Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΡΩΣΟΦΩΝΟΥΣ ΟΜΙΛΗΤΕΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΡΩΣΟΦΩΝΟΥΣ ΟΜΙΛΗΤΕΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΤΜΗΜΑ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΠΟΥΛΙΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ Α.Ε.Μ.1116 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012 ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: Δρ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ Τριμελής εξεταστική επιτροπή ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΡΕΒΥΘΙΑΔΟΥ ΑΝΘΗ ΤΖΑΚΩΣΤΑ ΜΑΡΙΝΑ

2 Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 Κεφάλαιο Η ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ Μορφολογία Αλληλεπίδραση μορφολογίας φωνολογίας Η σύνδεση της μορφολογίας και της φωνολογίας στη σύνθεση - η σύνθεση και τα χαρακτηριστικά της Κεφάλαιο Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΡΩΣΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Η σύνθεση στην ελληνική γλώσσα Η σύνθεση στη ρωσική γλώσσα Σύγκριση της ελληνικής και της ρωσικής γλώσσας ως προς τη διαδικασία της σύνθεσης Κεφάλαιο Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ/ΞΕΝΗ ΓΛΩΣΣΑ Θεωρίες κατάκτησης της δεύτερης/ξένης γλώσσας Η κατάκτηση των σύνθετων λέξεων στη δεύτερη/ξένη γλώσσα Η κατάκτηση των συνθέτων στην ελληνική ως δεύτερη/ξένη γλώσσα Κεφάλαιο ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Συμμετέχοντες Υλικό Διαδικασία Ανάλυση των δεδομένων ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Τα αποτελέσματα των επιδόσεων ως προς των σχηματισμό των σύνθετων λέξεων Ανάλυση των λαθών των ομιλητών Κεφάλαιο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

3 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα έρευνα μελετά την κατάκτηση των σύνθετων λέξεων της Ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας από ρωσόφωνους ομιλητές. Στόχος της είναι να διερευνηθούν οι μηχανισμοί της σύνθεσης στο πλαίσιο της διεπίδρασης της Φωνολογίας και της Μορφολογίας και να τεθούν ειδικότερα ερευνητικά ερωτήματα και υποθέσεις σε σχέση με τις θεωρίες κατάκτησης της δεύτερης/ξένης γλώσσας (Γ2). Συγκεκριμένα, λοιπόν, η μελέτη εξετάζει την επίδραση που ασκεί η μητρική γλώσσα (Γ1) στην κατάκτηση του φαινομένου στη Γ2, τις δυσκολίες που εμφανίζουν οι ρωσόφωνοι ομιλητές κατά την κατάκτηση του φαινομένου της σύνθεσης, καθώς επίσης και τους παράγοντες που την επηρεάζουν σε σχέση τις θεωρίες της Θεμελιώδους Διαφοράς (Fundamental difference hypothesis) και της Ολικής Πρόσβασης και Ολικής Μεταφοράς (Full Access - Full Transfer Hypothesis). Η πρώτη θεωρία βασίζει την κατάκτηση της Γ2 σε γνωστικούς μηχανισμούς χωρίς πρόσβαση στην Καθολική Γραμματική, ενώ η δεύτερη θεωρία υποστηρίζει πως η κατάκτηση της Γ2 υπόκειται στους μηχανισμούς κατάκτησης της Γ1 (πρόσβαση στην Καθολική Γραμματική) και πως η μητρική γλώσσα επιδρά στην πορεία κατάκτησης της Γ2. Όσον αφορά την οργάνωση της μελέτης, αυτή δομείται σε έξι κεφάλαια εκ των οποίων τα τρία πρώτα αποτελούν το θεωρητικό πλαίσιο που υιοθετείται: στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η διεπίδραση της Φωνολογίας με τη Μορφολογία στο επίπεδο της σύνθεσης μέσα από την περιγραφή της φωνολογικής λέξης και τη σχέση της με τη μορφολογική λέξη καθώς επίσης και η κατηγοριοποίηση που προκύπτει ως προς τη δομή των συνθέτων. Περιγράφονται επίσης κάποια γενικά στοιχεία του φαινομένου ως διαγλωσσική διαδικασία σχηματισμού λέξεων, όπως είναι: η κεφαλή και θέση της στη σύνθετη λέξη, η σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ των συνθετικών, ο ρόλος του συνδετικού φωνήεντος στη σύνθεση. Στο δεύτερο κεφάλαιο περιγράφονται αναλυτικά τα χαρακτηριστικά της σύνθεσης στις δύο γλώσσες: τη δεύτερη/ξένη γλώσσα (Ελληνική) και τη μητρική γλώσσα (Ρωσική), ενώ επίσης επιχειρείται μία σύγκριση μεταξύ των δύο γλωσσών όπου προσδιορίζονται οι ομοιότητες και οι διαφορές τους στη σύνθεση. Το τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζει τις θεωρίες κατάκτησης της δεύτερης/ξένης γλώσσας επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον στις θεωρίες που αφορούν τα αρχικά στάδιά της, ενώ στην συνέχεια αναφέρεται σε προηγούμενες έρευνες που ελέγχουν 4

5 αυτές τις θεωρίες. Παρουσιάζονται, επομένως, έρευνες οι οποίες μελετούν την κατάκτηση του φαινομένου της σύνθεσης τόσο σε άλλες γλώσσες όσο και στην Ελληνική ως δεύτερη/ξένη γλώσσα. Τα επόμενα κεφάλαια αναφέρονται στην παρούσα μελέτη: στο τέταρτο κεφάλαιο τίθενται τα βασικά ερευνητικά ερωτήματα και οι υποθέσεις της έρευνας σε σχέση με τις θεωρίες κατάκτησης που μας απασχολούν (θεωρία της Θεμελιώδους Διαφοράς και θεωρία της Ολικής Πρόσβασης και Ολικής Μεταφοράς. Περιγράφεται, επίσης, η μεθοδολογία της έρευνας και πιο συγκεκριμένα τα χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων (ρωσόφωνων ομιλητών και ελληνόφωνων ως ομάδα ελέγχου), το υλικό που κατασκευάστηκε για τη δοκιμασία και τα κριτήρια με τα οποία δημιουργήθηκε αυτό το υλικό, η διαδικασία που ακολουθήθηκε για την πραγματοποίηση της δοκιμασίας, καθώς επίσης και ο τρόπος ανάλυσης των δεδομένων που προέκυψαν από αυτήν. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται αναλυτικά τα αποτελέσματα της δοκιμασίας και οι επιδόσεις των ρωσόφωνων αλλά και των ελληνόφωνων ομιλητών ενώ παράλληλα επιχειρείται μία ανάλυση του είδους των λαθών τους και κάποιες πρώτες παρατηρήσεις σε σχέση με αυτά. Το έκτο, και τελευταίο κεφάλαιο της μελέτης, περιλαμβάνει τα συμπεράσματα από την διεξαγωγή της δοκιμασίας και συσχετίζει τα αποτελέσματα της δοκιμασίας με τις υποθέσεις που είχαν παρουσιαστεί στο τέταρτο κεφάλαιο. Στο παρόν κεφάλαιο επίσης, συσχετίζονται τα συγκεκριμένα αποτελέσματα με τις έρευνες που προηγήθηκαν σε σχέση με την κατάκτηση του φαινομένου της σύνθεσης στη δεύτερη/ξένη γλώσσα και γίνονται προτάσεις για μελλοντικές έρευνες. 5

6 Κεφάλαιο 1 Η ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ 1.1 Μορφολογία Μορφολογικη ανάλυση των λέξεων Ένας από τους βασικότερους τομείς της σύγχρονης γλωσσολογίας είναι αυτός της μορφολογίας ο οποίος αφορά την εσωτερική δομή της λέξης και τις σχέσεις που αναπτύσσονται στα όρια αυτής (Spencer 2003). Ο γενικός αυτός ορισμός της μορφολογίας αποτελεί αφορμή για να αποσαφηνιστεί, από την αρχή ακόμη της μελέτης, η σημασία του όρου «λέξη» καθώς επίσης και ο τρόπος με τον οποίο ο όρος αυτός θα χρησιμοποιείται στο εξής. Αξιοποιώντας τα παραδείγματα του Booij (2005) σε σχέση με το ρήμα «περπατάω» ( walk ) από την Αγγλική προκύπτει η διάκριση ανάμεσα στον όρο «λέξη» ως αφηρημένη έννοια και στον όρο «λέξη» ως η διακριτή μορφή στα πλαίσια της πρότασης. Τα παρακάτω παραδείγματα θα βοηθήσουν ώστε να γίνει κατανοητή η συγκεκριμένη διάκριση: και 1. WALK ως αφηρημένη έννοια (λέξημα) ΠΕΡΠΑΤΑΩ όπως αυτή καταχωρείται σε ένα λεξικό, 2. walk αλλά και walked, walking, walks ως μορφές (λεξικές μορφές) που προκύπτουν από την αφηρημένη έννοια WALK και χρησιμοποιούνται στον σχηματισμό των προτάσεων. Ο φυσικός ομιλητής μιας γλώσσας είναι σε θέση να κατασκευάσει τις λεξικές μορφές ενός λεξήματος εφόσον εφαρμόσει σε αυτό τους απαραίτητους κλιτικούς κανόνες (Booij 2005). Η διάκριση του Booij συμφωνεί με αυτή του Cruse (2003), ο οποίος, αφού ορίζει τις «λέξεις» ως τις βασικές μονάδες που αποτελούν στο σύνολό τους το λεξικό μιας γλώσσας, αναγνωρίζει τη δυσκολία που έχει ένας διαγλωσσικός ορισμός του όρου «λέξη». Υιοθετεί ωστόσο τη διάκριση ανάμεσα στο λέξημα και στις λεξικές μορφές σύμφωνα με την οποία ισχύει το εξής: Λέξημα (lexeme) είναι ένα σύνολο εννοιών που σχετίζονται με ένα σύνολο λεξικών μορφών (word forms), όπως συμβαίνει και στο προηγούμενο παράδειγμα με την 6

7 έννοια WALK και τις λεξικές μορφές της walked, walking, walks. Στον όρο «σύνολο σχετικών λεξικών μορφών» περιλαμβάνεται το σύνολο τον μορφών που διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τα γραμματικά προσφύματα (ενικός και πληθυντικός αριθμός των ουσιαστικών, ή όψη των ρημάτων κ.α.) 1. Ως λέξημα επίσης ορίζεται η γλωσσική μονάδα που ανήκει σε μια συγκεκριμένη συντακτική κατηγορία, έχει μια συγκεκριμένη σημασία ή γραμματική λειτουργία και συνήθως απαντάται ως αυτόνομη λέξη σε διάφορους συντακτικούς συνδυασμούς (Stump 1998). Με την ίδια διάκριση συμφωνεί και η Ράλλη (2005) καθώς αναγνωρίζει την αφηρημένη έννοια του λεξήματος το οποίο, όπως αναφέρει, «αντιπροσωπεύει όλους τους διαφορετικούς γραμματικούς (κλιτούς) τύπους μιας λέξης, ανάλογα με το γραμματικό περιβάλλον στο οποίο αυτή εμφανίζεται, εκφράζοντας συγχρόνως τη βασική λεξική της σημασία» και παραθέτει το ακόλουθο παράδειγμα από την ελληνική: 3. Λέξημα Κλιτοί τύποι λέξεων ΓΡΑΦΩ «γράφω», «γράφεις», «έγραφα», «έγραψες», κ.λπ. Όπως προκύπτει από τη διάκριση ανάμεσα σε λέξημα και λεξικές μορφές (ή κλιτούς τύπους), η οποία όπως φαίνεται υποστηρίζεται από πολλούς γλωσσολόγους, (Ράλλη 2005, Cruse 2003, Spencer 2003, Booij 2005) υπάρχει συστηματικότητα στη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στη μορφή και τη σημασία των λέξεων. Οι τύποι walk, walks, walked, walking αλλά και οι τύποι «γράφω», «γράφεις», «έγραφα», «έγραψες», σχηματίζονται πάνω σε μοτίβα τα οποία είναι κοινά για τον σχηματισμό πολλών άλλων ρημάτων της αγγλικής και της ελληνικής αντίστοιχα. (π.χ. work, works, worked, working και «βάφω», «βάφεις», «έβαφα», «έβαψες»). Η συστηματικότητα αυτή και οι κανόνες που αναπτύσσονται στο εσωτερικό των λέξεων 1 Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί και μία τρίτη κατηγορία που διακρίνει ο Cruse στα πλαίσια του όρου «λέξη»: είναι αυτή των λεξικών μονάδων (lexical units) η οποία αναφέρεται στις διαφορετικές ερμηνείες που μπορεί να έχει ένα λέξημα, π.χ. το position στα αγγλικά μπορεί να ερμηνεύεται ως location-τοποθεσία, opinion-άποψη, job-θέση εργασίας. Και οι τρεις ερμηνείες ωστόσο προκύπτουν από το ίδιο λέξημα και σχετίζονται μεταξύ τους. 7

8 (στο εξής με τον όρο «λέξη» θα εννοούνται οι λεξικές μορφές/κλιτοί τύποι του λεξήματος) αποτελούν αντικείμενο της μορφολογικής ανάλυσης. Έχοντας υπόψη τη διάκριση που προηγήθηκε μεταξύ του λεξήματος και της λεξικής μορφής είναι σκόπιμο να προχωρήσουμε και σε έναν πιο αναλυτικό ορισμό του όρου «μορφολογία» και της έννοιας «μορφολογική ανάλυση». Συγκεκριμένα λοιπόν, η μορφολογία ανήκει στο χώρο της γραμματικής και μελετάει τη δομή των λέξεων και τα επιμέρους συστατικά τους, τα οποία ονομάζονται μορφήματα αλλά και τις σχέσεις που αναπτύσσουν τα μορφήματα μεταξύ τους (Ράλλη 2005). Επομένως, η μορφολογία θεωρείται γραμματικός τομέας αφού περιλαμβάνει αρχές και κανόνες σύμφωνα με τους οποίους συνδυάζονται τα μορφήματα και σχηματίζονται οι λέξεις (Νικολού 2003). Η μορφολογία, παρά την έντονη αμφισβήτηση που δέχθηκε, κέρδισε την αυτονομία της και την ανεξαρτησία της ως τομέας της γραμματικής όλων των γλωσσών, ο οποίος αφενός λειτουργεί παράλληλα με την σύνταξη, αφετέρου υπόκειται στους κανόνες της καθολική γραμματικής (Νικολού 2003, Ράλλη 2005, Booij 2005). Οι Kiparsky (1982) και Mohanan (1986) εισήγαγαν τη γενετική μορφολογία και συνέβαλαν σημαντικά στην αναγνώριση και την καθιέρωση της ενώ τα έργα των Aronoff (1976), Lieber (1980) και Selkirk (1982) διαμόρφωσαν το μοντέλο-πρότυπο της μορφολογικής ανάλυσης που είναι σήμερα διαδεδομένο. Το συγκεκριμένο μοντέλο μορφολογικής ανάλυσης υιοθετείται και στην παρούσα μελέτη και προϋποθέτει πως η μορφολογία είναι ανεξάρτητο κομμάτι της γραμματικής. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, καθώς η μορφολογία ασχολείται με την εσωτερική δομή των λέξεων και με τους κανόνες που εφαρμόζονται και σχηματίζουν τις λεξικές μορφές από το λέξημα, προχωράει σε μια ανάλυση της λέξης στα συστατικά της τα οποία, όπως προαναφέρθηκε, ονομάζονται μορφήματα. Ο παραδοσιακός και πιο απλός ορισμός για το μόρφημα είναι πως αποτελεί «το μικρότερο συστατικό μίας λέξης το οποίο έχει νόημα» (Spencer 2003) ή αλλιώς «το μικρότερο συντακτικό στοιχείο μιας γλώσσας που είναι φορέας μορφής και λεξικής ή γραμματικής σημασίας (ή λειτουργίας) ή, τέλος, την ελάχιστη μονάδα μορφολογικής ανάλυσης που συνδυάζει τη μορφή με τη σημασία» (Hawkins 2001). Ανάλογα με την αυτονομία που έχουν τα μορφήματα, την ικανότητά τους δηλαδή να αποτελούν ανεξάρτητες λέξεις ή να είναι εξαρτημένα από άλλα μορφήματα, διακρίνονται σε 8

9 ελεύθερα μορφήματα και σε δεσμευμένα μορφήματα, όπως φαίνεται και στο ακόλουθο παράδειγμα από την αγγλική γλώσσα: 4. eater: είναι μία λέξη η οποία αποτελείται από το ελεύθερο μόρφημα eat (που ανήκει στην κατηγορία των ρημάτων) και από το πρόσφυμα er που ανήκει στην κατηγορία των επιθημάτων και αποδίδει τα χαρακτηριστικά της κατηγορίας του ουσιαστικού καθώς έχει μεταρηματική θέση ((Booij 2005), δηλαδή: [[eat]v [er]n-aff]n Αντίστοιχο παράδειγμα παρατίθεται από τη Ράλλη (2005) για την ελληνική γλώσσα η οποία είναι μία γλώσσα με πολλούς κλιτούς τύπους. Στην περίπτωση αυτή ελεύθερα είναι τα μορφήματα των οποίων τα όρια συμπίπτουν με αυτά των λέξεων και εντοπίζονται σε λέξεις χωρίς εσωτερική μορφολογική δομή, π.χ. οι μονομορφηματικές λέξεις χωρίς, δεν, μην. Αντίθετα η ελληνική έχει πολλά δεσμευμένα μορφήματα-φορείς γραμματικών λειτουργιών αλλά και λεξικών σημασιών, π.χ. -ακι, -ος, -ο, -ικ-, ανοιγ- τρεχ-. Μία άλλη διάκριση των μορφημάτων είναι η διάκριση ανάμεσα σε λεξικά μορφήματα ή θέματα και σε γραμματικά μορφήματα ή προσφύματα. Τα πρώτα είναι αυτά που είναι κυρίως υπεύθυνα για τη σημασία της λέξης και που αποδίδουν στη λέξη την έννοιά της. Αντιθέτως τα γραμματικά μορφήματα ανάλογα με τη θέση που έχουν μέσα στη λέξη σε σχέση με το θέμα διακρίνονται σε προθήματα και επιθήματα. Στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου τα επιθήματα είναι περισσότερα από τα προθήματα ενώ συγκεκριμένα στην ελληνική τόσο τα θέματα όσο και τα προσφύματα ανήκουν στα δεσμευμένα μορφήματα (Ράλλη 2005). Στο σημείο αυτό, με βάση όσα έχουν παρατεθεί και λαμβάνοντας υπ όψιν την καθολικότητα της μορφολογίας στις γλώσσες αλλά και το μοντέλο που έχει υιοθετηθεί για μία μορφολογική ανάλυση, είναι σκόπιμο να παρουσιαστεί μία σύντομη ταξινόμηση - ομαδοποίηση και περιγραφή των γλωσσών σύμφωνα με τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά Ταξινόμηση των γλωσσών σε σχέση με τη μορφολογία τους Σε σχέση με τη μορφολογική τους δομή και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους οι γλώσσες διακρίνονται στις εξής κατηγορίες (Νικολού 2003): 9

10 - αναλυτικές / απομονωτικές (analytic/ isolating) - συγκολλητικές (agglutinative) - συνθετικές / κλιτικές / συγχωνευτικές (synthetic / inflecting/ fusional) - πολυσυνθετικές (polysynthetic) - σχηματικές (templatic) Συγκεκριμένα, οι αναλυτικές γλώσσες (βιετναμέζικη, κινεζική) έχουν πολύ φτωχή μορφολογία και η σχέση λέξης-μορφήματος είναι μία προς ένα, ενώ τα δεσμευμένα μορφήματα είναι σχεδόν ανύπαρκτα. Ενδεικτικό είναι το ακόλουθο παράδειγμα της κινεζικής γλώσσας (Νικολού 2003): 5. Tā chăo le yíge cài hĕn xiāng Αυτός μαγειρεύω όψη 2 ένα πιάτο πολύ νόστιμο «Αυτός μαγείρεψε ένα πιάτο που ήταν πολύ νόστιμο» Στην κινεζική ειδικότερα η διαδικασία της κλίσης και της παραγωγής, οι οποίες είναι δύο κατεξοχήν μορφολογικές διαδικασίες, απουσιάζουν, ωστόσο υπάρχει η διαδικασία της σύνθεσης (όπως και στη βιετναμέζικη). Οι συγκολλητικές γλώσσες, αντιθέτως, (τούρκικη, ουγγρική, φιλανδική) είναι γλώσσες στις οποίες οι μορφολογικοί σχηματισμοί βασίζονται στον συνδυασμό μορφημάτων καθώς στο θέμα της λέξης προστίθενται προσφύματα τα οποία έχουν μία συγκεκριμένη σημασία ή γραμματική λειτουργία. Στην περίπτωση αυτών των γλωσσών ο τεμαχισμός των λέξεων είναι εύκολα διακριτός αφού η σχέση μορφήςμορφήματος είναι μία προς ένα, όπως φαίνεται και στο παράδειγμα της τουρκικής (Νικολού 2003) όπου μετά από τη ρίζα / el/ προστίθενται τα προσφύματα του πληθυντικού /-ler/ και της κτήσης /-im/: 6. el το χέρι elimde στα χέρια μου elim το χέρι μου ellerim τα χέρια μου eller τα χέρια ellerimde στα χέρια μου Στις συνθετικές γλώσσες (ελληνική, ρωσική, λατινική, πολωνική) οι λέξεις αποτελούνται από διάφορα μορφήματα τα οποία, όπως και στις συγκολλητικές, 2 Με τον όρο «όψη» εννοείται η ρηματική όψη του συντελεσμένου. 10

11 συνδυάζονται μεταξύ τους. Η διαφορά ωστόσο των συνθετικών γλωσσών από τις συγκολλητικές έγκειται στο γεγονός πως μία μορφή αντιπροσωπεύει πολλά μορφήματα ταυτόχρονα, όπως φαίνεται από το παράδειγμα της Ελληνικής (7) όπου το επίθημα /ete/ είναι φορέα σημασίας του 2 ου προσώπου, του πληθυντικού αριθμού, της ενεργητικής φωνής, της όψης του μη συντελεσμένου και του παρελθόντος: 7. γράφετε Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί πως η κατηγοριοποίηση μιας γλώσσας στις συγκολλητικές ή στις συνθετικές γλώσσες δεν είναι πάντοτε απόλυτη και ευδιάκριτη αφού πολλές φορές μία γλώσσα μπορεί να ανήκει ως προς το κλιτικό της σύστημα στις συνθετικές γλώσσες ενώ ως προς την παραγωγή και το σχηματισμό λέξεων στις συγκολλητικές γλώσσες (π.χ. γερμανική γλώσσα). Οι πολυσυνθετικές γλώσσες, επίσης, (γλώσσες της Βόρειας Αμερικής, γλώσσες ιθαγενών) χαρακτηρίζονται από τη διαδικασία της προσφυματοποίησης η οποία εκδηλώνεται σε πολύ μεγάλο βαθμό και κάνει δυσδιάκριτο το διαχωρισμό των κλιτικών και των παραγωγικών προσφυμάτων μεταξύ τους ενώ, τέλος, οι σχηματικές, γλώσσες (αραβική) έχουν ένα ιδιαίτερο σύστημα σχηματισμού των λέξεων το οποίο βασίζεται σε σχήματα ριζών που αποτελούν και τη βάση των λέξεων. Οι ρίζες είναι καταρχήν συμφωνικές, αναπτύσσονται όμως με τη χρήση των φωνηέντων, τα οποία λειτουργούν ως ενθήματα και δημιουργούν νέες λέξεις. Τα παρακάτω παραδείγματα από την Greenlandic, γλώσσα των Εσκιμώων (8), (Booj 2005) και την Αιγυπτιακή Αραβική (9) (Νικολού 2003) είναι ενδεικτικά των πολυσυνθετικών και των σχηματικών γλωσσών αντίστοιχα: 8. tuquriikatappuq tuqu riikatap puq πεθαίνω πριν καιρό 3 ο πρόσωπο Ενικού, Οριστική «Πέθανε πριν από καιρό» 9. kitab βιβλίο katab αυτός έγραψε katib γραμματέας 11

12 Η περιγραφή και η κατηγοριοποίηση των γλωσσών με βάση τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά αναδεικνύει το διττό βασικό ρόλο που παίζει η μορφολογία στις λέξεις, δηλαδή α) να κατασκευάζει νέα λεξήματα και β) να κατασκευάζει και να καθορίζει τη χρήση της κατάλληλης μορφής ενός λεξήματος σε ένα συγκεκριμένο συντακτικό συγκεκριμένο/περιβάλλον. Προτού όμως περάσουμε στις διαδικασίες με τις οποίες η μορφολογία επιτυγχάνει το διττό αυτό ρόλο που έχει στις γλώσσες είναι σκόπιμο πρώτα να δούμε τη διεπίδραση που έχει με τα άλλα επίπεδα ανάλυσης της γλώσσας και συγκεκριμένα με τον τομέα της φωνολογίας. 1.2 Αλληλεπίδραση μορφολογίας φωνολογίας Προσωδιακή φωνολογία Η μορφολογία αλληλεπιδρά τόσο με τη φωνολογία όσο και με την σύνταξη και την σημασιολογία. Η παρούσα μελέτη θα επικεντρωθεί στο διεπίπεδο μορφολογίαςφωνολογίας και θα επιχειρήσει να περιγράψει την αλληλεπίδραση των δύο αυτών επιπέδων ανάλυσης της γλώσσας εστιάζοντας α) στον τρόπο με τον οποίο η μορφολογική δομή επηρεάζει τη φωνολογική μορφή μιας λέξης και β) στο πώς η φωνολογία επηρεάζει την επιλογή των κατάλληλων μορφολογικών συστατικών αντίστροφα (Βooij 2005). Η κυρίαρχη θεωρία που ερμηνεύει τη διεπίδραση μορφολογίας-φωνολογίας είναι αυτή της Προσωδιακής Φωνολογίας σύμφωνα με την οποία οι μορφολογικοί κανόνες υπακούουν στις ανάγκες της φωνολογίας για τη δημιουργία «καλοσχηματισμένων» δομών (Mc Carthy & Prince 1993). Φορείς αυτών των κανόνων είναι οι μονάδες που εντάσσονται σε μία προσωδιακή ιεραρχία η οποία διαρθρώνεται ως εξής (Νespor και Vogel 1986): - Εκφώνημα (Utterance-U) - Επιτονική Φράση (Intonational Phrase-IP) - Φωνολογική Φράση (Phonological Phrase-PPh) - Κλιτικό σύνολο (Clitic Group-CG) 3 - Φωνολογική/Προσωδιακή Λέξη (Phonological Word -PW) 3 Σύμφωνα με την συγκεκριμένη προσέγγιση το κλιτικό σύνολο βρίσκεται στο επίπεδο μεταξύ της μορφολογίας και της σύνταξης. Ωστόσο, αυτό πλέον έχει αμφισβητηθεί καθώς το συγκεκριμένο συστατικό δεν είναι αποδεκτό από όλους. 12

13 - Μετρικός Πόδας (Foot-F) - Συλλαβή (Syllable-σ) Από αυτές τις κατηγορίες η συλλαβή και ο πόδας είναι καθαρά φωνολογικές κατηγορίες ενώ η Φωνολογική Λέξη (ΦΛ στο εξής) φέρει φωνολογικές αλλά και μορφοσυντακτικές πληροφορίες (Nespor & Ralli 1994) και θα μας απασχολήσει στην παρούσα μελέτη καθώς αποτελεί την κατηγορία στην οποία διεπιδρά η φωνολογία με τη μορφολογία και τη σύνταξη. Η Φωνολογική Φράση φέρει πληροφορίες συντακτικές και κυρίως εκείνες που αφορούν την εφαρμογή των γνωστών sandhi rules ενώ τέλος, η Επιτονική Φράση όπως επίσης και το εκφώνημα βρίσκονται στο επίπεδο όπου συνδέεται η σύνταξη με τη σημασιολογία. Η σύντομη αυτή αναφορά των επιπέδων στα οποία εντάσσονται οι κατηγορίες της προσωδιακής ιεραρχίας καθιστά σαφείς τους λόγους για τους οποίους το ενδιαφέρον της μελέτης θα στραφεί στη δομή της ΦΛ και στις μορφοφωνολογικές πληροφορίες που αυτή φέρει. Η οριοθέτηση της ΦΛ σε σχέση με τη μορφολογική λέξη (ΜΛ στο εξής) έχει απασχολήσει αρκετά τους γλωσσολόγους, οι οποίοι, αρχικά κινούμενοι στα πλαίσια της Strict Layer Hypothesis (SLH), επέτρεπαν η ΦΛ να είναι μικρότερη ή ίση αλλά όχι μεγαλύτερη από μία ΜΛ (Nespor & Vogel 1986). Η άποψη αυτή ερχόταν σε αντίθεση με την άποψη των Selkirk & Shen (1990) οι οποίοι στα πλαίσια της ίδιας θεωρίας διαπιστώνουν το ακριβώς αντίθετο: στοιχεία τα οποία είναι μικρότερα της ΜΛ δεν συνιστούν ΦΛ αλλά ενσωματώνονται στη ΦΛ γειτονικών μορφολογικών λέξεων. Και τα δύο μοντέλα ωστόσο της SLH παρουσίαζαν αδυναμίες, γεγονός το οποίο οδήγησε τους ερευνητές στην διατύπωση μιας λιγότερο «αυστηρής» θεωρίας: της Weak Layer Hypothesis (WLH). Η WLH επιτρέπει τις επαναδρομές (το να είναι κυρίαρχο δηλαδή ένα προσωδιακό συστατικό μιας συγκεκριμένης κατηγορίας σε ένα άλλο της ίδιας κατηγορίας) αλλά και τις μη αυστηρά-μετροποιημένες δομές (ένα συστατικό μιας κατηγορίας μπορεί να συνδεθεί με συστατικά μιας άλλης κατηγορίας κατώτερης στην προσωδιακή ιεραρχία). Τη θεωρία αυτή στηρίζουν οι Booij (1983), Itô & Mester (2003). Επιχειρώντας μια οριοθέτηση της ΦΛ με βάση τα φωνολογικά χαρακτηριστικά γίνεται φανερό πως σε αυτή παίζουν ρόλο τόσο οι κανόνες που αναπτύσσονται μεταξύ των συστατικών της ΦΛ, όπως επίσης ο τονισμός και ο συλλαβισμός. Ο τρόπος με τον οποίο επιδρούν αυτοί οι παράγοντες επιβεβαιώνει πως η μορφολογική και η φωνολογική δομή μιας λέξης μπορούν να διαφέρουν, ενώ η 13

14 φωνολογική και η μορφολογική ανισομορφία των λέξεων γίνεται περισσότερο εμφανής στα πλαίσια των διαδικασιών σχηματισμού των λέξεων: κλίση, παραγωγή, σύνθεση. Ωστόσο, καθώς τα όρια ανάμεσα στις τρεις αυτές διαδικασίες δεν είναι πάντα ευδιάκριτα, είναι χρήσιμο να επιχειρήσουμε μία συνοπτική περιγραφή της εφαρμογής τους στις συνθετικές γλώσσες. Σε γλώσσες, λοιπόν, με πλούσια μορφολογία (όπως η ελληνική), η κλίση είναι υπεύθυνη για τη δημιουργία του κλιτικού παραδείγματος του λεξήματος, θεωρείται μία πολύ παραγωγική διαδικασία και πραγματοποιείται με τον συνδυασμό του θέματος με κλιτικά προσφύματα. Το ακόλουθο παράδειγμα από τη Νικολού (2003) είναι ενδεικτικό της διαδικασίας της κλίσης: 10. Ενικός αριθμός του ουσιαστικού «δρόμος» Ονομ. Εν. δρόμος Γεν. Εν. δρόμου Αιτ. Εν. δρόμο Κλητ. Εν. δρόμε Αντιθέτως, η παραγωγή χρησιμοποιείται για τον σχηματισμό νέων λεξημάτων από τα ήδη υπάρχοντα με συνέπεια την επέκταση της σημασίας της βάσης και πραγματοποιείται με τον συνδυασμό του θέματος με παραγωγικά προσφύματα. Το ακόλουθο παράδειγμα από τη Ράλλη (2005) είναι ενδεικτικό της παραγωγής: 11. όργαν(ο) οργαν-ών(ω) οργανω-τή(ς) οργανωτ-ικ(ός) οργανωτικ-ά (επίρρημα) Η παραπάνω διάκριση των δύο μηχανισμών δεν είναι πάντα σαφής και η δυσκολία διαφοροποίησής τους γίνεται ακόμη εντονότερη σε διαγλωσσικό επίπεδο. Η διαδικασία της σύνθεσης, τέλος, είναι μία αρκετά διαφορετική διαδικασία σχηματισμού λέξεων σε σχέση με την παραγωγή και την κλίση καθώς βασίζεται στο συνδυασμό δύο τουλάχιστον λέξεων ή θεμάτων από λέξεις που είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους και την προσθήκη ενός κλιτικού προσφύματος για να αποκτήσει ο 14

15 λεξικός τύπος μορφολογική αυτονομία (Νικολού 2003, Ράλλη 2005). Η μία λέξη, η κεφαλή δηλαδή, καθορίζει τη σημασία της σύνθετης λέξης. Ο συνδυασμός αυτός δημιουργεί πολύπλοκα μορφολογικά στοιχεία και νέα λεξήματα όπως φαίνεται στα παραδείγματα: 12. καλότυχος < καλ- ο- τύχ-ος 13. ψαροταβέρνα < ψαρ-ο-ταβέρνα Έχοντας περιγράψει με συντομία τις τρεις διαδικασίες σχηματισμού των λέξεων είναι πλέον σκόπιμο να δούμε πώς οι κανόνες αυτών των διαδικασιών και κυρίως της σύνθεσης, η οποία αποτελεί και το κεντρικό θέμα της μελέτης, διαμορφώνουν τα όρια της ΦΛ και τη σχέση της με τη ΜΛ Η σύνδεση της μορφολογίας και της φωνολογίας στις διαδικασίες σχηματισμού των λέξεων Όπως έχει ήδη αναφερθεί στο προηγούμενο κεφάλαιο στην οριοθέτηση της ΦΛ παίζουν ρόλο διάφοροι παράγοντες όπως είναι οι κανόνες που αναπτύσσονται μεταξύ των συστατικών της ΦΛ, αλλά και ο τονισμός και η συλλαβοποίηση (Revithiadou 2011). Θα παρουσιάσουμε στο σημείο αυτό τον τρόπο με τον οποίο επιδρά ο καθένας από αυτούς του παράγοντες στα όρια της ΦΛ αρχικά σε σχέση με τις διαδικασίες σχηματισμού της κλίσης και της παραγωγής και στη συνέχεια στα πλαίσια της σύνθεσης. Όσον αφορά τους κανόνες που αναπτύσσονται μέσα στη ΦΛ ενδεικτικό είναι το ακόλουθο παράδειγμα από τη γαλλική γλώσσα (Hannahs 1995a, 1995b) στο οποίο, όπως φαίνεται, η μετατροπή των φωνηέντων αποτελεί κριτήριο των ορίων της ΦΛ: 14. colonie [kↄlↄni] colony colonial [kↄlↄnijal] colonial 15. anti-alcoolique [ãtialkↄlic anti-alcohol *[ ãtjalkↄlic] Συγκεκριμένα το /i/ προφέρεται [j] (το ίδιο συμβαίνει και με το /y/ που τρέπεται σε [ɥ]) αντίστοιχα στα όρια θέματος επιθήματος, γεγονός το οποίο δεν συμβαίνει στα 15

16 όρια του προθήματος ή στην αρχή σύνθετης λέξης. Η μη εφαρμογή της μετατροπής αυτής στα τελευταία περιβάλλοντα αποδεικνύει πως το θέμα μαζί με το επίθημα σχηματίζουν μία διαφορετική ΦΛ από αυτήν που υπήρχε αρχικά, όπως φαίνεται στη συνέχεια, και μία μη ισόμορφη δομή σε σχέση με τη μορφολογική δομή της λέξης (το ίδιο συμβαίνει και με το /y/ που τρέπεται σε [ɥ]). Τα όρια επίσης της ΦΛ διακρίνονται και από τον τονισμό της λέξης, ειδικά σε γλώσσες στις οποίες υπάρχει ένας κύριος τόνος, για παράδειγμα στη λέξη «παλιόσπιτο». Στην παρακάτω περίπτωση υπάρχει ισομορφία μορφολογικής φωνολογικής δομής: 16. /pali-o-spit-o/ [paljóspito] Σε κάποιες γλώσσες επίσης ο συλλαβισμός είναι ενδεικτικός των ορίων της ΦΛ, όπως φαίνεται από το παράδειγμα που ακολουθεί για την κορεάτικη γλώσσα (Revithiadou 2011): Ενώ τα δασέα σύμφωνα σχηματίζουν συλλαβή με τα παραγωγικά επιθήματα δεν συμβαίνει το ίδιο όταν πρόκειται για την περίπτωση σύνθετης λέξης: 17. [[kip h ] V i] N [ki.p h i] όμως *[kip.i], άρα [kip h i] PW deep - (βαθύς) depth (βάθος) 18. [[[ap h ] N [ap h ] N i] Adv [ap.a.p h i] όμως *[a.pha. p h i], άρα [ap] PW [aphi] PW front front (μπροστά) to each person (στον καθένα) Από τα παραπάνω παραδείγματα, τα οποία είναι ενδεικτικά της διεπίδρασης φωνολογίας-μορφολογίας, γίνεται φανερό πως δεν είναι απαραίτητη η ισομορφία της ΦΛ και της ΜΛ. Ωστόσο, όπως θα φανεί και στη συνέχεια της μελέτης, το γεγονός αυτό είναι ακόμη πιο ξεκάθαρο αν επιχειρήσουμε να εξετάσουμε το φαινόμενο της σύνθεσης ειδικότερα καθώς και τις διαδικασίες που παίρνουν μέρος στο σχηματισμό σύνθετων λέξεων. 1.3 Σύνθεση: Χαρακτηριστικά και αλληλεπίδραση μορφολογίας και φωνολογίας Η σύνθεση είναι ένα ιδιαίτερα παραγωγικό φαινόμενο σε πολλές γλώσσες, όπως φαίνεται και από τα ακόλουθα παραδείγματα σύνθεσης από την Ολλανδική (19), τη 16

17 Γερμανική (20), την Ελληνική (21), την Ουγγρική (22) και τη Λατινική (23) (Booij 2005): 19. huis-vrouw house wife νοικοκυρά 20. rot-licht red light κόκκινο φως 21. or ano-pektis instrument player, musician οργανοπαίκτης 22. város-háza city hall δημαρχείο 23. perenni-servus perennial slave παντοτινός σκλάβος Η παραγωγικότητα της σύνθεσης σε πολλές γλώσσες οφείλεται στο γεγονός της σημασιολογικής διαφάνειας της σύνθεσης καθώς σε μία σύνθετη λέξη η σημασία των συνθετικών της είναι ήδη γνωστή. Αυτό επομένως που χρειάζεται είναι να γίνει κατανοητή η σημασιολογική σύνδεσή τους, η οποία σε γενικές γραμμές καθορίζεται από την ίδια τη γλώσσα, τους ομιλητές της, τη γνώση τους για τον κόσμο και από το συγκείμενο της σύνθετης λέξης (Booij 2005). Καθώς στη σύνθεση εφαρμόζεται η διαδικασία της επαναδρομής είναι πολύ εύκολο να δημιουργηθούν εξαιρετικά μεγάλες σύνθετες λέξεις, για παράδειγμα: 24. [[[[White] A [House] N ] N [[travel] N [office] N ] N ] N [staff] N ] N (προσωπικό του ταξιδιωτικού γραφείου του λευκού Οίκου) Μία από τις πολύ βασικές έννοιες στο σχηματισμό σύνθετων λέξεων είναι αυτή της κεφαλής (head), η οποία είναι συνήθως η λέξη που βρίσκεται στη δεξιά θέση της σύνθετης λέξης, όπως συμβαίνει στην ελληνική (25), χωρίς όμως αυτό να είναι απαραίτητο, όπως φαίνεται από την ισπανική (26) (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986, Γαβριηλίδου 1996 & 1997, Νικολού 2008, Liceras 2000, Nespor & Ralli 1994, Ralli 1992, Ralli & Stavrou 1998): 25. /xart-o-petsét-a/ xartopetséta < xartí, petséta, χαρτοπετσέτα 26. hombre araña spider man άνθρωπος αράχνη Η κεφαλή της σύνθετης λέξης είναι αυτή που δίνει στη λέξη τόσο τα μορφοσυντακτικά όπως επίσης και τα σημασιολογικά της χαρακτηριστικά (γένος, αριθμό, πτώση κ.ά.), ενώ η ύπαρξη ή μη κεφαλής στις σύνθετες λέξεις καθορίζει τη 17

18 διάκριση των συνθέτων σε ενδοκεντρικά και εξωκεντρικά σύνθετα (Spencer 2003, Booij 2005, Ralli 1992). Στα ενδοκεντρικά σύνθετα κάποιο από τα στοιχεία τους λειτουργεί ως κεφαλή που τους αποδίδει τα συντακτικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά του. Αντιθέτως στα εξωκεντρικά σύνθετα κάτι τέτοιο δεν ισχύει, καθώς κανένα από τα στοιχεία που συντίθενται δεν λειτουργεί ως κεφαλή 4. Μια άλλη κατηγοριοποίηση των συνθέτων γίνεται με βάση τη μορφολογική τους δομή. Επομένως, τα σύνθετα κατατάσσονται στις εξής κατηγορίες όπως φαίνεται και από τα ακόλουθα παραδείγματα (27), (28) και (29) από την ελληνική (Nespor & Vogel 1986): 27. Σύνθετα Τύπου 1: (Θέμα - Θέμα): kuklóspito< kùkla, spíti (κουκλόσπιτο) 28. Σύνθετα Τύπου 2: (Θέμα - Λέξη): xartopetséta <xartí, petséta (χαρτοπετσέτα) 29. Σύνθετα Τύπου 3: (Λέξη - Λέξη): zóni asfalías<zóni asfalías (ζώνη ασφαλείας) Στις δύο πρώτες περιπτώσεις τα πρώτα μέρη των συνθέτων είναι θέματα και αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι στερούνται κλίσης. Το -ο- στη λέξη kuklóspito δεν αποτελεί στοιχείο κλίσης αλλά είναι το συνδετικό φωνήεν το οποίο είναι χαρακτηριστικό της σύνθεσης σε πολλές γλώσσες (Ράλλη 2005). Επίσης, το τελικό φωνήεν -ο δεν ανήκει στο δεύτερο στοιχείο του συνθέτου αλλά χαρακτηρίζει ολόκληρο το σύνθετο και είναι η κλιτική του κατάληξη. Αντιθέτως το δεύτερο στοιχείο στα Σύνθετα Τύπου 2 (petséta) αλλά και τα δύο στοιχεία από τα οποία αποτελούνται τα Σύνθετα Τύπου 3 (zóni και asfalías) διατηρούν την κλίση τους και είναι ευδιάκριτες λέξεις. Η παραπάνω κατηγοριοποίηση των συνθέτων αφορά τις περισσότερες γλώσσες, ενώ κάποιες από αυτές τις κατηγορίες είναι περισσότερο ή λιγότερο παραγωγικές. Για παράδειγμα τα σύνθετα της ιταλικής και της ολλανδικής ανήκουν κατά κύριο λόγο στην κατηγορία Τύπου 3, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν υπάρχουν σύνθετα των άλλων δύο κατηγοριών 5. 4 Στην συγκεκριμένη μελέτη δεν θα επεκταθούμε περισσότερο στο διαχωρισμό των συνθέτων σε ενδοκεντρικά και εξωκεντρικά. 5 Εδώ θα πρέπει να διευκρινιστεί πως τα σύνθετα της ιταλικής και της ολλανδικής που ανήκουν στις δύο πρώτες κατηγορίες αποτελούνται από ψευδοθέματα (pseudostems) τα 18

19 Οι διαφορετικές μορφολογικές δομές συνεπάγονται διαφορετικές φωνολογικές δομές για τις σύνθετες λέξεις, γεγονός το οποίο ενισχύεται και από τη χρήση του τόνου με αποτέλεσμα σε μερικές σύνθετες λέξεις τα δύο συνθετικά στοιχεία να ενσωματώνονται σε μία φωνολογική λέξη π.χ. κούκλα + σπίτι κουκλόσπιτο (kuklóspito), ενώ σε άλλες περιπτώσεις κάθε στοιχείο της σύνθετης λέξης να ανήκει σε διαφορετική φωνολογική λέξη π.χ. άνθρωπος-κλειδί (ánθropos kliδí). Τα κριτήρια αυτής της διάκρισης είναι τα εξής: α) η παρουσία δύο κύριων τόνων στα πλαίσια της σύνθετης λέξης (το κάθε στοιχείο της σύνθετης διατηρεί τα φωνολογικά του χαρακτηριστικά) και β) το κατά πόσο οι φωνολογικοί κανόνες εφαρμόζονται ή όχι στα πλαίσια της σύνθετης λέξης Το αποτέλεσμα είναι, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, να μην υπάρχει απαραιτήτως ισομορφία ανάμεσα στη ΦΛ και στη ΜΛ. Συγκεκριμένα, λοιπόν, όσον αφορά τον τονισμό, η παρουσία ενός κύριου τόνου αποδεικνύει πως η σύνθετη λέξη αποτελεί μία ΦΛ, γεγονός που ισχύει για όλες τις γλώσσες. Αντιθέτως, η παρουσία δύο κύριων τόνων σημαίνει ότι πρόκειται για δύο ΦΛ (Nespor& Vogel 1986). Επίσης, η εφαρμογή φωνολογικών κανόνων στα πλαίσια της λέξης, όπως προαναφέρθηκε, φανερώνει το αν πρόκειται για μία η περισσότερες ΦΛ. Στο παράδειγμα που ακολουθεί από την ιταλική γλώσσα φαίνεται πως η ηχηροποίηση του μεσοφωνηεντικού /s/ αποτελεί εφαρμογή κανόνα στα πλαίσια της ΦΛ: 30. teó[z]ofo αντί για teosofo: teo sofo ( theosophist, θεοσοφιστής) Στην περίπτωση ωστόσο που δεν εφαρμόζονται φωνολογικοί κανόνες στα πλαίσια της λέξης τότε έχουμε δύο ΦΛ, όπως φαίνεται και στο παράδειγμα από την ολλανδική: 31. filo-israelisch, ( filo-israeli φιλοϊσραηλινός ), όπου τα φωνήεντα μεταξύ των συνθετικών στοιχείων διατηρούνται οποία προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά και λατινικά, για παράδειγμα: filantropo, capostazione (=philanthropist, head station). 19

20 Αντίστοιχα και στα ιταλικά, η μη ηχηροποίηση του μεσοφωνηεντικού /s/ στο παράδειγμα (32) (σε αντίθεση με αυτό που είδαμε πιο πάνω) αποδεικνύει πως στη συγκεκριμένη περίπτωση πρόκειται για δύο φωνολογικές λέξεις: 32. filo-[s]ovietico και όχι filo-[zovietico] Στην Ελληνική επίσης υπάρχουν διάφορες φωνολογικές διαδικασίες οι οποίες είναι ενδεικτικές των ορίων της φωνολογικής λέξης 6 (Revithiadou 2009) όπως είναι: - η προαιρετική ανάπτυξη δευτερεύοντος τόνου σε κάποιες λέξεις, η οποία αποτελεί ένδειξη δύο φωνολογικών λέξεων: 33. mèγaloapateónas - η αλλομορφία που παρατηρείται στους αοριστικούς τύπους: όταν η ρηματική βάση είναι μονοσύλλαβη τότε συναντάται η αύξηση e- προκειμένου να φιλοξενήσει τον τόνο στην προπαραλήγουσα, ένδειξη του αορίστου: éγrapsa αλλά δjávasa. Στη σύνθεση επομένως έχουμε την εξής ποικιλία: 34. paraévreksa και parávreksa - το μπλοκάρισμα της συλλαβοποίησης εξαιτίας της ύπαρξης προσωδιακών ορίων, ένδειξη επίσης δύο φωνολογικών λέξεων 35. íper-aplustévo 6 Οι περιπτώσεις συνθέτων όπου το κλιτικό επίθημα είναι ίδιο με το κλιτικό επίθημα που έχει το δεύτερο θέμα ως ανεξάρτητη λέξη π.χ. λεμονόδασος, εντάσσονται από τους Nespor & Ralli (1994) στα Σύνθετα Τύπου Θέμα - Θέμα. Αντιθέτως οι Revithiadou (1995) και η Νικολού (2003, 2008) την εντάσσουν στην κατηγορία ([Θέμα - Λέξη] PrW ) καθώς αν και δομικά μοιάζει στον τύπο σύνθεσης [Θέμα - Λέξη], φωνολογικά ανήκει στον τύπο [Θέμα - Θέμα]. Η συζήτηση για αυτήν την κατηγορία συνθέτων αυτή θα μας απασχολήσει στο Κεφάλαιο 2. 20

21 Οι παραπάνω φωνολογικές διαδικασίες δείχνουν πως τα όρια της φωνολογικής και της μορφολογικής λέξης δεν συμπίπτουν απαραίτητα (Revithiadou & Spyropoulos 2008). Συνεχίζοντας την κατηγοριοποίηση των σύνθετων λέξεων περνάμε στην τελευταία διάκρισή τους που αφορά στη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στους όρους της σύνθετης λέξης. Η σύνθετη λέξη μπορεί να αποτελείται από διάφορα συνθετικά στοιχεία τα οποία ενώνονται μεταξύ τους (σε κάποιες γλώσσες) με ένα συνδετικό φωνήεν που αποτελεί και το δείκτη σύνθεσης, όπως για την ελληνική το - ο-. Η σύνθετη αυτή λέξη μπορεί να έχει ποικίλες μορφές, για παράδειγμα να είναι σύνθετη λέξη τύπου Ρήμα-Ρήμα, Επίθετο-Ρήμα, Ουσιαστικό-Ρήμα, Ουσιαστικό- Ουσιαστικό κ.ά. Κάποιες από αυτές τις δομές είναι πολύ παραγωγικές όπως η δομή Ουσιαστικό-Ουσιαστικό, ενώ άλλες εμφανίζονται πιο σπάνια όπως είναι η δομή Ουσιαστικό-Ρήμα. Η σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ των συνθετικών αυτών στοιχείων είναι υπεύθυνη για την κατάταξή τους σε παρατακτικά σύνθετα (βλ. παραδείγματα 36-38) και προσδιοριστικά/ εξαρτημένα σύνθετα (βλ. παραδείγματα 39-40). Ο Kiparsky (1982) διακρίνει τις εξής κατηγορίες συνθέτων ανάλογα με την σχέση των όρων μεταξύ τους: 1. Σύνθετα με μία κεφαλή: «σύνθετα με σχέση εξάρτησης» ( subcompounds ), 2. Σύνθετα με δύο ή περισσότερες κεφαλές: «σύνθετα με σχέση παράταξης» ( dvandvas ή αλλιώς co-compounds ), 3. Σύνθετα στα οποία κανένα από τα δύο συνθετικά δεν είναι κεφαλή και λειτουργικά ισοδυναμούν με αναφορικές προτάσεις (bahuvrῑhis ή externally headed compounds ). Όσον αφορά τα σύνθετα που έχουν κεφαλή στα σύνθετα με σχέση παράταξης (ή και περισσότερα) συστατικά παρατίθενται χωρίς το ένα να προσδιορίζει το άλλο, αλλά μοιράζονται ισοδύναμα τις ιδιότητες της κεφαλής (Νικολού 2003, Fabb 1998, Kiparsky 1982) από συντακτική και σημασιολογική άποψη. Στην περίπτωση αυτή οι σύνθετες λέξεις αποτελούνται από στοιχεία που ανήκουν στην ίδια γραμματική κατηγορία και τα οποία πολύ συχνά (αλλά όχι πάντα) βρίσκονται σε ελεύθερη σειρά μεταξύ τους (Ουσιαστικό-Ουσιαστικό, Επίθετο-Επίθετο, Ρήμα-Ρήμα), όπως φαίνεται στα ακόλουθα παραδείγματα της αγγλικής (36) και της Ολλανδικής (37) και (38): 21

22 36. Austria-Hungary Ουσιαστικό+Ουσιαστικό Αυστροουγγαρία 37. los-vás (relatie) Επίθετο+Επίθετο χαλαρή-γρήγορη σχέση, ανεπίσημη σχέση 38. zit-sláap (kamer) Ρήμα+Ρήμα κάθομαι-κοιμάμαι (δωμάτιο), υπνοδωμάτιο και καθιστικό Στην περίπτωση που είναι και η πιο παραγωγική στις περισσότερες γλώσσες, τα σύνθετα με σχέση εξάρτησης, το α συστατικό βρίσκεται σε θέση μη-κεφαλής και έχει το ρόλο προσδιορίζοντος στοιχείου, ενώ το β συστατικό είναι σε θέση κεφαλής και έχει το ρόλο προσδιοριζόμενου στοιχείου. Η σειρά των όρων καθορίζεται από σημασιοσυντακτικούς λόγους και είναι αυστηρά προκαθορισμένη: 39. housecleaning καθάρισμα σπιτιού, lemon tree λεμονιά με ελάχιστες εξαιρέσεις: 40. καρδιοχτύπι - χτυποκάρδι, πονόλαιμος - λαιμόπονος, πονοκέφαλος - κεφαλόπονος Στο σημείο αυτό, έχοντας αναφέρει κάποια γενικά στοιχεία για τη διαδικασία της σύνθεσης ως διαγλωσσικής διαδικασίας σχηματισμού λέξεων και έχοντας δει τη διεπίδραση που υπάρχει μεταξύ της μορφολογίας και της φωνολογίας στον τομέα της σύνθεσης είναι σκόπιμο να περάσουμε σε μία αναλυτικότερη περιγραφή της σύνθεσης στην ελληνική και στη ρωσική γλώσσα. 22

23 Κεφάλαιο 2 Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΡΩΣΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 2.1 Η σύνθεση στην ελληνική γλώσσα Η σύνθεση αποτελεί διαγλωσσικά μία πολύ παραγωγική διαδικασία. Το ίδιο συμβαίνει και στη νέα ελληνική γλώσσα όπου η σύνθεση αποτελεί μία πολύ συχνή διαδικασία σχηματισμού λέξεων. Στη συνέχεια λοιπόν και λαμβάνοντας υπόψη τα ακόλουθα κριτήρια του τονισμού στην οριοθέτηση της ΦΛ, τη σχέση μορφολογικής και φωνολογικής δομής και, τέλος, της ύπαρξης ή μη κεφαλής και της σημασιολογικής ή μη διαφάνειας, θα περιγράψουμε τα χαρακτηριστικά της σύνθεσης στα ελληνικά. Στην ελληνική γλώσσα οι σύνθετες λέξεις είναι μορφοφωνημικές μονάδες που αποτελούνται είτε από δύο θέματα είτε από ένα θέμα και μία λέξη. Τα συστατικά τους συνδέονται με ένα συνδετικό φωνήεν, το -ο-, και αναπτύσσεται ένας κύριος τόνος. Η κεφαλή τους βρίσκεται στα δεξιά της λέξης και είναι η μονάδα στην οποία εφαρμόζεται η κλίση του σύνθετου (Αναστασιάδη Συμεωνίδη 1986,.Νικολού 2003, Ράλλη 2005 & 2007, Agathopoulou 2003, Drachman &. Malikouti-Drachman 1992) Ξεκινώντας από τα συστατικά στοιχεία των σύνθετων λέξεων βλέπουμε πως στη σύνθεση συνδυάζονται μεταξύ τους θέματα, ολόκληρες λέξεις αλλά και συστατικά στοιχεία τα οποία βρίσκονται σε φάση γραμματικοποίησης όπως είναι τα συμφύματα νέο-, θεο-, ψευδο- κ.ά. (Γιαννουλοπούλου 2000). Ενδεικτικά είναι τα ακόλουθα παραδείγματα: - Συνδυασμός θεμάτων 41. ξεροκέφαλος < ξερ- κεφάλ- < ξερό κεφάλι - Συνδυασμός λέξεων 42. ξαναγράφω < ξανά γράφω - Σύνθετα με α συνθετικό συμφύματα 43. θεονήστικος < θεο- νηστικ-ος Ως προς τη μορφολογική τους δομή τα σύνθετα της ελληνικής διακρίνονται στις τρεις βασικές κατηγορίες που περιγράφηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο σύμφωνα και με τους Ράλλη (2005 & 2007), Drachman, & Malikouti-Drachman (1992) και Nespor & Ralli (1994): 23

24 Α) Σύνθετα Τύπου: Θέμα - Θέμα - Κατάληξη Β) Σύνθετα Τύπου: Θέμα - Λέξη Γ) Σύνθετα Τύπου: Λέξη - Λέξη Τα χαρακτηριστικά των τριών κατηγοριών είναι τα εξής: Α) Σύνθετα Τύπου: Θέμα - Θέμα - Κατάληξη Στην περίπτωση αυτή, σύμφωνα με τη Ralli (1992) ενώνονται τα θέματα των λέξεων με τη βοήθεια του συνδετικού φωνήεντος -ο- και σχηματίζουν ένα νέο θέμα στο οποίο προστίθεται το κλιτικό επίθημα. Το κλιτικό επίθημα ενδέχεται να είναι ίδιο ή διαφορετικό με το κλιτικό επίθημα που έχει το δεύτερο θέμα όταν εμφανίζεται ως ανεξάρτητη λέξη, όπως φαίνεται και στα παραδείγματα: 44. νυχτολούλουδ-ο αλλά λουλούδ-ι 45. καραβόπαν-ο αλλά πανί αλλά και: 46. ανθόκηπος όπως κήπος 47. ψαρόβαρκα όπως βάρκα Στην περίπτωση αυτής της μορφολογικής δομής πρέπει να αναφέρουμε πως η Ralli (1992), οι Nespor & Ralli (1994) και ο Φλιάτουρας (2003) ισχυρίζονται πως ειδικά στις περιπτώσεις που η κλιτική κατάληξη είναι διαφορετική σε σχέση με την κλιτική κατάληξη του δεύτερου θέματος φαίνεται η μεγάλη σύνδεση που υπάρχει μεταξύ των δύο θεμάτων, έτσι ώστε να «αναγνωρίζονται» από την κατάληξη ως ένα ενιαίο θέμα και, επομένως, σχηματίζουν μία μορφολογική λέξη: 48. ανεμόβροχο ανεμ- βροχ- ανεμοβροχ-ο Επίσης, υποστηρίζουν πως τα σύνθετα των οποίων η δομή είναι της μορφής [Θέμα - Θέμα - Κατάληξη] υπόκεινται στο νόμο της τρισυλλαβίας, βάσει του οποίου ο τόνος ανεβαίνει μέχρι την προπαραλήγουσα, όπως φαίνεται και από τα προηγούμενα παραδείγματα 7. 7 Οι Ralli (1992), οι Nespor & Ralli (1994) και ο Φλιάτουρας (2003) ισχυρίζονται για τα σύνθετα σε ι (π.χ. psomotiri) ότι υπάρχει μηδενικό μόρφημα ως κλιτικό επίθημα και ότι ο τόνος είναι στην προπαραλήγουσα. Η ερμηνεία αυτή παρουσιάζει πολλά προβλήματα καθώς 24

25 Σε αντίθεση, ωστόσο, με τους Drachman, & Malikouti-Drachman (1992) και Nespor & Ralli (1994), η Revithiadou (1995), της οποίας την άποψη θα υιοθετήσουμε σε αυτήν τη μελέτη, εντάσσει σε μία νέα κατηγορία τις περιπτώσεις συνθέτων όπου το κλιτικό επίθημα είναι ίδιο με το κλιτικό επίθημα που έχει το δεύτερο θέμα ως ανεξάρτητη λέξη (π.χ. σπανακόπιτα). Η κατηγορία αυτή αξιοποιεί τον αγγλικό όρο Prosodic Word για την προσωδιακή λέξη, ονομάζεται ([Θέμα - Λέξη] PrW ), βρίσκεται ανάμεσα στην κατηγορία [Θέμα - Θέμα - Κατάληξη] και στην κατηγορία [Θέμα - Λέξη] και ενώ δομικά μοιάζει στον τύπο σύνθεσης [Θέμα - Λέξη], φωνολογικά ανήκει στον τύπο [Θέμα - Θέμα - Κατάληξη]. Στην ενδιάμεση αυτή κατηγορία τα δεύτερα συνθετικά αποτελούν ολοκληρωμένες μορφολογικά λέξεις οι οποίες βρίσκονται σημασιολογικά σε μία σχέση συνόλου - υποσυνόλου με την σύνθετη λέξη ενώ παράλληλα της μεταφέρουν την συντακτική τους κατηγορία (Allen 1978). Η κατηγοριοποίηση, επομένως, των συνθέτων που προτείνεται από τη Revithiadou (1995) στηρίζεται σε μορφολογικά και φωνολογικά κριτήρια δομής και διαμορφώνεται ως εξής: Α) Θέμα - Θέμα - Κατάληξη 49. [[αβγ] Θ -ο-[λεμον] Θ -ο] ΚΑΤ Β ) [Θέμα - Λέξη] PrW 50. [[αυλ] Θ -ό-[πορτα] Λ ] Β) Θέμα - Λέξη 51. [[παλι] Θ -ο-[πόρτα] Λ ] Συνοψίζοντας, η διαφορά των κατηγοριών έγκειται στο γεγονός πως στην πρώτη περίπτωση η σύνθετη λέξη αποτελείται μορφολογικά (η μορφολογική κατάληξη του β συνθετικού είναι πάντα διαφορετική από αυτή της σύνθετης λέξης) αλλά και φωνολογικά από μία λέξη. Αντιθέτως στη δεύτερη περίπτωση, δηλαδή στην ενδιάμεση κατηγορία, η σύνθετη λέξη αποτελείται μορφολογικά από δύο λέξεις (μία (α) το ι εμφανίζει μεγάλο αριθμό αλλόμορφων τα οποία ως β συνθετικό σχηματίζουν διαφορετικές δομές συνθέτων π.χ. ξερολαγκάδι αλλά και λυκολάγκαδο (Νικολού 2003). Επίσης, (β) ενώ όταν υπάρχει εμφανής κατάληξη ο τόνος θα έπρεπε να είναι στην προπροπαραλήγουσα, η κενή συλλαβή εξαφανίζεται π.χ.psomotíri-0-a. 25

26 το β συστατικό της και μία η ίδια η σύνθετη), φωνολογικά όμως από μία όπως μαρτυράει η μετακίνηση του τόνου στην προπαραλήγουσα σύμφωνα με τους κανόνες της τρισυλλαβίας (εκτός από τα σύνθετα με β συνθετικό ουδέτερα σε ι, π.χ. ψωμοτύρι (Νικολού 2003). Για το λόγο αυτό θεωρούμε πως η ενδιάμεση κατηγορία αποτελεί υποκατηγορία της κατηγορίας Θέμα - Λέξη της οποίας τα μορφολογικά και φωνολογικά χαρακτηριστικά θα δούμε στην συνέχεια. Β) Σύνθετα Τύπου: Θέμα - Λέξη Στην περίπτωση αυτή η σύνθετη λέξη έχει ως δεύτερο στοιχείο της μια έτοιμη επιθηματοποιημένη λέξη η οποία προσαρτάται στο θέμα, ενώνεται μαζί του με τη βοήθεια του συνδετικού φωνήεντος -ο-, ενώ ταυτόχρονα διατηρεί και μεταφέρει στη νέα λέξη τα μορφοσυντακτικά της χαρακτηριστικά, όπως φαίνεται και από τα παραδείγματα: 52. ελαφοκυνηγός < ελαφ-ο-κυνηγός 53. τοματοσαλάτα < τοματ-ο-σαλάτα Στην περίπτωση αυτή η σύνθετη λέξη αποτελείται από δύο λέξεις (μία το β συνθετικό και μία η ίδια η σύνθετη) που έχουν ολοκληρωμένα μορφολογικά και προσωδιακά χαρακτηριστικά ενώ τα βασικά της χαρακτηριστικά είναι η επαναδρομή (επανάληψη της μορφολογικής λέξης) και η διατήρηση του τόνου του δεύτερου συστατικού της σύνθεσης. Στην περίπτωση αυτή, σε αντίθεση με τις δύο προηγούμενες κατηγορίες, υπάρχει ισομορφία μορφολογικής-φωνολογικής δομής (δύο ΜΛ - δύο ΦΛ). Γ) Σύνθετα Τύπου Λέξη - Λέξη Στην κατηγορία αυτή ανήκουν σχηματισμοί τύπου: γυναίκα λάστιχο, ζώνη ασφαλείας, παιδί θαύμα, ψυχρός πόλεμος, κ.α. Οι σχηματισμοί αυτοί έχουν πολλές φορές αμφισβητηθεί για το κατά πόσο ανήκουν στις σύνθετες λέξεις εφόσον δεν πληρούν τους γενικούς κανόνες της σύνθεσης. Ωστόσο στη μελέτη αυτή θα συμφωνήσουμε με την άποψη της Ράλλη (2005) η οποία διακρίνει αυτούς τους σχηματισμούς από τις ονοματικές φράσεις αποκαλώντας τους «χαλαρά σύνθετα». Και στην περίπτωση αυτή υπάρχει ισομορφία μορφολογικής-φωνολογικής δομής των λέξεων (των συνθετικών στοιχείων αλλά και της σύνθετης λέξης). Ένα άλλο χαρακτηριστικό των συνθέτων της ελληνικής (όπως και των άλλων γλωσσών) είναι η ύπαρξη ή μη κεφαλής με αποτέλεσμα τη διάκρισή τους σε 26

27 ενδοκεντρικά και σε εξωκεντρικά σύνθετα αντίστοιχα. Η κεφαλή ως συστατικό που καθορίζει τη συντακτική κατηγορία, το γένος και την κλίση της λέξης βρίσκεται κυρίως στα δεξιά (Revithiadou 1995). Είναι δηλαδή συνήθως το β συνθετικό στοιχείο π.χ. ψαρόσουπα (είδος σούπας) το οποίο καθορίζει την συντακτική κατηγορία της σύνθετης λέξης για αυτό το λόγο (και σύμφωνα με όσα έχουν προαναφερθεί) ενδοκεντρικά σύνθετα είναι κυρίως αυτά της δομής Θέμα - Λέξη. Αντιθέτως, τα σύνθετα του Τύπου Θέμα - Θέμα - Κατάληξη είναι εξωκεντρικά και τη μορφολογική τους κεφαλή αποτελεί η κλιτική τους κατάληξη. Η σημασία των εξωκεντρικών συνθέτων συνήθως δεν σχετίζεται με τη σημασία των συνθετικών τους αλλά προκύπτει ένα εντελώς νέο νόημα (συνήθως μεταφορικό) γεγονός που καθιστά τα εξωκεντρικά σύνθετα σημασιολογικά αδιαφανή 8, όπως φαίνεται στο ακόλουθο παράδειγμα: 54. ασχημόπαπο: ένα άτομο άσχημο, πολλές φορές όμως συμπαθητικό H τελευταία κατηγοριοποίηση των συνθέτων της ελληνικής αφορά τη σχέση που υπάρχει μεταξύ των συνθετικών στοιχείων της σύνθετης λέξης. Οι όροι, επομένως, της σύνθετης λέξης μπορεί να βρίσκονται μεταξύ τους σε σχέση παράταξης ή προσδιορισμού, όπως αναφέραμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο. Στις περιπτώσεις που η σύνθετη λέξη είναι της μορφής Θέμα - Θέμα - Κατάληξη οι όροι βρίσκονται μεταξύ τους σε σχέση παράταξης καθώς τα δύο συστατικά παρατίθενται χωρίς να προσδιορίζει το ένα τα άλλο, π.χ. αλατοπίπερο (Νικολού 2003). Στα σύνθετα Τύπου Θέμα - Λέξη αντιθέτως (55), όπως και στην ενδιάμεση κατηγορία [Θέμα - Λέξη] PrW (56) το α συνθετικό που είναι σε θέση μη κεφαλής έχει ρόλο προσδιορίζοντος στοιχείου ενώ το β συνθετικό που είναι σε θέση κεφαλής έχει το ρόλο προσδιοριζόμενου στοιχείου και, επομένως, οι όροι μεταξύ τους είναι σε σχέση εξάρτησης. 55. τυροσαλάτα 56. ψαρόβαρκα 8 Στην περίπτωση που έχει προηγηθεί μία παραγωγική διαδικασία τότε ως κεφαλή θεωρείται η παραγωγική κατάληξη, πχ. βορειοανατολ-ικ Κ -ος. 27

28 Ένα στοιχείο, τέλος, στο οποίο αξίζει να αναφερθούμε πιο αναλυτικά καθώς είναι χαρακτηριστικό της σύνθεσης στα ελληνικά είναι ο δείκτης σύνθεσης (ΔΣ), δηλαδή το συνδετικό φωνήεν. Το -ο- τυποποιείται ως δείκτης σύνθεσης στην ελληνική κατά την ελληνιστική περίοδο σύμφωνα με τις Ράλλη & Ραυτοπούλου (1999). Η παρουσία του είναι ενδεικτική της σύνθεσης, αν και σε κάποιες περιπτώσεις παραλείπεται για να αποφεύγεται η χασμωδία, όπως φαίνεται και στα ακόλουθα παραδείγματα: 57. κρεαταγορά 58. αξιαγάπητος Ο δείκτης σύνθεσης ωστόσο διατηρείται ακόμη και στις περιπτώσεις που έπεται φωνήεν όταν τα συνθετικά βρίσκονται μεταξύ τους σε σχέση παράταξης (Νικολού 2003, Ralli 1992): 59. πηγαινοέρχομαι 60. αγγλοαμερικάνος Στα σύνθετα επίσης των οποίων η σύνδεση των συστατικών είναι χαλαρή, η παρουσία του -ο- είναι απαραίτητη για να διασφαλίζει κάποιο βαθμό σύνθεσης, παρά το γεγονός ότι το δεύτερο συνθετικό μέρος αρχίζει από φωνήεν όπως στο ακόλουθο παράδειγμα: 61. μεγαλοεπιχειρηματίας Σε περιπτώσεις, τέλος, λέξεων στις οποίες το πρώτο συνθετικό λήγει σε η (62), καθώς και αυτές στις οποίες το πρώτο συστατικό ανήκει στα αρχαιόκλιτα επίθετα σε υς (63), θεωρούμε πως η απουσία του συνδετικού φωνήεντος οφείλεται στο γεγονός πως οι λέξεις αυτές αποτελούν απολιθώματα αρχαιοελληνικής σύνθεσης (Ράλλη 2005): 62. θανατηφόρος, λαμπαδηδρόμος, λαιμητόμος 63. βαθύπλουτος (βαθύς + πλούτος) 28

29 Έχοντας παραθέσει μία γενική περιγραφή της σύνθεσης στην ελληνική είναι σκόπιμο να περάσουμε σε μία αντίστοιχη περιγραφή της σύνθεσης στη ρωσική ώστε να διαπιστώσουμε περεταίρω, μέσα από μία σύγκριση της διαδικασίας της σύνθεσης στις δύο γλώσσες, τις ομοιότητες και τις διαφορές που παρουσιάζουν αυτές. 2.2 Η σύνθεση στη ρωσική γλώσσα Μορφολογική κατηγοριοποίηση των συνθέτων της Ρωσικής Στη ρωσική γλώσσα τα στοιχεία που παίρνουν μέρος στην σύνθεση μπορεί είναι θέματα ή ρίζες 9 όπως επίσης και λέξεις, δεσμευμένα θέματα και stumps (συντομευμένα) συντομευμένες, δηλαδή, μορφές μίας λέξης που συνδυάζονται με άλλα stumps ή με άλλες λέξεις και σχηματίζουν τα «συντομευμένα» σύνθετα της Ρωσικής. Πολλές φορές επίσης στις περιπτώσεις όπου το πρώτο συνθετικό είναι stump, αριθμητικό ή δεσμευμένο θέμα, το δεύτερο συνθετικό βρίσκεται σε πτώση γενική και οι σχηματισμοί αυτοί καλούνται «λεκτικοί τύποι» (wordforms) (Benigni & Masini 2009). Ενδεικτικά παραδείγματα σχηματισμού συνθέτων στη Ρωσική είναι τα ακόλουθα (Κατσαντώνη 2008): - Σύνθετα με συνδυασμό θεμάτων ή ριζών 64. marksistsk+o+leninskij Marxist +ΔΣ+ Leninist μαρξιστής-λενινιστής 65. knig+o+ljub books +ΔΣ+ love βιβλιόφιλος - Σύνθετα με συνδυασμό λέξεων 66. les+o+step forest +ΔΣ+ steppe δασοστέπη 9 Η διαφορά ανάμεσα στο θέμα και στη ρίζα όπως ορίζεται από τον Šanskij (1968) είναι πως η ρίζα είναι μη αναλύσιμη σε αντίθεση με το θέμα το οποίο εκφράζει το λεξικό νόημα της λέξης και είναι μορφολογικά περισσότερο αναλύσιμο. 29

30 - Σύνθετα με δεσμευμένο θέμα - συμφύματα 67. mlad+o+čéhi young +ΔΣ+ chezs νεοτσέχοι 68. mlad+o+túrki young +ΔΣ+ turks νεότουρκοι - Σύνθετα με β συνθετικό σε γενική 69. polkómnaty < pol- + kómnat-y half item γενική ενικού μισό δωμάτιο, το μισό του δωματίου - Συντομευμένα Σύνθετα (τύπου stumps) 70. gorsovet < gorodskoij sovet social council δημοτικό συμβούλιο Όσον αφορά στην τυπολογία και τη μορφολογική δομή των συνθέτων της ρωσικής οι Benigni & Masini (2009) βασιζόμενοι στην πρόταση των Bisetto & Scalise (2005) διακρίνουν τις εξής κατηγορίες: Α) Σύνθετα Τύπου Θέμα - Θέμα (με ή χωρίς κατάληξη) Β) Σύνθετα Τύπου Θέμα - Λέξη Γ) Σύνθετα Τύπου Λέξη - Λέξη Τα χαρακτηριστικά της κάθε μίας κατηγορίας παρουσιάζονται αναλυτικά στη συνέχεια: Α) Σύνθετα Τύπου Θέμα - Θέμα (με ή χωρίς κατάληξη) Οι συνηθέστεροι συνδυασμοί που ανήκουν σε αυτή τη δομή είναι σχηματισμοί δύο ουσιαστικών (71), ή επιθέτου και ουσιαστικού (72), ή ρήματος και ουσιαστικού (73) ή ουσιαστικού και ρήματος (74)-(75): 71. narod+o+vlast+ie people +ΔΣ+ power + κλιτικό επίθημα δημοκρατία 72. such+o+dol dry +ΔΣ+ valley 30

31 ξηρή κοιλάδα 73. liz+o+bljud lick+δσ+ dish κόλακας 74. knig+o+ljub book +ΔΣ+ love βιβλιόφιλος 75. sebja+ljub+ie self + love + κλιτικό επίθημα εγωισμός Οι σχηματισμοί αυτοί συνήθως έχουν δείκτη σύνθεσης ανάμεσά τους, το συνδετικό φωνήεν -ο- και σε κάποιες περιπτώσεις έχουν κλιτικό επίθημα. Επίσης, οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των δύο όρων των συνθέτων είναι κυρίως σχέσεις εξάρτησης και προσδιορισμού. Σε περιπτώσεις όπως η πρώτη (narod-o-vlast-ie η δύναμη των ανθρώπων ) το στοιχείο που βρίσκεται δεξιά λειτουργεί ως κεφαλή του συνθέτου ενώ η μη κεφαλή αποτελεί το εξαρτημένο στοιχείο, σχηματίζονται επομένως ενδοκεντρικά σύνθετα με σχέση εξάρτησης. Στην περίπτωση κατά την οποία μεταξύ των συνθετικών στοιχείων αναπτύσσονται σχέσεις προσδιορισμού (čërn-o-zëm μαύρη γη ) λειτουργεί επίσης ως κεφαλή ο δεύτερος όρος. Ωστόσο, όταν υπάρχει επίθημα, τότε παίρνει αυτό τη θέση της κεφαλής του συνθέτου, με αποτέλεσμα να σχηματίζονται εξωκεντρικά σύνθετα. Τέλος, στην περίπτωση των συνδυασμών ουσιαστικού και ρήματος δημιουργούνται επίσης σχέσεις εξάρτησης μεταξύ τους (knig-o-ljub βιβλιόφιλος ) 10. Β) Σύνθετα Τύπου Θέμα - Λέξη Η κατηγορία αυτή είναι πολύ παραγωγική στη ρωσική και μπορούμε να διακρίνουμε διάφορους συνδυασμούς με σχέση εξάρτησης, προσδιορισμού μεταξύ τους ή με σχέση παράταξης. Στην πρώτη περίπτωση ανήκουν τα ακόλουθα παραδείγματα: 76. gaz+o+snabženie gas +ΔΣ+ supply 10 Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και σύνθετα της μορφής ρήμα-ρήμα τα οποία είναι εξωκεντρικά και πολύ σπάνια. 31

32 παροχή αερίου 77. vod+o+grjaz+e+lečénie 11 water +ΔΣ+ mud +ΔΣ+ cure θεραπεία με νερό και λάσπη Σύνθετα με σχέση παράταξης σχηματίζονται από συνδυασμούς: ουσιαστικού με ουσιαστικό όπου όμως δεν διακρίνεται σημασιολογική κεφαλή αφού το νόημα προκύπτει από τον συνδυασμό των δύο όρων: 78. sever+o+zapad north +ΔΣ+ west βορειοδυτικά Οι σχέσεις προσδιορισμού αναπτύσσονται σε σχηματισμούς όπως επίθετο και ουσιαστικό οι οποίοι αποτελούν ενδοκεντρικά σύνθετα καθώς η κεφαλή είναι πάντα το ουσιαστικό: 79. such+o+frukty dry +ΔΣ+ fruits αποξηραμένα φρούτα Υπάρχουν τέλος συνδυασμοί μεταξύ ρημάτων και ουσιαστικών οι οποίοι ωστόσο δεν είναι τόσο παραγωγικοί και δημιουργούν σύνθετα με σχέση προσδιορισμού: 80. sorvi+golova break + head παράτολμος 11 Το σύνθετο vodogrjazelečénie ανήκει στις περιπτώσεις συνθέτων με περισσότερα από δύο συνθετικά πριν από την κεφαλή (lečénie), τα οποία έχουν σχέση παράταξης μεταξύ τους και σχέση υπόταξης με την κεφαλή. Στις περιπτώσεις αυτές η προσθήκη νέων στοιχείων είναι προσθήκη νέων μη-κεφαλών στα αριστερά της κεφαλής (Κουτσαντώνη 2008, Benigni & Masini 2009). 32

33 Όπως γίνεται φανερό και σε αυτές τις περιπτώσεις η χρήση του δείκτη σύνθεσης είναι πολύ συχνή αλλά όχι απαραίτητη. Γ) Σύνθετα Τύπου Λέξη - Λέξη Η σύνθεση τύπου Λέξη - Λέξη είναι μία εξίσου παραγωγική διαδικασία σχηματισμού συνθέτων στη ρωσική και έτσι υπάρχουν πολλοί σχηματισμοί που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία, όπως είναι για παράδειγμα οι σχηματισμοί που προκύπτουν κυρίως από δάνειες λέξεις (81) αλλά και από ρωσικές (82): 81. biznes - centr businnes - centre εμπορικό κέντρο 82. internet - priloženie web + application εφαρμογή του παγκόσμιου ιστού Οι όροι σε αυτού του είδους τα σύνθετα αναπτύσσουν σχέση εξάρτησης μεταξύ τους. Άλλοι σχηματισμοί που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία είναι τα ενδοκεντρικά σύνθετα που σχηματίζονται από τον συνδυασμό ουσιαστικών: 83. les+o+párk forest +ΔΣ+ park δασοπάρκο αλλά και 84. divan - krovat sofa - bed καναπές κρεβάτι Στη δεύτερη περίπτωση από σημασιολογικής άποψης υπάρχουν δύο κεφαλές, αν και ως κατηγορική κεφαλή λειτουργεί το αριστερό συστατικό. Συνοψίζοντας, έχοντας κάνει μία γενική περιγραφή της μορφολογικής κατηγοριοποίησης των συνθέτων και έχοντας δει τα συστατικά στοιχεία των σύνθετων λέξεων της ρωσικής, καταλήγουμε στις εξής τυπολογικές παρατηρήσεις: Τα σύνθετα της ρωσικής διακρίνονται στις τρεις γενικές κατηγορίες που έχουμε διακρίνει από την αρχή και στις οποίες ανήκουν και τα σύνθετα της ελληνικής: Θέμα 33

34 - Θέμα (με ή χωρίς κατάληξη), Θέμα - Λέξη, Λέξη - Λέξη. Επίσης, οι όροι που αποτελούν τη σύνθετη λέξη αναπτύσσουν μεταξύ τους σχέσεις εξάρτησης (και προσδιορισμού) ή παράταξης, ενώ υπάρχουν και τα συντομευμένα σύνθετα, όπως διακρίναμε ήδη στην αρχή. Ως προς την ύπαρξη ή μη κεφαλής υπάρχουν τόσο εξωκεντρικά σύνθετα όπως επίσης και ενδοκεντρικά με την κεφαλή στη δεξιά πλευρά του συνθέτου, όπως και στα ελληνικά Φωνολογική κατηγοριοποίηση των συνθέτων της Ρωσικής και δείκτης σύνθεσης Στην ενότητα αυτή θα περιγράψουμε τη φωνολογική δομή και τον τονισμό των συνθέτων της ρωσικής γλώσσας καθώς επίσης και το συνδετικό φωνήεν που αναπτύσσεται μεταξύ των όρων της σύνθετης λέξης και το οποίο αποτελεί το δείκτη της σύνθεσης. Αρχικά, θα πρέπει τονιστεί πως ο τόνος στη ρωσική γλώσσα είναι ελεύθερος και μετακινούμενος, δεν είναι επομένως σταθερός σε κάποια συγκεκριμένη θέση, αλλά η κάθε λέξη τονίζεται σε μία ορισμένη συλλαβή. Πολλές λέξεις μάλιστα διαφοροποιούνται ως προς τη σημασία τους ανάλογα με τη θέση του τόνου (Κουτσαντώνη 2008), όπως συμβαίνει και στην ελληνική γλώσσα. Για παράδειγμα, η λέξη zámok σημαίνει παλάτι, ενώ η λέξη zamók σημαίνει κλειδαριά. Στα σύνθετα ουσιαστικά ο κύριος τόνος έχει την εξής συμπεριφορά ανάλογα με την κατηγορία στην οποία ανήκουν τα σύνθετα ως προς τη σχέση των όρων τους: Στα παρατακτικά σύνθετα, τα οποία σχηματίζονται από δύο μορφολογικές και φωνολογικές λέξεις που διατηρούν την κλίση τους, ο τόνος διατηρείται σε καθεμία από αυτές τις λέξεις (Gouskova & Roon 2008): 85. gús+i+lébed+i geese + swans χήνες και κύκνοι Σύνθετα τα οποία είναι συντομευμένα διατηρούν σε κάθε stump τον τόνο τους (86) ή έχουν έναν κύριο τόνο στο δεξί στοιχείο (87): 86. vnèʃ+pròm+tèx+obmén < vnéʃnij + promɨʃlennɨj+texnítʃeskij+obmén external + industrial + technical + exchange 34

35 το όνομα της εταιρίας 87. kol+xóz < kolektívnoje+xoz j ájstvo collective + farm συλλογικό αγρόκτημα Στην περίπτωση που έχουμε σύνθετα με σχέση εξάρτησης ή προσδιορισμού μεταξύ τους, τα οποία αποτελούνται από θέματα και λέξεις (δομές Θ-Θ και Θ-Λ), ο τόνος μπαίνει πάντα στη μορφολογική κεφαλή που είναι το δεξί στοιχείο στο σύνθετο: 88. oboròn+o+sposóbnostj defense +ΔΣ+ capability αμυντική ικανότητα Το στοιχείο αυτό μπορεί να είναι μία απλή μορφολογική λέξη ή ένα θέμα. Οι όροι έτσι σχηματίζουν μία φωνολογική λέξη, καθώς ενώνονται με το συνδετικό φωνήεν -ο ή -e. Η παρουσία επίσης του δευτερεύοντος τόνου, ο οποίος υπάρχει μόνο στα σύνθετα αποδεικνύει την ύπαρξη περισσότερων από μία φωνολογικών λέξεων (Gouskova & Roon 2008). Ο δευτερεύων τόνος είναι πιο αδύναμος, βρίσκεται στο πρώτο συνθετικό και η χρήση του στα σύνθετα είναι πολύ συχνή, όπως φαίνεται στα παραδείγματα (89) και (90). Το συγκεκριμένο φαινόμενο δεν θα μας απασχολήσει σε αυτή τη μελέτη. 89. jestèstv+o+védenije nature +ΔΣ+ science φυσιογνωσία 90. bòmb+o+ubéʒiʃʃe bomb +ΔΣ+ shelter καταφύγιο Το τελευταίο χαρακτηριστικό που θα σχολιάσουμε αναλυτικά όσον αφορά στη σύνθεση στη ρωσική είναι ο δείκτης σύνθεσης, ο οποίος, σύμφωνα με την Κουτσαντώνη (2008) επιτελεί τις εξής λειτουργίες: συνδέει τα δύο συνθετικά μέρη του συνθέτου και έχει συστηματική μορφή η οποία παραμένει σταθερή καθ όλη τη διάρκεια της κλίσης της σύνθετης λέξης. Δεν έχει κάποια άλλη λειτουργία πέραν της 35

36 σύνδεσης των δύο συστατικών μερών μεταξύ τους και εμφανίζεται συστηματικά στα σύνθετα της ρωσικής. Το συνδετικό φωνήεν το οποίο αναπτύσσεται ανάμεσα στους όρους που συνδέονται είναι κατά κύριο λόγο το -ο και το -e. Το δεύτερο εμφανίζεται κυρίως μετά από ουρανικοποιημένα σύμφωνα και μετά από τα σύμφωνα ch, c, č, Š και Šč (υπάρχουν ωστόσο κάποιες εξαιρέσεις). Ο δείκτης σύνθεσης δεν εμφανίζεται σε περιπτώσεις που τα συνθετικά στοιχεία είναι λέξεις (91), stumps (92) ή σύνθετα με προσφυματοειδή (93): 91. vremja+isčislenie time + calculation ημερολόγιο 92. zam+direktora assistant +director βοηθός διευθυντή 93. kosmo+lët space + shuttle διαστημόπλοιο Επίσης, υπάρχουν περιπτώσεις που οι λέξεις συνδέονται μεταξύ τους με παύλα (παράδειγμα 84 που εδώ επαναλαμβάνεται ως 94) (Benigni & Masini 2009): 94. divan-krovat sofa - bed καναπές κρεβάτι Στο σημείο αυτό και έχοντας περιγράψει το γενικό πλαίσιο της σύνθεσης στη ρωσική γλώσσα είναι σκόπιμο να κάνουμε μία σύγκριση της σύνθεσης μεταξύ της ελληνικής με τη ρωσική με σκοπό να συνοψίσουμε τις ομοιότητες και τις διαφορές που εντοπίζονται στις δύο γλώσσες όσον αφορά στο φαινόμενο αυτό. 36

37 2.3 Σύγκριση της ελληνικής και της ρωσικής γλώσσας ως προς τη διαδικασία της σύνθεσης Όπως έχει ήδη γίνει φανερό μέσα από την περιγραφή της διαδικασίας της σύνθεσης των δύο γλωσσών, η ελληνική και η ρωσική γλώσσα παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες. Συγκεκριμένα, συνδυάζουν μεταξύ τους όρους που είναι συνήθως ουσιαστικά, ρήματα, επιρρήματα, προσφύματα, για να κατασκευάσουν σύνθετες λέξεις που έχουν την κεφαλή τους στη δεξιά μεριά της σύνθετης. Στα ρωσικά ωστόσο κατασκευάζονται και «συντομευμένοι» σχηματισμοί (με τα stumps) όπως προαναφέρθηκε αλλά και σύνθετα με β συνθετικό σε γενική τα οποία δεν υπάρχουν στην ελληνική γλώσσα, ενώ επίσης, είναι πολύ συνηθισμένα τα σύνθετα που προκύπτουν από τον συνδυασμό ρήματος - ουσιαστικού. Επιπλέον, και στις δύο γλώσσες επικρατούν ως προς την τυπολογία της σύνθεσης οι τρεις βασικές δομές: Θέμα - Θέμα (με ή χωρίς κατάληξη), Θέμα - Λέξη και Λέξη - Λέξη. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός πως στη ρώσικη οι σχηματισμοί Θέμα - Θέμα (ή ρίζα - ρίζα) χωρίς κατάληξη είναι αρκετά συνηθισμένοι σε αντίθεση με την ελληνική στην οποία χρησιμοποιείται απαραιτήτως επίθημα κλιτικό ή παραγωγικό. Ταυτόχρονα με τη χρήση των κλιτικών επιθημάτων στα ελληνικά πραγματοποιείται και μετακίνηση του τόνου στην προπαραλήγουσα συλλαβή σύμφωνα με τους κανόνες της τρισυλλαβίας. Ως προς την κατηγοριοποίηση με βάση τις σχέσεις των όρων μεταξύ τους διακρίνονται τα σύνθετα με σχέσεις παράταξης και τα σύνθετα με σχέσεις εξάρτησης ή προσδιορισμού. Στα ρωσικά ωστόσο σε σχέση παράταξης είναι κυρίως όσα σύνθετα ανήκουν στην κατηγορία Λέξη - Λέξη και τα οποία έχουν δύο κεφαλές από σημασιολογική άποψη, σε αντίθεση με την ελληνική στην οποία ανήκουν κυρίως αυτά της κατηγορίας Θέμα - Θέμα - Κατάληξη. Στη ρωσική επίσης τα σύνθετα με σχέση εξάρτησης ή προσδιορισμού είναι αυτά του τύπου Θέμα - Θέμα ή Θέμα Λέξη, ενώ στην ελληνική κυρίως όσα ανήκουν στον τύπο Θέμα - Λέξη (συμπεριλαμβανόμενης της υποκατηγορίας ([Θέμα Λέξη] PrW ) (Νικολού 2003, Benigni & Masini 2009, Gouskova & Roon 2008). Ο τόνος επίσης στα ρωσικά είναι ελεύθερος και αφορά τη μορφολογία και το λεξικό της γλώσσας όπως και στην ελληνική, η οποία όμως υπόκειται στον περιορισμό του «τρισυλλαβικού παράθυρου». Και στις δύο γλώσσες τονίζεται το δεύτερο συνθετικό της σύνθετης λέξης, ωστόσο στα ελληνικά σύνθετα του τύπου 37

38 Θέμα - Θέμα ο τόνος μετακινείται στην προπαραλήγουσα, ενώ στα ρωσικά διατηρείται ο τόνος στο β συνθετικό, η θέση του οποίου καθορίζεται από τις ιδιότητες του θέματος και της ύπαρξης ή μη προσφυμάτων (Gouskova & Roon 2008). Στις περιπτώσεις επίσης της δομής Θέμα - Λέξη στα ελληνικά ο τόνος είναι αυτός του β συνθετικού ενώ στη ρωσική διατηρείται μεν ο τόνος του β όρου, ωστόσο είναι πολύ συχνή η εμφάνιση δευτερεύοντος τόνου στο α συνθετικό. Στην περίπτωση των συνθέτων τύπου Λέξη - Λέξη (τα οποία, όπως προαναφέρθηκε, στη ρωσική ανήκουν στα παρατακτικά σύνθετα) και οι δύο όροι διατηρούν τον κύριο τόνο τους, γεγονός το οποίο ισχύει και για τις δύο γλώσσες. Το τελευταίο σημείο αναφοράς και σύγκρισης των δύο γλωσσών είναι ο δείκτης σύνθεσης, δηλαδή το συνδετικό φωνήεν το οποίο συνδέει τους δύο όρους. Και στις δύο γλώσσες το βασικό φωνήεν σύνθεσης είναι το -ο- ωστόσο υπάρχουν στα ρωσικά κάποιες εξαιρέσεις, όπως προαναφέραμε, με αποτέλεσμα τη θέση του να την παίρνει το φωνήεν -e- (κυρίως μετά από ουρανικοποιημένα σύμφωνα και μετά από τα σύμφωνα ch, c, č, Š και Šč). Το συνδετικό φωνήεν -ο- εμφανίζεται ακόμη και όταν το δεύτερο συνθετικό μέρος αρχίζει από φωνήεν αλλά και στην περίπτωση των αριθμητικών, κάτι το οποίο δεν επιτρέπεται στην Ελληνική, λόγω της «φωνηεντικής αρμονίας» και επειδή τα αριθμητικά στα ελληνικά είναι άκλιτες λέξεις και όχι κλιτές όπως στα ρωσικά (Κουτσαντώνη 2008). Στον ακόλουθο πίνακα παρατίθενται συγκεντρωτικά οι ομοιότητες και οι διαφορές που παρουσιάζουν στην σύνθεση οι δύο γλώσσες. 38

39 ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ Τονισμός Τόνος σε β συνθετικό ΔΙΑΦΟΡΕΣ Θέμα-Θέμα: Ρωσική: διατηρείται ο τόνος στο β συνθετικό Ελληνική: ο τόνος μετακινείται στην προπαραλήγουσα Θέμα-Λέξη: Ρωσική: πολύ συχνά δευτερεύων τόνος στο α συνθετικό Σχέση όρων Παρατακτικά & προσδιοριστικά σύνθετα Παρατακτικά σύνθετα: Ρωσική: κατηγορίας Λέξη Λέξη Ελληνική: κατηγορίας Θέμα Θέμα Εξαρτημένα ή προσδιοριστικά σύνθετα: Ρωσική: κατηγορίας Θέμα - Θέμα ή Θέμα - Λέξη Ελληνική: κατηγορίας Θέμα - Λέξη Μορφοφωνολογική δομή Θέμα - Θέμα Θέμα - Λέξη Λέξη - Λέξη Ρωσική όχι η δομή (Θέμα - Λέξη) PrW Θέμα Θέμα: Ρώσικη οι σχηματισμοί Θέμα - Θέμα (ή ρίζα - ρίζα) χωρίς κατάληξη είναι αρκετά συνηθισμένοι Ελληνική απαραιτήτως επίθημα Πίνακας 2.1: Ομοιότητες και διαφορές στην σύνθεση της ελληνικής και της ρωσικής γλώσσας. Έχοντας ολοκληρώσει την περιγραφή της διαδικασίας της σύνθεσης ως μορφοφωνολογικό φαινόμενο στη ρωσική και την ελληνική γλώσσα και έχοντας εντοπίσει τις κυριότερες ομοιότητες και διαφορές των δύο γλωσσών που σχετίζονται με την σύνθεση, το επόμενο ζήτημα που θα μας απασχολήσει είναι αυτό της κατάκτησης της δεύτερης/ξένης γλώσσας. Στο επόμενο, λοιπόν κεφάλαιο, αφού κάνουμε μία περιγραφή των θεωριών κατάκτησης της δεύτερης/ξένης γλώσσας, θα δούμε τι προβλέπουν αυτές σε σχέση με την σύνθεση γενικά αλλά και τα αποτελέσματα των ερευνών που αφορούν στην κατάκτηση των συνθέτων στη δεύτερη/ξένη γλώσσα. 39

40 Κεφάλαιο 3 Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ/ΞΕΝΗ ΓΛΩΣΣΑ 3.1 Θεωρίες κατάκτησης της δεύτερης/ξένης γλώσσας Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται οι θεωρίες κατάκτησης που βρίσκουν εφαρμογή στην κατάκτηση της δεύτερης/ξένης γλώσσας (στο εξής Γ2) γενικά, αλλά και πιο συγκεκριμένα στα αρχικά στάδια εκμάθησής της. Η πρώτη θεωρία κατάκτησης της Γ2 που παρουσιάζεται στη White (2003) είναι αυτή της Θεμελιώδους Διαφοράς (Fundamental difference Ηypothesis) των Clashen και Muysken (με τη ίδια θεωρία συμφωνεί και ο Bley Vroman (1990)) και υποστηρίζει πως η εκμάθηση της Γ2 βασίζεται μόνο σε γνωστικούς μηχανισμούς και γίνεται χωρίς τη συμμετοχή της καθολικής γραμματικής (ΚΓ στο εξής). Καθώς το αρχικό στάδιο των μη φυσικών ομιλητών είναι η μητρική τους γλώσσα (Γ1 στο εξής) και εφόσον η ΚΓ δεν συμμετέχει στην κατάκτηση της Γ2, οι μη φυσικοί ομιλητές μπορούν να «περιορίζονται» μόνο σε ένα προχωρημένο επίπεδο της διαγλώσσας χωρίς ποτέ να καταφέρουν να φτάσουν στο επίπεδο των φυσικών ομιλητών και να κατακτήσουν πλήρως τη Γ2. Στα πλαίσια αυτής της θεωρίας επίσης είναι αναμενόμενη η μεταφορά στοιχείων της Γ1 στη Γ2. Σε απόλυτη αντίθεση με τη θεωρία των Clashen και Muysken, η Epstein (Epstein, Flynn, & Martohardjono 1996) με τη θεωρία της Ολικής Πρόσβασης (Full Access Hypothesis) υποστηρίζει πως η κατάκτηση της Γ2 είναι ολική και επιτυχής. Αυτό συμβαίνει γιατί, όπως ισχυρίζεται, η Γ1 όχι μόνο δεν αποτελεί το αρχικό στάδιο για την κατάκτηση της Γ2 αλλά δεν συμμετέχει και δεν επηρεάζει καθόλου τη διαδικασία κατάκτησής της. Αντιθέτως, ο μόνος μηχανισμός που συμμετέχει είναι η ΚΓ. Στα πλαίσια της Full Access δεν αναμένεται η μεταφορά στοιχείων της Γ1 στη Γ2 αλλά η κατάκτηση της Γ2 γίνεται όπως και της μητρικής γλώσσας με αποτέλεσμα το επίπεδο στο οποίο μπορούν να φτάσουν οι μη φυσικοί ομιλητές να είναι η πλήρης κατάκτηση της Γ2 (White 2003). Οι Hawkins (2001) και Τsimpli (Dimitrakopoulou, Fotiadou, Roussou & Tsimpli 2006) επίσης, προτείνουν μία θεωρία κατάκτησης της Γ2 η οποία βασίζεται στον επαναπροσδιορισμό και την επαναρρύθμιση των Παραμέτρων (Tsimpli & Roussou 1991) της γλώσσας. Αποδεχόμενοι τη συμμετοχή της ΚΓ στην κατάκτηση της Γ2 αλλά και τη Γ1 ως το αρχικό στάδιο κατάκτησης, υποστηρίζουν πως οι Παράμετροι μίας γλώσσας οι οποίες σχετίζονται με τις λειτουργικές κατηγορίες της 40

41 και τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά της (όπως για παράδειγμα το γένος και ο αριθμός) δεν μπορούν να επαναπροσδιοριστούν. Τα χαρακτηριστικά αυτά της Γ2, επομένως, ο μη φυσικός ομιλητής δεν μπορεί να τα κατακτήσει πλήρως αλλά τα μεταφέρει από τη Γ1 καθώς δεν μπορεί να γίνει η επαναρρύθμιση των Παραμέτρων που έχουν κατακτηθεί στη μητρική γλώσσα. Οι τρεις θεωρίες που παρουσιάστηκαν αφορούν όλα τα στάδια της διαγλώσσας και επικεντρώνονται στο τελικό στάδιο κατάκτησης της Γ2 από έναν μη φυσικό ομιλητή. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις κυρίαρχες θεωρίες που αφορούν τα αρχικά στάδια κατάκτησης της Γ2 και οι οποίες είναι οι εξής: η θεωρία της Ολικής Πρόσβασης και Ολικής Μεταφοράς (Full Transfer - Full Access Hypothesis) των Swartz & Sprouse (1996), η θεωρία των Ελάχιστων Δέντρων (Minimal Trees Hypothesis) των Vainikka & Young-Scholten (1994) και τέλος, η θεωρία των μη αξιακών χαρακτηριστικών (Valueless Features Hypothesis) του Eubank (1994). Όπως θα φανεί και από την ακόλουθη περιγραφή οι θεωρίες αυτές κάνουν μεν προβλέψεις για την πορεία κατάκτησης της Γ2 ωστόσο δεν αναφέρονται στο τελικό στάδιο κατάκτησης που μπορεί να φτάσει ο μη φυσικός ομιλητής. Συγκεκριμένα, και οι τρεις θεωρίες υποστηρίζουν την συμμετοχή της καθολικής γραμματικής στην κατάκτηση της Γ2, ωστόσο διαφοροποιούνται στα εξής σημεία: η θεωρία της Ολικής Πρόσβασης και Ολικής Μεταφοράς θεωρεί αρχικό στάδιο της κατάκτησης της Γ2 τη μητρική γλώσσα, γεγονός το οποίο σημαίνει πως η επίδραση της Γ1 είναι πολύ μεγάλη στην πορεία κατάκτησης της Γ2 και αναμένεται να μεταφέρονται πολλά στοιχεία της μητρικής γλώσσας στη Γ2. Ωστόσο, τα γλωσσικά εισερχόμενα που προέρχονται από τη Γ2 ενεργοποιούν την κατάκτησή της, αφού συμμετέχει και ο μηχανισμός της ΚΓ σε αυτή. Οι υποστηρικτές της θεωρίας των Ελάχιστων Δέντρων αντιθέτως ισχυρίζονται πως μόνο οι λεξικές κατηγορίες (και όχι οι λειτουργικές) μεταφέρονται από τη Γ1 ενώ οι λειτουργικές κατηγορίες κατακτώνται προοδευτικά μέσα από τα γλωσσικά εισερχόμενα της Γ2. Τέλος, η θεωρία των μη αξιακών χαρακτηριστικών του Eubank υποστηρίζει πως το αρχικό στάδιο της διαγλώσσας είναι μία γραμματική που περιλαμβάνει και τις λεξικές και τις λειτουργικές κατηγορίες της Γ1 καθώς επίσης και τα χαρακτηριστικά τους (features) (όπως και στην θεωρία της Ολικής Πρόσβασης και Ολικής Μεταφοράς) τα οποία όμως είναι ανίσχυρα και αδρανή σε αυτό το στάδιο. Έτσι, μεταφέρονται μεν στοιχεία της Γ1 στη Γ2, ωστόσο η επιρροή της δεν είναι απόλυτη. 41

42 Tα αδρανή χαρακτηριστικά ενεργοποιούνται σε μία αναπτυξιακή πορεία όταν κατακτώνται και τα μορφολογικά παραδείγματα της Γ2, με αποτέλεσμα οι μη φυσικοί ομιλητές να συγκλίνουν σταδιακά με τη γραμματική της Γ2. Έχοντας παρουσιάσει αδρομερώς τις βασικές θεωρίες κατάκτησης της δεύτερης/ξένης γλώσσας και τις αρχές που τις διέπουν είναι πλέον σκόπιμο να αναφέρουμε έρευνες που έχουν γίνει σε σχέση με την κατάκτηση του φαινομένου της σύνθεσης στη Γ2 και να επιχειρήσουμε μία σύνδεσή τους με τις παραπάνω θεωρίες κατάκτησης. 3.2 Η κατάκτηση των σύνθετων λέξεων στη δεύτερη/ξένη γλώσσα Η κατάκτηση του φαινομένου της σύνθεσης στη δεύτερη/ξένη γλώσσα είναι ένα θέμα το οποίο έχει μελετηθεί σε μεγάλο βαθμό. Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιαστούν μελέτες οι οποίες επικεντρώνονται στην κατάκτηση των μονολεκτικών σύνθετων λέξεων στη Γ2. Μία ενδιαφέρουσα έρευνα είναι αυτή της Slabakova (2002), η οποία μελετώντας την κατάκτηση των συνθέτων της ισπανικής από αγγλόφωνους και γαλλόφωνους ομιλητές, επικεντρώνεται στην παράμετρο της σύνθεσης που έχει ορίσει ο Snyder (1995, 2001). Σύμφωνα με την Παράμετρο Σύνθεσης (Compounding Parameter) οι γλώσσες επιτρέπουν τους σύνθετους σχηματισμούς με κατηγορήματα (π.χ. verb particles, resultatives, και διπλά αντικείμενα) μόνο αν η σύνθεση μεταξύ ουσιαστικών είναι πολύ παραγωγική διαδικασία σε αυτές, όπως είναι για παράδειγμα στην αγγλική. Η συγκεκριμένη Παράμετρος λοιπόν έχει «θετική τιμή» στην αγγλική γλώσσα και επιτρέπει τον σχηματισμό συνθέτων με ουσιαστικά (π.χ. tango shoes παπούτσια ταγκό ), τις περιφραστικές δομές αυτών των συνθέτων (π.χ. shoes for tango) και τους σύνθετους σχηματισμούς με κατηγορήματα (π.χ. Simon gave Jenny a red scooter ο Simon έδωσε στη Jenny ένα κόκκινο μηχανάκι ). Αντιθέτως, στην ισπανική και τη γαλλική γλώσσα επιτρέπονται μόνο οι περιφραστικές δομές αυτών των συνθέτων (π.χ. zapatos de tango shoes for tango, παπούτσια ταγκό ) ενώ τα αντίστοιχα σύνθετα (π.χ. *tango zapatos) και κατά συνέπεια οι σύνθετοι σχηματισμοί με κατηγορήματα είναι μη γραμματικοί (π.χ. *Simon dio Eugenia una motocicleta roja Simon gave Jenny a red scooter αντί για Simon dio una motocicleta roja a Eugenia ο Simon έδωσε στη Jenny ένα κόκκινο μηχανάκι ). Στόχος, λοιπόν, της έρευνας είναι να μελετήσει την επίδραση της μητρικής γλώσσας στην κατάκτηση της Γ2 και τη δυνατότητα επανναρύθμισης της συγκεκριμένης Παραμέτρου όταν οι 42

43 ομιλητές εκτίθενται στο φυσικό περιβάλλον μάθησης. Τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν πως πράγματι οι ομιλητές «μεταφέρουν» τα χαρακτηριστικά της Γ1 στην κατάκτηση της Γ2 καθώς οι γαλλόφωνοι ομιλητές που βρίσκονται στο αρχικό στάδιο εκμάθησης απορρίπτουν τα σύνθετα αυτού του τύπου καθώς επίσης και τους αντίστοιχους σύνθετους σχηματισμούς με κατηγορήματα, γεγονός που επιβεβαιώνει τη θεωρία της Tsimpli για την επαναρρύθμιση των Παραμέτρων. Σημαντική είναι επίσης η παρατήρηση πως οι επιδόσεις των ομιλητών είναι αντίστοιχες με το επίπεδο γλωσσομάθειάς τους, καθώς όσο πιο προχωρημένο είναι το επίπεδο γλωσσομάθειάς τους τόσο καλύτερες είναι και οι επιδόσεις τους, γεγονός που αποδεικνύει πως υπάρχει μία αναπτυξιακή πορεία κατάκτησης της Γ2. Στo ίδιο πλαίσιο η Liceras (2000) μελετάει την κατάκτηση των συνθέτων της ισπανικής (π.χ. perro policı a, police dog, σκυλί της αστυνομίας ) από ομιλητές ινδοευρωπαϊκών (γαλλική, αγγλική, γερμανική, ρωσική) και μη ινδοευρωπαϊκών γλωσσών (κινέζικη, κορεάτικη, ιαπωνική). Στην ισπανική η κεφαλή βρίσκεται στην αριστερή θέση και διατηρεί τα κλιτικά και τα παραγωγικά επιθήματά της (π.χ. perros policía, police dogs, σκυλιά της αστυνομίας ) σε αντίθεση με τις Γ1 των ομιλητών στις οποίες η κεφαλή βρίσκεται στη δεξιά θέση και δεν διατηρεί κλιτικά και παραγωγικά επιθήματα. Η Liceras παρατηρεί πως οι ομιλητές όλων σχεδόν των επιπέδων (εκτός από αυτούς που βρίσκονται σε αρχάριο επίπεδο και οι οποίοι μαθαίνουν τη γλώσσα στο φυσικό περιβάλλον) καταφέρνουν να παραγάγουν σύνθετα της δομής ουσιαστικό - ουσιαστικό με την κεφαλή στη αριστερή θέση, κατακτούν δηλαδή τα χαρακτηριστικά της σύνθεσης στην ισπανική και παρουσιάζουν μία αναπτυξιακή πορεία κατάκτησης. Το γεγονός πως οι ομιλητές που βρίσκονται σε πιο προχωρημένο επίπεδο έχουν καλύτερες επιδόσεις από αυτούς που βρίσκονται στο αρχικό στάδιο κατάκτησης αποδεικνύει πως πράγματι υπάρχει επίδραση της Γ1 ωστόσο είναι εφικτή η κατάκτηση του φαινομένου (η κεφαλή στην αριστερή θέση) παρότι στη Γ1 ισχύει το αντίθετο. Στην έρευνά της για την κατάκτηση των συνθέτων της αγγλικής 12 από ενήλικες Έλληνες ομιλητές, μεσαίου ή προχωρημένου επιπέδου, η Agathopoulou (2003a) εξετάζει τις διαγλωσσικές διαφορές της σύνθεσης στο επίπεδο της 12 Η έρευνα μελετάει τα σύνθετα του τύπου ουσιαστικό - ουσιαστικό και θέμα - θέμα ή ρίζα ρίζα, π.χ lemon pie, λεμονόπιτα καθώς επίσης και τα ρηματικά συνθέτα, π.χ. shoe-makers, κατασκευαστές παπουτσιών. 43

44 παραμετροποίησης των τυπικών χαρακτηριστικών αναγνωρίζοντας τη μορφολογία και την σύνταξη ως δύο διαφορετικές «ενότητες» της γλώσσας και επιβεβαιώνει τη συμμετοχή της ΚΓ στην κατάκτηση της Γ2. Διαπιστώνει, επίσης, τη μεταφορά στοιχείων από τη Γ1 στη Γ2 καθώς οι παραμετρικές διαφορές που υπάρχουν στον τομέα της σύνταξης και που αφορούν τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά των λειτουργικών κατηγοριών επηρεάζουν την κατάκτηση της μορφολογικής δομής ακόμη και στους ομιλητές που βρίσκονται σε προχωρημένο επίπεδο. Για παράδειγμα μεταφέρεται η συμφωνία στον αριθμό στα πλαίσια της Φράσης Προσδιοριστή η οποία αποτελεί ισχυρό χαρακτηριστικό της Γ1 ενώ δεν είναι τόσο ισχυρή στη Γ2. Επομένως η επαναρρύθμιση των Παραμέτρων που αφορούν τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά μιας Γ2 πιθανόν να μην είναι εφικτή στους ενήλικες (επιβεβαιώνεται έτσι η θεωρία των Hawkins & Tsimpli). Τα συμπεράσματα αυτά συμφωνούν και με άλλη μελέτη της ίδιας ερευνήτριας (Agathopoulou 2003b) στην οποία εξετάζει τη διαγλώσσα που αναπτύσσεται στην κατάκτηση των ονοματικών συνθέτων (π.χ. shoes exporters, εξαγωγείς παπουτσιών ) της αγγλικής από έλληνες ομιλητές μεσαίου και προχωρημένου επίπεδου. Στην Ελληνική το παραμετροποιημένο χαρακτηριστικό του αριθμού είναι ισχυρό ενώ στην Αγγλική αδύναμο. Επίσης στην Ελληνική τα σύνθετά είναι του Τύπου Θέμα - Θέμα ή Θέμα - Λέξη μορφολογικά, με έναν κύριο τόνο στην κεφαλή που βρίσκεται στη δεξιά θέση και φέρει και τα κλιτικά επιθήματα. Το ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσο είναι αποδεκτή η ανάπτυξη κλιτικού επιθήματος του πληθυντικού αριθμού εσωτερικά στα σύνθετα της Αγγλικής Πράγματι οι ελληνόφωνοι δείχνουν μεγάλη αποδοχή σε αυτές τις δομές γεγονός που αποδεικνύει πως οι παραμετρικές διαφορές μεταξύ της Γ1 και της Γ2 (ο αριθμός ως χαρακτηριστικό της συμφωνίας) που αφορούν τα χαρακτηριστικά των λειτουργικών κατηγοριών επηρεάζουν την κατάκτηση. Μία ακόμη έρευνα που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι αυτή της Murphy (2000) η οποία μελέτησε την παραγωγή «μη υπαρκτών» (novel) συνθέτων της αγγλικής τα οποία κλίνονται εσωτερικά (π.χ. mice eater) από γαλλόφωνους ομιλητές όλων των επιπέδων. Η Murphy βασίζεται στο γεγονός πως οι φυσικοί ομιλητές κατακτούν πιο εύκολα τα σύνθετα που κλίνονται εσωτερικά με «ανώμαλη» κλίση στον πληθυντικό αριθμό σε σχέση με τα σύνθετα κλίνονται εσωτερικά με ομαλό πληθυντικό αριθμό, προτιμώντας τη δομή mice-eater από τη δομή ratseater. Η προτίμηση αυτή ερμηνεύεται από το γεγονός πως η κατάκτηση των ομαλών τύπων του πληθυντικού αριθμού ορίζεται από ένα σύστημα κανόνων ενώ η 44

45 κατάκτηση των ανώμαλων τύπων οφείλεται σε μηχανισμούς συσχέτισης. Η Murphy στην έρευνά της διαπιστώνει πως παρά το γεγονός ότι οι γαλλόφωνοι ομιλητές προτιμούν τον σχηματισμό συνθέτων με «ανώμαλο» πληθυντικό αριθμό, ωστόσο σχηματίζουν και σύνθετα με ομαλό πληθυντικό αριθμό, δείχνοντας έτσι πως κατανοούν τη διαφορά στον σχηματισμό τους και πως η κλιτική μορφολογία και τα χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την κλίση παίζουνε ρόλο στην κατάκτηση. Τέλος, μία άλλη οπτική των σύνθετων λέξεων που έχει απασχολήσει τους ερευνητές είναι αυτή που σχετίζεται με τη σημασιολογική τους διαφάνεια. Οι Borgwaldt & Lüttenberg (2010) εξέτασαν την παραγωγή σύνθετων λέξεων της γερμανικής από φυσικούς και δίγλωσσους (με Γ2 τη γερμανική και Γ1 τη ρωσική, οι οποίοι βρίσκονται σε μεσαίο και προχωρημένο επίπεδο κατάκτησης) ομιλητές και διαπίστωσαν σημαντικές διαφορές μεταξύ των φυσικών και των δίγλωσσων ομιλητών: Οι δεύτεροι αντιλαμβάνονται τις κεφαλές των συνθέτων ως λιγότερο σημασιολογικά διαφανείς σε σχέση με τους φυσικούς ομιλητές. Ταυτόχρονα, φαίνεται ξεκάθαρα η αναπτυξιακή αλλαγή που παρατηρείται στην αντίληψη της διαφάνειας μεταξύ των δίγλωσσων ομιλητών μεσαίου και προχωρημένου επιπέδου: οι ομιλητές μεσαίου επιπέδου εστιάζουν περισσότερο στην σημασία της κεφαλής και κατανοούν το νόημα της σύνθετης λέξης κυρίως μέσω του νοήματος αυτής σε αντίθεση με τους ομιλητές προχωρημένου επιπέδου οι οποίοι δίνουν μεγαλύτερη σημασία στον προσδιοριστή της κεφαλής και στην νοηματική σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ τους. Έχοντας διαμορφώσει ήδη μία γενική εικόνα για τις θεωρίες κατάκτησης της Γ2 και για τις μελέτες που έχουν γίνει σχετικά με την κατάκτηση των συνθέτων, είναι φανερό πως οι περισσότερες έρευνες αποδέχονται τη συμμετοχή της ΚΓ στην εκμάθηση της Γ2 και συγκεκριμένα στο φαινομένου της σύνθεσης που μας απασχολεί. Οι περισσότερες από αυτές επίσης αναγνωρίζουν την αναπτυξιακή πορεία και την προοδευτική κατάκτηση του φαινομένου ακόμη και αν δεν αποδέχονται την επαναρρύθμιση των Παραμέτρων της Γ1. Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών έρχονται σε συμφωνία με τις έρευνες που σχετίζονται με την κατάκτηση του φαινομένου της σύνθεσης στην ελληνική ως δεύτερη/ξένη γλώσσα και τις οποίες θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια. 45

46 3.3 Η κατάκτηση των συνθέτων στην Ελληνική ως δεύτερη/ξένη γλώσσα Οι μελέτες που έχουν διερευνήσει την κατάκτηση των ελληνικών συνθέτων είναι περιορισμένες στον αριθμό, ωστόσο καταλήγουν σε σημαντικά συμπεράσματα για την κατάκτησή τους. Η Τζακώστα εξετάζει τη μεταφορά στοιχείων από τη Γ1 στη Γ2 μελετώντας τον τρόπο με τον οποίο σχηματίζουν υπαρκτά και μη υπαρκτά σύνθετα της ελληνικής, Έλληνες, Τούρκοι, Ολλανδοί και Γερμανοί ομιλητές (Tzakosta 2010, 2011a, 2011b). Είναι φανερή η προτίμηση των Ελλήνων ομιλητών στην κατασκευή συνθέτων του τύπου Θέμα - Θέμα - Κατάληξη αναπτύσσοντας συνδετικό φωνήεν. Επίσης, τοποθετούν την κεφαλή στη δεξιά μεριά του συνθέτου, όταν οι λέξεις είναι υπαρκτές, κάτι το οποίο δεν συμβαίνει στις μη υπαρκτές λέξεις λόγω της σημασιολογικής αδιαφάνειας που παρουσιάζουν. Οι Τούρκοι ομιλητές, αντιθέτως, αν και δείχνουν μία προτίμηση στον σχηματισμό συνθέτων τύπου Θέμα - Θέμα - Κατάληξη παρουσιάζουν μεγάλα ποσοστά σχηματισμού σύνθετων του τύπου Λέξη - Λέξη, ενώ ταυτόχρονα μετακινούν τον τόνο στο αριστερά κείμενο στοιχείο (π.χ. molívopita), παραβιάζοντας τον κανόνα της τρισυλλαβίας. Επίσης συχνά σχηματίζουν μονολεκτικά σύνθετα με εσωτερική κλίση (π.χ. likosánθropos). Γίνεται επομένως φανερή η επίδραση της Γ1 στην κατάκτηση των συνθέτων της Ελληνικής. Αντίστοιχη μεταφορά στοιχείων της μητρικής γλώσσας υπάρχει και από τους Ολλανδούς ομιλητές, οι οποίοι αν και δείχνουν, επίσης, μία προτίμηση στον σχηματισμό σύνθετων τύπου Θέμα - Θέμα - Κατάληξη, τοποθετούν στο εσωτερικό της λέξης κλιτικά επιθήματα ως συνδετικά στοιχεία και τονίζουν την αριστερή λέξη η οποία δεν αποτελεί κεφαλή (Tzakosta 2010, 2011a, 2011b). Οι γερμανόφωνοι ομιλητές, τέλος, επηρεάζονται και αυτοί από τη Γ1 και μεταφέρουν στοιχεία της στο σχηματισμό των συνθέτων της Ελληνικής, ωστόσο η μεταφορά περιορίζεται ανάλογα με το επίπεδο των ομιλητών. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι σχηματίζουν άτονα σύνθετα, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις παραβιάζουν τον κανόνα της τρισυλλαβίας (π.χ. gánt-ioforos). Επίσης, οι μηχανισμοί της μνήμης για τον σχηματισμό των σύνθετων είναι πιο αδύναμοι όταν οι γερμανόφωνοι σχηματίζουν μη υπαρκτές λέξεις καθώς, ενώ πολλές υπαρκτές σύνθετες λέξεις αναγνωρίζονται ως μονομορφηματικές λέξεις και παράγονται από μνήμης, στην περίπτωση των μη υπαρκτών συνθέτων ενεργοποιούνται οι μηχανισμοί σχηματισμού λέξεων. Οι παραπάνω μελέτες της Τζακώστα αποδεικνύουν αφενός την επιρροή που ασκεί η Γ1 στην κατάκτηση της Γ2 46

47 και αφετέρου το γεγονός πως υπάρχει μία αναπτυξιακή πορεία στην κατάκτηση του φαινομένου της σύνθεσης στην Ελληνική, ενώ στόχος της ερευνήτριας είναι να μελετήσει την κατάκτηση της σύνθεσης στην ελληνική και από ομιλητές με άλλες Γ1. Σε μία άλλη μελέτη της η ίδια ερευνήτρια (Τzakosta 2009) εξετάζει την κατάκτηση των συνθέτων της ελληνικής από Έλληνες ομιλητές αλλά και την ικανότητά τους να σχηματίζουν υπαρκτές και μη υπαρκτές σύνθετες λέξεις. Τα αποτελέσματα και αυτής της μελέτης δείχνουν πως οι Έλληνες ομιλητές σχηματίζουν σωστά τις υπαρκτές σύνθετες λέξεις (τύπου Θέμα - Θέμα - Κατάληξη και Θέμα - Λέξη) δείχνοντας προτίμηση στην ύπαρξη της κεφαλής στα δεξιά. Αντιθέτως στις μη υπαρκτές λέξεις διαπιστώνεται μία ποικιλία στη θέση της κεφαλής, ενώ το συνδετικό φωνήεν χρησιμοποιείται κυρίως στις δομές τύπου Θέμα - Λέξη και πριν από σύμφωνο. Και σε αυτή τη μελέτη επαληθεύεται το γεγονός ότι οι μηχανισμοί της μνήμης έχουν μεγάλη σημασία στον σχηματισμό υπαρκτών συνθέτων ενώ στον σχηματισμό των μη υπαρκτών λέξεων είναι υπεύθυνες κυρίως οι διαδικασίες σχηματισμού λέξεων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η μελέτη της Ρουσουλιώτη (2008) η οποία ανιχνεύει τις διαφορετικές επιδόσεις στη σύνθεση από ενήλικες μαθητές που προέρχονται από όλο τον κόσμο, διδάσκονται την Ελληνική ως δεύτερη γλώσσα και βρίσκονται σε μεσαίο ή προχωρημένο επίπεδο εκμάθησης (με ινδοευρωπαϊκές και μη ινδοευρωπαϊκές Γ1). Η Ρουσουλιώτη παρατηρεί ότι οι σημασιολογικά διαφανείς λέξεις γίνονται πιο εύκολα κατανοητές σε σχέση με τις αδιαφανείς, γεγονός το οποίο επηρεάζεται και από την συνάφεια της Γ1 με τη Γ2 (π.χ. οι ρωσόφωνοι ομιλητές κατανοούν σε μεγάλο ποσοστό τις σημασιολογικά αδιαφανείς λέξεις της Ελληνικής). Η συγκεκριμένη έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη με σκοπό της περεταίρω διερεύνηση των αποτελεσμάτων της. 47

48 Κεφάλαιο 4 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Ο στόχος της παρούσας έρευνας, όπως έχει ήδη αναφερθεί, είναι να μελετήσει τον τρόπο κατάκτησης των συνθέτων της Ελληνικής από τους ρωσόφωνους ομιλητές. Σε αυτό το πλαίσιο τίθενται επομένως ειδικότερα ερευνητικά ερωτήματα και υποθέσεις που προκύπτουν από τις ομοιότητες και τις διαφορές που παρουσιάζουν οι δύο γλώσσες ως προς την σύνθεση αλλά και από τις θεωρίες κατάκτησης της δεύτερης/ξένης γλώσσας που αναπτύχθηκαν στο Κεφάλαιο 3. Συγκεκριμένα, οι δύο θεωρίες που ελέγχονται είναι: α) η Θεωρία της Θεμελιώδους Διαφοράς (Fundamental difference Ηypothesis) και β) η Θεωρία της Ολικής Πρόσβασης και Ολικής Μεταφοράς (Full Access - Full Transfer Hypothesis) Σύμφωνα με την πρώτη θεωρία η κατάκτηση της Γ2 διαφέρει θεμελιωδώς από την κατάκτηση της Γ1, βασίζεται σε γνωστικούς μηχανισμούς και πραγματοποιείται χωρίς πρόσβαση στην Καθολική Γραμματική. Στην περίπτωση αυτή η υπόθεση είναι πως οι επιδόσεις και η τυπολογία των λαθών των ρωσόφωνων ομιλητών αναμένεται να είναι ίδια σε όλες τις κατηγορίες συνθέτων της Ελληνικής καθώς η μητρική γλώσσα και η Καθολική Γραμματική δεν επηρεάζουν την κατάκτηση του φαινομένου. Αντιθέτως, στην θεωρία της Ολικής Πρόσβασης και Ολικής Μεταφοράς η κατάκτηση της Γ2 υπόκειται στους μηχανισμούς κατάκτησης της Γ1 (πρόσβαση στην Καθολική Γραμματική), ενώ η Γ1 επιδρά στην πορεία κατάκτησης της Γ2. Στην περίπτωση αυτή, λοιπόν, η υπόθεσή μας είναι πως οι επιδόσεις των ρωσόφωνων ομιλητών αναμένεται να είναι καλύτερες στις κατηγορίες συνθέτων που υπάρχουν στη Γ1 και τα λάθη τους να αντανακλούν το σύστημα της Γ1, αφού η μητρική γλώσσα συμμετέχει στην κατάκτηση της δεύτερης/ξένης γλώσσας. Στα ερευνητικά ερωτήματα και τις υποθέσεις της μελέτης θα επανέλθουμε αναλυτικά στο τελευταίο κεφάλαιο (Κεφάλαιο 6) και αφού πρώτα παρουσιάσουμε την μεθοδολογία της έρευνας και τα αποτελέσματά της. Στην συνέχεια, περιγράφεται η μεθοδολογία του πειράματος όσον αφορά τους συμμετέχοντες, το υλικό που χρησιμοποιήθηκε και τη διαδικασία που ακολουθήθηκε και, τέλος, τον τρόπο ανάλυσης των δεδομένων. 48

49 4.1 Συμμετέχοντες Στο πείραμα πήραν μέρος είκοσι (20) ενήλικες ρωσόφωνοι ομιλητές, δεκαοχτώ γυναίκες και δύο άντρες, ηλικίας ετών, οι οποίοι διαμένουν στη Ελλάδα για διάστημα μεγαλύτερο των τριών μηνών. Η πρώτη επαφή τους με την ελληνική γλώσσα πραγματοποιήθηκε μετά την «Κρίσιμη Περίοδο» και επομένως μετά την ηλικία των 10 ετών. Δεκαεννιά (19) ομιλητές έχουν παρακολουθήσει μαθήματα της Ελληνικής γλώσσας για χρονικό διάστημα το οποίο κυμαίνεται από έναν μήνα έως πεντέμισι χρόνια, ενώ δεκατρείς (13) από αυτούς κατέχουν κάποιο πτυχίο γλωσσομάθειας της ελληνικής γλώσσας (Ελληνομάθεια Γ, Ελληνομάθεια Δ, Πτυχίο Ελληνικού Πανεπιστημίου κτλ). Οι συμμετέχοντες στο πείραμα έχουν αρκετά καλή γνώση της ελληνικής γλώσσας, γεγονός το οποίο αποδεικνύεται από τις επιδόσεις τους στη δοκιμασία ελληνομάθειας που τους χορηγήθηκε, καθώς το 90% των ομιλητών είχε επιδόσεις από 87 μέχρι 98 στα 99. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται τα στοιχεία των ρωσόφωνων ομιλητών: Μέσος όρος Ηλικία 29,55 (5,92) Χρόνος παραμονής στην Ελλάδα (σε μήνες) Χρόνος παρακολούθησης μαθημάτων ελληνικής γλώσσας (σε μήνες) 63,30 (73,35) 44,35 (61,33) Επίπεδο ελληνομάθειας 90,10 (5,84) Πίνακας 4.1: Στοιχεία ρωσόφωνων ομιλητών ως προς την ηλικία, τον χρόνο παραμονής, το διάστημα παρακολούθησης μαθημάτων της ελληνικής γλώσσας και τις επιδόσεις τους (ΤΑ σε παρένθεση). Στη δοκιμασία, τέλος, συμμετείχαν 20 ελληνόφωνοι ομιλητές δύο άντρες και μία γυναίκα, ηλικίας ετών (ΜΟ: 20,95, ΤΑ: 5,92), οι οποίοι αποτέλεσαν την ομάδα ελέγχου του πειράματος. 49

50 4.2 Υλικό Η κατασκευή του υλικού της δοκιμασίας (πείραμα) βασίζεται στην ακόλουθη μεθοδολογία: Όσον αφορά τα μέρη του λόγου το πείραμα μελετάει σύνθετες λέξεις οι οποίες ανήκουν στην κατηγορία των ουσιαστικών και αποτελούνται από συνθετικά μέρη που είναι επίσης ουσιαστικά (π.χ. spanáci + rízi spanakórizo), ενώ οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των συνθετικών μερών είναι παρατακτικές ή προσδιοριστικές. Για την κατηγοριοποίηση των σύνθετων λέξεων λήφθηκαν υπ όψιν καταρχήν τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των δύο συνθετικών, Θέμα - Θέμα (στο εξής Θ-Θ) και Θέμα - Λέξη (στο εξής Θ-Λ) και στην συνέχεια τα φωνολογικά χαρακτηριστικά του δεύτερου συνθετικού ως ελεύθερης/ανεξάρτητης λέξης (τόνος στην προπαραλήγουσα, τόνος στην παραλήγουσα, τόνος στη λήγουσα). Προστέθηκε επίσης η κατηγορία (Θέμα - Λέξη) PrW (στο εξής (Θ-Λ) PrW ), στην οποία, όπως αναφέρθηκε και στο θεωρητικό πλαίσιο της μελέτης, το δεύτερο συνθετικό χάνει στη σύνθεση τα φωνολογικά του χαρακτηριστικά (αφού ο τόνος «ανεβαίνει» στο ΔΣ) διατηρεί όμως τα μορφολογικά του (παραμένει Λέξη). Με βάση αυτές τις παραμέτρους σχηματίστηκαν δέκα (10) σύνθετες λέξεις για κάθε μία από τις παρακάτω κατηγορίες 13 : 1) Θ-Θ, τόνος του β συνθετικού στην παραλήγουσα (krasopótiro) 2) Θ-Θ, τόνος του β συνθετικού στη λήγουσα (matóklaδo) 3) Θ-Λ, τόνος του β συνθετικού στην προπαραλήγουσα (vatraxopéδilo) 4) Θ-Λ, τόνος του β συνθετικού στην παραλήγουσα (xartopetséta) 5) Θ-Λ, τόνος του β συνθετικού στην λήγουσα (elafociniγós) 6) (Θ-Λ) PrW, ο τόνος του β συνθετικού βρίσκεται είτε στη λήγουσα, είτε στην παραλήγουσα, είτε στην προπαραλήγουσα, (psaróvarka) και, τέλος, 7) σχηματίστηκε μία επιπλέον κατηγορία η οποία περιλαμβάνει σύνθετες λέξεις με β συνθετικό τετρασύλλαβη λέξη, η οποία είναι επίσης της δομής Θ-Λ Η κατηγορία Θ-Θ τόνος στην προπαραλήγουσα είναι κατηγορία στην οποία εντάσσονται πολύ λίγα παραδείγματα πχ αγγελοπρόσωπος, χαλκέντερος κτλ, οπότε δεν αποτέλεσε κατηγορία του πειράματος. 14 Οι σύνθετες λέξεις με β συνθετικό τετρασύλλαβη λέξη (π.χ. γaríδa + makaronáδa γariδomakaronáδa) είναι της δομής Θ-Λ. Από αυτές εξαιρείται το melomakárono το οποίο ανήκει στην κατηγορία Θ-Θ. 50

51 (salonotrapezaría). Η τελευταία κατηγορία χρησιμοποιήθηκε για να εξεταστεί περεταίρω η επίδραση της μητρικής στους ομιλητές της Ρωσικής, αφού όπως προαναφέρθηκε ο τονισμός στα Ρωσικά είναι ελεύθερος (Αlderete 1999, 2001a,b, Halle 1973, 1997, Halle & Idsardi 1995, Melvold 1990, Revithiadou 1999). Σχηματίστηκαν επομένως εβδομήντα (70) σύνθετες λέξεις των εξής δομών: Εικοσιμία (21) σύνθετες λέξεις ανήκουν στην κατηγορία Θ-Θ Τριανταεννέα (39) σύνθετες λέξεις ανήκουν στην κατηγορία Θ-Λ 15 Δέκα (10) σύνθετες λέξεις ανήκουν στην κατηγορία (Θ-Λ) PrW Για τις λέξεις αυτές σχηματίστηκαν οι αντίστοιχες εικόνες, όπως θα παρουσιαστεί αναλυτικά στην περιγραφή της διαδικασίας του πειράματος. 4.3 Διαδικασία Στόχος της δοκιμασίας είναι να μελετήσει την προφορική παραγωγή σύνθετων λέξεων της Ελληνικής σε ρωσόφωνους ομιλητές μέσα από ένα πείραμα εκμαίευσης διάρκειας λεπτών. Για το λόγο αυτό οι προαναφερθείσες σύνθετες λέξεις (αλλά και τα συνθετικά τους μέρη) αποτυπώθηκαν με εικόνες σε διαφάνειες ppt, αφού προηγουμένως τοποθετήθηκαν σε τυχαία σειρά. Κάθε διαφάνεια προβάλλει τα δύο συνθετικά της λέξης, χωρίς να τα κατονομάζει, και την σύνθετη λέξη που προκύπτει από αυτά τα δύο, όπως φαίνεται στα ακόλουθα παραδείγματα: Εικόνα 4.1: Παράδειγμα σύνθετης λέξης τύπου Θ-Θ: νεροπίστολο 15 Οι λέξεις λεμονοδάσος και λεμονόδασος χρησιμοποιούνται σημασιολογικά στην Ελληνική αδιακρίτως. Και οι δύο λέξεις εντάσσονται μορφολογικά στη δομή Θ-Λ ωστόσο διαφοροποιούνται ως προς την προσωδιακή τους οργάνωση. Έτσι η λέξη λεμονοδάσος ανήκει στα σύνθετα τύπου Θ-Λ ενώ η λέξη λεμονόδασος ανήκει στα σύνθετα τύπου (Θ-Λ) PrW. Στην παρούσα μελέτη χρησιμοποιείται η λέξη λεμονοδάσος. 51

52 Εικόνα 4.2: Παράδειγμα σύνθετης λέξης τύπου (Θ-Λ) PrW : σοκολατόπιτα Εικόνα 4.3: Παράδειγμα σύνθετης λέξης τύπου Θ-Λ: βατραχοπέδιλο Κατά τη διάρκεια της πειραματικής διαδικασίας ο ομιλητής καλείται να κατονομάσει τα δύο συνθετικά (για να ανιχνευθεί η γνώση των λέξεων) και στη συνέχεια να κατασκευάσει την σύνθετη λέξη. Διευκρινίζεται εξαρχής πως η σειρά των δύο συνθετικών είναι η σωστή ως προς τον σχηματισμό της σύνθετης λέξης (η κεφαλή, δηλαδή, είναι η δεύτερη λέξη) και πως η σύνθετη λέξη θα πρέπει να σχηματίζεται στον ενικό αριθμό και στην ονομαστική πτώση. Στις περιπτώσεις που ο ομιλητής δεν έχει γνώση των συνθετικών ως ανεξάρτητων λέξεων τότε η λέξη κατονομάζεται από τον ερευνητή ενώ για την εξοικείωση με το πείραμα δίνονται τρεις ανάλογες περιπτώσεις σύνθεσης ως παραδείγματα. Τα δεδομένα του προφορικού λόγου που συλλέχθηκαν από τη δοκιμασία αναλύθηκαν σύμφωνα με κάποιες βασικές παραμέτρους οι οποίες παρουσιάζονται επόμενη ενότητα. 4.4 Ανάλυση των δεδομένων Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι σύνθετες λέξεις κατηγοριοποιούνται ανάλογα με την δομή τους ως εξής: Σύνθετες λέξεις με τη δομή Θ-Λ (39 λέξεις στο σύνολο) Δομή Θ-Λ 52

53 Σύνθετες λέξεις με τη δομή Θ-Θ (21 λέξεις στο σύνολο) Δομή Θ-Θ Σύνθετες λέξεις με τη δομή (Θ-Λ) PrW (10 λέξεις στο σύνολο) Δομή Θ-Λ PrW Από την ανάλυση των δεδομένων προέκυψαν οι ακόλουθες περιπτώσεις λαθών: Λάθη που αφορούν τη φωνολογική δομή των σύνθετων λέξεων: Μία βασική κατηγορία λάθους η οποία εντοπίζεται σε όλες τις δομές των συνθέτων είναι αυτή του τονισμού στην οποία εντάσσονται περιπτώσεις: 1. Μετακίνησης του τόνου σε διαφορετική συλλαβή από την αναμενόμενη 16 : 95. psomótiri αντί για psomotíri 2. Ανάπτυξης ενός δευτερεύοντος τόνου η θέση του οποίου μπορεί να είναι είτε η θέση του κύριου τόνου των συνθετικών μερών της (96) είτε η θέση του συνδετικού φωνήεντος (97) είτε μία τυχαία θέση (98): 96. γarìðomakaronáða αντί για γarιðomakaronáða 97. γariðómakaronáða αντί για γarιðomakaronáða 98. γàriðomakaronáða αντί για γarιðomakaronáða Λάθη που αφορούν τη μορφολογική δομή των σύνθετων λέξεων Τέτοιου είδους λάθη παρατηρούνται σε δομές που αποκλίνουν από την αναμενόμενη. Για παράδειγμα, αντί για Θ-Θ σχηματίζεται η δομή Θ-Λ (99), αντί για Θ-Λ σχηματίζεται η δομή Θ-Θ (100) ή επίσης μια δομή ανύπαρκτη για την ελληνική γλώσσα, όπως είναι η (Λέξη -Θέμα) PrW στο εξής (Λ-Θ) PrW (101): 99. karavopaní αντί για karavópano 100. angurodómato αντί για angurodomáta 101. tsìklakarámelo αντί για tsixlokaraméla 16 Κριτήριο για την συγκεκριμένη κατηγορία αποτέλεσε η εμπειρία του ερευνητή και το γλωσσικό του ένστικτο καθώς τα πλαίσια της συγκεκριμένης μελέτης είναι περιορισμένα ώστε να επεκταθεί σε μία φωνητική ανάλυση. 53

54 Σχηματίστηκαν έτσι οι εξής κατηγορίες λάθους για κάθε δομή: Δομή Θέμα - Λέξη Λάθη του τύπου (Λ-Θ) PrW (παράδειγμα 101) Λάθη του τύπου (Θ-Λ) PrW (παράδειγμα 102) Λάθη του τύπου Θ-Θ (παράδειγμα 100) Λάθη του τύπου Λέξη-Λέξη (στο εξής Λ-Λ): Σε αυτήν την κατηγορία λάθους (η οποία παρατηρείται σε όλες τις δομές συνθέτων) διακρίθηκαν οι εξής δύο υποκατηγορίες 17 : 1. Περιπτώσεις στις οποίες παρατηρείται προσπάθεια εφαρμογής της διαδικασίας σύνθεσης όταν δηλαδή ο ομιλητής χρησιμοποιεί το συνδετικό φωνήεν (102) ή μετακινεί τον τόνο στο συνδετικό (103) και (104): 102. frutóçimos αντί για frutoçimós 103. maksilariopólemo αντί για maksilaropólemos 104. γatátrofi αντί για γatotrofí 2. Περιπτώσεις όπου δεν παρατηρείται προσπάθεια σύνθεσης, όταν η μορφολογική δομή της σύνθετης λέξης είναι Θ-Λ και αναπτύσσεται δευτερεύων τόνος στη θέση του κύριου τόνου του α συνθετικού (105) ή όταν η σύνθετη λέξη έχει φωνολογικά και μορφολογικά τη δομή Λ-Λ (106): 105. γàtatrofí αντί για γatotrofí 106. pórta paráθiro αντί για portoparáθiro Δομή (Θέμα - Λέξη) PrW Αντίστοιχα σε αυτήν τη δομή παρατηρήθηκαν οι εξής κατηγορίες λαθών: Λάθη του τύπου Θ-Θ 107. psomótiro αντί για psomotíri Λάθη του τύπου Θ-Λ 108. pondikotrípa αντί για pondikótripa Λάθη του τύπου Λ-Λ 109. psomítiri αντί για psomotíri 17 Η διάκριση αυτή σε σύνθετα τύπου Λ-Λ με προσπάθεια σύνθεσης και μη αφορά όλες τις δομές των σύνθετων λέξεων. 54

55 Δομή Θέμα - Θέμα Όσον αφορά την κατηγορία Θέμα-Θέμα διακρίνονται οι παρακάτω περιπτώσεις λαθών: Λάθη του τύπου (Θ-Λ) PrW 110. tsiγaróxarti αντί για tsiγaróxarto Λάθη του τύπου Θ-Λ 111. àrnomalí αντί για arnómalo Λάθη του τύπου Λ-Λ 112. spírtokutí αντί για spirtókuto Λάθη του τύπου (Λ-Θ) PrW 113. krasipótiro αντί για krasopótiro Ωστόσο εκτός από λάθη στη φωνολογική και μορφολογική δομή των λέξεων υπάρχουν λάθη τα οποία αφορούν την ίδια την διαδικασία της σύνθεσης και σε αυτήν την ευρύτερη κατηγορία λαθών ανήκουν οι εξής κατηγορίες λαθών: Λάθη ως προς τη χρήση του συνδετικού φωνήεντος Τα λάθη αυτά παρατηρούνται επίσης και στις τρεις δομές των σύνθετων λέξεων και αφορούν τη χρήση του συνδετικού φωνήεντος. Συγκεκριμένα, υπάρχουν περιπτώσεις όπου το συνδετικό φωνήεν παραλείπεται (114), το συνδετικό φωνήεν προστίθεται ενώ κανονικά έπρεπε να παραλείπεται (115) ή χρησιμοποιείται λάθος συνδετικό φωνήεν (116): 114. scilurá αντί για scolourá 115. xartoaetós αντί για xartaetós 116. maksilaraθíci αντί για maksilaroθíci Λάθη τα οποία γίνονται στη ρίζα των συνθετικών μερών της σύνθετης λέξης 18 Τα λάθη αυτά παρατηρούνται επίσης και στις τρεις δομές των συνθέτων και σχετίζονται με την απαλοιφή ή την προσθήκη συλλαβών στη ρίζα των συνθετικών: 117. jimnásopeðjá αντί για jimnasiópeδa 18 Η διάκριση αυτή αφορά και τις τρεις δομές των σύνθετων λέξεων. 55

56 Στην περίπτωση αυτή διακρίνονται δύο υποκατηγορίες λαθών: 1. Περιπτώσεις κατά τις οποίες η αλλαγή στη ρίζα καταλήγει σε ένα μη υπαρκτό αποτέλεσμα καθώς αποκλίνει από το αναμενόμενο: 118. γuruánθropos αντί για γurunánθropos 2. Περιπτώσεις κατά τις οποίες η αλλαγή στη ρίζα καταλήγει σε μία υπαρκτή μεν ρίζα η οποία ωστόσο δεν αποτελεί συνθετικό μέρος της σύνθετης λέξης για σημασιολογικούς κυρίως λόγους: 119. ksilokorfí αντί για ksilókarfo Επίσης παρατηρήθηκαν λάθη αντιστροφής των συνθετικών μερών της σύνθετης λέξης (120) καθώς και λάθη που αφορούν το γένος της (121). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι περιπτώσεις λέξεων που εμφανίζουν δύο κατηγορίες λαθών όπως φαίνεται στο παράδειγμα (122) 19 αφού στη λέξη frùtoçimó αναπτύσσεται δευτερεύων τόνος ενώ ταυτόχρονα η μορφολογική της δομή από Θ-Λ τρέπεται σε Θ- Θ tirópsomo αντί για psomotíri 121. psaróvarkas αντί psaróvarka 122. frùtoçimó αντί για frutoçimós Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητο να διευκρινιστεί πως στις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο ομιλητής σχημάτισε την ονομαστική των συνθετικών μερών της σύνθετης λέξης χωρίς την κλιτική κατάληξη -s τότε ο συγκεκριμένος τύπος θεωρήθηκε ονομαστική στην σύνθετη λέξη, όπως φαίνεται στα παραδείγματα (123) και (124): 123. maksilári + pólemo maksilaropólemo 19 Σε αυτές τις περιπτώσεις οι σύνθετες λέξεις έχουν καταχωρηθεί και στις δύο κατηγορίες λαθών. 56

57 124. skupíδja + tenecé skupiδotenecé Επίσης, προσφύματα τα οποία χρησιμοποιούνται ως β συνθετικό σε σύνθετες λέξεις θεωρήθηκαν αποδεκτά καθώς δεν αφορούσαν λάθος στη διαδικασία της σύνθεσης (125) ενώ αποδεκτές θεωρήθηκαν και οι σύνθετες λέξεις οι οποίες σχηματίστηκαν στον πληθυντικό αριθμό (126): 125. paγovúnio αντί για paγóvuno (σε αναλογία με το mavrovúnio) 126. melomakárona αντί για melomakárono Επιπλέον, δεν σχηματίστηκε κατηγορία λάθους για την περίπτωση που υπάρχει λάθος στην κλιτική κατάληξη της λέξης καθώς αυτό δεν αφορά τη διαδικασία της σύνθεσης αλλά της κλίσης (127) και δεν θεωρήθηκαν λανθασμένες οι παραγωγές που περιείχαν φωνητικό λάθος (128): 127. elafocíniγas αντί για elafociniγós 128. rizógalo αντί για rizóγalo Στο επόμενο κεφάλαιο παρουσιάζονται αναλυτικά τα αποτελέσματα που αφορούν τις επιδόσεις των ομιλητών στον σχηματισμό των σύνθετων λέξεων (βλ. Πίνακα 5.1 στο Κεφάλαιο 5) αλλά και η ανάλυση των λαθών που παρατηρήθηκαν τόσο στους ρωσόφωνους όσο και στους ελληνόφωνους ομιλητές (βλ. Πίνακα 5.2, Πίνακα 5.3 και Πίνακα 5.4 στο Κεφάλαιο 5). 57

58 Κεφάλαιο 5 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζονται οι επιδόσεις των ρωσόφωνων και των ελληνόφωνων ομιλητών σε σχέση με τον σχηματισμό των σύνθετων λέξεων της δοκιμασίας ενώ ταυτόχρονα επιχειρείται η ανάλυση τους είδους των λαθών που έχουν κάνει οι δύο ομάδες ομιλητών. 5.1 Τα αποτελέσματα των επιδόσεων ως προς των σχηματισμό των σύνθετων λέξεων Στον ακόλουθο πίνακα παρουσιάζονται αναλυτικά οι επιδόσεις των ρωσόφωνων και των ελληνόφωνων ομιλητών για κάθε μία από τις τρεις κατηγορίες σύνθετων λέξεων (Θέμα - Θέμα, Θέμα - Λέξη, (Θέμα - Λέξη) PrW ). ΟΜΙΛΗΤΕΣ ΕΠΙΔΟΣΕΙΣ (%) ΤΥΠΙΚΗ ΑΠΟΚΛΙΣΗ (Τ.Α.) ΘΕΜΑ ΛΕΞΗ Ελληνόφωνοι 96 0,032 Ρωσόφωνοι 69 0,18 ΣΥΝΟΛΟ 82 (ΘΕΜΑ - ΛΕΞΗ) PrW Ελληνόφωνοι 99 0,03 Ρωσόφωνοι 76 0,22 ΣΥΝΟΛΟ 87 ΘΕΜΑ ΘΕΜΑ Ελληνόφωνοι 95 0,04 Ρωσόφωνοι 61 0,31 ΣΥΝΟΛΟ 78 Πίνακας 5.1: Επιδόσεις ρωσόφωνων και ελληνόφωνων ομιλητών στις τρεις κατηγορίες σύνθετων Η στατιστική ανάλυση των επιδόσεων των ελληνόφωνων και των ρωσόφωνων ομιλητών αποδεικνύει πως σε όλες τις κατηγορίες συνθέτων και οι δύο ομάδες ομιλητών έδωσαν στατιστικά σημαντικά περισσότερες σωστές απαντήσεις παρά λανθασμένες. Ως προς τους ρωσόφωνους το γεγονός αυτό αποδεικνύει πως δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερα προβλήματα στην κατάκτηση των συνθέτων της Ελληνικής. Ωστόσο, όπως παρατηρείται τόσο από τον πίνακα όσο και από το παρακάτω γράφημα, στο οποίο απεικονίζονται τα αποτελέσματα των επιδόσεων των δύο ομάδων ομιλητών, είναι αναμφισβήτητο πως αυτές επηρεάζονται από την μητρική γλώσσα των ομιλητών καθώς οι ελληνόφωνοι έχουν πολύ καλύτερες επιδόσεις ως 58

59 προς τον σχηματισμό των σύνθετων λέξεων και στις τρεις κατηγορίες συνθέτων [Θέμα - Λέξη, (Θέμα - Λέξη) PrW, Θέμα - Θέμα) ΘΕΜΑ_ΛΕΞΗ (ΘΕΜΑ_ΛΕΞΗ) PrW ΘΕΜΑ_ΘΕΜΑ ΕΛΛ ΡΩΣ Γράφημα 5.1: Επιδόσεις ρωσόφωνων και ελληνόφωνων ομιλητών στις τρεις κατηγορίες σύνθετων Συγκεκριμένα, ως προς τους ρωσόφωνους οι καλύτερες επιδόσεις παρατηρούνται στην κατηγορία (Θ-Λ) )PrW με ποσοστό 76%, ενώ το χαμηλότερο ποσοστό επίδοσης (61%) παρατηρείται στην κατηγορία Θ-Θ. Στην κατηγορία, τέλος, Θ-Λ το ποσοστό επίδοσης φτάνει το 69%. Αντίστοιχα, οι ελληνόφωνοι ομιλητές έχουν καλύτερες επιδόσεις στην κατηγορία (Θ-Λ) )PrW με ποσοστό 99%, ενώ η κατηγορία με το χαμηλότερο ποσοστό επίδοσης είναι η κατηγορία Θέμα - Θέμα 95%. Στην κατηγορία Θέμα - Λέξη το ποσοστό επίδοσης φτάνει το 96%. Γίνεται φανερό πως παρότι οι ελληνόφωνοι ομιλητές έχουν καλύτερες επιδόσεις από τους ρωσόφωνους, γεγονός που αποδεικνύει την επίδραση της μητρικής γλώσσας, ωστόσο και οι δύο ομάδες ομιλητών έχουν καλύτερες επιδόσεις στην κατηγορία (Θ-Λ) PrW, και χειρότερες επιδόσεις στην κατηγορία Θ-Θ. Προκειμένου να εξεταστεί επίσης εάν αυτές οι διαφορές είναι και στατιστικά σημαντικές διενεργήθηκαν αναλύσεις διακύμανσης με εξαρτημένη μεταβλητή τις επιδόσεις των ελληνόφωνων και των ρωσόφωνων στον σχηματισμό των συνθέτων και με ανεξάρτητες μεταβλητές (α) τις τρεις κατηγορίες συνθέτων (Θέμα - Θέμα, (Θέμα - Λέξη) prw Θέμα - Λέξη) και (β) τη μητρική γλώσσα των ομιλητών (ελληνικά 59

60 ρωσικά). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η κατηγορία του συνθέτου επηρέασε τις απαντήσεις των ομιλητών (F (2,37) =4.655, p=.016, η 2 =.201). Ωστόσο, δεν υπάρχει αλληλεπίδραση ανάμεσα στο είδος του συνθέτου και τη μητρική γλώσσα των ομιλητών (p=.253). Το εύρημα αυτό δείχνει ότι η κατηγορία στην οποία ανήκει η σύνθετη λέξη φαίνεται να επηρεάζει με τον ίδιο τρόπο την επίδοση και των ρωσόφωνων και των ελληνόφωνων ομιλητών, χωρίς όμως να υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ του είδους του συνθέτου και της ομάδας των ομιλητών. Η μεταβλητή της μητρικής γλώσσας αντίστοιχα αποδείχτηκε στατιστικά σημαντική, επειδή οι ελληνόφωνοι είχαν καλύτερες επιδόσεις από τους ρωσόφωνους (F (1,38) = 43,230, p =,000, η 2 =,532). Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκαν αναλύσεις Bonferonni προκειμένου να διερευνηθούν οι διαφορές ανάμεσα στις τρεις κατηγορίες συνθέτων. Η ανάλυση έδειξε ότι ανάμεσα στην κατηγορία (Θέμα - Λέξη) PrW και Θέμα - Θέμα υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά (p =,011) κάτι το οποίο δεν ισχύει ανάμεσα στις άλλες δύο κατηγορίες Θέμα - Λέξη και (Θέμα - Λέξη) PrW (p=,346), Θέμα - Λέξη και Θέμα - Θέμα (p=,342). Επίσης, για τους ρωσόφωνους ομιλητές συγκεκριμένα εξετάστηκε η σχέση των επιδόσεών τους σε κάθε κατηγορία σύνθετων λέξεων με τις ανεξάρτητες μεταβλητές της ηλικίας τους, του χρόνου παραμονής τους στην Ελλάδα, του χρόνου κατά τον οποίο έχουν παρακολουθήσει μαθήματα ελληνικής γλώσσας και τέλος τις επιδόσεις τους στη δοκιμασία γλωσσομάθειας. Διαπιστώθηκε πως στην περίπτωση της κατηγορίας Θέμα - Λέξη οι επιδόσεις των ομιλητών επηρεάζονται από τις επιδόσεις τους στο τεστ γλωσσομάθειας σε ποσοστό περίπου 45% (R=.448, t (18) =2,124, p=,048). Αντίστοιχα, στην περίπτωση της κατηγορίας (Θέμα - Λέξη) PrW οι επιδόσεις των ομιλητών επηρεάζονται από την μεταβλητή της παρακολούθησης μαθημάτων της ελληνικής σε ποσοστό επίσης 45% (R=.474, t (18) =2,286, p=,035). Αντιθέτως για την κατηγορία Θέμα - Θέμα δεν βρέθηκε κανένας συσχετισμός μεταξύ των επιδόσεων των ρωσόφωνων και των ανεξάρτητων μεταβλητών. Τα ευρήματα αυτά θα μας απασχολήσουν αναλυτικότερα στο επόμενο κεφάλαιο, στο οποίο ερμηνεύονται τα αποτελέσματα και παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της μελέτης. Στη συνέχεια, θα παρουσιάσουμε την ανάλυση των λαθών στις παραγωγές των συνθέτων από τους ελληνόφωνους και τους ρωσόφωνους ομιλητές. 60

61 5.2 Ανάλυση των λαθών των ομιλητών Ανάλυση των λαθών των ελληνόφωνων ομιλητών Όπως έχει ήδη αναφερθεί οι επιδόσεις των ελληνόφωνων ομιλητών ως προς τον σχηματισμό σύνθετων λέξεων και στις τρεις κατηγορίες είναι πολύ καλές. Σε κάθε κατηγορία συνθέτων ωστόσο παρατηρήθηκαν διάφορα είδη λαθών τα οποία περιγράφονται στην συνέχεια: Συγκεκριμένα για την κατηγορία Θέμα - Λέξη παρατηρήθηκαν λάθη στη μορφολογική δομή του συνθέτου. Έτσι, υπήρχαν μετατροπές σε σύνθετα του τύπου Θ-Θ: 129. nixtopetáluδo αντί για niztopetalúδa Επίσης, οι ομιλητές προσέθεσαν ένα τρίτο συνθετικό (130) ή αντέστρεψαν τα συνθετικά μέρη της σύνθετης λέξης (131): 130. agurodomatosaláta αντί για agurodomáta 131. paraθiróporta αντί για portoparáθiro Παρατηρήθηκαν λάθη στο γένος της σύνθετης λέξης (βλ. παράδειγμα 121 που εδώ επαναλαμβάνεται ως 132) αλλά και λάθη τα οποία γίνονται στη ρίζα των συνθετικών μερών της σύνθετης λέξης (133).Τα λάθη αυτά αφορούν μόνο περιπτώσεις κατά τις οποίες το αποτέλεσμα είναι μία υπαρκτή μεν ρίζα η οποία ωστόσο χρησιμοποιείται λανθασμένα ως συνθετικό μέρος της σύνθετης. Υπήρξαν επίσης περιπτώσεις όπου δεν δόθηκε απάντηση ή δόθηκε ως απάντηση μία άλλη λέξη (134): 132. psaróvarkas αντί psaróvarka 133. podikoxápi αντί για podikofármako 134. portokaleónas αντί για lemonoδásos Όσον αφορά την κατηγορία (Θέμα - Λέξη) PrW παρατηρήθηκαν λάθη τόσο στη μορφολογική δομή του συνθέτου, καθώς δημιουργήθηκαν δομές τύπου Θ-Θ (135), όσο και στη φωνολογική του δομή (136): 61

62 135. psomótiro αντί για psomotíri 136. psomótiri αντί για psomotíri Ως προς τη δομή Θέμα - Θέμα, στην οποία παρουσιάζονται οι χαμηλότερες επιδόσεις των ρωσόφωνων, παρατηρήθηκαν κυρίως λάθη στη μορφολογική δομή της λέξης. Έτσι, σχηματίστηκαν δομές τύπου (Θ-Λ) PrW (137), δομές τύπου Θ-Λ (138): 137. ksilokárfi αντί για ksilókarfo 138. ksilokarfí αντί για ksilókarfo Παρατηρήθηκαν επίσης λάθη τα οποία γίνονται στη ρίζα των συνθετικών μερών της σύνθετης λέξης και αφορούν περιπτώσεις κατά τις οποίες το αποτέλεσμα είναι μία υπαρκτή μεν ρίζα η οποία ωστόσο χρησιμοποιείται λανθασμένα ως συνθετικό μέρος της σύνθετης λέξης (139) αλλά και περιπτώσεις όπου δεν δόθηκε η απάντηση ή δόθηκε άλλη λέξη (140): 139. ksilókuto αντί για spirtókuto 140. vlefaríδa αντί για matóklaδo Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να επισημανθεί το γεγονός πως οι ελληνόφωνοι ομιλητές δεν παρουσιάζουν λάθη που αφορούν τη διαδικασία σχηματισμού των σύνθετων λέξεων όπως συμβαίνει με τους ρωσόφωνους ομιλητές τα λάθη των οποίων παρουσιάζονται στην συνέχεια Ανάλυση των λαθών των ρωσόφωνων ομιλητών - Κατηγορία Θέμα - Λέξη Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται αναλυτικά τα είδη και τα ποσοστά των λαθών που αφορούν την συγκεκριμένη κατηγορία: 62

63 Είδος λάθους Ποσοστό Τόνος *τυρόσαλάτα αντί για τυροσαλάτα 37,60 (Θέμα - Λέξη) PrW 23,20 *δαχτυλόμπογια αντί για δαχτυλομπογιά Συνδετικό 12,80 *λυκοάνθρωπος αντί για λυκάνθρωπος Θέμα-Θέμα *αλατορίγανο αντί για αλατορίγανη 11,60 Λέξη-Λέξη *πόρταπαράθυρο αντί για πορτοπαράθυρο Τροποποιημένο θέμα *γραμμοκιβώτιο αντί για γραμματοκιβώτιο 8,40 3,60 Γένος *ωμόπλατος αντί για ωμοπλάτη 1,60 Δε δόθηκε απάντηση 1,20 Πίνακας 5.2: Είδη και ποσοστά λαθών των ρωσόφωνων ομιλητών στην κατηγορία Θέμα - Λέξη Όπως παρατηρείται ως προς την συγκεκριμένη κατηγορία τα συχνότερα λάθη είναι αυτά που αφορούν τη φωνολογική δομή της σύνθετης λέξης και τον τονισμό της (σε ποσοστό 37,6%) αλλά και λάθη στη μορφολογία που αφορούν τη μετατροπή της δομής Θέμα - Λέξη στη δομή (Θέμα - Λέξη) PrW (σε ποσοστό 23,2%). Άλλες κατηγορίες λαθών που παρατηρούνται σε μικρότερη όμως συχνότητα είναι η λανθασμένη χρήση του συνδετικού φωνήεντος αλλά και οι σχηματισμοί της δομής Θέμα - Θέμα ή Θέμα - Λέξη (λάθη μορφολογικού τύπου επίσης). Λίγες επίσης είναι οι περιπτώσεις λαθών κατά τις οποίες οι ρωσόφωνοι τροποποιούν το θέμα ή τη ρίζα του α ή του β συνθετικού (ποσοστό 3,6%) ή επίσης αλλάζουν το γένος της σύνθετης λέξης (ποσοστό 1,6%). - Κατηγορία (Θέμα - Λέξη) PrW Όσον αφορά την κατηγορία (Θέμα - Λέξη) PrW στην οποία οι ομιλητές παρουσιάζουν τις καλύτερες επιδόσεις συγκριτικά με τις άλλες κατηγορίες σύνθεσης τα αποτελέσματα σε σχέση με την ανάλυση των λαθών φαίνονται στον παρακάτω πίνακα: 63

64 Είδος λάθους Θέμα - Λέξη * ψαροβάρκα αντί για ψαρόβαρκα Ποσοστό 48 Θέμα - Θέμα *ψωμότυρο αντί για ψωμοτύρι 20 Τόνος *ψωμότυρι αντί για ψωμοτύρι 14 Λέξη Λέξη *φρούτοκρέμα αντί για φρουτόκρεμα 6 Τροποποιημένο θέμα *σοκαλόπιτα αντί για σοκολατόπιτα 4 Γένος *ψαρόβαρκας αντί για ψαρόβαρκα 4 Αντιστροφή *τυρόψωμο αντί για ψωμοτύρι 4 Πίνακας 5.3: Είδη και ποσοστά λαθών των ρωσόφωνων ομιλητών στην κατηγορία (Θέμα - Λέξη) PrW Τα συχνότερα λάθη επομένως σε αυτήν την κατηγορία σύνθετων λέξεων είναι η αλλαγή της μορφολογικής δομής των σύνθετων λέξεων στον τύπο Θέμα-Λέξη (σε ποσοστό 48%). Συχνές επίσης είναι οι περιπτώσεις όπου οι ομιλητές χρησιμοποιούν τη δομή Θέμα-Θέμα (20%) ή κάνουν λάθη στην φωνολογική δομή της λέξης (λάθη τονισμού). Σε μικρότερη συχνότητα οι ρωσόφωνοι αλλάζουν το θέμα του α ή του β συνθετικού της σύνθετης λέξης, το γένος της ή αντιστρέφουν την σειρά των συνθετικών της αν και έχει διευκρινιστεί στη δοκιμασία πως τα συνθετικά μέρη της λέξης εμφανίζονται με την σωστή σειρά. - Κατηγορία Θέμα - Θέμα Η τελευταία κατηγορία σύνθετων λέξεων είναι αυτή του τύπου Θέμα-Θέμα η οποία αποτελεί και την κατηγορία με τις χαμηλότερες επιδόσεις των δύο ομάδων ομιλητών και παρουσιάζει την μεγαλύτερη συχνότητα λαθών στη μορφολογία των συνθέτων όπως φαίνεται και από τον ακόλουθο πίνακα: 64

65 Είδος λάθους Ποσοστό (Θέμα- Λέξη) prw *κυνηγόσκυλος αντί για κυνηγόσκυλο Θέμα-Λέξη *καραβοπανί αντί για καραβόπανο Λέξη-Λέξη *αρνίμαλλί αντί για αρνόμαλλο Τροποποιημένο Θέμα *ματοκλέδαρο αντί για ματόκλαδο 43,10 33,33 8,62 6,90 Τόνος *σπιρτόκουτό αντί για σπιρτόκουτο 5,75 Άλλο *λαδίξυδο αντί για λαδόξυδο 1,15 Αντιστροφή *ξυδόλαδο αντί για λαδόξυδο 0,57 Γένος *[ks]υλόψαρος αντί για σκυλόψαρο 0,57 Πίνακας 5.4: Είδη και ποσοστά λαθών των ρωσόφωνων ομιλητών στην κατηγορία (Θέμα - Θέμα) Στην κατηγορία αυτή σχηματίζονται δομές τύπου (Θέμα - Λέξη) prw και Θέμα - Λέξη σε πολύ υψηλά ποσοστά (43,1% και 33,33% αντίστοιχα). Σε λίγες περιπτώσεις οι ομιλητές σχηματίζουν τη δομή Λέξη - Λέξη, τροποποιούν το θέμα του α ή του β συνθετικού και χρησιμοποιούν υπαρκτές ή μη υπαρκτές λέξεις ως α ή β συνθετικό και επίσης κάνουν λάθη στον τόνο (αναπτύσσουν δευτερεύοντα τόνο). Πολύ λίγες, τέλος, είναι οι περιπτώσεις λαθών (κάτω από 1,15%) όπου σχηματίζουν άλλες λέξεις, αντιστρέφουν τα δύο συνθετικά κατά τον σχηματισμό της λέξης και αλλάζουν το γένος της σύνθετης λέξης. Έχοντας παρουσιάσει τα λάθη των ρωσόφωνων και των ελληνόφωνων ομιλητών είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως παρά το γεγονός ότι υπάρχουν κατηγορίες λαθών που είναι κοινές και για τους ρωσόφωνους και για τους ελληνόφωνους ομιλητές (π.χ. αντιστροφή συνθετικών, λάθη που αφορούν την μορφολογική δομή των συνθέτων κ.ά.) η δεύτερη ομάδα ομιλητών δεν παρουσιάζει είδη λαθών τα οποία σχετίζονται με την διαδικασία της σύνθεσης όπως είναι η 65

66 τροποποίηση στο θέμα των συνθετικών και ο σχηματισμός μη υπαρκτών συνθετικών ή λάθη στην χρήση του δείκτη σύνθεσης. Οι επιδόσεις των ομιλητών των δύο ομάδων καθώς επίσης και τα είδη των λαθών θα συζητηθούν εκτενώς στο επόμενο και τελευταίο κεφάλαιο της μελέτης το οποίο περιλαμβάνει τα συμπεράσματα από την διεξαγωγή της δοκιμασίας και τις παρατηρήσεις σχετικά με τα αποτελέσματα που προέκυψαν από αυτήν. 66

67 Κεφάλαιο 6 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Όπως έχει ήδη αναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο (Κεφάλαιο 4) ο στόχος της συγκεκριμένης έρευνας είναι να μελετήσει τον τρόπο κατάκτησης των συνθέτων της ελληνικής από τους ρωσόφωνους ομιλητές λαμβάνοντας υπόψη τις ομοιότητες και τις διαφορές των δύο γλωσσών στη διαδικασία της σύνθεσης αλλά και τις θεωρίες κατάκτησης της δεύτερης/ξένης γλώσσας. Αρχικά λοιπόν είναι σκόπιμο να παρουσιαστούν συνοπτικά τα αποτελέσματα της δοκιμασίας και στην συνέχεια να συσχετιστούν τα αποτελέσματα αυτά με τις θεωρίες και τις υποθέσεις για την κατάκτηση του φαινομένου της σύνθεσης που έχουν διατυπωθεί στο Κεφάλαιο 4. Όπως είδαμε αναλυτικά στο Κεφάλαιο 5 οι ρωσόφωνοι ομιλητές παρότι έχουν χαμηλότερες επιδόσεις από τους ελληνόφωνους δεν φαίνεται να παρουσιάζουν ιδιαίτερες δυσκολίες στην κατάκτηση των συνθέτων της ελληνικής καθώς τα ποσοστά των επιδόσεών τους και στις τρεις κατηγορίες συνθέτων είναι αρκετά υψηλά (πάνω από 60%). Το γεγονός αυτό αποδεικνύει πως αν και η μητρική γλώσσα επηρεάζει τις επιδόσεις των ομιλητών ωστόσο οι ρωσόφωνοι είναι σε θέση να κατακτήσουν το φαινόμενο της σύνθεσης στην ελληνική γλώσσα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η μεγάλη απόκλιση που εμφανίζουν οι επιδόσεις τόσο των ρωσόφωνων όσο και των ελληνόφωνων στις κατηγορίες (Θέμα - Λέξη) PrW και Θέμα - Θέμα κάνοντας έτσι φανερό πως το είδος του συνθέτου επηρεάζει τις επιδόσεις των ομιλητών και πως η δεύτερη κατηγορία συνθέτων εμφανίζει για τους ρωσόφωνους περισσότερες δυσκολίες στην κατάκτησή της. Όσον αφορά, επίσης, στην επίδραση των ανεξάρτητων μεταβλητών στις επιδόσεις των ρωσόφωνων ομιλητών, παρατηρήθηκε πως ως προς την κατηγορία Θέμα - Λέξη η ανεξάρτητη μεταβλητή που επηρεάζει τα αποτελέσματα είναι το επίπεδο ελληνομάθειας. Ως προς την κατηγορία (Θέμα - Λέξη) PrW η μεταβλητή που επηρεάζει τις επιδόσεις των ομιλητών είναι η διάρκεια παρακολούθησης μαθημάτων της ελληνικής, ενώ, τέλος, ως προς την κατηγορία Θέμα - Θέμα δεν υπάρχει καμία συσχέτιση των επιδόσεων με τις ανεξάρτητες μεταβλητές. Ο συσχετισμός των ανεξάρτητων μεταβλητών με τις επιδόσεις των ρωσόφωνων ομιλητών θα μας απασχολήσει και στην συνέχεια του κεφαλαίου καθώς θα δούμε πώς επιδρούν αυτές 67

68 οι μεταβλητές στην κατάκτηση των συνθέτων της ελληνικής αλλά και στο είδος των λαθών των ρωσόφωνων. Όσον αφορά την ανάλυση των λαθών των ρωσόφωνων ομιλητών, αυτή ανέδειξε λάθη μορφολογικής αλλά και φωνολογικής φύσεως και για τις τρεις κατηγορίες συνθέτων. Συγκεκριμένα, ως προς την κατηγορία Θέμα - Λέξη τα συχνότερα λάθη είναι αυτά που αφορούν τον τονισμό της σύνθετης λέξης (επομένως και την φωνολογική δομή της) αλλά και λάθη στη μορφολογία που αφορούν τη μετατροπή της δομής Θέμα - Λέξη στη δομή (Θέμα - Λέξη) PrW.. Στην κατηγορία (Θέμα - Λέξη) PrW τα συχνότερα λάθη αφορούν την αλλαγή της μορφολογικής δομής των σύνθετων λέξεων στον τύπο Θέμα - Λέξη ή Θέμα - Θέμα. Τέλος, στην κατηγορία Θέμα - Θέμα, η οποία αποτελεί και την κατηγορία με τις χαμηλότερες επιδόσεις, τα συχνότερα λάθη αφορούν επίσης την μορφολογία των συνθέτων. Παρουσιάζονται έτσι σε πολύ υψηλά ποσοστά δομές τύπου (Θέμα - Λέξη) prw και Θέμα - Λέξη. Σε πολύ λίγες περιπτώσεις παρουσιάζονται λάθη αντιστροφής των συνθετικών, λάθη στο συνδετικό φωνήεν, λάθη τροποποίησης του θέματος της σύνθετης λέξης προς μία υπαρκτή ή μία μη υπαρκτή λέξη, ή, τέλος, λάθη αλλαγής του γένους της σύνθετης λέξης. Αντιθέτως, όσον αφορά τους ελληνόφωνους ομιλητές οι επιδόσεις τους είναι πολύ υψηλές και το ποσοστό των λαθών τους αντίστοιχα πολύ μικρό. Επίσης, είναι σημαντικό να αναφερθεί πως τα λάθη τους δεν σχετίζονται με την διαδικασία της σύνθεσης αλλά αφορούν κυρίως την μορφολογική δομή των συνθέτων ή την αντιστροφή των συνθετικών τους. Έχοντας κάνει μία συνοπτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων της δοκιμασίας είναι σκόπιμο στο σημείο αυτό να επαναλάβουμε σύντομα τις θεωρίες κατάκτησης της δεύτερης/ξένης γλώσσας που ελέγχουμε και τις υποθέσεις που προκύπτουν από αυτές. Όπως έχει ήδη αναφερθεί στο Κεφάλαιο 4 οι θεωρίες που εξετάζονται είναι: α) η θεωρία της Θεμελιώδους Διαφοράς (Fundamental difference hypothesis) και β) η θεωρία της Ολικής Πρόσβασης και Ολικής Μεταφοράς (Full Access - Full Transfer Hypothesis) Σύμφωνα με την θεωρία της Θεμελιώδους Διαφοράς η κατάκτηση της Γ2 βασίζεται σε γνωστικούς μηχανισμούς και πραγματοποιείται χωρίς πρόσβαση στην Καθολική Γραμματική, επομένως η υπόθεση που προκύπτει είναι πως η τυπολογία 68

69 λαθών των ρωσόφωνων ομιλητών θα πρέπει να είναι ίδια σε όλες τις κατηγορίες συνθέτων της ελληνικής. Σύμφωνα με τη θεωρία της Ολικής Πρόσβασης και Ολικής Μεταφοράς η κατάκτηση της Γ2 υπόκειται στους μηχανισμούς κατάκτησης της Γ1 (πρόσβαση στην Καθολική Γραμματική) και η μητρική γλώσσα επιδρά στην πορεία κατάκτησης της Γ2, επομένως η υπόθεση που εξετάζεται είναι το κατά πόσο οι επιδόσεις των ρωσόφωνων ομιλητών θα είναι καλύτερες στις κατηγορίες συνθέτων που υπάρχουν στη ρωσική γλώσσα και τα λάθη τους θα αντανακλούν το σύστημα αυτής. Συσχετίζοντας τα αποτελέσματα της έρευνας με τις δύο ερευνητικές μας υποθέσεις γίνεται φανερό πως οι υψηλές επιδόσεις των ρωσόφωνων ομιλητών στη δοκιμασία καθώς επίσης και το γεγονός πως δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερα προβλήματα στην κατάκτηση του φαινομένου στην Ελληνική οφείλονται σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό στην μεγάλη ομοιότητα που παρουσιάζουν στην σύνθεση οι δύο γλώσσες (όπως έχει αναφερθεί και στο Κεφάλαιο 2). Είναι επίσης φανερό πως οι ρωσόφωνοι ομιλητές δεν κάνουν λάθη σε χαρακτηριστικά της σύνθεσης που είναι κοινά στην Ελληνική και τη Ρωσική: για παράδειγμα καθώς και οι δύο γλώσσες αναπτύσσουν συνδετικό φωνήεν στην σύνθεση παρατηρούμε πως τα λάθη στο συνδετικό φωνήεν εμφανίζονται μόνο στην κατηγορία Θέμα-Θέμα και σε μικρό ποσοστό (12, 8%) ενώ επίσης δεν υπάρχουν λάθη στη θέση της κεφαλής (την τοποθετούν κανονικά στη δεξιά θέση). Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως παρότι η δομή (Θέμα - Λέξη) PrW δεν εμφανίζεται στην ρωσική ωστόσο οι ρωσόφωνοι παρουσιάζουν σε αυτήν τις υψηλότερες επιδόσεις οι οποίες όπως προαναφέρθηκε επηρεάζονται από το διάστημα παρακολούθησης μαθημάτων της ελληνικής 20. Η διδασκαλία της συγκεκριμένης δομής επομένως συμβάλλει σημαντικά στην κατάκτησή της. Στην ίδια κατηγορία συνθέτων, επίσης, οι ρωσόφωνοι προτιμούν την οικεία δομή από τη ρωσική, τον τύπο Θέμα - Λέξη, για αυτό και τα συχνότερα λάθη είναι αυτής της μορφής. Είναι επομένως εμφανής η επίδραση που ασκεί η μητρική γλώσσα στην κατάκτηση της δεύτερης/ξένης γλώσσας. Το γεγονός αυτό ενισχύεται, αν αναλογιστούμε τα λάθη τα οποία εμφανίζονται στην κατηγορία Θέμα - Λέξη, η οποία αποτελεί και την συνηθέστερη κατηγορία συνθέτων της ρωσικής. Πράγματι στην κατηγορία αυτή οι ρωσόφωνοι 20 Υπενθυμίζουμε στο σημείο αυτό πως 19 από τους 20 ομιλητές έχουν παρακολουθήσει μαθήματα της ελληνικής γλώσσας. 69

70 εμφανίζουν συχνά λάθη στον τονισμό της σύνθετης καθώς αναπτύσσουν δευτερεύοντα τόνο στο α συνθετικό της σύνθετης λέξης, χαρακτηριστικό που μεταφέρεται από την μητρική τους γλώσσα. Επίσης, δεν παρεμβαίνουν στην μορφολογική δομή της σύνθετης λέξης και όταν το κάνουν χρησιμοποιούν την «πλησιέστερη» στη γλώσσα τους μορφολογική δομή του τύπου (Θέμα - Λέξη) PrW. Καθώς η μεταφορά χαρακτηριστικών της μητρικής γλώσσας στην δεύτερη/ξένη γλώσσα πραγματοποιείται στα πρώτα κυρίως στάδια κατάκτησης αυτής, είναι λογικό η μεταφορά αυτή να περιορίζεται όσο ο ομιλητής βελτιώνει το επίπεδο της γλωσσομάθειάς του. Για αυτό το λόγο, λοιπόν, τα λάθη σε αυτήν την κατηγορία επηρεάζονται από την ανεξάρτητη μεταβλητή του επιπέδου τους. Όσο υψηλότερο είναι το επίπεδο γλωσσομάθειας των ομιλητών σε τόσο μεγαλύτερο βαθμό έχουν κατακτήσει το τονικό σύστημα της ελληνικής γλώσσας. Όσον αφορά την πιο προβληματική, ως προς την κατάκτηση, κατηγορία συνθέτων, αυτή της δομής Θέμα - Θέμα, φαίνεται και πάλι η επίδραση της μητρικής γλώσσας καθώς τα λάθη που γίνονται αφορούν την μορφολογική δομή της λέξης. Οι ρωσόφωνοι τείνουν να σχηματίζουν δομές οικείες προς αυτούς ((Θέμα - Λέξη) PrW ) και (Θέμα - Λέξη). Το ενδιαφέρον σε αυτήν την κατηγορία είναι πως δεν υπάρχει καμία μεταβλητή η οποία να επηρεάζει τις επιδόσεις των μη φυσικών ομιλητών. Το γεγονός αυτό θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη παγιοποίησης της συγκεκριμένης δομής, ενώ είναι ενδιαφέρον πως η συγκεκριμένη κατηγορία συνθέτων είναι αυτή που εμφανίζει τα χαμηλότερα ποσοστά επιδόσεων και για τους ελληνόφωνους ομιλητές. Όπως φαίνεται από τις παραπάνω παρατηρήσεις οι επιδόσεις και η τυπολογία λαθών δεν είναι ίδια σε όλες τις κατηγορίες συνθέτων της Ελληνικής. Τα λάθη δεν έχουν δομές μη προβλέψιμες αλλά είναι λάθη που γίνονται στα πλαίσια της διαγλώσσας, η οποία καθορίζεται από την Καθολική Γραμματική και οφείλονται στην επίδραση της Γ1. Επομένως, η επίδραση της μητρικής γλώσσας και η πρόσβαση στην Καθολική Γραμματική είναι καθοριστικές στην πορεία κατάκτησης των συνθέτων της ελληνικής γλώσσας από τους ρωσόφωνους ομιλητές καθώς τα συχνότερα λάθη που γίνονται και στις τρεις κατηγορίες συνθέτων επηρεάζονται από τις δομές της ρωσικής. Ακόμη όμως και τα λάθη που γίνονται σε μικρότερες συχνότητες στις τρεις κατηγορίες συνθέτων, όπως είναι η διατήρηση ή η αποβολή του συνδετικού φωνήεντος, η τροποποίηση του θέματος/ρίζας των συνθετικών, η αντιστροφή των 70

71 συνθετικών και η αλλαγή του γένους, φανερώνουν πως οι ρωσόφωνοι ομιλητές κινούνται στο επίπεδο μίας διαγλώσσας μεταξύ της ρωσικής και της ελληνικής. Καθώς οι ρωσόφωνοι δεν έχουν κατακτήσει πλήρως τις γραμματικές δομές και τους κανόνες της ελληνικής γλώσσας σχηματίζουν τύπους οι οποίοι πλησιάζουν στις δομές της Γ2 χωρίς ωστόσο πάντοτε να είναι οι σωστοί. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει την Υπόθεση της Ολικής Πρόσβασης και Ολικής Μεταφοράς (Full Access - Full Transfer Hypothesis) και αποδυναμώνει την Υπόθεση της Θεμελιώδους Διαφοράς (Fundamental difference hypothesis). Επίσης, η υπόθεση της Ολικής Πρόσβασης και Ολικής Μεταφοράς ενισχύεται ακόμη περισσότερο καθώς στην κατάκτηση της Γ2 επιδρούν μεταβλητές που σχετίζονται με την έκθεση σε αυτή (επίπεδο γλωσσομάθειας της ελληνικής και διάστημα παρακολούθησης μαθημάτων της Γ2), αποδεικνύοντας έτσι πως υπάρχει μια αναπτυξιακή πορεία κατάκτησης της δεύτερης/ξένης γλώσσας. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί πως τα αποτελέσματα και οι παρατηρήσεις της παρούσας μελέτης έρχονται σε συμφωνία με τις προηγούμενες μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί τόσο σε σχέση με την κατάκτηση των συνθέτων της δεύτερης/ξένης γλώσσας γενικά (Slabakova 2002, Liceras & Diaz 2000, Agathopoulou 2003a, 2003b, Borgwaldt & Lüttenberg 2010), όσο και σε σχέση με την κατάκτηση των συνθέτων της ελληνικής (Tzakosta 2010, 2011a, 2011b, Ρουσουλιώτη 2008) (Κεφάλαιο 3). Οι συγκεκριμένες μελέτες επιβεβαιώνουν την πρόσβαση στην Καθολική Γραμματική αλλά και την επίδραση της μητρικής γλώσσας στην κατάκτηση της Γ2 καθώς τα λάθη των ομιλητών κατά την κατάκτηση συσχετίζονται με τη μεταφορά στοιχείων από τη Γ1 στη Γ2. Ωστόσο οι έρευνες αποδεικνύουν επίσης πως υπάρχει μία αναπτυξιακή πορεία κατάκτησης της Γ2 καθώς ομιλητές οι οποίοι βρίσκονται σε προχωρημένο επίπεδο κατανοούν τους μηχανισμούς σύνθεσης της Γ2, γεγονός το οποίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό για το τελικό στάδιο της διαγλώσσας. Μια σημαντική δυσκολία που προέκυψε στην συγκεκριμένη έρευνα ήταν η ενδεχόμενη γνώση των σύνθετων λέξεων των ομιλητών εξαιτίας της γνώσης του λεξιλογίου της ελληνικής. Δεν μπορούσε επομένως να περιοριστεί η πιθανότητα της «έτοιμης απάντησης» παρά το γεγονός ότι ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να ονοματίσουν τα συνθετικά μέρη αρχικά και στην συνέχεια να σχηματίσουν τη σύνθετη λέξη. Σε μία μελλοντική έρευνα, επομένως, θα ήταν χρήσιμο να χρησιμοποιηθούν ψευδοσύνθετες λέξεις ώστε να εξετασθεί κατά πόσο εμφανίζονται 71

72 πράγματι οι ίδιες τάσεις και παρόμοια λάθη. Επίσης, πολλές σύνθετες λέξεις αφηρημένων κυρίως εννοιών (π.χ. λυκοφιλία) αλλά και άλλες (π.χ. ψαραγορά) αποκλείστηκαν από τη δοκιμασία καθώς δεν ήταν εύκολο να απεικονισθούν. Μία ακόμη παρατήρηση που παρουσίασε εξαιρετικό ενδιαφέρον κατά τη δοκιμασία είναι πως οι ρωσόφωνοι ομιλητές ανέπτυσσαν συγκεκριμένες στρατηγικές για την κατασκευή των σύνθετων λέξεων. Συγκεκριμένα, υπήρχαν ομιλητές που έκαναν κατ επανάληψη τον ίδιο τύπο λάθους που οφειλόταν σε προσωπικές στρατηγικές τους: για παράδειγμα ο ομιλητής τονίζει στην προπαραλήγουσα συλλαβή δημιουργώντας τη δομή (Θ-Λ) PrW αντί για τις δομές Θ-Θ (141), (Θ-Λ) (142) ή και (Θ- Λ) PrW (143). Το γεγονός αυτό αξίζει να μελετηθεί εκτενέστερα ksilókarfi αντί για ksilókarfo 142. skupiðoténeces αντι για skupiðοtenecés 143. psomótiri αντί για psomotíri Η παρούσα έρευνα, επίσης, δεν προχώρησε σε λεπτομερή φωνητική ανάλυση των λαθών των ρωσόφωνων ομιλητών λόγω της περιορισμένης της έκτασης. Για το λόγο αυτό σε μία μελλοντική έρευνα θα ήταν χρήσιμη μία λεπτομερής φωνητική ανάλυση των λαθών που κάνουν οι ομιλητές στον τονισμό των λέξεων η οποία θα μπορέσει να αναδείξει με μεγαλύτερη λεπτομέρεια τις φωνολογικές δομές της μητρικής γλώσσας στις οποίες οφείλονται τα λάθη των ρωσόφωνων. Τέλος, θα ήταν ενδιαφέρον η ίδια δοκιμασία να πραγματοποιηθεί και σε ομιλητές μιας γλώσσας η οποία παρουσιάζει σημαντικές διαφορές στη διαδικασία της σύνθεσης σε σχέση με την ελληνική προκειμένου να συγκριθούν τα αποτελέσματα και η ενδεχόμενη επίδραση αυτής της μητρικής με τα αποτελέσματα των ρωσόφωνων ομιλητών. 72

73 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνόγλωσση Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α Η Νεολογία στην Κοινή Νεοελληνική. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α Η νεοελληνική σύνθεση. Στο Φ. Καβουκόπουλος & Γ. Κατσιμαλή (επιμ), Ζητήματα Νεοελληνικής Γλώσσας. Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Φιλολογίας, Γαβριηλίδου, Ζ Πολυλεκτικά παραθετικά σύνθετα με πρώτο συνθετικό τα ουσιαστικά άνθρωπος και γυναίκα. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα Θεσσαλονίκη Γαβριηλίδου, Ζ «Πολυλεκτικά παραθετικά σύνθετα: Κατονομασία και κατάδειξη. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα». Πρακτικά της 18ης Ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη Γιαννουλοπούλου Γ Μορφοσημασιολογική σύγκριση παραθημάτων και συμφυμάτων στα νέα ελληνικά και τα ιταλικά. Δημοσιευμένη διδακτορική διατριβή. Θεσσαλονίκη: Ενυάλειο κληροδότημα. Κουτσαντώνη, Τ Σύνθετα ουσιαστικά της ρωσικής : σύγκριση με την ελληνική και άλλες γλώσσες. Πτυχιακή εργασία. Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Φιλολογίας. Νικολού, Κ Μορφολογική και Φωνολογική Ανάλυση των Μονολεκτικών Σύνθετων Λέξεων της Ελληνικής. Πτυχιακή εργασία. Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών. Νικολού, Κ Η Φωνολογική Λέξη στην Ελληνική και η Σύγκρισή της με την Αραβική: Πορίσματα και Εφαρμογές. Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών. Ράλλη, Α Μορφολογία. Αθήνα: Πατάκης. Ράλλη, Α Η Σύνθεση Λέξεων: Διαγλωσσική Μορφολογική Προσέγγιση. Αθήνα: Πατάκης. Ράλλη, Α. & Ραυτοπούλου, Μ Η σύνθεση στην ελληνική ως διαχρονικό φαινόμενο σχηματισμού λέξεων. Πρακτικά της 19ης Ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη. 73

74 Ρουσουλιώτη, Θ «Εκμάθηση σύνθετων λεξικών μονάδων σε πολύγλωσσο περιβάλλον». Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου για το Έτος του Διαπολιτισμικού Διαλόγου του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ., Φλιάτουρας, Α Μορφολογική ανάλυση των νεοελληνικών εδαφωνυμίων του νομού Αχαΐας. Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Πατρών: Τμήμα Φιλολογίας. Ξενόγλωσση Alderete, J University of Massachusetts, Amherst, MA. [ROA ] Alderete, J. 2001a. Morphologically Governed Accent in Optimality Theory. New York: Routledge. Alderete, J. 2001b. Dominance effects as transderivational anti-faithfulness. Phonology 18, Agathopoulou, E. 2003a, Noun-Noun Compounds in the Greek-English Interlanguage. Ph.D. Dissertation. A.U.TH., Dept. of Theoretical and Applied Linguistics, School of English. Agathopoulou, E. 2003b. Functional features in non-native acquisition of nominal compounds: evidence from the Greek-English interlanguage. In J. Liceras, H. Zobl & E. Goodluck (eds), L2 Links: Proceedings of the 2002 Generative Approaches to Second Language Acquisition (GASLA-6) Conference. Somersville: Cascadilla Press, 1-8. Allen, M.R Morphological Investigations. Ph.D. Diss., University of Connecticut. Aronoff, M Word Formation in Generative Grammar. Cambridge, Mass: MIT Press. Benigni, V. & Masini, F Compounds in Russian. Lingue e Linguaggio 8(2), Bley-Vroman, R The logical problem of foreign language learning. Linguistic Analysis 20, Benigni, V. & Masini, F Compounds in Russian. Lingue e Linguaggio 8(2), Bisetto, A. & Scalise, S The classification of compounds. Lingue e Linguaggio IV(2),

75 Bley-Vroman, R The logical problem of foreign language learning. Linguistic Analysis 20, Borgwaldt, S. & Lüttenberg, D Semantic transparency of noun-noun compounds in native and non-native speakers. 14th International Morphology Meeting, Budapest. Available at: Booij, G Principles and parameters in prosodic phonology. Linguistics Booj, G The grammar of words. Oxford: Oxford University Press. Clahsen, H. & Muysken, P The availability of Universal Grammar to adult and child learners A study of the acquisition of German word order. Second Language Research 2, Cubberley, P Russian: A Linguistic Introduction. Cambridge: Cambridge University Press. Cruse, D. A The lexicon. In M. Aronoff & J. Rees-Miller (eds), The handbook of linguistics. Oxford: Blackwell Publishers. Dimitrakopoulou, M., Fotiadou, G., Roussou, A., Tsimpli, I. M Features and Agree Relations in L2 Greek. In A. Belleti, E. Bennati, C. Chesi, E. Di Domenico & I. Ferrari (eds), Language Acquisition and Development, Proceedings of GALA Cambridge: Scholars Press, Drachman, G. & Malikouti-Drachman,, A Stress and Greek Compounding. In W.U. Dressler, J. Prinzhorn and Rennison (eds), Phonologica. Torino: Rosenberg and Sellier, Epstein, S., Flynn, S., & Martohardjono, G Second language acquisition: theoretical and experimental issues in contemporary research. Brain and Behavioral Sciences (19), Eubank, L Optionality and the initial state in L2 development. In T. Hoekstra & B.D. Schwartz (eds), Language Acquisition Studies in Generative Grammar. Amsterdam: John Benjamins, Fabb, N Compounding. In A. Spencer & M. Ziky (eds), The Handbook of Morphology. Oxford: Blackwell Publishers,

76 Gouskova, M. & Roon, K Interface constraints and frequency in Russian compound stress. In J. Reich, M. Babyonyshev & D. Kavitskaya, A. Arbor (eds), Proceedings of FASL 17. MI: Michigan Slavic Publications, Halle, M The accentuation of Russian words. Language 49, Halle, M On stress and accent in Indo-European. Language 73, Halle, M. & William, I General properties of stress and metrical structure. In J.A. Goldsmith (ed), The Handbook of Phonological Theory. Oxford, U.K. and Cambridge, MA: Blackwell Publishers, Hannahs, S. J. 1995a. Prosodic structure and French morphophonology. Tübingen: Niemeyer. Hannahs, S. J. 1995b. The phonological word in French. Linguistics Hawkins, R Second language syntax. A generative introduction. Oxford: Blackwell Publishers. Itô, J. & Mester, Α Weak layering and word binarity. In T. Honma, M. Okazaki, T. Tabata & S.-I. Tanaka (eds), A new century of phonology and phonological theory: A festschrift for Professor Shosuke Haraguchi on the occasion of his sixtieth birthday, Tokyo: Kaitakusha. Kiparsky, P Lexical Morphology and Phonology. Seoul: Linguistics in the Morning Calm. Liceras, J.M. & Diaz, L Triggers in l2 acquisition: the case of spanish n-n compounds. In Studia Linguistica 54(2), Lieber, R On the Organization of the Lexicon. Ph.D. Diss. Cambridge, Mass.: MIT Press. McCarthy, J.. & Prince, Α Prosodic Morphology I: constraint interaction and satisfaction. Manuscript, University of Massachussets, Amherst and Rutgers University. Melvold, J. L Structure and Stress in the Phonology of Russian. Doctoral dissertation, MIT, Cambridge, MA. Mohanan, K.P The Theory of Lexical Phonology. Dordrecht: Reidel. Murphy, V.A Compounding and the Representation of L2 Inflectional Morphology. Language Learning 50(1), Nespor, M. & Vogel, Ι Prosodic Phonology. Dordrecht: Foris Publications. Nespor, M. & Ralli, A Stress domains in Greek Compounds: a case of morphology-phonology interaction. In. Philippaki Warburton, K. Nikolaidis 76

77 and M. Sifianou (eds), Themes in Greek Linguistics. Amsterdam and Philadelphia: J. Benjamins. Ralli, A Compounds in Modern Greek. Rivista di Linguistica 4(1), Ralli, A. & Stavrou, M Morphology-Syntax Interface : A-N compounds vs A- N constructs in Modern Greek. Yearbook of Morphology (1997), Revithiadou, A Prosodic Domains in Greek Compounding". In G. Drachman, A. Malikouti Drachman, J. Fykias & C. Klidi (eds), Proceedings of the 2nd International Conference on Greek Linguistics 1. Salzburg: W. Neugebauer Verlag GmbH Graz, Revithiadou, A Headmost Accent Wins: Head Dominance and Ideal Prosodic Form in Lexical Accent Systems. Doctoral dissertation, Holland Institute of Generative Linguistics. The Hague: Holland Academic Graphics. [ROA ]. Revithiadou, A. & Spyropoulos, V Greek object clitic pronouns: A typological survey of their grammatical properties. STUF: Language Typology and Universals 61, Revithiadou, A The PW in Greek: The case of compounds. Paper presented at the Amsterdam Worksho on Greek Linguistics 2009, University of Amsterdam & Meertens Institute, Amsterdam. Revithiadou, A The phonological word. In van Oostendorp, M., C.J. Ewen, E. Hume & K. Rice (eds.). The Blackwell Companion to Phonology, Wiley- Blackwell. Šanskij, N.M Russian word formation. Oxford: Pergamon Press. Schwartz, B.D. & Sprouse, R.A L2 cognitive states and the Full Transfer/Full Access model. Second Language Research 12(1), Selkirk, E The Syntax of Words. Cambridge, Mass.: MIT Press. Selkirk, E. &. Shen, T Prosodic domains in Shanghai Chinese. In S. Inkelas & D. Zec (eds), The phonology syntax connection. Chicago: University of Chicago Press, Slabakova, R The Compounding Parameter in Second Language Acquisition. Studies in Second Language Acquisition 24, Snyder, W Language acquisition and language variation: The role of morphology. Doctoral dissertation.cambridge, MA: MIT Working Papers in Linguistics. 77

78 Snyder, W On the nature of syntactic variation: Evidence from complex predicates and complex word-formation. Language 77, Spencer, A Morphology. In In M. Aronoff & J. Rees-Miller (eds), The handbook of linguistics. Oxford: Blackwell Publishers. Stump, G. T Inflection. In A. Spencer & A. M. Zwicky (eds), The Handbook of Morphology. Oxford: Blackwell, Timberlake, A Russian. In B. Comrie & G. D. Corbett, Greville (eds), The Slavonic Languages. London: Routledge, Timberlake, A A Reference Grammar of Russian. Cambridge: Cambridge University Press. Tsimpli, I.M. & Roussou, A Parameter resetting in L2? UCL Working Papers in Linguistics 3, Tzakosta, M Perceptual ambiguities in the formation of Greek compounds by native speakers. In G.K.Gannakis, M. Baltazani, G.I. Xydopoulos & T. T saggalidis (eds), Electronic Proceedings of the 8th International Conference of Greek Linguistics (8ICGL). Tzakosta, M External and Internal Factors Affecting Compound Formation in L2: the Case of Dutch Learners of Greek. Proceedings of the 30th Annual Meeting of Greek Linguistics. Thessaloniki: University of Thessaloniki, Tzakosta, M. 2011a. L1 Transfer in L2 Learning: Compound Forms in the Speech of Turkish Learners of Greek. In E. Kitis, N. Lavidas, N. Topintzi & T. Tsangalidis (eds), Proceedings of the 19 th International Symposium of Theoretical and Applied Linguistics. Thessaloniki: Monochromia, Tzakosta, M. 2011b. L1 Transfer in L2 Word Formation. E-proceedings of the 9th International Conference of Greek Linguistics, 9ICGL. Available at: Vainikka, A., & Young-Scholten, M Direct access to X -theory: evidence from Korean and Turkish adults learning German. In T. Hoekstra & B. Schwartz (eds), Language acquisition studies in generative grammar. Amsterdam: John Benjamins, White, L. 2003: Second language acquisition and Universal Grammar. (2nd edition) Cambridge: CUP. 78

79 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γαϊδουράγκαθο (Θέμα - Θέμα) Πατατοσαλάτα (Θέμα Λέξη) 79

80 Σπανακόρυζο (Θέμα Θέμα) Βατραχοπέδιλο (Θέμα Λέξη) 80

81 Γαριδομακαρονάδα (Θέμα Λέξη) Τυροσαλάτα (Θέμα Λέξη) 81

82 Ζαχαρόνερο (Θέμα Λέξη) PrW Μαξιλαροπόλεμος (Θέμα Λέξη) 82

83 Αεροφωτογραφία (Θέμα Λέξη) Ποταμόπλοιο (Θέμα Λέξη) PrW 83

84 Γατοτροφή (Θέμα Λέξη) Παγόβουνο (Θέμα Λέξη) PrW 84

85 Σκουπιδοτενεκές (Θέμα Λέξη) Ξυλόκαρφο (Θέμα Θέμα) 85

86 Μελομακάρονο (Θέμα - Θέμα) Ψαρόβαρκα (Θέμα Λέξη) PrW 86

87 Νεροπίστολο (Θέμα Θέμα) Γουρουνάνθρωπος (Θέμα - Λέξη) 87

88 Σπιρτόκουτο (Θέμα Θέμα) Κοτοσουβλάκι (Θέμα Λέξη) 88

89 Μπλουζοπουκάμισο (Θέμα Λέξη) Σκορδόψωμο (Θέμα Θέμα) 89

90 Ελαφοκυνηγός (Θέμα Λέξη) Δαχτυλομπογιά (Θέμα Λέξη) 90

91 Μαξιλαροθήκη (Θέμα Λέξη) Αερογέφυρα (Θέμα Λέξη) 91

92 Ψωμοτύρι (Θέμα Λέξη) PrW Τσιγαρόχαρτο (Θέμα Θέμα) 92

93 Καρτοτηλέφωνο (Θέμα Λέξη) Ωμοπλάτη (Θέμα Λέξη) 93

94 Μυρμηγκοφωλιά (Θέμα Λέξη) Λαχανόρυζο (Θέμα - Θέμα) 94

95 Αλογοουρά (Θέμα Λέξη) Ψαροκόκαλο (Θέμα Λέξη) 95

96 Σαλονοτραπεζαρία (Θέμα Λέξη) Παντελονόφουστα (Θέμα Λέξη) PrW 96

97 Αγγουροντομάτα (Θέμα Λέξη) Λιμνοθάλασσα (Θέμα Λέξη) 97

98 Καραβόπανο (Θέμα Θέμα) Χαρταετός (Θέμα Λέξη) 98

99 Σκυλόσπιτο (Θέμα Θέμα) Αρνόμαλλο (Θέμα Θέμα) 99

100 Αλατορίγανη (Θέμα Λέξη) Ποντικότρυπα (Θέμα Λέξη) PrW 100

101 Μαχαιροπήρουνο (Θέμα Θέμα) Τσιχλοκαραμέλα (Θέμα Λέξη) 101

102 Λαδόξυδο (Θέμα Θέμα) Ποδηλατόδρομος (Θέμα Λέξη) PrW 102

103 Πατατοκεφτές (Θέμα Λέξη) Αλατοπίπερο (Θέμα Θέμα) 103

104 Γραμματοκιβώτιο (Θέμα Λέξη) Λεμονοδάσος Θέμα Λέξη 104

105 Σκυλόψαρο (Θέμα Θέμα) Ποντικοφάρμακο (Θέμα Λέξη) 105

106 Χαρτοσακούλα (Θέμα Λέξη) Γυμνασιόπαιδο (Θέμα Θέμα) 106

107 Σοκολατόπιτα (Θέμα Λέξη) PrW Φουρνοπατάτα (Θέμα Λέξη) 107

108 Διαβολογυναίκα (Θέμα Λέξη) Μπλουζοφόρεμα (Θέμα Λέξη) 108

109 Αυγολέμονο (Θέμα Θέμα) Φρουτοχυμός (Θέμα Λέξη) 109

110 Σκυλοουρά (Θέμα Λέξη) Λυκάνθρωπος (Θέμα Λέξη) 110

111 Σταφιδόψωμο (Θέμα Θέμα) Φρουτόκρεμα (Θέμα - Λέξη) PrW 111

112 Ρυζόγαλο (Θέμα Θέμα) Νυχτοπεταλούδα (Θέμα Λέξη) 112