία του παιχνιδιού θα μπορούσε να γίνει και για εμάς τους ενήλικες ένα «παιχνίδι» κοινωνιολογικής φαντασίας, όπου θα παίξουμε και θα παιδευτούμε μαθαίνοντας να συνδέουμε αυτά που συμβαίνουν στο μικρό προσωπικό μας χώρο με τα ευρύτερα ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα. 13

14 (Γεωργούλας, Κασιμάτη, Παπαιωάννου, Πράνταλος,2007,σελ.15-16) Οι Cole και Cole (2002), υπό το πρίσμα της αναπτυξιακής ψυχολογίας, τονίζουν τη σπουδαιότητα του πολιτισμικού περιβάλλοντος στην ανάπτυξη του ανθρώπου, ενώ η Μπαμπλέκου στην εισαγωγή του βιβλίου των παραπάνω τονίζει ότι: οι ιστορικοί κύκλοι των αξιών, των κινήτρων και των αβεβαιοτήτων που διαπερνούν μια ολόκληρη κοινωνία, μπορούν να επηρεάσουν τα παιδιά, ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες οικογενειακές συνθήκες στις οποίες ζει το κάθε παιδί. Τα Ελληνόπουλα που μεγάλωσαν στη δεκαετία του 1940 και του 1950 υπό την επίδραση των τραυματικών εμπειριών του Β Παγκοσμίου και στη συνέχεια του εμφυλίου πολέμου, ή στη διάρκεια της επταετούς δικτατορίας ( ), διαμόρφωσαν αξίες, πεποιθήσεις και συμπεριφορές σαφώς διαφορετικές από αυτές που φαίνεται να διαμορφώνουν τα παιδιά της εποχής της διαδικτυακής τεχνολογίας, της παγκοσμιοποίησης και των εντυπωσιακών ανακαλύψεων της γενετικής. (Μπαμπλέκου,2002, σελ.30). Η Steinkuehler υποστηρίζει ότι: τα παιχνίδια είναι ένα εξαιρετικά πολύτιμο πλαίσιο για τη μελέτη της γνώσης ως αλληλεπίδραση στον κοινωνικό και υλικό κόσμο. Παρέχουν (τα παιχνίδια) ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα τόσο της ατομικής όσο και της συλλογικής δραστηριότητας και πώς αλλάζει με την πάροδο του χρόνου, επιτρέποντας στον ερευνητή να ξεδιπλώσει την αμφίδρομη επιρροή του ατόμου και της κοινωνίας. (Steinkuehler,2006,σελ.97) Μια άλλη διάσταση της μελέτης του παιχνιδιού-αντικειμένου είναι η διαπλαστική, παιδαγωγική του αξία, καθώς συμβάλει στη διαμόρφωση πολιτισμικής συνείδησης, μέσω της λαογραφίας. Η Μωραΐτη, η οποία αναφέρθηκε στην ανάγκη γενικότερης πολιτισμικής παιδείας, (παραδοσιακοί χοροί, παραδοσιακά παιχνίδια, δημοτικά τραγούδια-μουσική, παροιμίες, αινίγματα, παραμύθια, λαϊκή τέχνη) σημείωσε ότι όλα τα παραπάνω (και συνεπώς και τα λαϊκά παιχνίδια - αντικείμενα), συνιστούν μια συνεχή διαδικασία προσέγγισης του λαϊκού πολιτισμού: 14

15 Μέσα από τη μαγεία της μετάβασης πίσω στο χρόνο ερχόμαστε σε επαφή με την αισθητική της κάθε εποχής, την αρμονία, τα χρώματα, τα σχέδια της λαϊκής τέχνης - πηλοπλαστικής, ξυλογλυπτικής, υφαντικής - δημιουργήματα λαϊκών ανώνυμων μαστόρων, τεχνιτών, χαλκουργών, αργυροχρυσοχόων, υφάντρων (Μωραΐτη,2000,σελ.13). Σύμφωνα με την ίδια συγγραφέα, τα κέρδη που θα αποκομίσουν τα παιδιά αλλά και οι ενήλικες από μια τέτοια διαδικασία είναι η σύγκριση του χθες με το σήμερα, η αντίληψη της συνέχειας σε μια κοινωνία και η συνειδητοποίηση της θέσης μας στο παρόν, ο σεβασμός της δημιουργίας και του πολιτισμού προηγούμενων γενεών και κατ επέκταση άλλων λαών, η απόκτηση μιας συνολικής αντίληψης της παλιάς οικογένειας και των οικογενειακών, κοινωνικών, επαγγελματικών, και οικονομικών δομών της και η συνειδητοποίηση της αλληλεπίδρασής τους. Καταλήγει: παρόλο που ο πολιτισμός εξελίσσεται και παίρνει διάφορες μορφές, υπάρχουν στοιχεία και αξίες που παραμένουν αναλλοίωτα και αμετάβλητα και προσδιορίζουν την ψυχοσύνθεση και τα χαρακτηριστικά ενός λαού ( Μωραΐτη, 2000, σελ.13). Η διαχρονικότητα των παιχνιδιών αντικειμένων, δηλαδή η συνέχεια της ύπαρξης τους από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, παρόλο που άλλαξε το υλικό κατασκευής τους, γίνεται εμφανής από πολλές πηγές: ανασκαφικά ευρήματα (αθύρματα σε παιδικούς τάφους, παραστάσεις σ αγγεία, επιτύμβιες στήλες, δείγματα μικροτεχνίας) ή σε μελέτες αρχαιολόγων για το παιχνίδι (Γιάτσης 2006,σελ.187. Βασιλοπούλου 2003, σελ.248). Αυτή η διαχρονικότητα αποτέλεσε κατά κάποιον τρόπο τροχοπέδη στη μελέτη του παιχνιδιού ανά χρονική περίοδο, καθώς μερικοί μελετητές θέλοντας να αποδείξουν τη συνέχειά μας ως έθνους και λαού στη μέχρι τώρα βιβλιογραφία, το απομόνωναν από τα κοινωνικά, τοπικά, και χρονικά του συμφραζόμενα. Έτσι, η εμφάνισή του ως συνέχεια της αρχαιότητας και ως σύνθεση παιχνιδιών δύο ή τριών γενεών, καθιστά δύσκολη τη χρονολόγηση των άμεσων πηγών και την αξιοποίησή τους (Γκουγκουλή, 2000, σελ.55). 15

16 Επίσης, το τοπικό πολιτισμικό πλαίσιο στο παρελθόν, πριν την εποχή της παγκοσμιοποίησης, επιδρούσε ιδιαίτερα στην εμφάνιση κάποιων παιχνιδιών σε κάποια κοινωνία. Έτσι, για παράδειγμα το βιομηχανικό παιχνίδι εμφανίστηκε γρηγορότερα στα αστικά κέντρα από ότι στις αγροτικές περιοχές, δημιουργώντας ετεροχρονισμό στην εμφάνιση του παιχνιδιού σε αστικές και αγροτικές περιοχές. Με βάση αυτές τις δυσκολίες, καθώς και την έλλειψη αρκετού χρόνου για έρευνα σε άμεσες πηγές, στην παρούσα μεταπτυχιακή εργασία θα γίνει μια αδρή χρονολογική τοποθέτηση της εμφάνισης των παιχνιδιών - αντικειμένων (αθυρμάτων) λαμβάνοντας υπόψη κυρίως τα μεγάλα ιστορικά γεγονόταορόσημα που επέδρασαν στη διαμόρφωση του συγκεκριμένου κοινωνικοοικονομικο-πολιτιστικού πλαισίου στον Ελλαδικό χώρο. Επίσης, θα ήταν χρήσιμο να αποσαφηνισθεί η ορολογία που αφορά το παιχνίδι και θα χρησιμοποιηθεί στην εργασία. Η Γκουγκουλή απέδωσε τους ορισμούς του παιχνιδιού, όπως χρησιμοποιούνται στη Νέα Ελληνική. Αρχικά, μιλώντας για το παιχνίδι εννοούμε την περιεκτική έννοια της λέξης όπως χρησιμοποιείται και περιλαμβάνει: α) γενική έννοια του παίζειν (play), β) τo περιεχόμενο της παιγνιώδους δράσης (π.χ. παιχνίδια κανόνων, συμβολικό παιχνίδι) και γ) το μέσο με το οποίο πραγματοποιείται το παίξιμο (toy), ή αλλιώς και Άθυρμα (Γκουγκουλή,1993). Ο όρος παιδιά επιλέγεται για να δηλώσει το παιχνίδι ως δρώμενο που συντελείται χωρίς ή με ελάχιστα όργανα (αλλά ο διαχωρισμός δεν είναι απόλυτος). Επικρατεί στους γυμναστές περίπου μέχρι το (π.χ Φωκιανός,1883. Χρυσάφης,1928.Παυλίνης,1930.Χειμάρας,1968) Οι δημοτικιστές (Κακριδής,1925. Πετρόπουλος,1963) προτιμούν τον όρο παιγνίδι από τον όρο παιδιά. Η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο Α μέρος γίνεται αναφορά στις θεωρητικές προσεγγίσεις που προσδιορίζουν τη σημασία και αξία του παιχνιδιού στην ανάπτυξη του παιδιού. Στόχος του Α μέρους της εργασίας είναι η θεωρητική διαπραγμάτευση της ανάπτυξης του παιχνιδιού από τη βρεφική ως και την ηλικία των τεσσάρων χρόνων. Αρχικά, στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια αναφορά στο παιχνίδι, όπως εμφανίζεται στη φιλοσοφία (για παράδειγμα, Αριστοτέλης, Πλάτωνας, Huizinga). 16

17 Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι ψυχολογικές και κοινωνικές θεωρίες για το παιχνίδι: Παραδοσιακές θεωρίες: Hall, Lazarus, Schiller, Spencer, Gross, Ψυχανάλυση: Sigmund Freud, Erik Erikson, Donald Winikott. Συμπεριφορισμός, Γνωστικές θεωρίες: Piaget, (αισθησιοκινητικό στάδιο παιχνιδιού 0-2 ετών, συμβολικό παιχνίδι 2 ετών και πάνω), George Herbert Mead, Vygotsky, Bruner. Στο τρίτο κεφάλαιο παρατίθενται οι απόψεις διαφόρων παιδαγωγών για το παιχνίδι (Dewey, Μοntessori, Froebel, Seymour Papert), στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζονται η σημασία και οι τρόποι με τους οποίους μπορεί να εφαρμοστεί το παιχνίδι στην εκπαιδευτική διαδικασία και ειδικότερα στο χώρο της Φυσικής Αγωγής ενώ στο πέμπτο κεφάλαιο, διερευνάται η εξελικτική και αναπτυξιακή αξία και σπουδαιότητα του παιχνιδιού για την προσωπική ανάπτυξη και το ανθρώπινο είδος καθώς και οι κατηγορίες και τα είδη του παιχνιδιού. Στο Β μέρος παρουσιάζεται ιστορικά το παιχνίδι στην προνηπιακή ηλικία κατά τη διάρκεια του δευτέρου μισού του 20 ού αιώνα ( ) σε δύο επίπεδα: 1)Στο περιγραφικό του μέρος (καθαρά ιστορικό) και 2) Στο τεχνικό του μέρος. Από την αναλυτική παρουσίαση του Β μέρους γίνεται φανερό ότι τα παιχνίδια υπήρχαν πάντα, συντρόφευαν τα μικρά παιδιά σε όλες τις χρονικές περιόδους και το παιχνίδι συμφωνεί, συμπλέει, αντιπροσωπεύει την εποχή του και συμβαδίζει με τα υλικά της. Στο 6 ο κεφάλαιο γίνεται μια αναδρομή στο παρελθόν, στην Αρχαία Ελλάδα, στους Βυζαντινούς χρόνους και στην εποχή της Τουρκοκρατίας, καθώς χαρακτηριστικά του χειροποίητου παιχνιδιού της τελευταίας εμφανίζονταν μέχρι και πρόσφατα (1980), σε αγροτικές κοινωνίες της χώρας μας. Στο 7 ο κεφάλαιο, μελετάται η Ελληνική και ξένη βιβλιογραφία που αφορά το ελληνικό παιχνίδι από τις αρχές του 20 ού αιώνα ως τη σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης. Θα διαπιστώσουμε ότι το λαϊκό εγχώριο Ελληνικό παιχνίδι εξαφανίζεται δίνοντας τη θέση του στο ανώνυμο μαζικό βιομηχανοποιημένο φθηνό κινέζικο παιχνίδι ή το επώνυμο των πολυεθνικών εταιρειών. Στο 8 ο κεφάλαιο αναφέρονται κάποια παραδείγματα παιχνιδιών όσον αφορά την τεχνογνωσία τους και τα υλικά που χρησιμοποιούνται, τη συνέχειά τους ή την εξαφάνισή τους και την εμφάνιση νέων παιχνιδιών. 17

18 Οι προβληματισμοί, οι προτάσεις και τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τη μελέτη της εξέλιξης του παιχνιδιού συζητιούνται στο τελευταίο - 9 ο κεφάλαιο- της Εργασίας. Όσον αφορά το αντικείμενο - παιχνίδι των νεότερων χρόνων (18 ος μέσα 2ο ού αιώνα) άμεσες πηγές αποτελούν οι συλλογές των παλαιών παιχνιδιών που εκτίθενται σε Μουσεία όπως: το Μουσείο Μπενάκη (δωρεά συλλογής Μαρίας Αργυριάδη από τον 18 ο αιώνα ως τα μέσα του 20 ού ), το Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα στο Ναύπλιο (προέρχονται από δωρεές ιδιωτών ή έχουν αγορασθεί από παλαιοπωλεία, αρχές 20 ού αιώνα μέχρι το 70) το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.) που εκτίθεται στο Πολιτιστικό Κέντρο Μελίνα Μερκούρη του Δήμου Αθηναίων, (δωρεά συλλογής Σπύρου Κυπριώτη από τη λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου ως τις αρχές της δεκαετίας του 70) και της Λήμνου (δωρεά συλλογής Χρήστου Μπουλώτη, δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα ως τη δεκαετία του 60). Οι συλλογές περιλαμβάνουν: «παραδοσιακά», χειροποίητα Ελληνικά κυρίως παιχνίδια του λαού, σε μικρογραφία η εικόνα της αγροτικής καθημερινής ζωής, Ελληνικές αυτοσχέδιες παιδικές κατασκευές και πανηγυριώτικα παιχνίδια, αντικείμενα μορφών λαϊκού θεάτρου (Καραγκιόζης). κούκλες και κουκλάκια Ευρωπαϊκής, Αμερικάνικης και Ελληνικής κατασκευής, αστικά-ευρωπαϊκά παιχνίδια του εμπορίου που βρέθηκαν σε εύπορα σπίτια στα εμπορικά κέντρα της Ελλάδας, (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πειραιάς) και σε νησιά (Σύρος, Κέρκυρα, Λευκάδα, Χίος), σύγχρονα βιομηχανικά ελληνικά ή εισαγόμενα από διάφορα υλικά συμπεριλαμβανομένου και του πλαστικού. Όλες οι συλλογές έχουν καταληκτικό όριο τις δεκαετίες του 1960 ή τις αρχές του Γίνεται φανερό ότι ουσιαστικά τότε αλλάζει η έννοια, η λειτουργία και η ποιότητα του παιχνιδιού υπακούοντας στις επιταγές ενός διαφορετικού τρόπου ζωής (Σελλά, 1997,σελ.18-19). Το βιομηχανοποιημένο παιχνίδι αργότερα εισέρχεται στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία και οικονομία και τείνει να γίνει ενιαίο, καταργώντας το τοπικό εθνικό χρώμα που υπήρχε παλαιότερα λόγω της εγχώριας κατασκευής παιχνιδιών (Holmer, 2002). 18

19 ΜΕΡΟΣ Α ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ Κεφ. 1 0 ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Δεν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία πως το παιχνίδι είναι η παγκόσμια «γλώσσα των παιδιών». Το παιχνίδι ως μέσο έκφρασης, διαπαιδαγώγησης, τέρψης και σφυρηλάτησης σχέσεων είναι διάχυτο παντού. Ως εκ τούτου, σε όλες του τις μορφές είναι συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή και συνοδεύει τον άνθρωπο από τη στιγμή της γέννησής του. Το παρηγορητικό νανούρισμα του μωρού από τη μάνα, το ταχτάρισμα του παιδιού ένδειξη αγάπης, περηφάνιας και παιχνιδιάρικης διάθεσης το γέλιο του μωρού ως απάντηση και οι ενστικτώδεις διερευνητικές απολαυστικές κινήσεις του, είναι ενδείξεις του σημαντικού ρόλου που παίζει το παιχνίδι στη ζωή μας. Έτσι, δεν θα μπορούσε κανείς παρά να συμφωνήσει με τον Ολλανδό Γιόχαν Χουιζίνγκα (1989): Το παιχνίδι δεν μπορεί κανείς να το αρνηθεί. Μπορεί κανείς να αρνηθεί αν θέλει όλες σχεδόν τις αφηρημένες έννοιες: τη δικαιοσύνη, την ομορφιά, την αλήθεια, την καλοσύνη, το πνεύμα, το Θεό. Μπορεί κανείς να αρνηθεί τη σοβαρότητα, αλλά όχι το παιχνίδι (Huizinga, 1989, σελ.14-15). Κατά τον Huizinga (1989), ο άνθρωπος είναι Homo Ludens, δηλαδή Παίζων Άνθρωπος, και διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός γεννιέται από την έμφυτη στον άνθρωπο τάση να παίζει. Οι διάφορες πολιτισμικές μορφές, από το δίκαιο και την φιλοσοφία, ως την ποίηση και την τέχνη, μπορούν να κατανοηθούν ως εκδηλώσεις ή μεταμορφώσεις της θεμελιώδους ορμής προς το παιχνίδι, ενώ ειδικά «ο χορός αποτελεί μια ιδιαίτερη και ιδιαίτερα τέλεια μορφή παιχνιδιού»(huizinga,1989,σελ,244). Επίσης, υποστηρίζει ότι υπάρχουν στενές σχέσεις μεταξύ μυστηρίου-τελετουργίας και παιχνιδιού, κι ότι αυτή η ταυτότητα τελετουργίας και παιχνιδιού αναγνωριζόταν ανεπιφύλακτα από τον Πλάτωνα. O Θεός μόνο αξίζει την άκρα σοβαρότητα, ο άνθρωπος όμως είναι το παιχνιδάκι του θεού, κι αυτό αποτελεί και το καλύτερό του μέρος. Γι 19

20 αυτό κάθε άνδρας και γυναίκα, θα έπρεπε να ζουν τη ζωή τους ανάλογα, και να παίζουν τα ευγενέστερα παιχνίδια και να έχουν άλλα μυαλά απ αυτά που έχουν τώρα Γιατί θεωρούν τον πόλεμο κάτι σοβαρό, αν και στον πόλεμο δεν υπάρχει ούτε παιχνίδι ούτε παιδεία (ούτ ουν παιδιά ούτε παιδεία), άξια του ονόματος, πράγματα που εμείς θεωρούμε σοβαρότατα. Όλοι πρέπει να ζουν όσο μπορούν ειρηνικά. Ποιος είναι λοιπόν ο σωστός τρόπος ζωής; Πρέπει να ζει τη ζωή κανείς σαν παιχνίδι, παίζοντας ορισμένα παιχνίδια, προσφέροντας θυσίες, τραγουδώντας και χορεύοντας, και τότε θα μπορέσει να εξευμενίσει τους θεούς, να υπερασπίσει τον εαυτό του από τους εχθρούς του και να νικήσει στον αγώνα (Νόμοι Ζ, 803 c,d) (Από Huizinga,1989,σελ.36). Ο Πλάτωνας αναφέρει επίσης, ότι το παιχνίδι αποτελεί το κύριο μέρος της αγωγής των νηπίων. Ποτέ λοιπόν, να μη μεταχειρίζεσαι τη βία στα μαθήματα των παιδιών, αλλά φρόντιζε μάλλον παίζοντας να εκπαιδεύονται (Πολιτεία,Ζ 537α). Σύμφωνα όμως με τη Γκουγκουλή (2000), οι θέσεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη για το παιχνίδι δεν είναι ενιαίες καθώς σε άλλα σημεία το παιχνίδι γίνεται αποδεκτό ως γνώση δευτέρας κατηγορίας. Έτσι στο ίδιο έργο, λίγο παρακάτω (στην κριτική της δραματικής ποίησης) υπάρχει και η υποτίμηση της παιδιάς ως ανώδυνης ευχαρίστησης (Γκουγκουλή,2000,σελ.13,44). Η φύση μας χάρισε το παιχνίδι, ως ψυχαγωγικό μέσο, πλούσιο σε γέλιο, χαρές και συγκινήσεις. Ως κοινωνικό μέσο, συντελεί στη σφυρηλάτηση των σχέσεων μεταξύ των παιδιών, ενώ μέσω του συμβολικού παιχνιδιού, λαμβάνει χώρα η κοινωνικοποίηση του μικρού παιδιού. Ως παιδαγωγικό μέσο, συμβάλλει στην επίτευξη ποικίλων μαθησιακών στόχων, είτε είναι νοητικοίπνευματικοί, είτε κινητικοί, σκοπεύοντας στην ολόπλευρη ψυχοσωματική ανάπτυξη του παιδιού. Ετυμολογικά, η προέλευση της λέξης παιχνίδι από τις λέξεις «παίς», «παίζω», «παιδεία», υπογραμμίζει το πόσο αυτή η λέξη έχει σχέση με το παιδί, τη διασκέδαση, την πνευματική καλλιέργεια και την εκπαίδευσή του. Όπως παρατηρεί ο Huizinga: Οι λαοί που έχουν έντονο και πολύπλευρο «ένστικτο» παιχνιδιού έχουν και διάφορες ξεχωριστές εκφράσεις για τη δραστηριότητα του 20

21 παιχνιδιού. Η Ελληνική γλώσσα έχει τρεις τουλάχιστον διαφορετικές λέξεις για το παιχνίδι γενικά. Έχει πρώτα πρώτα τη λέξη παιδιά που είναι η συνηθέστερη από τις τρεις. Σημαίνει ό,τι ανήκει ή ότι αναφέρεται στο παιδί, αλλά με τον τονισμό διακρίνεται αμέσως από την παιδία, την παιδική ηλικία. Η έννοια της ευθυμίας και της ξέγνοιαστης χαράς μοιάζει να συνοδεύει όλες τις λέξεις αυτής της ομάδας. Συγκρινόμενη με την παιδιά, η άλλη λέξη για το παιχνίδι- άθυρον, άθυρμα παραμένει κατά μέγα βαθμό σε δεύτερο πλάνο. Χρωματίζεται ελαφρά από την ιδέα του ασήμαντου, του μηδαμινού. Μία άλλη περιοχή, είναι η περιοχή των αθλημάτων και των αγωνισμάτων. Ο Αγών δεν εντάχθηκε στον όρο παιχνίδι επειδή οι Έλληνες δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν πολύ καθαρά το ουσιαστικό στοιχείο παιχνιδιού που ενείχε. ο Αγών στην Ελληνική ζωή, ή ο αγώνας οπουδήποτε αλλού στον κόσμο, έχει όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά του παιχνιδιού και ως προς τη λειτουργία του ανήκει σχεδόν ολοκληρωτικά στη σφαίρα της εορτής, που είναι η σφαίρα του παιχνιδιού. Είναι εντελώς αδύνατο να διαχωρίσουμε τον αγώνα ως πολιτισμική λειτουργία από το πλέγμα «παιχνίδι-εορτή-τελετή».από πολύ νωρίς ωστόσο αγώνες ιεροί και μη, κατείχαν τόσο τεράστιο χώρο στην κοινωνική ζωή των Ελλήνων και απέκτησαν τόσο βαρυσήμαντη αξία, ώστε οι άνθρωποι δεν συνειδητοποιούσαν πλέον τον παιγνιώδη τους χαρακτήρα (Huizinga,1989, σελ ). Το παιχνίδι όμως σύμφωνα με τον Χουιζίνγκα δεν περιορίζεται στο ανθρώπινο γένος: Το παιχνίδι είναι αρχαιότερο από τον πολιτισμό, διότι ο πολιτισμός, όσο ανεπαρκώς κι αν ορισθεί, προϋποθέτει πάντα την ανθρώπινη κοινωνία, και τα ζώα δεν περίμεναν να έλθει ο άνθρωπος για να τα μάθει να παίζουν (Χουιζίνγκα,1989,σελ.12). Ο Χουιζίνγκα υποστηρίζει πως το παιχνίδι στις απλούστερες μορφές του, στο πρωτόγονο παιχνίδι των νηπίων και των νεαρών ζώων, παρουσιάζει μεγαλύτερη δυσκολία να περιγραφεί από ότι το κοινωνικό παιχνίδι (παιχνίδια κανόνων, διαγωνισμοί, αγώνες που αναπτύσσονται μετά την ηλικία των επτά ετών): Είναι ενστικτώδες, κάτι που υπαγορεύεται από τη φύση, κι έτσι ερχόμαστε αμέσως αντιμέτωποι με την μη αναγώγιμη εκείνη ποιότητα 21

22 του καθαρού παιχνιδίσματος που δεν επιδέχεται παραπέρα ανάλυση» (Χουιζίνγκα,1989, σελ.20). Ο Πλάτωνας αναφέρει ότι η καταγωγή του παιχνιδιού βρίσκεται στην ανάγκη των νεαρών πλασμάτων, ζώων και ανθρώπων να χοροπηδούν. [Νόμοι, Β, 653] (Από Χουιζίνγκα,1989,σελ.237). Ο Brian Boyd (2004), παρατήρησε ότι το παιχνίδι υπάρχει σε πολλά είδη ζώων, όπως στα θηλαστικά και ειδικά στους αρουραίους, στα κυνοειδή (σκύλους και λύκους),στα πρωτεύοντα θηλαστικά και στα κυτοειδή (δελφίνια και φάλαινες), μελετήθηκε πολύ από τους βιολόγους και συμπληρώνει: παρά τη δυσκολία ορισμού του αναγνωρίζεται εύκολα από τα κοινά χαρακτηριστικά που εμφανίζονται στα διάφορα είδη του ζωικού βασιλείου. Έτσι έχει μια προσαρμοστική λειτουργία, καταναλώνει πολύτιμη ενέργεια, βάζει τους παίκτες σε αυξανόμενο ρίσκο αρπαγής ή τραυματισμού και παρόλα αυτά ζητείται επίμονα και διατηρείται. Η ευχαρίστηση είναι ο τρόπος της φύσης για τη διαβεβαίωση της διεξαγωγής μιας δραστηριότητας από τα είδη και τα ζώα και οι άνθρωποι όχι μόνο φαίνονται ότι διασκεδάζουν να παίζουν, αλλά οι εγκέφαλοί τους απελευθερώνουν ντοπαμίνη όταν το περιμένουν ή παίρνουν μέρος σ αυτό (Brian Boyd, 2004,σελ.7). Και θέλοντας o Boyd να τονίσει την αξία του παιχνιδιού, καταλήγει: Υπάρχουν ξεκάθαρα στοιχεία ότι η πρώιμη αποστέρηση παιχνιδιού, τόσο στα ποντίκια όσο και στους ανθρώπους, σχετίζεται με σοβαρή κοινωνική δυσλειτουργία στη μετέπειτα ζωή. Τα νεαρά ποντίκια που σε πειραματικές συνθήκες αποστερήθηκαν το παιχνίδι, μεγαλώνουν ανίκανα να κρίνουν πως και πότε να υπερασπίσουν τον εαυτό τους, έτσι που να πελαγοδρομούν ανάμεσα στο να είναι πάρα πολύ επιθετικά ή πάρα πολύ παθητικά (Brian Boyd, 2004, σελ.7). O Brown το 1998, υπογράμμισε τις ολέθριες συνέπειες της αποστέρησης παιχνιδιού για τον άνθρωπο: Σε μια μεγάλης κλίμακας μελέτη δολοφόνων στο Τέξας, οι ερευνητές έκπληκτοι βρήκαν ότι δεν υπήρχε άλλος κοινός συντελεστής, σε όρους υπoβάθρου ή εμπειρίας, άλλος παρά μια απουσία ή μια εξαιρετικά μειωμένη ποσότητα παιχνιδιού στην παιδική ηλικία στο 90% των δραστών (Brown, S.1998, σελ.248). 22

23 Κεφ. 2 0 ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ Η χαρά και η ευχαρίστηση, συνώνυμα του παιχνιδιού ως εκρηκτικά και υπερχειλίζοντα συναισθήματα, δεν είναι εύκολο να μπουν σε καλούπια, να αναλυθούν και να τους δοθεί λογική ερμηνεία. Σ αυτό το πολυδιάστατο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης υπόστασης που είναι το παιχνίδι, οι επιστήμονες από διάφορα επιστημονικά πεδία, βιολογία, φυσιολογία, ανθρωπολογία, ψυχολογία, έδωσαν ποικίλες και διαφορετικές ερμηνείες. Αρχικά, εμφανίστηκαν οι παραδοσιακές ή κλασικές θεωρητικές προσεγγίσεις που χρονολογούνται από τα τέλη του 19ου ως τις αρχές του 2οούαιώνα. Κοινός τόπος όλων αυτών των προσεγγίσεων είναι η βιολογική διάσταση του παιχνιδιού, αφού επηρεάστηκαν από τις απόψεις του Δαρβίνου και οι προσπάθειες για την ερμηνεία του παρουσιάζουν εντυπωσιακή ποικιλία. Σύμφωνα με τη Μέλου όλες οι κλασσικές θεωρίες παιχνιδιού έχουν σοβαρές αδυναμίες βασισμένες στις ξεπερασμένες, αμφίβολες πεποιθήσεις για την ενέργεια, τα ένστικτα και την εξέλιξη (Μellou,1994 σελ.91). Ο Δογάνης, αναφέρει ότι οι θεωρίες αυτές έχουν περισσότερο ενστικτώδηφυσιολογική λειτουργία, βασίζονται στη διατήρηση ή την κατανάλωση ενέργειας, ενώ έρχονται σε αντίθεση με τη σημερινή εποχή που δίνεται έμφαση στις κοινωνικοψυχολογικές αναλύσεις περί παιχνιδιού. Συμπληρώνει ότι το παιχνίδι και η ερμηνεία του απαιτεί μια διαλεκτική προσέγγιση, που να εστιάζει στην εποχή όπου η συγκεκριμένη θεωρία αναπτύχθηκε και να μην κρίνεται με κριτήρια διαφορετικά από αυτά που η ίδια θέτει. (Δογάνης,1990,σελ.28,43). 2.1 Παραδοσιακές ή κλασικές θεωρίες για το παιχνίδι Οι παραδοσιακές ή κλασικές θεωρίες παιχνιδιού, όπως μας γίνονται γνωστές από τα βιβλία της Millar, του Δογάνη και τα άρθρα της Takhvar και της Mellou, έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν γιατί υπάρχει το παιχνίδι και ποιό σκοπό εξυπηρετεί αυτό.(millar Susanna,1967,σελ.16-22), (Δογάνης1990, σελ.28-32), (Takhvar 1988,σελ ), (Mellou, 1994,σελ.91-93). 23

24 Αυτές είναι: Η θεωρία πλεονάσματος ενέργειας, η θεωρία αναψυχής ή χαλάρωσης, η θεωρία εξάσκησης ή προ-εξάσκησης, και η θεωρία ανακεφαλαίωσης Θεωρία πλεονάσματος ενέργειας. Ο υποστηρικτής της ήταν ο Schiller, ποιητής και φιλόσοφος του 18ου αιώνα. Όρισε το παιχνίδι ως "την έκφραση της πλεονάζουσας ενέργειας και την προέλευση όλων των τεχνών". Το παιχνίδι δηλαδή ήταν το προϊόν της περιττής ενέργειας που παραμένει αφότου ένας οργανισμός είχε ικανοποιήσει τις ανάγκες του. Επίσης, ο Schiller θεώρησε το παιχνίδι ως "συμβολική δραστηριότητα" μέσω της οποίας ένας οργανισμός μετασχηματίζει την πραγματικότητα και γεννά τη γλώσσα και τη σκέψη προκειμένου να κερδηθεί η συμβολική αντιπροσώπευση του κόσμου. Ο Χέρμπερτ Spencer (1873), Βρετανός ψυχολόγος και φιλόσοφος, ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να παράσχει μια πιο επιστημονική βάση για την θεωρία πλεονάσματος ενέργειας του παιχνιδιού. Ήταν ένας θεωρητικός "ενστίκτου" που θεώρησε ότι τα ανθρώπινα και ζωικά είδη ήταν ενστικτωδώς δραστήρια. Υποστήριξε ότι τα νευρικά κύτταρα των οργανισμών σχίστηκαν είτε μέσω διανοητικών είτε μέσω σωματικών δραστηριοτήτων. Επανοικοδομήθηκαν βαθμιαία, παρέχοντας στον οργανισμό μια δυνατότητα και μια ετοιμότητα να ενεργήσουν, την υπερβολική νευρική ενέργεια που ξοδεύεται στο παιχνίδι. Το ποσό αυτής της ενέργειας, αφορούσε τη φυλογενετική θέση του οργανισμού. Σύμφωνα με τον Spencer, όσο υψηλότερο το είδος του ζώου τόσο περισσότερος χρόνος ξοδεύεται στο παιχνίδι, (με το μεγαλύτερο επίπεδο επιδεξιότητας που έχουν, χρειάζονται λιγότερο χρόνο για να κρατηθούν στη ζωή, είναι πιο υγιή, πιο καλά ταϊσμένα και έτσι έχουν περισσότερη διαθέσιμη ενέργεια, ενώ στην περίπτωση των χαμηλότερων ειδών αυτή η ενέργεια επενδύεται μόνο στην ικανοποίηση των αρχικών αναγκών του οργανισμού, δηλαδή να βρουν τροφή και να αποφύγουν τους εχθρούς τους). Για τον Σπένσερ, το παιχνίδι ήταν μια ανεξέλεγκτη επιθυμία του οργανισμού κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας (Millar,1967,σελ Takhvar,1988, σελ ). Αυτή η θεωρία της πλεονάζουσας ενέργειας έχει επικριθεί από πολλούς μελετητές λόγω του ότι υπάρχει μια έλλειψη εμπειρικών στοιχείων και έρχεται σε αντίθεση με τη Δαρβινική θεωρία της εξέλιξης. Αυτές οι θεωρίες της 24

25 εξέλιξης δείχνουν, ότι όταν αποδεικνύεται μια ιδιαίτερη συμπεριφορά συμφέρουσα στον οργανισμό θα αναπτυχθεί από γενιά σε γενιά. Η θεωρία της πλεονάζουσας ενέργειας από την άλλη μεριά δείχνει ότι το παιχνίδι είναι μια περιττή, μη παραγωγική δραστηριότητα που μπορεί να είναι ευχάριστη αλλά δεν παρέχει εξελικτική ανάπτυξη. Η θεωρία έχει επίσης επικριθεί λόγω του ότι τα παιδιά παίζουν μερικές φορές ως το σημείο της εξουθένωσης (Rubin, Fein και Vandenberg, 1981) Η ψυχαγωγική ή η θεωρία χαλάρωσης, υποστηρίζεται από έναν γερμανό ποιητή τον Moritz Lazarus (1883). Αυτή η θεωρία, που είναι σε άμεση αντίθεση με την προηγούμενη θεωρία, περιγράφει το παιχνίδι ως δραστηριότητα που προέρχεται από ένα ενεργειακό έλλειμμα και δηλώνει ότι ο σκοπός του παιχνιδιού είναι να αποκατασταθεί η ενέργεια που χρησιμοποιείται στην εργασία. Πράγματι, δεδομένου ότι το παιχνίδι είναι αντίθετο με την εργασία, είναι ο ιδανικός τρόπος να αποκατασταθεί η χαμένη ενέργεια. Το παιχνίδι αντιμετωπίζεται είτε ως ψυχαγωγική δραστηριότητα (Lazarus,1883), ή ως συμπεριφορά που προέρχεται από μια ανάγκη για χαλάρωση (Patrick,1916). Και οι δύο απόψεις αυτές απόψεις υποθέτουν ότι το παιχνίδι στερείται μιας γνωστικής λειτουργίας ή ένα περιεχόμενο (Millar,1967,σελ Takhvar,1988, σελ ) Η τρίτη κλασσική θεωρία του παιχνιδιού είναι η θεωρία της εξάσκησης ή της προεξάσκησης. Προέρχεται από την εργασία του Groos (1898,1901), στις ανασκοπήσεις του για το ζωικό και ανθρώπινο παιχνίδι. Θεώρησε ότι η μίμηση του ενηλίκου είναι ένα σημαντικό στοιχείο στο παιχνίδι του παιδιού. Σύμφωνα με τον Groos, η λειτουργία της περιόδου που είναι γνωστή ως παιδική ηλικία είναι το παιχνίδι και το παιχνίδι χρησιμεύει ως εξάσκηση των ενήλικων δραστηριοτήτων. Κατά συνέπεια, όσο πιο σύνθετος είναι ο οργανισμός φυλογενετικά, τόσο περισσότερο χρόνο διαρκεί η περίοδος της παιδικής ηλικίας, κατά τη διάρκεια της οποίας ο οργανισμός θα εξασκήσει εκείνες τις ενστικτωδώς βασισμένες δεξιότητες απαραίτητες για την επιβίωση κατά τη διάρκεια της ενηλικίωσης. Οι σημαντικότερες συνεισφορές αυτής της θεωρίας περιλαμβάνουν μια εξήγηση γιατί το παιχνίδι εμφανίζεται κυρίως κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, μια συζήτηση για τη σχέση ανάμεσα στο παιχνίδι, την ψυχολογία και 25

26 την έξυπνη συμπεριφορά: και μια εξήγηση του ρόλου των συγκεκριμένων μορφών παιχνιδιού ως προ-εξάσκηση για την ενήλικη ζωή Η τέταρτη επεξεργασία στις κλασσικές θεωρίες του παιχνιδιού είναι η θεωρία της ανακεφαλαίωσης, που επηρεάστηκε από τη θεωρία του Δαρβίνου (1872).Ο Hall (1920), αναγνωρίστηκε ως "πατέρας της ψυχολογικής κίνησης του παιδιού" στη Βόρεια Αμερική, είδε την ψυχολογία του παιδιού ως ένα μέσο, διαμέσου του οποίου, θα μπορούσε να ανιχνευθεί η εξέλιξη ανάμεσα στα είδη. Ο Hall είδε επίσης την παιδική ηλικία ως ένα σύνδεσμο ανάμεσα στο ζώο και τον άνθρωπο. Τα στάδια της ανάπτυξης του εμβρύου τα είδε ως απεικόνιση των σταδίων που πέρασαν μέσω των πρωτόζωων στον άνθρωπο. Κατά τη διάρκεια της περιόδου της παιδικής ηλικίας, το παιδί με το παιχνίδι του εκδηλώνει τα εξελικτικά στάδια των ειδών. Παραδείγματος χάριν η αναρρίχηση και η ταλάντευση, μοιάζουν με τα μη ανθρώπινα στάδια, ενώ το σκληρό και επίπονο παιχνίδι απεικονίζει το άγριο στάδιο. Η λειτουργία του παιχνιδιού μέσα σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο είναι καθαρτικής φύσης. Αυτή η προσέγγιση είναι παρόμοια με αυτήν του Freud και των σύγχρονων ψυχαναλυτικών απόψεων του παιχνιδιού, αλλά ο Hall είδε το καθαρτικό στοιχείο ως προϊόν της εξελικτικής βιολογίας. Πρότεινε ότι τα κοινωνικά ένστικτα βρήκαν διεξόδους για έκφραση στις καταστάσεις παιχνιδιού. Μερικά ένστικτα αποδυναμώθηκαν, επιτρέποντας την απόκτηση εκείνων των υψηλότερων συμπεριφορών μορφών ζωής που θα μπορούσαν να ειδωθούν στους ενηλίκους του σύγχρονου πολιτισμού (Millar,1967,σελ Takhvar,1988, σελ ). Όπως αναφέρει η Takhvar το 1988: υπάρχουν διάφορες κριτικές που αίρουν διαφορετικές απόψεις σε αυτήν την θεωρία: αρχικά, βασίζεται σε μια θεωρία της εξελικτικής βιολογίας που θεωρείται λανθασμένη (θεωρία Lamarckian), από την οποία η διαμορφωμένη ικανότητα ή η συμπεριφορά μπορεί να περαστεί γενετικά από τη μία γενιά στην επόμενη. Ακόμα, υπάρχει μια έλλειψη εμπειρικής υποστήριξης για την ιεραρχική ακολουθία των σταδίων του παιχνιδιού όπως περιγράφονται από τον Hall. Επιπλέον, αυτή η θεωρία δεν λαμβάνει υπόψη τη μεγαλύτερη χρήση της αφαιρετικής και συμβολικής σκέψης και την περίπλοκη χρήση της 26

27 τεχνολογίας που παίζει σημαντικό ρόλο στο παιχνίδι των παιδιών σήμερα (Takhvar,1988,σελ.223). Παρά το γεγονός ότι οι πρώιμες θεωρίες επικρίθηκαν ευρέως, είναι πολύ σημαντικές, επειδή λειτουργούν ως βάση για τις σύγχρονες θεωρίες παιχνιδιού και η επιρροή τους στα σύγχρονα γραπτά είναι αναμφισβήτητη (Takhvar,1988,σελ.224). 2.2 Οι πρώιμες θεωρίες παιχνιδιού του 20ού αιώνα Τα τρία κύρια ρεύματα που κυριάρχησαν στην ψυχολογία, κατά τη διάρκεια του 2οού αιώνα ήταν η Ψυχανάλυση, ο Μπιχεβιορισμός και η Γνωστική θεωρία (Δογάνης,1990,σελ.32). Όπως παρατήρησε η Takhvar το 1988, κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 20ού αιώνα "το παιχνίδι" ως επιστημονικό θέμα προσεγγίστηκε έμμεσα, μέσω άλλων θεωρητικών προβληματισμών στην ψυχολογία. Οι ψυχαναλυτές (Freud, Hall, Peller, Erickson και Klein) συζήτησαν για το παιχνίδι σε σχέση με την "εκπλήρωση επιθυμίας", την "ανησυχία", και τις διαδικασίες "εγώ". Οι θεωρητικοί διέγερσης είδαν το παιχνίδι ως μηχανισμό που σχετιζόταν με την εξερεύνηση και τη ρύθμιση του κινήτρου διέγερσης (Berlyne, Ellis, hutt και Fein).Οι γνωστικοί θεωρητικοί (Piaget, Vygotsky), είδαν το παιχνίδι από την άποψη της γενικότερης ψυχολογικής ανάπτυξης (Takhvar,1988,σελ.224). Γενικά, οι πρώιμες θεωρίες παιχνιδιού, συνέβαλαν στην αύξηση της κατανόησής μας για το φαινόμενο του παιχνιδιού, μέσω της επεξηγηματικής δύναμης των θεωρητικών τους απόψεων, οι οποίες στη συνέχεια υποκίνησαν περαιτέρω έρευνες (Mellou, 1994, σελ.93) Οι ψυχαναλυτικές θεωρίες του παιχνιδιού Παιχνίδι ως απελευθέρωση της έντασης Ο πατέρας της ψυχανάλυσης, Sigmund Freud, δεν ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για το παιχνίδι και η μικρή ενασχόλησή του μ αυτό μπαίνει στα πλαίσια του γενικότερου θεωρητικού του έργου. Έκανε όμως κάποιες παρατηρήσεις για το παιχνίδι, τις οποίες ενσωμάτωσε στη συζήτηση ζητημάτων όπως η 27

28 «επανάληψη καταναγκασμός» ή η δυναμική του χιούμορ (Ταkhar,1988, σελ.225). Ο Freud στην εργασία του «Beyond the pleasure principle» [1920](1955), εστίασε στην έννοια της ψυχαναγκαστικής επανάληψης. Αυτό περιγράφηκε ως ψυχικός μηχανισμός που βοηθά το άτομο να αντιμετωπίσει τα τραυματικά γεγονότα. Η λογική σκέψη που συνδεόταν με το αναπτυγμένο εγώ μείωνε την εμφάνιση τέτοιας ψυχαναγκαστικής επανάληψης κατά τη διάρκεια της ενηλικίωσης, αλλά τα παιδιά είναι πιο ευαίσθητα στο τραύμα, δεδομένου ότι η δομή του εγώ και οι ψυχικές άμυνες δεν έχουν οργανωθεί επαρκώς. Κατά συνέπεια, αποτυγχάνουν να προστατέψουν τον εαυτό τους ενάντια στις επιδράσεις των γεγονότων που προκαλούν άγχος. Συνεπώς, οι επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές είναι συχνότερες κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας και είναι προφανείς στο παιχνίδι, που το καθιστούν έτσι μέσο διαχείρισης προηγούμενων οδυνηρών εμπειριών. Επίσης, πίστευε ότι το παιχνίδι έχει μια καθαρτική επίδραση,(έννοια που έχει τις ρίζες της στη θεωρία της κάθαρσης του Αριστοτέλη-κάποιες σκέψεις του φιλοσόφου για τη δραματική ποίηση-),η οποία επιτρέπει στα παιδιά να απελευθερωθούν από αρνητικά συναισθήματα που συνδέονται με τραυματικά γεγονότα, αποβάλλοντας ένταση και ενέργεια. Ο Freud πίστευε ότι μέσα από το παιχνίδι το παιδί εξωτερικεύει τις εσωτερικές του ανάγκες και τον κόσμο του. Το παιχνίδι ορίζεται ως ένα είδος φαντασίας που υφαίνεται γύρω από πραγματικές καταστάσεις της ζωής και η εκδήλωσή του αποδίδεται σε δύο επιθυμίες: την επιθυμία του παιδιού να επιλέξει ρόλους μιμούμενο εκείνους τους ανθρώπους από τους οποίους έχει εντυπωσιαστεί και την επιθυμία του να παρασυρθεί από το παιχνίδι προκειμένου να αναπλάσει καταστάσεις ή συμβάντα επώδυνα, αναλαμβάνοντας όμως ενεργητική στάση με την αντιστροφή της διαδικασίας προς όφελός του (Freud S.,1955). Κατά το Δογάνη (1990), η ψυχαναλυτική θεωρία έχει θετική συνεισφορά στην απάντηση του ερωτήματος «γιατί παίζει το παιδί». Παράλληλα, πολλοί ερευνητές θεωρούν ότι μέσα από το παιχνίδι είναι δυνατό να επιτευχθεί η θεραπεία ψυχολογικών διαταραχών, που πηγάζουν από τις συγκρουσιακές καταστάσεις (Ταλφανίδης,2008). 28

29 To παιχνίδι χρησιμοποιήθηκε ως θεραπεία από την Αnna Freud και τη Melanie Klein (1932,1955). Η Klein πρότεινε τη χρήση του παιχνιδιού αντί της λεκτικής διατύπωσης στην ψυχανάλυση των παιδιών (Takhvar,1988). Έτσι, το παιχνίδι αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως κλινικό εργαλείο, στην ψυχανάλυση του παιδιού, είτε ως μέσο αποκάλυψης συγκρούσεων (διαγνωστικό) ή ως θεραπευτικό στην αποκατάσταση της ψυχικής υγείας του παιδιού (Ταλφανίδης,2008). Η Θεραπεία παιχνιδιού δίνει στα παιδιά την ευκαιρία να καλλιεργήσουν συναισθηματικά, καθώς και ζητήματα συμπεριφοράς, χρησιμοποιώντας το φυσικό τους τρόπο αυτοέκφρασης, που είναι το παιχνίδι (Dougherty και Ray,2007,σελ.18) Παιχνίδι ως τέλεια κυριαρχία του εγώ (Νεοφρουδικοί, Έρικσον,1950) Ο Erikson (1950), ως ψυχαναλυτής με σημαντική προσφορά στο χώρο της ψυχιατρικής και της παιδικής ψυχανάλυσης, προσπάθησε να δώσει μια πιο σφαιρική άποψη για το παιχνίδι. Στα βιβλία του «Παιδική ηλικία και κοινωνία»(1975) και «Toys and Reasons»(1977) προχώρησε πέρα από τη χρήση του παιχνιδιού ως διαγνωστικού και θεραπευτικού μέσου. Είδε το παιχνίδι να συνδέεται με τη δραστηριότητα και την «αναζήτηση του εαυτού», αναγνωρίζει οκτώ φάσεις ανάπτυξης του Εγώ και δέχεται τη συσχέτιση του ατόμου με το περιβάλλον (κοινωνικό, πολιτισμικό). Επίσης υποστήριξε ότι υπάρχει μια σχέση μεταξύ των αλλαγών στη δομή του παιχνιδιού και της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης. Αναγνωρίζει τρεις γενικές αναπτυξιακές φάσεις, όπου το βρεφικό Εγώ ωριμάζει παράλληλα με το παιχνίδι. 1.Την αυτοκοσμική: Περιλαμβάνει τον κόσμο που περικλείει το σώμα. Για το βρέφος η εξερεύνηση, η δοκιμή των δυνάμεων και το κλάμα είναι αδιαχώριστα. Το βρέφος δοκιμάζει το κλάμα, τη φωνή του και τις αντιδράσεις των άλλων, εξερευνά το σώμα της μαμάς. 2.Τη μικροσκοπική: Είναι ο μικρός κόσμος που μοιράζεται με άλλους. To μικρό παιδί ζει σε μια μικρόσφαιρα προσιτών παιχνιδιών. Εκεί βρίσκει ευχαρίστηση, παρηγοριά και τόνωση της αυτοπεποίθησής του, λόγω του ότι 29

30 υφίσταται ως ανεκτικός χώρος όπου το παιδί μπορεί να δοκιμάσει επικίνδυνα θέματα που το απασχολούν και εγείρουν άγχος. 3.Τη μακροσκοπική : O μεγάλος κόσμος των μεγάλων. Σύμφωνα με το Δογάνη: Ο Erikson συνέβαλε σημαντικά στο διαχωρισμό μεταξύ του παιχνιδιού των μικρών και των ενηλίκων. Το παιχνίδι του ενήλικα είναι φυγή από την πραγματικότητα, ενώ το παιχνίδι του μικρού παιδιού είναι μια μόνιμη προσέγγιση στις εμπειρίες του. Το παιδί μέσα από το παιχνίδι μαθαίνει τον κόσμο. (Δογάνης,1990,σελ.36) Donald Winikott Ο Winikott, ήταν ψυχίατρος και ψυχαναλυτής με πολύχρονη προσφορά στο χώρο της παιδιατρικής και της ψυχαναλυτικής πρακτικής. Ασχολήθηκε με την ανάπτυξη και την εξέλιξη των συναισθηματικών εμπειριών του ανθρώπου, αποδίδοντας ιδιαίτερη σημασία στην αξία της ιδέας του «παίζειν», βλέποντάς το, από μια πιο σφαιρική άποψη, ως ένα σημαντικό γεγονός που σχετίζεται με την πολιτιστική εμπειρία, την κουλτούρα. Χρησιμοποιούσε το παιχνίδι ως κλινικό εργαλείο στην ψυχανάλυση, η οποία περιελάμβανε και την ψυχοθεραπεία. Στο βιβλίο του «Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα» (1979), χαρακτηριστικά έγραφε: Η ψυχοθεραπεία έχει να κάνει με δύο ανθρώπους που παίζουν μαζί. Το πόρισμα που βγαίνει απ αυτό είναι, πως όταν το παιχνίδι δεν είναι δυνατό, η δουλειά του θεραπευτή παίρνει μια κατεύθυνση που σκοπό έχει να κατευθύνει τον ασθενή από μια κατάσταση όπου δεν είναι ικανός να παίξει, σε μια κατάσταση που να είναι ικανός να παίξει (Winikott,1979,σελ.80). Ο Winikott έκανε διάκριση των εννοιών «παιχνίδι» και «παίξιμο» (ή «παιγνιώδες»).το παιχνίδι έχει μορφές από αυτές που όλοι παρατηρούμε στα παιδιά και στις οργανωμένες ασχολίες των ενηλίκων. Το «παίξιμο» όμως ή «παιγνιώδες» είναι μια διαχρονική και διαηλικιακή ικανότητα του ανθρώπου 30

31 που δεν βρίσκεται μόνο στο παιχνίδι αλλά εκφράζεται με πάρα πολλούς τρόπους: Στην καθημερινή επικοινωνία, στην επιλογή των λέξεων και στην τονικότητα της φωνής, στο χιούμορ έως σε οποιαδήποτε ενέργεια ή εκδήλωση που «δείχνει ζωντάνια». Θεωρούσε ότι τα πρώιμα στάδια ανάπτυξης κάθε ανθρώπινης ύπαρξης είχαν μεγάλη σημασία στη διαμόρφωση σχέσης με αντικείμενα και στη διαμόρφωση συμβόλων κι ότι υπάρχει τριπλή ανάγκη περιγραφής της ανθρώπινης ύπαρξης: 1.H εσωτερική πραγματικότητα, εσωτερικός κόσμος μπορεί να είναι πλούσιος ή φτωχός και που μπορεί να βρίσκεται σε ειρήνη ή σε κατάσταση πολέμου 2.μια μονάδα με μια μεμβράνη που οροθετεί ένα εξωτερικό περίβλημα (εξωτερική εμφάνιση) 3.η ψευδαισθητική εμπειρία (η ενδιάμεση περιοχή ανάμεσα σ αυτό που είναι υποκειμενικό και σ εκείνο που γίνεται αντικειμενικά αντιληπτό). Στη θεωρία του, όπως περιγράφεται στο βιβλίο του «Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα» (1979), το παιχνίδι συνδέεται με τα μεταβατικά αντικείμενα και φαινόμενα και τον μεταβατικό χώρο. Η πολιτιστική εμπειρία εδράζεται στο δυνητικό χώρο ανάμεσα στο άτομο και το περιβάλλον και ξεκινάει με τη δημιουργική ζωντάνια που πρωτοεμφανίζεται στο παιχνίδι. Και οι δυο δραστηριότητες συνδέουν το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, καταλαμβάνουν χώρο και απασχολούν χρόνο. Η θεωρία του προήλθε από το πλούσιο πεδίο παρατήρησης των πρώιμων εμπειριών των υγιών βρεφών. Αμφιβάλλει για το αν το νεογέννητο ανθρώπινο βρέφος επηρεάζεται από ενστικτώδη εγχάραξη. Η χρήση της λέξης ένστικτο προέρχεται από την ηθολογία και θεωρούσε ότι το όλο ζήτημα της εγχάραξης είναι άσχετο με τη μελέτη της πρώιμης σχέσης με αντικείμενο στα ανθρώπινα νήπια (Winikott,1979, σελ.144). Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Winikott, από τους πρώτους μήνες της ανθρώπινης ζωής, το παιχνίδι συνδέεται αδιάρρηκτα με κάθε μεταγενέστερη μορφή δημιουργικής και ερευνητικής ενασχόλησης μέσα από την οποία το άτομο εκφράζεται, επικοινωνεί και μαθαίνει. Στους πρώτους μήνες της ζωής, όταν το βρέφος πιπιλάει το δάχτυλό του ή το στήθος της μάνας ή χαϊδεύει με την παλάμη και τα υπόλοιπα δάχτυλα το μάγουλό του, όταν με άλλα λόγια παίζει με αντικείμενα που για τον ίδιο δεν 31