ΔΡΓΑΣΖΡΗΟ ΑΡΥΑΗΟΜΔΣΡΗΑ ΠΣΤΥΗΑΚΖ ΔΡΓΑΗΑ <<ΑΡΥΑΗΑ ΠΟΡΦΤΡΑ: Ζ ΓΗΑΚΗΝΖΖ ΣΖ ΣΖ ΜΔΟΓΔΗΟ ΚΑΗ Ζ ΑΡΥΑΗΟΜΔΣΡΗΚΖ ΑΝΑΓΝΧΡΗΖ ΣΖ>>

Transcript

1 Γξ. ΗΧΑΝΝΖ ΛΤΡΗΣΕΖ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ ΥΟΛΖ ΑΝΘΡΧΠΗΣΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΜΖΜΑ ΜΔΟΓΔΗΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ ΔΡΓΑΣΖΡΗΟ ΑΡΥΑΗΟΜΔΣΡΗΑ ΠΣΤΥΗΑΚΖ ΔΡΓΑΗΑ <<ΑΡΥΑΗΑ ΠΟΡΦΤΡΑ: Ζ ΓΗΑΚΗΝΖΖ ΣΖ ΣΖ ΜΔΟΓΔΗΟ ΚΑΗ Ζ ΑΡΥΑΗΟΜΔΣΡΗΚΖ ΑΝΑΓΝΧΡΗΖ ΣΖ>> Καιατηδάθε Άλλα Α.Μ:431/ Δπηβιέπσλ θαζεγεηήο Ησάλλεο Λπξηηδήο Καζεγεηήο Παλεπηζηεκίνπ Αηγαίνπ πκβνπιεπηηθή επηηξνπή: Δπζηξαηίνπ Νίθνο Καζεγεηήο Αξηζηνηέιεηνπ Παλεπηζηεκίνπ, Σκήκα Αξραηνινγίαο πξόπνπινο ππξίδσλ Αλαπιεξσηήο Καζεγεηήο Παλεπηζηήκηνπ Αηγαίνπ, Σκήκα Μεζνγεηαθψλ πνπδψλ 1

2 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟ...6 ΠΔΡΗΛΖΦΖ ΔΗΑΓΧΓΖ.8 2.Δληνπηζκφο πνξθχξαο ζηνλ Διιαδηθφ Υψξν.19 Λέξλα...23 Θεζζαινλίθε...23 Αζήλα 26 Δξκηφλε.26 Υαληά.32 Ρφδνο.33 Αγαζνλήζη Δξγαζηήξηα πνξθχξαο ζηε Μεζφγεην. 42 Σνπξθία Σξνία...42 Uluburun (Kaş) λαπάγην

3 Κχπξνο Πχξγνο Αίγππηνο Bates '(Marsa Matruh).. 49 Λίβαλν ηδψλα Σχξνο...51 πξία Minetel-BeidhaθαηRasShamra 52 TellRifa'at...52 Παικχξα..52 Ηζξαήι TellAkko Tell Abu Hawam Tell Keisan...54 Tel Shiqmona Σel Megadim Tel Dor 55 Yavneh Yam Tell Mikhmoret

4 ΣelMevorakh TelMor ΑπνιισλίαArsuf..56 Σπλεζία Καξρεδφλα Μέζνδνη αλάιπζεο πνξθχξαο θαη παξαδείγκαηα.57 Ραδηάλζξαθαο.60 Φαζκαηνθσηνκεηξία UV-VIS.60 ΥξσκαηνγξαθίαTLC..61 HPLC PDA 63 ΖPLC...65 RAMAN 67 XRF..69 XRD Μνξηαθή Αλάιπζε.72 4

5 Ηζνηνπηθήαλάιπζε...72 SEM...73 SEM-EDEX..75 PIXE..76 FTIR...77 Οπηηθφ Μηθξνζθφπην Υεκεία ηεο Πνξθχξαο εκεία εληνπηζκνχ ηνηρνγξαθηψλ πνπ έρνπλ σο βαζηθή ρξσζηηθή νπζία ηελ πνξθχξα εκεία εληνπηζκνχ λνκηζκάησλ πνπ απεηθνλίδνπλ ηελ πνξθχξα Ζ πνξθχξα ζήκεξα πκπεξάζκαηα..109 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ

6 Πρόλογος Ζ πηπρηαθή εξγαζία πξαγκαηνπνηήζεθε ζην Παλεπηζηήκην Αηγαίνπ, ζην Σκήκα Μεζνγεηαθψλ πνπδψλ, θαηά ην έηνο ηφρνο απηήο ηεο πηπρηαθήο είλαη ε κειέηε ηεο πνξθχξαο, σο ρξσζηηθή νπζία θαη ε ρξήζε ηεο ζε πθάζκαηα, λνκίζκαηα θαη ηνηρνγξαθίεο. Ζ νινθιήξσζε ηεο πηπρηαθήο κνπ απηήο εξγαζίαο ζα ήηαλ αδχλαηε ρσξίο ηελ πνιχηηκε ππνζηήξημε ηνπ θαζεγεηή κνπ θ. Ησάλλε Λπξηηδή. Δπίζεο, νθείισ έλα κεγάιν επραξηζηψ ζηελ Γξ. Αζεκίλα Βαθεηάδνπ γηα ηελ πνιχηηκε βνήζεηα θαη θαζνδήγεζε ηεο, αιιά θαη γηα ηελ επίιπζε δηάθνξσλ ζεκάησλ. Ηδηαίηεξεο επραξηζηίεο ζα ήζεια λα απεπζχλσ ζηνλ θ. Άξε Σζαξαβφπνπιν θαη ζηνλ Pr.DavidReese ρσξίο ηελ βνήζεηα ησλ νπνίσλ ε νινθιήξσζε απηήο ηεο κειέηεο ζα ήηαλ αδχλαηε. Δπηπιένλ,ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηνλ Παλαγηψηε Ρεγαλάθαη ηελ Γξ.Βαζηιηθή Πέλλα γηα ηελ αλππνιφγηζηε εζηθή ππνζηήξημε ηνπο θαζψο θαη γηα ηε ζπκβνιή ηνπο ζηελ νινθιήξσζε ηεο κειέηεο απηήο. Αθφκα, επραξηζηψ ηα κέιε ηεο επηηξνπήο,ηνπο θπξίνπο πξφπνπιν ππξίδσλ, Δπίθνπξν Καζεγεηή Παλεπηζηήκηνπ Αηγαίνπ Σκήκα Μεζνγεηαθψλ πνπδψλ θαη Δπζηξαηίνπ Νίθν, Καζεγεηή Αξηζηνηέιεηνπ Παλεπηζηεκίνπ, Σκήκα Αξραηνινγίαογηα ηελ άξηζηε ζπλεξγαζία πνπ είρακεζηα πιαίζηα εθπφλεζεο απηήο ηεο εξγαζίαο, γηα ηνλ πνιχηηκν ρξφλν πνπ δηέζεζαλ γηα λα κνπ δψζνπλ ζεκαληηθά ζηνηρεία, αιιά θαη γηα ηελ πξνζπκία ηνπο. Σέινο,ζα ζεια λα απεπζχλσ ηηο επραξηζηίεο κνπ ζηνπο γνλείο κνπ, νη νπνίνη ζηήξημαλ ηηο ζπνπδέο κνπ κε δηάθνξνπο ηξφπνπο, θξνληίδνληαο γηα ηελ θαιχηεξε δπλαηή κφξθσζε κνπ. 6

7 ΠΔΡΗΛΖΦΖ Ζ παξνχζα πηπρηαθή εξγαζία ζα εζηηάζεη ζηελ πνξθχξα, σο φζηξαθν θαη ηηο ρεκηθέο αλαιχζεηο πνπ έρνπλ γίλεη ζην ρξψκα ηεο, ηα ζεκεία εληνπηζκνχ ηεο ζε λνκίζκαηα θαη ζε ηνηρνγξαθίεο. Θα αλαθεξζεί παξαθάησ ν εληνπηζκφο ηεο, πνπ εζηηάδεη αθελφο ζηε Μεζφγεην θαη ζηηο πεξηνρέο απηήο (Διιάδα, Ηηαιία, Αίγππην, Ηζξαήι, πξία, Σνπξθία) θαη αθεηέξνπ ζηηο κεζφδνπο αλάιπζήο ηεο. Λέμεηο Κιεηδηά: Πνξθχξα, Murex, Murex brandaris, Murex trunculus, Thaishaemastoma,Παξαγσγή πνξθπξνβαθήο, Μεζνγεηαθφ Murex, Απηνθξαηνξία, Όθαζκα, Δξγαζηήξηα, Tyrian Purple, Βαζηιηθή βαθή, UV-vis, TLC, HPLC PDA, XRF, ΖPLC, Φαζκαηνζθνπία RAMAN, PIXE, FTIR, Υξσκαηνγξαθηθή Φαζκαηνζθνπία, ΦΑΥΦ, ΦΠΑΥ. ABSTRACT The present thesis will focus on purpura as shell and the chemical analyzes, which have been done in the color, the identification marks in coins and in paintings. It reported below detection, which focuses both on the Mediterranean and in this area (Greece, Italy, Egypt, Israel, Syria, Turkey) and other methods of analysis. Keywords: Murex, Murex brandaris, Murex trunculus, Thais haemastoma, Purple-dye Production,Mediterranean Murex, Empire, Textile, Workshops, Tyrian purple, Royal purple, UV-vis, TLC, HPLC-PDA, XRF, HPLC, Spectroscopy RAMAN, PIXE, Spectroscopy Chromatography, XRF and XRD. 7

8 1.ΔΗΑΓΧΓΖ Σα αζπφλδπια απνηεινχλ ηε κεγαιχηεξε δσηθή νκάδα, πνπ μεπεξλά ηα είδε παγθνζκίσο. Σα γαζηεξφπνδα αλήθνπλ ζηελ νηθνγέλεηα ησλ αζπφλδπισλ θαη απνηεινχλ κία απφ ηηο πέληε νκνηαμίεο ηεο ζπλνκνηαμίαο ησλ Μαιαθίσλ. Ζ νλνκαζία ηνπο είλαη ζχλζεηε θαη πξνέξρεηαη απφ ηηο ιέμεηο ηεο αξραίαο ειιεληθήο «γαζηήξ» + «πφδεο» (θνηιηά + πφδηα) απφ ηε θαηλνκεληθή εηθφλα πνπ παξνπζηάδνπλ λα κεηαθηλνχληαη κε ην έλα κέξνο ηνπ ζψκαηφο ηνπο, ηεο θαηλνκεληθήο θνηιηάο ηνπο, πνπ ζηε πξαγκαηηθφηεηα είλαη έλα ζαξθψδεο πφδη. Πξψηε επίζεκε θαηαγξαθή θαη πεξηγξαθή ησλ γαζηεξνπφδσλ κε ηελ ηαμηλνκηθή νλνκαζία γίλεηαη ην ε απηή ηε θαηεγνξία αλήθεη θαη ην είδνο Murex ζην νπνίν ζπκπεξηιακβάλνληαη ην Murexbrandaris, Murextrunculus, Thaishaemastoma(Cooksey, 2001)(Δηθφλα 1.1). Σα πεξηζζφηεξα είδεmurex, πνπ δνπλ ζηελ ζάιαζζα, δηαζέηνπλ έλαλ αδέλα πνπ εθθξίλεη κηα ρξσζηηθή νπζία, ηελ πνξθχξα(radwinetal, 1986). Thais Haestoma Murex Trunculus Murex Brandaris Δηθόλα 1.1:Δίδε Murex: Thais Brandaris Haemastoma,Murex Trunculus, Murex 8

9 Κάζε είδνο Murex δηαζέηεη έλα κηθξφ πνζνζηφ ρξσζηηθήο νπζίαο. Ο πίλαθαο 1 παξνπζηάδεη ηελ πνζφηεηα ρξσζηηθήο νπζίαο ζε θάζε δείγκα κε βάζε ην είδνο ηνπ θνρπιηνχ (Πίλαθαο 1) Πίλαθαο 1 Πνζνζηό ρξώκαηνο ζε δηαθνξεηηθά είδε θειπθώλ, ε πεξηγξαθή ηνπ δείγκαηνο θαη αλαθνξέο. Ζ αξραηνινγηθή αλάιπζε δεηγκάησλ έγηλαλ από ηελhplc, ελώ ηα δείγκαηα, ηα νπνία ππνβάιινληαη ζε επεμεξγαζία κε DMSO ζηνπο 80 C γηα 15 '. IND: Μπιε ρξώκα INR: Κόθθηλν ρξώκα MBI: 6-Monobromoindigo 6'MBI: 6'-Monobromoindirubin 6MBIR: 6- Monobromoindirubin DBI: 6,6 'Dibromoindigo DBIR: 6,6' Dibromoindirubin (βαζηζκέλν ζηνλ Καξαπαλαγηώηεο et al, 2013). 9

10 Δηθόλα 1.2 Murex Σν ρξψκα ηνπ Murex ππήξμε παλάθξηβν κέζν επίδεημεο πνπ ην έπαηξλαλ απφ ηελ ζάιαζζα θαη ρξεζηκνπνηήζεθε γηα λα βάςνπλ παλάθξηβα πνξθπξέληα ελδχκαηα (θαη φρη κφλν). Σν πνξθπξέλην χθαζκα, κε ην ραξαθηεξηζηηθφ αλεμίηειν βαζπθφθθηλν ρξψκα ηνπ, ήηαλ παλάθξηβν αγαζφ ζηελ αξραηφηεηα θαη ηζνδπλακνχζε κε ηελ αμία ηνπ αζεκηνχ (θαηά ηνλ Θεφπνκπν) ή ησλ πνιχηηκσλ ιίζσλ. Ήηαλ ζπλψλπκν ηεο απφιπηεο πνιπηέιεηαο θαη ηεο ριηδήο. Καηά ηε Ρσκατθή, κάιηζηα, επνρή (ζηα ρξφληα ηνπ Νέξσλα) (Rolfe, 1913), ππήξρε λφκνο πνπ απαγφξεπε ζηνπο θνηλνχο ζλεηνχο λα θνξάλε πνξθπξέληα ξνχρα. Σν θάζε φζηξαθν έδηλε, κφλν, κηα ζηαγφλα ρξσζηηθήο νπζίαο, αθνχ απφ ηα θνρχιηα, ηνπ είδνπο Murex brandaris, κπνξνχζαλ λα θαξπσζνχλ ειάρηζηα γξακκάξηα πνξθχξαο ηθαλά λα βάςνπλ έλα κφλν χθαζκα(δηθφλα 1.2). Ζ βαθή δελ ήηαλ θαηάιιειε κφλν γηα ηα ελδχκαηα, αιιά θαη γηα ην βάςηκν ηνηρνγξαθηψλ. Πέξα φκσο απφ ηνλ ρξσκαηηζκφ πθαζκάησλ ή αλαθηφξσλ, ε αξραηνινγηθή ζθαπάλε έθεξε ζην θσο ςεθηδσηά πνπ απεηθνλίδνπλ ηελ πνξθχξα, έλα απφ απηά βξέζεθε ζηελ Πνκπεία. Σν ςεθηδσηφ βξέζεθε ζηελ επνλνκαδφκελε "Οηθία ηνπ Φαχλνπ" είλαη έξγν ηνπ 1νπ- 2νπ αηψλα π.υ. θαη απεηθνλίδεη ην MurexBrandaris (Δηθφλα 1.3). 10

11 Δηθόλα 1.3 Φεθηδσηό MurexBrandaris Οηθία ηνπ Φαύλνπ ζηε Πνκπεία (1 νο -2 νο αηώλαο π.υ) (Pinto-Guillaume, 2007) Γε γλσξίδνπκε πνιιά γηα ηηο ηερληθέο βαθήο θαη ηηο κεζφδνπο εξγαζίαο ησλ βαθέσλ. Τπήξρε κηα ηάζε λα θξαηνχλ κπζηηθέο ηηο γλψζεηο ηνπ επαγγέικαηνο. Ήηαλ έλα επάγγεικα πνπ κάζαηλαλ απφ άιινπο κε πξαθηηθή εθαξκνγή πνπ πηζαλφλ άιιαμε ζηελ πνξεία κε ηελ εκθάληζε ησλ πξψησλ βηβιίσλ. Οη ηερληθέο βαθήο πξαθηηθά δελ άιιαμαλ κέρξη ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα φπνπ νη γξήγνξεο αιιαγέο ζηελ πθαληνπξγία δεηνχζαλ βειηηψζεηο ζηελ ηερληθή βαθψλ. Απφ ηελ αξραηφηεηα έρνπλ γίλεηπνιιέο αλαθνξέο γηα ηελ πνξθχξα.σν φλνκα θαη ε ρξήζε ηεο πνξθχξαο αλαθέξεηαη ζηελ Γξακκηθή Β, ηνλ κεξν, ηνλ Ζξφδνην,ηνλ Αηζρχιν,ηνλ Πίλδαξν,ην ηκσλίδε ηνλ Κείν, ηνλπιάησλα, ηνλαξηζηνηέιε, ηνλ Ξελνθψληα, ηνλ Πινχηαξρν, ηνλ Αηιηαλφ,ηνλ Πιίληνηνλ Πξεζβχηεξν, ηνλ Ξελνθξάηε, ηνλ Οξεηβάζην θαη ηνλνέξσλα. 11

12 Δηθόλα 1.4 Ο Ζξαθιήο θαη ε πνξθύξα από ηνλ PeterPaulRubens, MuséeBonnat(Börnchen, 2009) χκθσλα κε ηελ παξάδνζε, ν ζθχινο ηνπ Ζξαθιή (Δηθφλα 1.4) έθαγε ( θνρχιηα θαη ην ζηφκα ηνπ βάθηεθε θφθθηλν(protopapasetal,2003). Ίζσο ην ίδην λα ζπλέβε κε ηνπο αλζξψπνπο, αθνχ ηα θνρχιηα απνηεινχζαλ ηξνθή. Ζ πνξθχξα ζεσξήζεθε απφ ηελ αξρή επγελέο ρξψκα θαη ζχληνκα ρξεζηκνπνηήζεθε σο ζχκβνιν ησλ ζεψλ θαη ησλ βαζηιηάδσλ. Καηά ηε κπζνινγία, φηαλ ν Πεξζέαοαλαδχζεθε απφ ην λεξφ, ε ζετθή ηνπ θαηαβνιή αλαγλσξίζηεθε απφ ηνλ Γία δηφηη θνξνχζε πνξθπξφ καλδχα(ηκσλίδεο 31,13Γ, 371Π). Ο Θεζέαο, πάιη, φηαλ πξνθιήζεθε απφ ηνλ Μίλσα λα απνδείμεη ηε ζεία θαηαγσγή ηνπ, βπζίδεηαη ζηε ζάιαζζα θαη ζηε ζπλέρεηα αλαδπφκελνο θνξάεη πνξθπξφ έλδπκα, πνπ ηνπ έδσζε ε Ακθηηξίηε(Βαθρπιίδεο, Γηζχξακβνη 17,112). Οκνίσο, ν Ηάζνλαο είρε πνξθπξφ ρηηψλα πνπ ηνπ έδσζε ε Αζελά(Bulfinch, 2009). 12

13 Δηθόλα 1.5 Πηλαθίδα Γξακκηθήο Β' αλαθέξεη ηελ πνξθύξα (Stieglitz, 1994) Οη πηλαθίδεο (θαη ζπγθεθξηκέλα ε ΚΝΥ976) είλαη γξακκέλεοζηε γξακκηθή Β (po-pu-re) θαη πηζηνπνηνχλ ηελ πξσην-ειιεληθή ηαπηφηεηα ηεο ιέμεο (Eηθφλα 1.5), ελψ απνθιείνπλ θάζε ζρέζε κε αλαηνιηθνχο ιανχο (Cordon, 2007). Πάλησο, απφ ην καιάθην έρνπλ παξαρζεί δεθάδεο ιέμεηο ηεο Διιεληθήο, φπσο πνξθπξέληνο, πνξθπξίηεο, πνξθπξνγέλλεηνο, πνξθπξφο, πνξθπξφρξσκνο θιπ. 13

14 Δηθόλα 1.6 Murextrunculus από ηελ αλαζθαθή ησλ Αληηθπζήξσλ,2013, Διιεληζηηθώλ ρξόλσλ, Κάζηξν-Αθξόπνιε,Λνπηξηθέο εγθαηαζηάζεηο, Σόκε Β, Υώξνο Β, άδεηα από ηνλ Σζαξαβόπνπιν Α. Ο Πιίληνο (NaturalHistoryΗΥ ) αλαθέξεη φηη αιηεχνληαλ θπξίσο ηελ άλνημε πξηλ θξπθηεί απφ ηηο κεγάιεο δέζηεο. Ζ ηδηαηηεξφηεηα ηεο πνξθχξαο ήηαλ φηη κφλν δσληαλή κπνξνχζε λα απνδψζεη ην ρξψκα ηεο θαη έηζη νη αιηείο φηαλ ηαμίδεπαλ κέξεο, είραλ ζπρλά ηηο πνξθχξεο ζηε ζάιαζζα γηα λα ηηο δηαηεξήζνπλ δσληαλέο (Δηθφλα 1.6). Πνιιέο αλαθνξέο γίλνληαη ζε αξραίεο πεγέο. ηα νκεξηθά έπε ζπρλά αλαθέξνληαη ηα αιηπφξθπξα ελδχκαηα απφ ήξσεο φπσο ναγακέκλνλαο κε πνξθπξφ βαζηιηθφ καλδχα, φπσο θαη ν Οδπζζέαο.Αμίδεη λα ζεκεησζεί πσο ν κεξνο ρξεζηκνπνηεί, ηνλ φξν αιηπνξθχξα (ζαιάζζηα πνξθχξα) γηα λα ηε δηαθξίλεη απφ ηε θπηηθή πνξθχξα πνπ είρε, ζαθέζηαηα, κηθξφηεξε αμία(οκήξνπ Οδχζζεηα 6.53).Αθφκα, ν Αρηιιέαο εκθαλίδεηαη λα ρξεζηκνπνηεί ζηε ζθελή ηνπ πνξθπξά θαιχκκαηα.δπίζεο, ζηελ Ηιηάδα θαη ηελ Οδχζζεηα ππάξρνπλ ζηνηρεία γηα ηελ πνξθχξα(οκήξνπ Ηιηάδα: Γ , Ζ 221, Χ 796. Οκήξνπ Οδχζζεηα, δ 115, θ 351, σ 226).Γηα παξάδεηγκα,ε Αλδξνκάρε θαη ε Διέλε, θεληνχλ πνξθπξέληα πθάζκαηα. θαη ε ηέθξα ηνπ Έθηνξα ηνπνζεηήζεθε ζε πνξθπξέλην χθαζκα.. Γεληθά, ην πνξθπξέλην ρξψκα πξφζδηδε θχξνο θαη γφεηξν γη απηφ ην ρξεζηκνπνηνχζαλ κφλν βαζηιείο θαη ηεξείο. Ζ πνξθχξα αλαθέξεηαη αθφκα ζηνλ Πίλδαξν θαη ζην ηκσλίδε (13D, 371P), ελψ ζηνλ «Αγακέκλνλα» ηνπ Αηζρχινπ αλαθέξνληαη κέρξη θαη πνξθπξέληνη ηάπεηεο. Δθηελή αλαθνξά ζηελ πνξθχξα γίλεηαη θαη ζηνλ Πιάησλα (Κξίηηαο 120b θαη Σίκαηνο 67c).Αξγφηεξα, ν Αξηζηνηέιεο θαηαγξάθεη δπν ρξσκαηηθέο πνηθηιίεο, ηε θνηληθηθή, δειαδή ηελ θφθθηλε θαη ηελ 14

15 αινπξγή, δειαδή ηελ ηψδε(protopapasetal,2003). Ο Αηζρχινο αλαθέξεη φηη ήηαλ ε πιένλ αθξηβή βαθή ηεο αξραηφηεηαο, ηζάμηα ηνπ ρξπζνχ θαη ηνπ αξγχξνπ. Ο Ζξφδνηνο αλαθέξεη φηη ν Κξνίζνο πξφζθεξε ζηνπο Γειθνχο πνξθπξνβακκέλα ελδχκαηα, ελψ ν Ξελνθψλ αλαθέξεη φηη ν Κχξνο ν Μέγαο επί ησλ εκεξψλ ηνπ επέβαιε ζηελ Πεξζία ηελ πνξθπξά ριακχδα, σο έλδπκα ησλ αμησκαηνχρσλ ηεο απηνθξαηνξίαο ηνπ θαη κάιηζηα κε βηνιεηί απφρξσζε. ηελ Αζήλα ν Αιθηβηάδεο, επεξεαζκέλνο απφ ηελ Αλαηνιή, φπσο αλαθέξεη ν Πινχηαξρνο, θνξνχζε, γηα λα εληππσζηάζεη, πνξθπξφ ρηηψλα. ηε κάρε ηνπ Άθηηνπ ε Κιενπάηξα ζην βαζηιηθφ πινίν γηα λα μερσξίδεη είρε θαξαβφπαλν βακκέλν κε πνξθχξα. ΟΠινχηαξρνο (Protopapasetal,2003) αλαθέξεη φηη ν Μ. Αιέμαλδξνο, φηαλ θαηέιαβε ηα νχζα, εληππσζηάζηεθε απφ ηελ εξκηνληθή πνξθχξα πνπ βξήθε. πγθεθξηκέλα θαηαγξάθεη: «Αιέμαλδξνο δε νύζσλ θπξηεύζαο παξέιαβελ ελ ηνηο βαζηιείνηο ηεηξαθηζκύξηα ηάιαληα λνκίζκαηνο, ηελ δε άιιελ θαηαζθεπήλ θαη πνιπηέιεηαλ αδηήγεηνλ, όπνπ θαζί θαη πνξθύξαο Δξκηνληθήο επξεζήλαη ηάιαληα πεληαθηζρίιηα, ζπγθεηκέλεο κελ εμ εηώλ δέθα δεόλησλ δηαθνζίσλ, πξόζθαηνλ δε ην άλζνο έηη θαη λεαξόλ θπιαηηνύζεο, αίηηνλ δε ηνύηνπ θαζίλ είλαη ην ηελ βαθήλ δηα κέιηηνο γίλεζζαη ησλ αινπξγώλ, δη ειαίνπ δε ιεπθνύ ησλ ιεπθώλ θαη γαξ ηνύησλ ηνλ ίζνλ ρξόλνλ ερόλησλ ηελ ιακπξόηεηα θαζαξάλ θαη ζηίιβνπζαλ νξάζζα.» (Βίνη Παξάιιεινη, Αιέμαλδξνο36). Καηά ηνλ γηαηξφ Ξελνθξάηε (πεξί ηεο ησλ έλπδξσλ ηξνθήο Γ ΥΥΗΗ) νη θαιχηεξεο πνξθχξεο είλαη νη ζθιεξφηεξεο. Απφ ηελ άιιε ν γηαηξφο Οξεηβάζηνο (Οξεηβαζ. Λνγ. Γ θδ ) ππνζηεξίδεη φηη γηα λα απνθηήζνπλ πην γιπθηά γεχζε πξέπεη λα βξάζνπλ δπν ηξεηο θνξέο ζε θαζαξφ λεξφ. Ο Οξεηβάζηνο, αθφκα, ζε άιιν θείκελν (πλ. Β λγ ) ππνζηεξίδεη φηη ε πνξθχξα σο ηξνθή δελ έρεη θακία αμία, αιιά ν άιπθνο ρπκφο ηεο θαηαπνιεκά ηηο παζήζεηο ηνπ ζηνκάρνπ. ήκεξα, πάλησο, νη επηζηήκνλεο ζεσξνχλ φηη ην θξέαο ηνπο είλαη κφληκα ηνμηθφ (δειεηεξηψδεο), αθφκα θαη αλ ην βξάζνπκε. Ο Λαηίλνο Ηζηνξηθφο, ν Πιίληνο, ν Πξεζβχηεξνο, (Φπζηθή Ηζηνξία IX, ) καο δίλεη κία απφ ηηο ειάρηζηεο αλαθνξέο αιηείαο κε πεηαρηάξη ζηελ αξραηφηεηα. Τπνζηεξίδεη, ινηπφλ, φηη νη αξραίνη ςαξάδεο έδελαλ εκηζαλή κχδηα θαη ηα πέηαγαλ ζηε ζάιαζζα, ψζπνπ λα θνιιήζεη επάλσ ηνπο ε πνξθχξα. Σφηε, ηξάβαγαλ γξήγνξα ην δφισκα καδί κε ηελ πνξθχξα. Ο Νέξσλαο ζεψξεζε ηελ πνξθχξα, ρξψκα ηεο απηνθξαηνξίαο κε ηχπνπο amethystica (δειαδή ρξψκαηνο ακέζπζηνπ) θαη Σχξηα (θφθθηλε), ελψ επί Γηνθιεηηαλνχ ε πνξθχξα γίλεηαη απηνθξαηνξηθφ ζχκβνιν θαη ζηε ζπλέρεηα, 15

16 επηθξαηεί ν φξνο βαζηιηθή πνξθχξα κέρξη ηνλ Κσλζηαληίλν Παιαηνιφγν, πνπ ζηε ζηέςε ηνπ ζηνλ Μηζηξά αλαθέξεηαη φηη θνξνχζε ν ίδηνο πνξθπξφ ρηηψλα. Σέινο, ν Βηηξνχβηνο αλαθέξεη ζρεηηθά: «Θα μεθηλήζσ λα κηιψ γηα ην πνξθπξφ ρξψκα, ην νπνίν μεπεξλά φια ηα ρξψκαηα πνπ έρνπλ αλαθεξζεί κέρξη ηψξα θαη σο πξνο ηελ αθξίβεηα αιιά θαη σο πξνο ην εθπιεθηηθφ απνηέιεζκα. Σν ιακβάλνπκε απφ έλα ζαιάζζην νζηξαθφδεξκν, απφ ην νπνίν θηηάρλεηαη ην πνξθπξφ ρξψκα, πνπ είλαη ζαπκάζην φζν ν,ηηδήπνηε άιιν ζηε θχζε ζηα κάηηα ελφο πξνζεθηηθνχ παξαηεξεηή, γηαηί δελ έρεη ηηο ίδηεο απνρξψζεηο ζ' φια ηα κέξε πνπ βξίζθεηαη, αιιά απηέο κεηαβάιινληαη αλάινγα κε ηελ πνξεία ηνπ ήιηνπ» Βηηξνχβηνο, Γέθα Βηβιία, VII, XIII Ο ηξηζρηιηεηήο θχθινο ηεο πνξθχξαο ζα θιείζεη κε ηνλ ίδην ηξφπν κε ηελ βπδαληηλή απηνθξαηνξία θαη ηελ άισζε ηεο Κσλζηαληηλνππφιεσο. Ζ παπηθή βνχια ηνπ 1467 εηζάγεη ηνλ θφθθν σο λέα ρξσζηηθή νπζία ησλ θαξδηλαιηθψλ ρηηψλσλ, ζθξαγίδνληαο έηζη ηελ θαηαζηξνθή ησλ απηνθξαηνξηθψλ εξγαζηεξίσλ. Ζ αξραηνινγηθή ζθαπάλε έδεημε φηη ηξία είδε θνρπιηψλ έρνπλ ρξεζηκνπνηεζεί ζηε Μεζφγεην ζάιαζζα γηα ηελ πξνκήζεηα ηεο βαθήο πνπ είλαη ηα παξαθάησ: Murex brandaris, Thais haemastoma θαη Μurex trunculus.σα δπν πξψηα είδε έδηλαλ βαθή θφθθηλε, ελψ ην ηξίην ηψδε, απηή πνπ θαηέγξαςε ν Αξηζηνηέιεο. Γηα ην ιεπθά πθάζκαηα ρξεζηκνπνηνχζαλ ηελ πνξθπξά ζε ζπλδπαζκφ κε ην ειαηφιαδν(amouretti,1986). ε φιε ηελ Μεζφγεην ρξεζηκνπνηνχζαλ ηελ πνξθχξα θαη αλ νη Φνίληθεο είραλ θαηνξζψζεη λα θάλνπλ ηελ θαιχηεξε πνηνηηθά πνξθχξα, απηφ βέβαηα δελ είλαη απφδεημε πσο απηνί ππήξμαλ θαη νη εθεπξέηεο ηεο. Ηζηνξηθέο καξηπξίεο κηινχλ γηα κεηαθνξά ηεο ηέρλεο ηεο πνξθχξαο κε ηνπο αξραίνπο θαηνίθνπο ηεο Κξήηεο, ηνπο Πνπινπδάηνπο, πνπ θαηέθπγαλ ζηελ Παιαηζηίλε θαη ηελ πξία, ηνλ 12 ν αηψλα π.υ. φηαλ νη Γσξηείο εηζέβαιιαλ ζην λεζί ηνπ Μίλσα.Ζ ρξήζε ηεο πνξθχξαο ζπλαληάηαη ζε κεηαγελέζηεξνπο ρξφλνπο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ξσκατθήο θαη βπδαληηλήο πεξηφδνπ (π.ρ. επψλπκν ηνπ Κσλζηαληίλνπ, ν Πνξθπξνγέλλεηνο θαη νη Ρσκατθέο ηνηρνγξαθίεο ζηελ Πνκπεία). 16

17 Απηφ πνπ πξέπεη λα εμεηαζηεί είλαη νη παξάγνληεο απφ πνηνπο επεξεάδεηαη ε πνξθχξα αιιά θαη πνηα είλαη ε ηερληθή βαθήο ησλ πθαζκάησλ κε ηε ρξήζε ηνπ κσβ ρξψκαηνο. Ζ αλάπηπμε ηεο πνξθχξαο εμαξηάηαη απφ(lobbanetal,1985): ηνθσο ηελ ζεξκνθξαζία ηελ αικπξφηεηα ηελ δηαζεζηκφηεηα ζξεπηηθψλ νπζηψλ ζνλ αθνξά ηελ ηερληθή είλαη γλσζηή θαη κνηάδεη κε εθείλε ηνπ θπζηθνχ ινπιαθί ρξψκαηνο, κε ηελ ίδηα πξφδξνκε έλσζε δειαδή ην ηλδνμχιην, ην νπνίν κεηαηξέπεηαη ζε ηλδηθνηίλε θαη 6,6 '-δηβξσκν ηλδηθνηίλε, ε νπνία είλαη κία έλσζε βαθήο ηνπ κσβ(wouters et al, 1991). Ζ έλσζε γηα ηελ πνξθχξα είλαη ην ηλδνμχιην. Σν ηλδνμχιην θαη νη ειεχζεξεο ξίδεο δίλνπλ ιηγφηεξα ειεθηξφληα. Απηή ε δηαδηθαζία πξνθαιεί δηκεξηζκφ, απφ ηνλ νπνίν παξάγεηαη ε ηλδηθνηίλε. Έλα πξνζνκνησκέλν πείξακα γηα ηελ παξαγσγή ηεο ρξσζηηθήο νπζίαο έρεη γίλεη απφ ηνλ Koren (Δηθφλα 1.7) Οη βαζκίδεο απηνχ ηνπ πεηξάκαηνο πεξηιακβάλνπλ: α) ζχλζιηςε θειχθνπο β) δηάιπκα ρξψκαηνο γ) νη απνρξψζεηο ηνπ κσβ. 17

18 Δηθόλα 1.7 Μεηά ηελ αθαίξεζε ηνπ ζαιηγθαξηνύ από ην θέιπθνο, ην ζαιηγθάξη πξνζηίζεηαη ζε έλα αιθαιηθό δηάιπκα. Με ηελ ιεπθνέλσζε ην ρξώκα αιιάδεη από πξάζηλν ζε πνξθπξό. Σέινο, παξνπζηάδνληαη νη ηξεηο απνρξώζεηο ησλ ρξσκάησλ ζηα πθάζκαηα.(koren,2005) Γηα ηελ παξαγσγή ηνπ κσβ ρξψκαηνο αξρηθά γηλφηαλ επεμεξγαζία ηνπ θνρπιηνχ Murex.ηε ζπλέρεηα, ην ζαιηγθάξη πξνζηίζεηαη ζε αιθαιηθφ δηάιπκα.απηφ πνπ παξαηεξνχκε είλαη φηη ην ρξψκα αιιάδεη απφ πξάζηλν ζε πνξθπξφ. Σέινο,παξνπζηάδνληαη θαη νη ηξεηο ρξσκαηηζκνί ζηα πθάζκαηα(koren,2005).. 18

19 2.Δληνπηζκόο πνξθύξαο ζηνλ Διιαδηθό Υώξν Δηθόλα 2.1Δξγαζηήξηα πνξθύξαο ζηε Μεζόγεην Σνπο ηειεπηαίνπο δχν αηψλεο ζπρλέο είλαη νη αλαζθαθέο πνπ έρνπλ γίλεη ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν. Σα ηειεπηαία ρξφληα φιν θαη πεξηζζφηεξν εληνπίδεηαη ζε απηέο θαη επηβεβαηψλεηαη ε ρξήζε θαη ε παξαγσγή ηεο πνξθχξαο (Δηθφλα 2.1). 19

20 Παξαθάησ παξνπζηάδνληαη ηα εξγαζηήξηα πνξθχξαο πνπ ππάξρνπλ ζε φιε ηελ ιεθάλε ηεο Μεζνγείνπ. Workshop Reference Pefka, Thessaloniki Zimi et al,2012, Betancourt et al, 2009 Agios Georgios, Athens Lolos, 1990 Mitrou, Athens Kramer et al, 2008 Hermione, Peloponnese Reinhold, 1970 Lerna, Peloponnese Pausanias,21.4 Kranai or Marathonissi, Peloponnese Pausanias,21.4 Paulopetri,, Peloponnese Κardara, 1974 PortoHeli,Peloponnese Κardara, 1974 Asine, Peloponnese Ruscillo,2005 Iklaina, Peloponnese Ruscillo,2005 Isthmia, Peloponnese Ruscillo,2005 Korinthos, Peloponnese Ruscillo,2005 Yaros, Cyclades Gounaris, 2005 Kythira, Cyclades Protopapas et al,2003 Antikythera, Cyclades Excavation,2013,Tsaravopoulos A. Leuki, Cyclades Zervonikolakis,2005 Nisyros, Cyclades Reese, 2000 Delos, Cyclades Reese, 2000 Amorgos, Cyclades Reese, 2000 Kythnos, Cyclades Reese, 2000 Koufonissi, Crete General Management of Antiquities and Cultural Heritage,2012, Sharpe,1998 Pseira, Crete Müller, 1991 Petra, Crete Müller, 1991 Mallia, Crete Müller, 1991 Chania, Crete Shaw et al, 2006 Makrigialos, Crete Shaw et al, 2006 Kommos, Crete Shaw et al, 2006 Euboea, Central Greece Reese,

21 Boetia, Central Greece Reese,1980 Xrisi, Crete Apostolakou et al Papadiokampos, Crete Sofianou et al, 2011 Thessaly,Greece Larsen,1938 Itanos, Crete Carannante, 2006 Monastiraki, Crete Carannante, 2006 Palekastro, Crete Carannante, 2006 Kastri, Crete Carannante, 2006 Knossos, Crete Vogler,1984 Chios, Aegean Volonakis, 1990 Samos, Aegean Volonakis, 1990 Agathonisi, Aegean Volonakis, 1990 Kos, Aegean Volonakis, 1990 Chalki, Aegean Lowe, 2004 Rhodes, Aegean Lowe, 2004 Lesbos, Aegean Lowe, 2004 Mytilene, Aegean Lowe, 2004 Hala Sultan Tekke, Cyprus Belgiorno, 2004 Istanbul, Turkey Cakırlar et al, 2009 Troy, Turkey Cakırlar et al, 2009 Phrygia, Turkey Cakırlar et al, 2009 Hierapolis, Turkey Cakırlar et al, 2009 Pergamon, Turkey Cakırlar et al, 2009 Miletus, Turkey Cakırlar et al, 2009 Ephesus, Turkey Cakırlar et al, 2009 Caesarea, Turkey Cakırlar et al, 2009 B. America Kusumo, 1985 Coppa Nevigata-Apulia, Italy Minniti, 1999 Monte Circeo-Latina, Italy Blanc, 1958 Pompeii, Italy Girardin, 1877 Taranto, Italy Macheboeuf,

22 Ancona, Italy Bruin, 1970 Venise, Italy Bruin, 1970 Aquilea, Italy Bruin, 1970 Otranta, Italy Bruin, 1970 Palermo, Italy Bruin, 1970 Syracuse, Italy Forbes, 1956 Ordona, Italy Forbes, 1956 Cissa, Italy Forbes, 1956 Aquino, Italy Forbes, 1956 Naples, Italy Forbes, 1956 Baiiae, Italy Forbes, 1956 Sybaris, Italy Forbes, 1956 Tarentum, Italy Forbes, 1956 Torre, Italy Forbes, 1956 Matoya, Italy Forbes, 1956 Agrigento, Italy Forbes, 1956 Tel Akko,Israel Reese, 2000 Sidi Khrebish Bengazi, Lebanon Lloyd, 1978 Minet el Beidha, Syria Parri, 1932 Ugarit, Syria Parri, 1932 Aradus, Lebanon Parri, 1932 Byblos, Lebanon Parri, 1932 Sidon, Lebanon Parri, 1932 Sarepta, Lebanon Parri, 1932 Akko, Israel Parri, 1932 Tyre, Lebanon Astour,1965 Tel mor,israel Parri, 1932 Tobruk, Libya Parri, 1932 Lepcis Magna, Libya pers.comm. Wilson A. 2 May 2002 Sabrafa, Libya pers.comm. Wilson A. 2 May 2002 Dar Essafi,Tunisia Picard, 1956 Mennix,Carthage Willson,

23 Λέξλα ε κηα αλαζθαθή πνπ έγηλε ην 1952 ζηε Λέξλα, ζηελ ηνκή ΗΗΗ βξέζεθαλ θνρχιηα Murex. Ο πξντζηνξηθφο νηθηζκφο ρξνλνινγείηαη απφ ην 2750/ /2450 B.C. (Reese, 2008) Θεζζαινλίθε Ο φξνο πνξθπξνβαθήαλαθέξεηαη ζε δχν επηγξαθέο, απφ ηε Θεζζαινλίθε θαη απφ ηνπο Φηιίππνπο.Ζ ελεπίγξαθε επηηχκβηα ζηήιε απφ ηε Θεζζαινλίθε, πνπ βξίζθεηαη ηψξα ην Αξραηνινγηθφ Μνπζείν ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο (Mendel, 1914), θέξεη έλαλ ήξσα - ηππέα ζην πάλσ κέξνο ηνπθαη ρξνλνινγείηαη ζην ηέινο 2 νπ αηψλα κ.υ. (Nigdelis, 2010). ην θάησ κέξνο ηεο ζηήιεο, ππάξρεη κηα επηγξαθή πνπ ήηαλ αθηεξσκέλε ζηνλ πνξθπξνβάθνμέληππν εβήξν, απφ κέιε ηνπ ηάγκαηνο ηνπ (IGThess, X.II.1, 291). Ζ επηγξαθή αλαθέξεη ηα εμήο (Δηθφλα 2.2): Ἡ ζπλήζεηα ηῶλ πνξθπξνβάθσλ ηῆο ὀθησθαηδεθάηεομέληππνλ Ἀκίνπ ηόλ θαί εβῆξνλθπαηεηξελόλ κλήκεοράξηλ «Ζ ζπληερλία ησλ πνξθπξνβάθσλ ησλ νπνίσλ εξγαζηήξηα ήηαλ ζηνλ δέθαην φγδνν δξφκν αθηεξψλεη απηφ ζηε κλήκε ηνπ Μέληππνπ εβήξνπ, γηφο ηεο Ακίνπ, πνπ θαηαγφηαλ απφ ηα Θπάηεηξα».Ζ ζεκαζία ηεο ελ ιφγσ επηγξαθήοέρεη δχν εξκελείεο. Πξψηνλ, δείρλεη φηη πνξθπξνβάθνη είραλ επαγγεικαηηθέο ζρέζεηο ζηε Ρσκατθή Θεζζαινλίθε θαη φηη ππάξρνπλ, πεξηζζφηεξα απφ έλα εξγαζηήξην ζηελ πφιε θαηδεχηεξνλ, φηη κεηαμχ ησλ κειψλ ηεο ππήξραλ άηνκα απφ ηε Μηθξά Αζία πνπ εκπιέθνληαη ζηελ παξαγσγήηεο κσβ ρξσζηηθήο νπζίαο αιιά θαη ζην εκπφξην ηεο ρξσζηηθήο νπζίαο. 23

24 Δηθόλα 2.2Αλεπίγξαθε ζηήιε από ηε Θεζζαινλίθε πνπ αλαθέξεη ηνλ Μέληππν εβήξν(mendel, 1914) Ζ δεχηεξε επηγξαθή απφ ηελ πφιε ησλ Φηιίππσλ, ε νπνία αλαθαιχθζεθε ην 1872αλαθέξεη ηα εμήο: Σόλ πξῶηνλ ἐθ ηῶλ πνξθπξνβάθ[σλ Ἀλ]ηίνρνλ Λύθνπ Θεηαηεηξ[ηλ]όλ εὐεξγέη[ελ]θαί [..] ἡ πόιηο ἐη[ίκεζε] «Ζ πφιε ηίκεζε, αλάκεζα ζηνπο πνξθπξνβαθείο, ηνλ Αληίνρν, γην ηνπ Λχθνπ, έλαλ ληφπην Θπαηείξην σο επεξγέηε». ηε Μαθεδνλία, ηα απνδεηθηηθά ζηνηρεία γηα ηελ παξαγσγή πνξθχξαο απφ φζηξαθα, γηα ηνλ ρξσκαηηζκφ πθαζκάησλ θαη ηνηρνγξαθηψλ, έρνπλ κηα καθξά ηζηνξία απφ ηελδπνρή ηνπ Υαιθνχ κέρξη θαη ηελ Ρσκατθή Δπνρή. Σα επξήκαηα πνπ βξέζεθαλ ζηηο αλαζθαθέο ζηελ Σνχκπα Θεζζαινλίθεο (Veropoulidou,2008) θαη ηνπ Αγίνπ Μάκα ζηε Υαιθηδηθή (Becker,2001) ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελδπνρή ηνπ Υαιθνχ θαη ππνλννχλ κηα κηθξή παξαγσγή κσβ ρξψκαηνο πνπ εμππεξεηνχζε ελδερνκέλσο αλάγθεο ηεο θνηλφηεηαο (Veropoulidou etal., 2008). Σν γεγνλφο απηφ εληζρχεηαη απφ ηα αξραηνινγηθά ζηνηρεία πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ηελδπνρή ηνπ ηδήξνπ θαη 24

25 πεξηιακβάλεη ζξπκκαηηζκέλαθνρχιηα πνξθχξαοαπφ ηελ Σνχκπα Θεζζαινλίθεο(Veropoulidou,2011) θαη ηε Μεζψλε, ζηελ Πηεξία (Veropoulidou, 2012). Απφ ηελ Αξρατθήκέρξη θαη ηελ Διιεληζηηθή Δπνρή, ζξαχζκαηα πνξθχξαο εληνπίδνληαη ζηε Βφξεηα Διιάδα. Παξ 'φια απηά,ε ρξήζε ηνπ κσβ ρξψκαηνο σο ζχκβνιν ηεο αλψηεξεο ηάμεο απνδεηθλχεηαη απφ ηα επξήκαηα ζηνλ ηάθν ηεο Βεξγίλαο πνπ ρξνλνινγνχληαη ζηα ηέιε ηνπ 6νπ αηψλα (επηθνηλσλία Φάθιαξε κε Reese) θαη ηνπ Αγίνπ Μάκα ζηε Υαιθηδηθή (Moschonisiotou, 1989). Δπηπξφζζεηα, ζηε Θεζζαινλίθε ζηε λφηηα πιεπξά ηεο Ρσκατθήο Αγνξάο, (Vitti,1996) απνθαιχθζεθε εξγαζηήξην πνξθχξαο.σν εξγαζηήξην ρξνλνινγείηαη, κεηαμχ ηνπ 2 νπ /1 νπ αηψλα.π.υ. 1 νπ αηψλ κ.υ. (Karaberi etal.,1997). Απηή ε εγθαηάζηαζε ηνπ εξγαζηεξίνπ αλήθε ζε έλα κεγαιχηεξν ζπγθξφηεκα δίπια ζην θεξακηθφ θαη κεηαιινπξγηθφρψξν εξγαζίαο, πηζαλφηαηα πξννξίδνληαη γηα ηε βαθή(δηθφλα 2.3). Δηθόλα 8 Ρωμαϊκή Αγορά (Karaberietal., 1997) Σελ ίδηα πεξίνδν, δηάθνξα εξγαζηήξηα ηδξχζεθαλ ζηελ Βεξγίλα (Faklaris,1998). Δπξήκαηα φπσο πθαληηθά βάξε, εξγαιεία, άξγηινο, πέηξηλα γνπδηά, κχινη αιιά θαη πξντφληα πνπ ζρεηίδνληαη κε βαθέο φπσο ε ρξσζηηθή νπζία απφ νξπθηά ζε κνξθή ζθφλεο πνπ βξέζεθαλ ζηελ Βεξγίλα ραξαθηεξίδνληαη σο εξγαζηήξηα γηα πθάζκαηα. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη απφ ηα ζηνηρεία απηά πξνθχπηεη πσο ε πφιε ηεο Θεζζαινλίθεο, βξίζθεηαη ζηνλ άμνλα ησλ πην ζεκαληηθψλ νδηθψλ αξηεξηψλ πνπ ζπλδένπλ ηελκαθεδνληθή ελδνρψξα θαη ηε Βαιθαληθή ρεξζφλεζν. Δπίζεο, 25

26 εμαζθαιίδεηαη κηα εχθνιε θαη αζθαιή επηθνηλσλία κε κεγάια θέληξαηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο ζε Αλαηνιή θαη Γχζε. Ζ Θεζζαινλίθεείλαη έλα ζεκαληηθφ εκπνξηθφ θέληξν.ο πινχηνο ηεο πφιεο πξνεξρφηαλ θαηά θχξην ιφγν απφ ην κεγάιν θαη αζθαιέο ιηκάλη πνπ ζπλέβαιε ζην εκπφξην (Allamani-Souri 2003). Αζήλα ηελ αξραία Αζήλαβξέζεθαλ ζε αλαζθαθέο ζηηο ΝΑ πιαγηέο ηεο Αθξφπνιεο, ζσξνί θνρπιηψλ πνξθχξαο απφ εξγαζηήξην θαηεξγαζίαο πνπ βξηζθφηαλ εθεί. Δξκηόλε Καηά ηελ αξραηφηεηα ε Δξκηφλε ήηαλ ζεκαληηθφ θέληξν παξαγσγήο πνξθπξνβαθήο θαη βαςίκαηνο λεκάησλ-πθαζκάησλ. Οη αξραίνη ζπγγξαθείο φπσο ν Πινχηαξρνο θαη ν Αξηζηνηέιεο, φηαλ γξάθνπλ γηα ηελ Δξκηφλε, δελ παξαιείπνπλ λα ζεκεηψζνπλ φηη ππήξμε κεγάιν θέληξν πνξθπξνβαθήο. Ήηαλ ε σξαηφηεξε θαη αθξηβφηεξε βαθή ηεο αξραηφηεηαο. Γηα αηψλεο ν φξνο πνξθχξα δελ ήηαλ μεθάζαξνο, δηφηη ρξεζηκνπνηήζεθε ηφζν γηα ηα θνρχιηα, απφ ηα νπνία παξαιακβάλεηαη ε βαθή, φζν θαη γηα ηελ ίδηα ηε βαθή, πνπ ν Αξηζηνηέιεο ηελ είρε νλνκάζεη «άλζνο», θαζψο θαη γηα ηα βακκέλα ελδχκαηα κε ρξήζε ηεο ίδηαο ηεο βαθήο. Απφ ηα βάζε ησλ αηψλσλ, νη άλζξσπνη γεληθφηεξα γλψξηδαλ θαη ρξεζηκνπνηνχζαλ πξσηνπνξηαθά ηελ πνξθπξνβαθή. ήκεξα, νη αλαζθαθέο αιιά θαη νη έξεπλεο είλαη κάξηπξεο θαη έρνπλ δψζεη απαληήζεηο ζε πνιιά εξσηήκαηα. Ζ βαθή («άλζνο», θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε) ππάξρεη ζηα θνρχιηα, ζε αδέλα πνπ ηνλ αθαηξνχζαλ κε θαηάιιειν ζπάζηκν ηνπ νζηξάθνπ θαη κε δσληαλφ ηνλ νξγαληζκφ, έηζη ψζηε λα κε δηαρπζεί ζην ζψκα θαη απσιεζζεί ε βαθή. ε θάζε θνρχιη κέηξηνπ κεγέζνπο ε βαθή είλαη ειάρηζηε θαη απαηηνχληαη δεθάδεο ρηιηάδεο φζηξαθα γηα ηε βαθή ελφο ρηηψλα. Δάλ ηα φζηξαθα ήηαλ κηθξά, ηα έζπαγαλ θαη ρξεζηκνπνηνχζαλ φιε ηε κάδα. Ζ ζπιινγή ησλ νζηξάθσλ γηλφηαλ, φπσο αλαθέξεη ν Αξηζηνηέιεο, ηελ άλνημε, φκσο ε βαθή ππάξρεη ζηνλ αδέλα ηνπ νζηξάθνπ φιν ην ρξφλν θαη είλαη εθκεηαιιεχζηκε. 26

27 Μεηά ηε ιήςε ηνπ αδέλα κε ηε βαθή αθνινπζνχζε μήξαλζε θαη ιεπηή θνληνπνίεζε ζε γνπδί. Ζ ζπληήξεζε ηεο βαθήο κπνξνχζε λα γίλεη κε ηε βνήζεηα κειηνχ ζε ζθξαγηζκέλα πηζάξηα. Ζ ηερληθή ηεο βαθήο κε πνξθχξα βακβαθηνχ θαη καιιηψλ ήηαλ κεγάιν κπζηηθφ θαη γηλφηαλ ζε αξθεηά ζηάδηα κε πνιχπινθεο δηεξγαζίεο. ήκεξα φκσο ε ηερληθή είλαη γλσζηή ζε γεληθέο γξακκέο θαη κνηάδεη κε εθείλε ηεο βαθήο ηνπ θπζηθνχ ηλδηθνχ.ηε δηεξγαζία ηνπ βαςίκαηνο ε δχκσζε ηνπ ινπηξνχ βαθήο θξαηνχζε αξθεηέο εκέξεο, ψζηε λα πξνθχςεη πιήξεο ε ιεπθνέλσζε ππφ κνξθή δηαιπηνχ άιαηνο.γηλφηαλ βάπηηζε ηνπ καιιηνχ ζηνλ θάδν. Χο πξνο ηε θχζε ησλ καιιηψλ, ν Πιάησλαο αλαθέξεη ζην βηβιίν Γ ησλ Πνιηηηθψλ: «[...] νη βαθείο επεηδάλ βνπιεζώζη βάςαη έξηα ώζη είλαη αινπξγά, πξώηνλ κελ εθιέγνληαη εθ ηνζνύησλ ρξσκάησλ κίαλ θύζηλ ηελ ησλ ιεπθώλ». Αθνινπζνχζε έθζεζε ζηνλ ήιην θαη ζηνλ αέξα, ψζηε λα πξνθιεζεί νμείδσζε θαη ε ιεπθνέλσζε λα κεηαηξαπεί εθ λένπ ζε 6,6 -δηβξσκν ηλδηθνηίλε θαη λα πξνθχςεη ην πνξθπξφ ρξψκα. Αθνινπζνχζε θαιφ πιχζηκν κε αιαηφλεξν, μχδη θ.ά., ψζηε λα απνκαθξπλζνχλ νη δπζάξεζηεο νζκέοθαη ην ρξψκα λα απνθηήζεη ιακπξφηεηα θαη αληνρή(ηξάβσλαο XVI 2,23). Πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ην πνξθπξνβακκέλν χθαζκα είρε κεγάιε αληνρή ζην πιχζηκν, ην θσο θ.ιπ., φπσο αθξηβψο θαη ην ηλδηθφ. Οη εηδηθνί ηνλίδνπλ φηη νη αξραίνη βαθείο είραλ αληηιεθζεί φηη ε αλάκεημε δηαθφξσλ εηδψλ θνρπιηψλ (ζε «άλζνο» βέβαηα) ζε νξηζκέλεο αλαινγίεο θαη ν θαηάιιεινο ηξφπνο παξαζθεπήο ηνπ αλαγσγηθνχ ινπηξνχ ήηαλ απηά πνπ έδηλαλ ηελ πνηθηιία ρξψκαηνο ζηελ πνξθχξα κε ηνπο εθιεθηνχο ηφλνποθαη ηηο ιεπηέο απνρξψζεηο. Αθφκε, ε επαλάιεςε ηεο βάπηηζεο ζην ίδην ινπηξφ θάδν ή ζε δηαθνξεηηθφ κε άιιν είδνο θνρπιηψλ ζεσξνχληαλ δεδνκέλε. Οη απνρξψζεηο ηεο πνξθχξαο πνπ είραλ κεγάιε εθηίκεζε ήηαλ ε ζθνχξα θφθθηλε, γλσζηή σο πνξθχξα ηεο Σχξνπ θαη εθείλε κε ρξψκα ακέζπζηνπ, πνπ έβαθαλ ηα εξγαζηήξηα ηεο Δξκηφλεο. Σα αξραία εξγαζηήξηα παξαζθεπήο ηεο πνξθπξνβαθήο θαη νη εγθαηαζηάζεηο ηνπ βαθείνπ βξίζθνληαλ ζην αλαηνιηθφ άθξν ηεο ζεκεξηλήο πφιεο ηεο Δξκηφλεο, ζην ζεκεξηλφ Μπίζηη, πνπ θαηά ηελ αξραηφηεηα νλνκαδφηαλ «Πνζείδηνλ». Έηζη, ε έληνλε άζρεκε νζκή ησλ βαθείσλ δηέθεπγε πξνο ηε ζάιαζζα. ηα ηέιε ηνπ 6νπ αηψλα π.υ. 27

28 ρηίζηεθε ζην κέζν ηνπ αθξσηεξίνπ, ζηε ζεκεξηλή ζέζε «πιαηεία», έλαο κεγάινο λαφο ηνπ Πνζεηδψλα, ή ηεο Αζελάο, θαη πηζαλφηαηα νη ηεξείο ηνπ λανχ είραλ ηνλ έιεγρν θαη ηε δηαρείξηζε ησλ εξγαζηεξίσλ. ε αξθεηέο ζέζεηο ζήκεξα ππάξρνπλ κεγάιεο απνζέζεηο νζηξάθσλ κε ζπαζκέλα θειχθε. Ζ επηηφπηα εμέηαζε δελ έδσζε ελδείμεηο φηη νη αξραίνη έπαηξλαλ ην «άλζνο» αλνίγνληαο ην θέιπθνο ηνπ θνρπιηνχ ζε θαηάιιειε ζέζε. Καηά ηνλ 5 ν αη. π.υ. ρηίζηεθαλ ηα πεξηκεηξηθά ηείρε ηεο Δξκηφλεο πνπ είραλ σο ζπλδεηηθφ πιηθφ θειχθε ζπαζκέλα απφ φζηξαθα αληί ραιηθηνχ. Γηαπηζηψζακε φηη 18% ηνπ ζπλδεηηθνχ πιηθνχ ήηαλ ζπαζκέλα φζηξαθα, πνπ ζεκαίλεη φηη πάλσ απφ 250 ηφλνη έρνπλ ρξεζηκνπνηεζεί ζην ρηίζηκν ηνπ αξραίνπ ηείρνπο δειαδή ηνπιάρηζηνλ 10 εθαηνκκχξηα θειχθε (Γθάηζνο,1996).Δπίζεο, κε θειχθε κπάδσζαλ ηνπο ρψξνπο κέζα απφ ηελ πιεπξά ηνπ ηείρνπο. Ζ ρξήζε ησλ ζπαζκέλσλ νζηξάθσλ σο ζπλδεηηθφ πιηθφ ζπλερίζηεθε θαη αξγφηεξα. Αθφκε θαη ν αλεκφκπινο πνπ ρηίζηεθε ζηα ηέιε ηνπ 18νπ αηψλα κ.υ. απφ ηνπο Δξκηνλίηεο αγσληζηέο Μεηζαίνπο έρεη σο ζπλδεηηθφ πιηθφ ζπαζκέλα φζηξαθα. Οη καξηπξίεο αλαθέξνπλ φηη ηα εξγαζηήξηα βαθήο πξέπεη λα ήηαλ ζηε ζέζε πνπ ζήκεξα βξίζθεηαη ν αλεκφκπινο ησλ Μεηζαίσλ. Πξέπεη λα άξρηζαλ λα ιεηηνπξγνχλ ηνπιάρηζηνλ απφ ηνλ 6ν αηψλα π.υ. θαη εμαθνινπζνχζαλ κέρξη ηνλ 6ν αηψλα κ.υ. Καηά ηα 1000 θαη πιένλ ρξφληα ιεηηνπξγίαο ζηελ Δξκηφλε ρξεζηκνπνηήζεθαλ εθαηνληάδεο εθαηνκκχξηα θνρχιηα. πιιέθηεο νζηξάθσλ ππήξραλ ζ φιε ηελ επξχηεξε πεξηνρή ηεο Δξκηφλεο, αθνχ ρξεηάδνληαλ εθαηνκκχξηα φζηξαθα εηεζίσο. Απηφο πνπ αζρνινχληαλ κε ηε ζπιινγή ησλ νζηξάθσλ νλνκαδφηαλ πνξθπξεπηήο. πγθέληξσλε ηα θνρχιηα θαη ζε ηαθηά δηαζηήκαηα ηα παξέδηδε δσληαλά ζην Μπίζηη. Ζ εμαγσγή ηεο βαθήο απφ ηα φζηξαθα γηλφηαλ ζην πνξθπξείν, φπνπ βξηζθφηαλ θαη ην θεληξηθφ εξγαζηήξην. Οη ζσξνί απφ ζπαζκέλα θνρχιηα καξηπξνχλ ηε ζέζε ηνπ πνξθπξείνπ. Απφ ηελ επηηφπηα εμέηαζή ζηελ πεξηνρή ζεσξείηαη φηη ηα εξγαζηήξηα πξέπεη λα βξίζθνληαλ ζην αλαηνιηθφ άθξν ηνπ αθξσηεξίνπ. Σα εξγαζηήξηα βαθήο ρξεηάδνληαλ βξφρηλν λεξφ, άξα θαη ζηέξλεο απνζήθεπζεο. ην Μπίζηηππάξρνπλ αξθεηέο, νη πεξηζζφηεξεο ιαμεπκέλεο ζε βξάρνπο. Δπίζεο, ζηηο εγθαηαζηάζεηο έπξεπε απαξαίηεηα λα ππάξρνπλ δνρεία ρεκηθψλ, φπσο θαπζηηθήο ζφδαο ή πνηάζαο, ζάπσλεο θ.ά., θαζψο θαη εγθαηαζηάζεηο απνζήθεπζεο νχξσλ. Πξφηππα βακκέλα λήκαηα ζαλ δείγκαηα θαη ζθεχε αλάκεημεο, δπγαξηέο θιπ. 28

29 ζεσξνχληαλ απηνλφεηα. Ζ χπαξμε απηψλ δηθαηνινγεί ηα επξήκαηα θαη ηα ηδηφξξπζκα ζθεχε πνπ βξέζεθαλ ζηε ζέζε Ράρεο ζηα Ίζζκηα, φπνπ έγηλαλ αλαζθαθέο ζε κεγάιν αξραίν βαθείν. Δηθόλα 2.4Πεξηνρή Μπίζηη, Πεινπόλλεζν(GoogleEarth) Ο αξηζκφο ησλ θνρπιηψλ πνπ ζπγθεληξψλνληαλ ζην Μπίζηη (Δηθφλα2.4) έθηαλε αξθεηέο ρηιηάδεο ηελ εκέξα, ηα νπνία έδηλαλ θηιά πξψηε χιε πνξθπξνβαθήο (Elsneretal,1985). πλεπψο, έπξεπε λα ππήξρε εηδηθφο ρψξνο απνζήθεπζεο. Ζ επηηήξεζε ήηαλ απηνλφεηε θαη απζηεξή θαη ε νηθνλνκηθή ζεκαζία γηα ηελ πφιε κεγάιε. Έηζη εμεγείηαη θαη ε αθκή ηεο πφιεο κε ην ρηίζηκν ησλ ηεηρψλ, ησλ λαψλ θ.ά. Ζ δηαρείξηζε ηφζν κεγάινπ πινχηνπ απαηηνχζε αλζξψπνπο κε γλψζε, πνπ γλψξηδαλ ηελ εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή αγνξά, αθνχ ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ πξντφληνο ήηαλ γηα εμαγσγή. Αλ ηα εξγαζηήξηα ιεηηνχξγεζαλ πεξίπνπ 1000 ρξφληα κε κηα κέζε επεμεξγαζία νζηξάθσλ ηελ εκέξα, ηφηε θαηά ηε δηάξθεηα ιεηηνπξγίαο ηνπο έγηλε ε επεμεξγαζία 2 σο 3 δηζεθαηνκκπξίσλ θνρπιηψλ! Δπηζηξέθνληαο ζην θείκελν ηνπ Πινχηαξρνπ γηα ηελ πνξθχξα ηεο Δξκηφλεο, πνπ βξήθε ν Αιέμαλδξνο ζηα νχζα, εχινγα δεκηνπξγνχληαη δχν δεηήκαηα. Πξψηνλ, ζην θείκελν ηνπ Πινχηαξρνπ δελ μεθαζαξίδεηαη αλ βξέζεθαλ 5000 ηάιαληα βαθήο ή πθαζκάησλ βακκέλσλ κε πνξθχξα, πνπ είραλ απνζεθεπηεί πξηλ απφ 190 ρξφληα, θαη βξέζεθαλ ζε θαιή θαηάζηαζε κε ηε βνήζεηα κειηνχ (Jamesonetal,1994). Γεχηεξνλ, 29

30 αλαθέξεη ηε ιέμε έιαην γηα ηε δεκηνπξγία ιεπθήο πνξθχξαο, πνπ ζαλ φξνο είλαη αθαηαλφεηνο, αλ πξφθεηηαη γηα χθαζκα. Ο Πινχηαξρνο, πνπ έδεζε ηνλ 1ν αηψλα κ.υ., αζθαιψο ζα δηάβαζε θάπνπ απηή ηελ πιεξνθνξία γηα γεγνλφηα πνπ έγηλαλ ηέζζεξηο αηψλεο πξηλ θαη ην πηζαλφηεξν είλαη λα κελ θαηάιαβε πσο απφ ηελ πνξθπξνβαθή πξνθχπηεη ην ιεπθφ ρξψκα. Θειεκέλα, ινηπφλ, έγξαςε ψζηε λα κελ είλαη εχθνιν λα δηαθξίλεη θαλείο αλ ελλννχληαη πθάζκαηα ή θαζαξή πνξθπξνβαθή. Απφ ρεκηθή άπνςε, φκσο, θαίλεηαη φηη ζηα νχζα βξέζεθε βαθή θαη φρη πθάζκαηα. Οξηζκέλα δνρεία ζα πεξηείραλ ηελ αδηάιπηε θφθθηλε πνξθπξνβαθή ζε ζθφλε, δειαδή ηελ πνξθπξφκαδα απφ ηνλ αδέλα ηνπ θνρπιηνχ καδί κε κέιη σο ζπληεξεηηθφ, ελψ άιια δνρεία ζα είραλ ηε ιεπθνέλσζε κε ππθλφ δηάιπκα θαπζηηθνχ αιθάιεσο. Δίλαη γλσζηφ φηη ηα ππθλά αιθαιηθά δηαιχκαηα, θαηά ηελ αθή, δεκηνπξγνχλ κηα αίζζεζε πνπ κνηάδεη κε εθείλε ηνπ ιαδηνχ. πλεπψο, απηφ είλαη πηζαλφηαηα ην ιεπθφ έιαην πνπ αλαθέξεη ν Πινχηαξρνο. Δάλ ην βάξνο βαθήο ήηαλ ηα 5000 ηάιαληα, πξφθεηηαη γηα θηιά. Απηφ ζεκαίλεη φηη ηελ πεξίνδν απηή ζηελ Δξκηφλε ππέζηεζαλ επεμεξγαζία γηα εμαγσγή πάλσ απφ 100 εθαηνκκχξηα θνρχιηα. Αλ ηα εξγαζηήξηα κπνξνχζαλ λα επεμεξγαζηνχλ εκεξεζίσο κεξηθέο ρηιηάδεο θνρχιηα, είλαη θαλεξφ φηη ηα βαθεία πξέπεη λα δνχιεςαλ εληαηηθά γηα 50 ρξφληα πεξίπνπ. Ζ Πεξζηθή Απηνθξαηνξία κε ηνλ Γαξείν Α ( π.υ.) θηάλεη ζηε κεγαιχηεξή ηεο αθκή θαη δφμα κε θέληξν ηνπ αραλνχο θξάηνπο ηα νχζα, κέρξη λα ηα θπξηεχζεη ν Μ. Αιέμαλδξνο ην 330 π.υ. επί Γαξείνπ Γ. Δίλαη θαλεξφ, επνκέλσο, φηη ηα εξγαζηήξηα ηεο Δξκηφλεο ηξνθνδνηνχζαλ ηνπο Πέξζεο κε πνξθπξνβαθή γηα ηνπιάρηζηνλ δπν αηψλεο, απνθνκίδνληαο ηεξάζηηα έζνδα θαη δίλνληαο κεγάιε αθκή ζηελ πφιε κε ην ρηίζηκν ηεηρψλ, λαψλ θ.ιπ. Σν ζέκα είλαη γηαηί ν Μέγαο Αιέμαλδξνο, κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο πξνζσπηθφηεηεο, ελψ είρε ππφ ηελ θαηνρή ηνπ φια ηα πνξθπξνβαθεία ηεο Φνηλίθεο θαη κεηά ηελ πξνζάξηεζε ηεο Μ. Αζίαο ηνλ 6ν αηψλα π.υ. φιεο ηηο εγθαηαζηάζεηο πνξθχξαο ζηα δπηηθά παξάιηά ηεο, απνζήθεπζε θαη πξνθαλψο ρξεζηκνπνηνχζε πνξθχξα εηζαγσγήο απφ κηα ερζξηθή ρψξα θαη εηδηθφηεξα απφ ηελ Δξκηφλε. Απφ ηελ επηηφπηα ζπιινγή νζηξάθσλ, πνπ ππάξρνπλ θπξίσο ζηελ Δξκηφλε θαη ηελ αθαίξεζε ησλ πνξθπξν-αδέλσλ, δηαπίζησζαλ φηη ηα ρέξηα ηνπο βάθνληαλ κε ηψδεο ρξψκα, βηνιεηί. Παξφκνην ρξψκα πξνέθπςε κε απιή δηεξγαζία βαθήο θαηεπζείαλ απφ ην «άλζνο» ζε ιεπθφ βακβαθεξφ χθαζκα. Βάςαλε ηφζν κε «άλζνο» 30

31 απφ ηα θνρχιηα Δξκηφλεο, φζν θαη κε ηηο πνηθηιίεο ηεο Σχξνπ (πνπ ππάξρνπλ ζηε ζάιαζζα ηεο Δξκηφλεο, αιιά ζε κηθξφ πνζνζηφ), φπνπ πξνέθπςε θφθθηλν ρξψκα, ζε αληηδηαζηνιή κε ηα θχξηα θνρχιηα ηεο Δξκηφλεο (trunculus) πνπ έδσζαλ ην ρξψκα ηνπ ακέζπζηνπ. Οη εηδηθνί πηζηεχνπλ φηη ε ρξσζηηθή νπζία ήηαλ ηδηφκνξθε θαη εληππσζηαθή θαη απηφο ήηαλ ν ιφγνο ηεο επηινγήο ηεο απφ ηε βαζηιηθή απιή ηνπ Κχξνπ θαη ηνπ Γαξείνπ ζηε ζπλέρεηα. ήκεξα δελ ππάξρεη θακία αλάκλεζε απφ ηα πεξίθεκα πνξθπξνβαθεία ηεο Δξκηφλεο, παξά κφλν νη ζσξνί απφ ηα ζπαζκέλα φζηξαθα, πνπ βξίζθνληαη δηάζπαξηα ζε φιν ην αθξσηήξην ησλ αξραίσλ εξγαζηεξηαθψλ εγθαηαζηάζεσλ, κάξηπξεο ηνπ αξραίνπ κεγαιείνπ θαη ηεο δφμαο ηεο πφιεο. 31

32 Υαληά Δηθόλα 2.5 Οδόο Μειεηίνπ Μεηαμάθε (GoogleEarth) Σν 2002 ζηελ αλαζθαθή πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζην νηθφπεδν ηδηνθηεζίαο ηνπ Γ. Γσλησηάθε ζηελ νδφ Μειεηίνπ Μεηαμάθε 32-34(Δηθφλα 2.5), ε αξραηνινγηθή ζθαπάλε έθεξε ζην θσο ζεκαληηθέο αξραηφηεηεο ησλ ειιεληζηηθψλ θαη ξσκατθψλ ρξφλσλ. ην αλαηνιηθφ ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ δηαηεξείηαη ζήκεξα νξαηφ ην ζεκαληηθφηεξν εχξεκα ηνπ ρψξνπ, κηα εγθαηάζηαζε επεμεξγαζίαο πνξθχξαο. Σα ιείςαλα ηεο εξγαζηεξηαθήο εγθαηάζηαζεο πεξηιακβάλνπλ δχν θπθιηθνχο θιηβάλνπο, θηηζκέλνπο κε αξγνιηζνδνκή. Έρνπλ δηάκεηξν 1.82 θαη 1.45κ. θαη ηα πιατλά ηνηρψκαηα έρνπλ χςνο εθ. ην θέληξν θάζε θιηβάλνπ ππάξρεη κεγάινο θπθιηθφο ιίζνο πάλσ ζηνλ νπνίν θαίλεηαη πσο ηνπνζεηνχζαλ ηα ζθεχε πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ γηα ην βξάζηκν ηεο πνξθχξαο. Μπξνζηά ζηνπο θιηβάλνπο βξέζεθε ζηξψκα κε ζηάρηε. Ο ηξίηνο θιίβαλνο θαηαζηξάθεθε απφ ζχγρξνλν ιάθθν (Andreadaki, 2009). 32

33 Ρόδνο Δηθόλα 2.6Ζ πόιε ηεο Ρόδνπ (GoogleEarth) Ζ Ρφδνο αλαθέξεηαη αλάκεζα ζηηο ζέζεηο ηνπ Αηγαίνπ πνπ παξάγνπλ πνξθχξα(δηθφλα 2.6). Δλδείμεηο γηα ηελ θαηεξγαζία ηεο πνξθχξαο ζην λεζί ππάξρνπλ ήδε απφ ηα πξντζηνξηθά ρξφληα. Ζ ζπαζκέλε πνξθχξα, πνπ βξέζεθε ζηξσκέλε ζην ππφζηξσκα ηνπ δαπέδνπ ΤΥ/ΤΜΗΑ πνιπζχξνπ ζηνλ πζηεξνραιθφ ΗΑ νηθηζκφ ζηα Σξηάληα, απνηειεί κηα θαιή καξηπξία γηα παξφκνηα δξαζηεξηφηεηα ησλ θαηνίθσλ ηεο πεξηνρήο απηήο,αληίζηνηρε ηνπ αθξσηεξίνπ ηεο Θήξαο (Doumas, 1983) θαη ηελ Μηλσηθή Κξήηε (Bosanquet,1902) ελψ δηάζεκε γηα ηελ θαηεξγαζία ηεο πνξθχξαο ήηαλ ήδε απφ ηνλ 15 ν αηψλα π.υ ε Οπγθάξηη(Γηεζλέο Δπηζηεκνληθφ ζπλέδξην,1993). 33

34 Δηθόλα 2.7 Οδόο Γηαγνξηδώλ, πιεζίνλ ηνπ Αξραίνπ ηάδηνπ (GoogleEarth) Ζ παξνπζία ζξπκκαηηζκέλσλ νζηξέσλ πνξθχξαο ζε πάρνο κέρξη 0.50 κέηξα ζε αλαζθαθέο ηεο πφιεο ηεο Ρφδνπ απνηεινχζε ήδε απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 καξηπξία γηα ηελ παξνπζία ελφο εξγαζηεξίνπ πνξθχξαο.σα εξγαζηήξηα ηεο πινχζηαο ζε φιεο ηηο θάζεηο ηεο, πφιε ηεο Ρφδνπ, βξηζθφηαλ ζε δηάθνξα ζεκεία ηεο πφιεο.υπηήξηα εληφο ηεο πεξηνρήο ηνπ Ηεξνχ ηεο νδνχ Γηαγνξηδψλ (Δηθφλα 2.7),εξγαζηήξην πάιηλσλ ραληξψλ ζην λφηην ηκήκα ηεο πφιεο,αιιά θαη ζε βηνηερληθέο δψλεο θνληά ζηα άθξα ηεο πφιεο, φπσο ηα θεξακηθά εξγαζηήξηα ζηελ πεξηνρή ηνπ κεγάινπ ιηκέλα πιάη ζηελ βνξεηναλαηνιηθή νρχξσζε ηεο πφιεο.σα παξαπάλσ εξγαζηήξηα βξέζεθαλ εληφο ησλ ηεηρψλ. Ζ ειιεληζηηθή πφιε ηεο Ρφδνπ δελ ήηαλ ε κφλε ζέζε ηνπ λεζηνχ φπνπ αλαπηχρζεθαλ βηνηερλίεο.χκθσλα κε ηηο κέρξη ηψξα ελδείμεηο ππάξρνπλ κέρξη ζηηγκήο δχν εξγαζηεξηαθνί ρψξνη κεηαιινπξγίαο ζηελ Ηαιπζφ, εγθαηαζηάζεηο ακθνξέσλ ζηελ πεξηνρή ηεο Ηαιπζνχ θαη ζην Υαξάθη θαη ζπνξαδηθά θεξακηθή ή θιίβαλνη ζε δηάθνξεο ζέζεηο ηνπ λεζηνχ. Σέινο ζηελ πεξηνρή ηεο λφηηαο νρχξσζεο ηεο πφιεο ηεο Ρφδνπ έρεη εληνπηζηεί εγθαηάζηαζε παξαγσγήο ιηζαξγχξσλ (Καθαβνγηάλλεο,1984). ηελ ίδηα πεξηνρή,εθηφο ησλ ηεηρψλ εληάζζεηαη θαη ην εξγαζηήξην πνξθχξαο πνπ εμεηάδεηαη αθνινχζσο. 34

35 Μεγάιεο εθηάζεηο ζηξψζεσλ πνξθχξαο είλαη νξαηέο θαη ζήκεξα ζην δηακνξθσκέλν αξραηνινγηθφ ρψξν φπνπ βξέζεθε κεγάιν κέξνο ηεο λφηηαο αξραίαο νρχξσζεο ησλ αξρψλ ηνπ 3 νπ αηψλα π.υ.ηνλ αξραηνινγηθφ ρψξν δηαηεξείηαη κέξνο ηνπ ηνίρνπο θαη ηνπ πξνηεηρίζκαηνο.οη ζηξψζεηο πνξθχξαο θαιχπηνπλ ελ κέξεη θαη ην πξνηείρηζκα. ηα λφηηα ηεο αξραίαο νρχξσζεο δηέξρεηαη θαη ν θπζηθφο ρείκαξξνο ηνπ Ρνδηληνχ. Πνιχ θνληά ζηηο εξεηπηψλεο ηνπ ακπληηθνχ ζπζηήκαηνο ηεο ειιεληζηηθήο Ρφδνπ θαη έμσ απφ ηελ πφιε, ακέζσο λφηηα ηνπ πεξηηεηρίζκαηνο (πνπ νηθνδνκήζεθε κεηά ηνλ ζεηζκφ ηνπ 227 π.υ ) εληνπίζζεθε ην 1979 εξγαζηεξηαθή εγθαηάζηαζε γηα ηελ θαηεξγαζία πνξθχξαο θαη βαθεία. Ζ ζέζε ηνπ εξγαζηεξίνπ ζηηο παξπθέο ηεο πφιεο, ζηνλ ρψξν αλάκεζα ζην ηείρνο ηεο πφιεο θαη ζηηο λεθξνπφιεηο πιεξνχζε ηηο απαηηήζεηο ηεο επνρήο γηα κία ηέηνηα εγθαηάζηαζε. Μία απφ ηηο βαζηθέο πξνππνζέζεηο ήηαλ ε απφζηαζε απφ ηηο θαηνηθεκέλεο πεξηνρέο, αθνχ είλαη γλσζηφ φηη ε ηπρφλ γεηηλίαζε ηνπ κε απηέο ζα ήηαλ ηδηαίηεξα ελνριεηηθή, ιφγσ ηεο δπζάξεζηεο θαη αλζπγηεηλήο κπξσδηάο πνπ αλαδχεη ην φζηξεν θαηά ην ζηάδην ηνπ βξαζκνχ. Σα ιείςαλα ηεο εξγαζηεξηαθήο εγθαηάζηαζεο εληνπίζζεθαλ ζε αλαζθαθή έθηαζεο πεξίπνπ 330η.κ θαη ζε κηθξφ ζρεηηθά βάζνο (-1,60 κ) απφ ηελ ζεκεξηλή νδφ, ζην νηθφπεδν Παπαβαζηιείνπ θαη Γεσξγαιιίδε.Ζ εγθαηάζηαζε ρηίζηεθε ζηα λφηηα ηνπ εξεηπσκέλνπ πξνηεηρίζκαηνο θαη βφξεηα ελφο ηνίρνπ κλεκεηαθήο θαηαζθεπήο απφ νξζνγψληεο κεγάιεο πσξνπιίλζνπο κε θαηεχζπλζε Α-Γ, πνπ ζψδεηαη ζε χςνο 2.70 κ. Ο ηνίρνο αλήθεη ζηνλ κεγάιν ππαίζξην αγσγφ, πνπ έρεη εληνπηζζεί δπηηθφηεξα ζε νηθφπεδν ηεο νδνχ Μ. Κσλζηαληίλνπ 36 θαη πξέπεη λα θαηέιεγε πξνο ηα λφηην αλαηνιηθά ζην κεγάιν ρείκαξξν ηνπ Ρνδηληνχ. Ο λφηηνο ηνίρνο ηνπ εξγαζηεξίνπ απέρεη 1,70 κ απφ ην βφξεην ηνίρσκα ηνπ κεγάινπ αγσγνχ. Ζ εγθαηάζηαζε ηνπ εξγαζηεξίνπ θνληά ζηνλ ππαίζξην αγσγφ, πιάηνπο 5,90κ, πηζαλφηαηα δελ είλαη ηπραία αλ θαη δελ γλσξίδνπκε πφηε είρε πεξηέιζεη ζε αρξεζηία. Σν δπηηθφηεξν ηκήκα ησλ θηηζκάησλ εδξάδεηαη ζην θπζηθφ βξάρν ν νπνίνο θνληά ζην πξνηείρηζκα ζψδεηαη ζε κηθξφ ζρεηηθά βάζνο. Σκήκα ηνπ βξάρνπ ήηαλ νξαηφ ζην βνξεηναλαηνιηθφ ηκήκα ηνπ βνξεηφηεξνπ ρψξνπ ηνπ εξγαζηεξίνπ. 35

36 Νόηηνο ρώξνο αλαζθαθήο Δηθόλα 2.8 Κάηνςε αλαζθαθήο(καθαβνγηάλλεο, 1984) Σν εξγαζηεξηαθφ ζπγθξφηεκα έρεη ρξεζηκνπνηεζεί ζε δχν νηθνδνκηθέο θάζεηο, απφ ηηο νπνίεο μερσξίδεη θαιχηεξα ε λεφηεξε (Δηθφλα 2.8). Απνηειείηαη απφ δχν βαζηθνχο νξζνγψληνπο ρψξνπο θαη ζπζηήκαηα δεμακελψλ ζην βνξεηφηεξν ηκήκα ηνπ. Ο λνηηφηεξνο, έλαο κεγάινο νξζνγψληνο ππαίζξηνο ρψξνο (δηαζη.8.50υ 6.60κ), έρεη ζην κέζνλ ηνπ ηεηξάπιεπξε θαηαζθεπή απφ πδξαπιηθφ θνλίακα (δηαζη.1.10υ1.16κ) θαη θέξεη ζην εζσηεξηθφ ηνπ έλα πίζν (δηακ. ρείινπο 0.28κ). ηε βνξεηναλαηνιηθή γσλία ηνπ δηαθξίλεηαη θιίκαθα ζε δχν βαζκίδεο πνπ νδεγνχζε ζε ςειφηεξν επίπεδν ή φξνθν. Ο λφηηνο ηχπνο ηνπ ρψξνπ αλήθεη ζηε δεχηεξε νηθνδνκηθή θάζε ηνπ εξγαζηεξίνπ, ελψ ν δπηηθφο θαη ν αλαηνιηθφο ηνίρνο, πνπ είλαη ρηηζκέλνη κε επηκειέζηεξε ηνηρνπνηία, ρξεζηκνπνηνχληαη θαη ζηηο δχν θάζεηο. ην βνξεηναλαηνιηθφ ηκήκα ηνπ ρψξνπ εηζέρεη κηθξφο νξζνγψληνο βνεζεηηθφο ηνπ εξγαζηεξίνπ ρψξνο. Γηα ηελ πξφζβαζε ζην λφηην ρψξν απφ δπηηθά, αλνίγεηαη είζνδνο ζην ζεκείν φπνπ ν δπηηθφο ηνίρνο ζπλαληά ηελ εζνρή ηνπ κηθξνχ νξζνγψληνπ ρψξνπ. Κάησ απφ ην θαηψθιη ηεο εηζφδνπ δηέξρνληαη νη αγσγνί πνπ θαηεπζχλνληαη απφ ην βνξεηνδπηηθφ ηκήκα ηνπ εξγαζηεξίνπ πξνο ηα λνηηναλαηνιηθά, αθνχ πεξάζνπλ θάησ απφ ην δάπεδν, πίζσ απφ ηελ θιεηζηή θαηαζθεπή κε ην πδξαπιηθφ θνλίακα. Σξεηο ρηηζηνί θπθιηθνί θνχξλνη κε πψξηλε θπιηλδξηθή βάζε δηακ.2.10κ ζην θέληξν ηνπο απνθαιχθζεθαλ ν έλαο δίπια ζην άιινλ, ζε επαθή κε ην λφηην ηνίρν ηνπ λφηηνπ ρψξνπ. 36

37 Δηθόλα 2.9 Κάηνςε θαη όςε αλαηνιηθνύ θνύξλνπ(καθαβνγηάλλεο, 1984) Οη θνχξλνη πξέπεη λα ζρεηίδνληαη κε ην βξάζηκν ηεο πνξθχξαο. Σα ζηφκηα ησλ θνχξλσλ αλνίγνληαη ζε αληίζηνηρα θελά ηνπ λφηηνπ ρψξνπ. Ζ παξνπζία ζηξσκάησλ θαχζεο ζηα ζηφκηα ησλ θνχξλσλ απνηειεί έλδεημε γηα ηελ ζπλερή θαη ζπρλή ρξήζε ηνπο (Δηθφλα 2.9) Γεμακελέο: κε ηελ θαηεξγαζία ηνπ πιηθνχ θαη ηελ βαθή ζρεηίδεηαη θαη έλα ζχζηεκα δεμακελψλ πνπ βξίζθεηαη ζην βνξεηφηεξν ηκήκα ηνπ δεχηεξνπ κηθξφηεξνπ βφξεηνπ ρψξνπ ηνπ εξγαζηεξίνπ. ην ρψξν πξέπεη λα ππήξραλ δεμακελέο θαη επνκέλσο πξέπεη λα ιεηηνπξγνχζαλ θαη βαθεία θαη ζηηο δχν νηθνδνκηθέο θάζεηο ηνπ εξγαζηεξίνπ. ηα βφξεηα ηνπ κεγάινπ λφηηνπ ρψξνπ βξέζεθαλ ηξηο δεμακελέο, νη δχν είλαη κεγάιεο (δηαζη υ κ θαη Υ1.13κ) θαη νη Σξίηε πνπ βξίζθεηαη αλάκεζά ηνπο, είλαη κηθξφηεξε θαη είλαη αβαζήο (πι.0.42 θαη βαζ.0.76). νη κεγάιεο δεμακελέο έρνπλ θαηά κέζσ φξν βάζνο 1.10κ θαη δελ είραλ θακία επηθνηλσλία κεηαμχ ηνπο. Έλαο κηθξφο νξζνγψληνο ππαίζξηνο ρψξνο Λ ζηα δπηηθά ηνπ ζπζηήκαηνο ησλ ηξηψλ δεμακελψλ, κε δάπεδν κε θνπξαζάλη (δηαζη.1.55υ1.90) έρεη ζρέζε κε ην ζηξάγγηζκα ησλ πθαζκάησλ. Σα πγξά απφ απηή ηε δηαδηθαζία δηνρεηεχνληαλ κέζσ κηαο νπήο, ζην δπηηθφ άθξν ηνπ ρψξνπ, ζην πήιηλν αγσγφ πνπ παξαθνινπζεί ηνλ εμσηεξηθφ δπηηθφ ηνίρν ηνπ θπξίσο εξγαζηεξηαθνχ ρψξνπ θαη ζπλερίδεη θαιπκκέλνο κε πιαθνεηδήο θαη άιιεο πέηξεο κέρξη ηελ δπηηθή είζνδν ηνπ λφηηνπ ρψξνπ. 37

38 Ζ εμσηεξηθή πιεπξά ησ ηξηψλ δεμακελψλ ζπκπίπηεη κε ην βφξεην εμσηεξηθνχ ηνίρν ηνπ εξγαζηεξίνπ, ηνπ νπνίνπ ην κήθνο θζάλεη ηα κ. Ο ηνίρνο ζψδεηαη ζε χςνο 1.53κ θαη εδξάδεηαη ζην παξζέλν έδαθνο. ηα λφηηα ηνπ ρψξνπ Κ ππάξρεη επηκήθεο ζηελφκαθξε δεμακελή (δηαζη.3.10υ 0.50κ). ην δάπεδν ηεο δεμακελήο είρε θιίζε 3.22% θαη θαηέιεγε ζε κηα αβαζή θνηιφηεηα (δηακ.0.40κ) ζην δπηηθφ ηνπ άθξν απαξαίηεην γηα ηνλ θαζαξηζκφ. Πξώηκε θάζε ηνπ εξγαζηεξίνπ: Λείςαλα παιαηφηεξσλ δεμακελψλ βξέζεθαλ επίζεο θάησ απφ ηα δάπεδα. ην λνηηναλαηνιηθφ ηκήκα ηνπ ρψξνπ Κ θαη θάησ απφ ην λφηην ηνίρν ηνπ βξέζεθε παιαηφηεξε δεμακελή, ηκήκα ηνπ ππζκέλα ηεο νπνίαο ζψζεθε κφιηο 0,10κ. θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ ρψξνπ. Πάλσ ζηελ θαηαζθεπή βξέζεθε κειακβαθέο φζηξαθν. Ζ κηθξή ηεηξάγσλε δεμακελή πνπ εληνπίζηεθε ζηα λνηηνδπηηθά ηεο θαηαζθεπήο απφ πδξαπιηθφ θνλίακα ηνπ λφηηνπ ρψξνπ θαη πνιχ θνληά ζην δπηηθφ ηνίρν ηνπ κεγάινπ ρψξνπ πξέπεη λα ζρεηίδεηαη κε παιαηφηεξε θάζε ηνπ εξγαζηεξίνπ, αθνχ βξέζεθε κέζα ζε ζηξψκα θαχζεο θαη θάησ απφ ζηξψκα πνξθχξαο. Ζ δεμακελή (δηαζη.0,80η.κ) ζπλδέεηαη κε ηελ πξψηκε θάζε ηνπ δπηηθνχ ηνίρνπ ηνπ λφηηνπ ρψξνπ. ε παιαηφηεξε επίζεο θάζε ίζσο αλήθεη θαη ε δεμακελή ζην αλαηνιηθφ ηκήκα ηνπ ρψξνπ, πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ζε δεχηεξε ρξήζε σο αζβεζηφιαθθνο. Ο λφηηνο ηνίρνο ηεο αξρηθήο θάζεο ηνπ ζπγθξνηήκαηνο ζα πξέπεη λα βξηζθφηαλ λνηηφηεξα θαη πιεζηέζηεξα ζηνλ ηνίρσκα ηνπ κεγάινπ αγσγνχ, αθνχ ν δπηηθφο ηείρνο είλαη θαλεξφ φηη ζπλερίδεηαη θαη έρεη ελ κέξεη θαηαπαηήζεη ηκήκα ηνπ ηνηρψκαηνο ηνπ αγσγνχ. ηελ πξψηκε θάζε ηνπ εξγαζηεξίνπ αλήθεη θαη ν λφηηνο ηνίρνο, πνπ δηέξρεηαη πίζσ απφ ην ζχζηεκα ησλ ηξηψλ δεμακελψλ θαη ην ρψξν Λ. Καηά ηελ δηάλνημε δνθηκαζηηθήο ηνκήο ζηα βφξεηα ηνπ ηνίρνπ δηαπηζηψζεθαλ ζε επίπεδν 0,40κ ςειφηεξα απφ ην παξζέλν έδαθνο ζηξψκαηα θακέλνπ ρψκαηνο θαη ζξπκκαηηζκέλεο πνξθχξαο. 38

39 ηξσκαηνγξαθηθέο παξαηεξήζεηο : Δηθόλα 2.10 ηξσκαηνγξαθία αλαηνιηθήο παξεηάο ζθάκκαηνο ζηα αλαηνιηθά ηνπ λόηηνπ ρώξνπ(καθαβνγηάλλεο, 1984) Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε εηθφλαηεο ζηξσκαηνγξαθίαο ζηελ αλαηνιηθή παξεηά ηνπ λφηηνπ ηκήκαηνο ηνπ εξγαζηεξίνπ πνξθχξαο, ζηα αλαηνιηθά ηνπ εμσηεξηθνχ ηνίρνπ ηνπ λφηηνπ ρψξνπ (Δηθφλα 2.10).Ξερσξίδνπλ επηά ραξαθηεξηζηηθά ζηξψκαηα. Ζ παξνπζία δχν αιιεπάιιεισλ ζηξσκάησλ πνξθχξαο θαη ην ζηξψκα θαχζεο θάησ απφ απηά είλαη αξθεηά ελδεηθηηθά γηα ηε δξαζηεξηφηεηα ζην ρψξν. Σν ζηξψκα ΗΗ, θάησ απφ έλα επηθαλεηαθφ ζηαρηί ρξψκα (ζηξψκα Η), είρε θπξίσο ζηάρηε θαη θάξβνπλν, ζην λνηηφηεξν άθξν ηνπ νπνίνπ παξεκβάιιεηαη έλα ιεπηφ ζηξψκα πνξθχξαο (ζηξψκα ΗΗΗ). Αθνινπζνχζε έλα παρχηεξν (ζηξψκα ΗV) κε πνξθχξα. Σν επφκελν ζηξψκα V πεξηείρε ρψκα κε θάξβνπλν, ελψ ην ηειεπηαίν ζηξψκα πνξθχξαο αθνπκπνχζε πάλσ ζε θαζηαλφρσκα. Ζ ιεηηνπξγία ηνπ εξγαζηεξίνπ: χκθσλα κε ηα δεδνκέλα ηεο αλαζθαθήο, δηαπηζηψλεηαη πσο ζην ρψξν ηνπ εξγαζηεξίνπ ειάκβαλαλ ρψξα φιεο νη εξγαζίεο γηα ηελ παξαγσγή ρξσζηηθήο νπζίαο, αιιά θαη ην επφκελν ζηάδην ηεο βαθήο. Σν ζπγθξφηεκα, εγθαηεζηεκέλν έμσ απφ ηελ πφιε, θάιππηε φιεο ηηο βαζηθέο εξγαζίεο γηα ηελ παξαγσγή ηνπ ρξψκαηνο θαη ηηο εξγαζίεο ηεο βαθήο. Σν απνρεηεπηηθφ θαη πδξεπηηθφ ζχζηεκα ηνπ εξγαζηεξηαθνχ ρψξνπ θαη ε παξνπζία ηνπ πεγαδηνχ ζην δπηηθφ ηκήκα ηνπ απνθαιπθζέληνο ηκήκαηνο καξηπξεί ηελ θαιή νξγάλσζε παξνρήο λεξνχ θαη απνρέηεπζεο γηα ηα απαξαίηεηα ζηάδηα ηεο εμεηδηθεπκέλεο εξγαζίαο. Ζ παξνπζία ηνπ πεγαδηνχ θνληά ζην βνξεηφηεξν ηκήκα ηνπ ρψξνπ κε ηηο δεμακελέο δελ 39

40 είλαη ηπραία, φπσο ηπραία δελ είλαη θαη ε παξνπζία ησλ αιιεπάιιεισλ ζηξσκάησλ θαχζεο ζηα δηαζηξσκαησκέλα απνξξίκκαηα ζηα λνηηναλαηνιηθά θαη ζηνπο θνχξλνπο. ηνλ επξχηεξν αλνηρηφ ρψξν κε ηα εξείπηα ηνπ πξνηεηρίζκαηνο γηλφηαλ ε ζχλζιηςε ησλ φζηξεσλ. ην λφηην ρψξν κε ηνπο θνχξλνπο λφηηα ησλ δεμακελψλ πξαγκαηνπνηνχληαη πηζαλφηαηα ηα ζηάδηα ηνπ βξαζκνχ γηα ηελ παξαγσγή ηεο ρξσζηηθήο νπζίαο. ε απηή ηελ πεξίπησζε ζα έπξεπε ν ρψξνο λα ήηαλ ππαίζξηνο.ζ αλεχξεζε έληεθα λνκηζκάησλ πάλσ θαη θνληά ζηα ζθαινπάηηα ηνπ εξγαζηεξίνπ ηεο Ρφδνπ απνηειεί πηζαλή έλδεημε γηα ηηο εκπνξηθέο ζπλαιιαγέο ησλ πνξθπξέσλ ή πνξθπξνπσιψλ ηεο επνρήο. Αγαζνλήζη Ο θεξπγκέλνο αξραηνινγηθφο ρψξνο ζην Καζηξάθη ηνπσλχκην πνπ δειψλεη ηελ χπαξμε νρπξνχ βξίζθεηαη ζε δπζπξφζηηε πεξηνρή ζην βφξεην ηκήκα ηνπ λεζηνχ ζην βξαρψδε ιφθν κεηαμχ ησλ φξκσλ ησλ Μαΐζηξνπ θαη Αγγηλαξηαο ζε χςνο 34κ απφ ηε ζηάζκε ηεο ζάιαζζαο (Κφηηνξνο,1995). Ζ πξφζβαζε ζην ρψξν γίλεηαη κε δχν ηξφπνπο: Δίηε κέζσ κνλνπαηηνχ, απφ ηελ αλαηνιηθή θνξπθνγξακκή ηνπ ππεξθείκελνπ βνπλνχ Κιεθηφο, φπνπ βξίζθνληαη ηα ιείςαλα ηνπ αξραίνπ νηθηζκνχ, είηε κέζσ πθηζηάκελεο αγξνηηθήο νδνχ πνπ θαηεπζχλεηαη ζηνλ νηθηζκνχ ηνπ Μεγάινπ Υσξηνχ ζην Καζνιηθφ θαη ζηνλ αλαηνιηθφ κπρνχ ηνπ φξκνπ ηνπ Μαΐζηξνπ. Απφ εθεί ε πξνζέγγηζε ηνπ αξραηνινγηθνχ ρψξνπ πνπ βξίζθεηαη ζηνλ απέλαληη δπηηθφ κπρφ ηνπ φξκνπ, γίλεηαη είηε κέζσ κνλνπαηηνχ απφ ην παξαθείκελνπ ζηα λφηα φξκν ζην Φχθε, είηε κέζσ ιέκβνπ. ην Καζηξάθη δηαηεξνχληαη εληππσζηαθά ιείςαλα ηζρπξψλ νρπξσκαηηθψλ ηνίρσλ, πνπ πξνβάινπλ αλάκεζα ζηε ππθλή ζακλψδε βιάζηεζε θαη πεξηθιείνπλ ηελ δπηηθή, βφξεηα θαη λφηηα πιαγηά ηνπ βξαρψδνπο πςψκαηνο. Ννηηνδπηηθά απηνχ ζψδνληαη νξζνγψληα θαη ιαμεχκαηα ησλ αξραίσλ λεσξίσλ, ιείςαλα ησλ νπνίσλ βξίζθνληαη θάησ απφ ην επίπεδν ηεο ζαιάζζηαο ζηάζκεο. Σα παξαπάλσ νηθνδνκηθά πιηθά ζρεηίδνληαη κε νρπξσκαηηθή θαηαζθεπή, πηζαλψο ην επίλεην ηεο αξραίαο πφιεο ηεο Σξαγαίαο. Ζ θαηαζθεπή ηνπ νρπξνχ ζην βφξεην ηκήκα ηνπ λεζηνχ δελ είλαη ηπραία, δεδνκέλνπ φηη ε ζέζε είλαη ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο γηα ην ζαιάζζην έιεγρν ηλ ζηελψλ κεηαμχ ηεο Μηιήηνπ θαη άκνπ θαη ηνπ δηαχινπ απφ Κσ πξνο ηε άκν. Καηά ηελ ειιεληζηηθή επνρή ε Μίιεηνο πξνθεηκέλνπ λα πξνζηαηέςεη 40

41 ηελ εδαθηθήο ηεο αθεξαηφηεηα ζην ζαιάζζην ρψξν ηνπ Αηγαίνπ απφ ηελ αθκάδνπζα πεηξαηεία ησλ Κξεηψλ θαη ησλ θπιίθσλ, θαηέθπγε αλαγθαζηηθά ζηνλ εμνπιηζκφ θαη ζηε ζηξαηησηηθή εγθαηάζηαζε θξνπξάο ζηα Μηιήζηαθά λεζηά ηεο, φπσοζηνπο Λεηςνχο, ηνπο Αξθηνχο, ην Φαξκαθνλήζη, ηε Λέξν θαη ηελ Πάηκν (Βνιαλάθεο,1990). ην ζηξαηησηηθφ ζρεδηαζκφ ελίζρπζεο ησλ Μηιεζηαθψλ λεζηψλ πξέπεη λα εληαρζεί θαη ην νρπξφ ζην Καζηξάθη Αγαζνλεζίνπ. ηνλ αξραηνινγηθφ ρψξν εληνπίζζεθαλ θαηά ηηο επηθαλεηαθέο πεξηνδείεο ηα έηε πιήζνο θηλεηψλ επξεκάησλ θπξίσο φζηξαθα αγγείσλ ησλ ειιεληζηηθψλ θαη πξψηκσλ ξσκατθψλ ρξφλσλ αιιά θαη αληηθείκελα νηθηαθήο ρξήζεο φπσο ηξηβεία, ηξηπηήξεο, θαη ηγδία νξηζκέλα απφ ηα νπνία εθηίζεληαη ζηελ αξραηνινγηθή ζπιινγή ζην αξρνληηθφ Νηθνιαΐδε, ζηε Υψξα Πάηκν. Αλαπάληερν εχξεκα ήηαλ ε απνθάιπςε θνληά ζηελ λνηηναλαηνιηθή παξπθή ηνπ λφηηνπ νρπξσκαηηθνχ ηνίρνπ ηκήκαηνο εξγαζηεξηαθψλ εγθαηαζηάζεσλ πνπ ζρεηίδνληαη πηζαλψο κε ηελ παξαγσγή αξραίσλ ρξσζηηθψλ νπζηψλ, αιιά θαη βαθεηνχ, ρξνλνινγνχκελσλ ζηνπο χζηεξνπο ειιεληζηηθνχο θαη πξψηκνπο ρξφλνπο (1 νο αηψλαο π.υ -1 νο αηψλαο κ.υ). ε επαθή κε ηελ βφξεηα παξεηά ηεο νηθνδνκηθήο πξνζζήθεο (κήθνπο 10κ, πάρνπο 1,5 κ.) ηνπ 2 νπ αηψλα π.υ ζην λφηην νρπξσκαηηθφ ηνίρν (ηεηξάγσλα Θ6 θαη Θ7), απνθαιχθζεθε ζηξψκα δηάζπαξησλ πεζκέλσλ ιίζσλ, πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ νρπξνχ ζηνλ 2 ν αηψλα κ.υ, θάησ απφ ην νπνίν εληνπίζζεθαλ δχν δεμακελέο (13,31,32,33) επελδεδπκέλεο κε πδξαπιηθφ θνλίακα ηχπνπ θνπξαζάλη. Ζ λνηηφηεξε δεμακελή 1 είλαη επίκεθεο (31,32) κε θαηεζηξακκέλν θαη ελ κέξεη αλεζηξακκέλν ην δάπεδν ηεο ιφγσ ηεο ηζρπξήο πηψζεο απφ ζεηζκφ ιηζνπιίλζσλ απφ ηα ππεξθείκελα άλδεξα. Βαζηέο ζηαπξνεηδείο ξεγκαηψζεηο ζην εζσηεξηθφ ηεο ιίζηλεο γνχξλαο πνπ βξίζθεηαη θαηά ρψξαλ ζηελ λνηηνδπηηθή γσλία ηεο δεμακελήο, ππνδειψλνπλ ηνλ θαηαζηξνθηθφ ραξαθηήξα ηνπ ζεηζκνχ πνπ έπιεμε ην εξγαζηήξην. Βνξεηφηεξα θαη ζε επαθή κε ηελ δεμακελή 1, αιιά ζε ρακειφηεξν επίπεδν θαηά 1,20κ βξίζθεηαη ε δεμακελή 2, φπνπ είλαη ζρεδφλ ηεηξάγσλε (32,33) θαη έρεη ζηε βνξεηαλαηνιηθή γσλία ηνπ δαπέδνπ ηελ ιαμεπηή θνηιφηεηα γηα ηνλ θαζαξηζκφ ηεο. Οη δεμακελέο θαίλεηαη επηθνηλσλνχζαλ κεηαμχ ηνπο κε ην ζχζηεκα ηεο ππεξρείιηζεο (34) θαη ζην εζσηεξηθφ ηνπο ππάξρνπλ πάκπνιια ζαιάζζηα φζηξεα νξηζκέλα απφ ηα νπνία ήηαλ απνζεθεπκέλα ζε ιίζηλε γνχξλα ζηελ λνηηνδπηηθή γσλία ηεο δεμακελήο.αλ θαη πξνο ην παξφλ δελ έρνπλ βξεζεί κάδεο ρξσζηηθψλ πνξθχξαο, εληνχηνηο απφ ηνλ ρψξν ησλ δεμακελψλ θαη γχξσ απφ απηφλ πξνέξρνληαη ηκήκαηα 41

42 ρξσζηηθψλ νπζηψλ, φπσο ψρξαο, θίηξηλνπ, εξπζξνχ θαη ιεπθνχ.οη ρξσζηηθέο απηέο ζρεηίδνληαη ζχκθσλα κε ηελ πξνθαηαξθηηθή αξραηνκεηξηθή κειέηε, κε ηελ δηαδηθαζία βαθήο ηελ πήιηλσλ αγγείσλ ζε ηνπηθφ εξγαζηήξην θεξακηθήο. 3.Δξγαζηήξηα πνξθύξαο ζηε Μεζόγεην: ΣΟΤΡΚΗΑ Σξνία Δηθόλα 3.1 Σα 9 επίπεδα ηεο Σξνίαο (Tobin, 2011) Οη αξρηθέο αλαζθαθέο ηνπ ιήκαλ ζηε δεθαεηία ηνπ 1880 θαη φιεο νη λεφηεξεο αλαζθαθέο ζηελ Σξνία έρνπλ απνδείμεη ηε ρξήζε ησλ Μ. trunculus γηα ηελ παξαγσγή ηεο πνξθχξαο(δηθφλα 3.1). Σα ζηνηρεία απηά έρνπλ πξφζθαηα ζπιιερζεί απφ ηνπο Cakırlar θαη Becks (2009). 42

43 Uluburun (Kaş) λαπάγην Δηθόλα 3.2 Uluburun (Welter-Schultes,2008) ην λαπάγην ηεο πεξηνρήο Kaş ζην Uluburun (Δηθφλα 3.2) πξψηε θνξά αλαθαιχπηεηαη ζε ηφζε κεγάιε πνζφηεηα ην είδνο Murex. Ζ παξνπζία ηνπο ζην πινίν ζε ηφζν κεγάιε πνζφηεηα καο δείρλεη γηα πξψηε θνξά φηη ήηαλ εκπνξεχζηκν. 43

44 Κύπξνο Πύξγνο Δηθόλα 3.3 Πεξηνρή Πύξγνο (Belgiorno, 2004) ην ρσξηφ Πχξγνο ζηελ λφηηα Κχπξν ην 2350 π. Υ έσο ην 1850 π. Υ ν πιεζπζκφο ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ δηέζεηε έλα πνιχ ζεκαληηθφ βηνκεραληθφ θηίξην πεξίπνπ 4000 κ², γηα ηελ επεμεξγαζία φρη κφλν ηνπ ραιθνχ, αιιά θαη ηνπ ειαηφιαδνπ, αξσκάησλ, θαξκάθσλ, θισζηνυθαληνπξγηθψλ πξντφλησλ, ρξσκάησλ θαη θξαζηνχ(δηθφλα 3.3). Δθεί βξέζεθε ην αξραηφηεξν κεηάμη ζηνλ θφζκν, παιαηφηεξν θαη απφ ηελ Κίλα αιιά θαη ην πξψην εξγαζηήξην αξσκαηνπνηίαο ζηνλ θφζκν. 44

45 Δηθόλα 3.4 Ο ρώξνο αλαζθαθήο (Belgiorno, 2004) Αθφκα, βξέζεθε εξγαζηήξην θαξκαθεπηηθήο παξαζθεπήο θαη εληνπίζηεθαλ ζηνηρεία πνπ ζπλδένπλ ηελ επεμεξγαζία ησλ κεηάιισλ κε ειαηφιαδν (θαχζε ειαίνπ γηα πςειή ζεξκνθξαζία) κνλαδηθφ θαη απηφ ζηνλ θφζκν. ηνλ Πχξγν φκσο 1500 ρξφληα πξηλ απφ ηνπο Φνίληθεο, έβαθαλ κε πνξθχξα (Fejgi,1989). Ζ πεξηνρή ηνπ Πχξγνπ απνηειεί έλα απφ ηα θχξηα θέληξα ελφο ζεκαληηθνχ θνξέα γηα ηελ πξντζηνξία ηνπ ειιεληζκνχ ηεο Κχπξνπ γηα ηελ νπνία,ν εθζπγρξνληζκφο θαη ε εκβάζπλζε ησλ κειεηψλ κε θαηλνηφκα ζπζηήκαηα αλαζθαθψλ θαη αξραηνκεηξηθέο έξεπλεο, κπνξνχλ λα παξέρνπλ, ζεκαληηθέο πιεξνθνξίεο γηα ηελ ηζηνξία θαη ηελ εμέιημε ησλ πξντζηνξηθψλ γεσξγηθψλ ηερλνινγηψλ, ηα νπνία θαζνξίδνπλ θαη δηακφξθσζαλ ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ λεζηνχ, θαη ηελ πνιηηηζηηθή ηαπηφηεηα (Δηθφλα3.4). Αλάκεζα ζε απηά πνπ βξέζεθαλ ζηελ αλαζθαθή ήηαλ θαη έλα δνρείν κέζα ζην νπνίν βξέζεθε χθαζκα θαη ίλεο απφ καιιί,βακβάθη, θαζψο βαξίδηα θαη κηα κηθξή κπνκπίλα. Πνιχ πηζαλφλ λα ππήξρε κηα κηθξή βηνηερλία ζην ζεκείν φπνπ ζα ήηαλ ν εκπνξηθφο πφινο ηνπ ρσξηνχ. 45

46 Δηθόλα 3.5 Γεσθπζηθόο Υάξηεο ηνπ ρώξνπ αλαζθαθήο(belgiorno, 2004) Με ηε βνήζεηα ηεο γεσθπζηθήο ε επηθάλεηα ηεο δηάζηαζεο ηνπ θηηξίνπ εθηηκάηαη φηη ζα θαιχςεη 4000 κ² (Δηθφλα 3.5). Αιιά, είλαη αξθεηά ηα ζηνηρεία πνπ ππάξρνπλ γηα λα επηβεβαηψλνπλ φηη ήηαλ έλα κηθξφ Παιάηη, παξφκνην κε ην πνιχ γλσζηφ αλάθηνξν ηεο Κξήηεο; Ή έλα απιφ βηνκεραληθφ θηίξην, κεγάιεο πνιπεζληθήο εηαηξείαο; ηελ αλαζθαθή ζηελ Βφξεηα απιή βξέζεθαλ πνιιά δηαδνρηθά δάπεδα ησλ θιηβάλσλ, παγθάθηα, πέηξηλα εξγαιεία, ηα εξγαιεία θαη νη ζθνπξηέο πνπ παξακέλνπλ δείρλνπλ φηη ν ηφπνο ρξεζηκνπνηήζεθε γηα κεηαιινπξγηθέο δξαζηεξηφηεηεο, θαηά πάζα πηζαλφηεηα γηα ηελ πξσηνγελή επεμεξγαζία ηνπ αθαηέξγαζηνπ ραιθνχ. 46

47 Δηθόλα 3.6 Γσκάηην επεμεξγαζίαο πθάζκαηνο(belgiorno, 2004) Έλα άιιν δσκάηην είρε πξνβιεθζεί γηα ηελ πθαληηθή(δηθφλα 3.6). Απηφ θαλεξψλνπλ νη δχν κεγάιεο ιεθάλεο απφζεζεο, επίζεο δηέζεηε κηα πιήξε ζπζθεπή γηα ηελ λεκαηνπνίεζε θαη ηελ χθαλζε αληηθεηκέλσλ. Μία καθξά ζεηξά απφ πθαληηθά βάξε (35) πιαηζηψλεηαη απφ κεγάια βάξε απφ πέηξα θαη βξίζθεηαη ζην θέληξν καξηπξεί ηε ζέζε ελφο θάζεηνπ αξγαιεηνχ. Ζ εμέηαζε ηνπ εδάθνπο απφ φπνπ ιακβάλνληαη δείγκαηα απφ ην πάησκα θαη κέζα απφ ηηο νπέο ηνπο ηα 35 ζθνλδχιηα έρνπλ δψζεη ζεκαληηθέο πιεξνθνξίεο γηα ηηο ίλεο θαη ηα ρξψκαηα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη θαηά ηε ρξνληθή απηή ζηηγκή. Πνιιά θνκκάηηα απφ ρξσκαηηζηέο νπζίεο έρνπλ βξεζεί παληνχ(gonzatoetal,2010). Σν ζπνπδαηφηεξν θαη γλσζηφηεξν είλαη ην ινπιαθί θαη ην κσβ. Σν κσβ πνπ πξνέξρεηαη απφ ηα θνρχιηα πνξθχξαο, έγηλε δηάζεκν κεηά ηε βηνκεραληθή παξαγσγή ηνπ απφ ηνπο Φνίληθεο ζηελ πξψηε ρηιηεηία π.υ. ηελ Κχπξν, βξέζεθε φηη ππάξρεη θαη δνπιεχεηαη πνιχ παιηφηεξα απφ απηνχο. Σν θέιπθνο ησλ Murex πνπ βξέζεθαλ ζηνλ Πχξγν έρνπλ κηα ραξαθηεξηζηηθή ηξχπα ζηελ πιεπξά γηα λα εμάγνπλ ηελ πνιχηηκε θιέβα, επηβεβαηψλνληαο φηη ν Πχξγνο θαη νη ηερλίηεο ηνπ θαηείραλ πιήξε γλψζε ηνπ ζπζηήκαηνο γηα ηελ απφθηεζε ηνπ κσβ (Alberti, 2006). Πνιιά θνκκάηηα ηνπ αηγππηηαθνχ Indigo,πνπ ζεσξείηαη ην δηάζεκν βαζχ κπιε ρξψκα θαη ιακβάλεηαη απφ ηα θχιια ηνπ indigofera argentea, έρεη βξεζεί ζε έλα κπνι. ζν γηα ηα θισζηνυθαληνπξγηθά πξντφληα απηά έρνπλ βξεζεί ζε έλα ζθφλδπιν. Απηέο είλαη κέρξη ζηηγκήο νη κφλεο απνδείμεηο πνπ έρνπκε γηα ηε ρξήζε απηνχ ηνπ ρξψκαηνο ζηελ Δπνρή ηνπ Υαιθνχ. 47

48 Δηθόλα 3.7 Απεηθόληζε ηλώλ(belgiorno, 2004) Με ηε βνήζεηα ελφο κηθξνζθνπίνπ κηα απίζηεπηε πνηθηιία απφ ίλεο θπξίσο καιιί θαη βακβάθη, έρνπλ βξεζεί ζηε γε θαη έρνπλ εγθισβηζηεί ζηα ζθνλδχιηα(δηθφλα 3.7). ρεδφλ φιεο νη ίλεο είλαη βακκέλεο ζε δηάθνξεο ηνληθφηεηεο ηνπ θφθθηλνπ, ηνπ κπιε, ηνπ πξάζηλνπ θαη ηνπ θίηξηλνπ(gonzatoetal, 2010). 48

49 Αίγππηνο Bates '(Marsa Matruh) Δηθόλα 3.8 Bates (Marsa Matruth) (White, 1989) ηελ παξαζαιάζζηα ηζιακηθή πεξηνρή θνληά ζηα ζχλνξα κε ηε Ληβχε, παξάγνληαη φζηξαθα Murex(Δηθφλα 3.8). ηελ πεξηνρήbates '(Marsa Matruh) εληνπίζζεθαλ δχνείδε Murex ζε βακκέλα θνπηηθά πθάζκαηα (Pfister, 1951,Walton, 1985 ).Έλαο κνβ βακκέλνο κάιιηλνο αηγππηηαθφο καλδχαο ηνπ 3 νπ αηψλα κ. Υ είλαη πξνθαλέο φηη πξνέξρεηαη απφ ην είδνο Μ. brandaris (Wouters, 1992). Σν δεχηεξν χθαζκα 3ν/4ν. κ.υ.έρεη απνδεηρζεί φηη πξνέξρεηαη απφ Μ. trunculus (Michel et al, 1992). Σα δχν θνπηηθά πθάζκαηα ζηηο θιακαλδηθέο ζπιινγέο έρνπλ αλαιπζεί: ην πξψην χθαζκα, εηζαγφηαλ απφ ηε Πεξζία ή απφ ηε Μεζνπνηακία ηνλ 8ν-9ν αηψλα. κ.υ. (Wouters, 1993) [ρξεζηκνπνηψληαο Μ. brandaris] θαη ην δεχηεξν, αηγππηηαθήο θαηαζθεπήο ηνπ 5 νπ ή 6ν αη. κ.υ. (Wouters, 1993) [πηζαλψο ρξεζηκνπνηψληαο Μ. trunculus]. Πην πξφζθαηε αλάιπζε ησλ θισζηνυθαληνπξγηθψλ πξντφλησλ δείρλεη φηη ήηαλ βακκέλα κε ρξψκα πνξθχξαο (Cardon 2003,Cardon et al., 2004). 49

50 Λίβαλν Δηθόλα 3.9 εκεία παξαγσγήο ηεο Πνξθύξαο (GoogleEarth) Βξέζεθε βηνηερλία βαθψλ θνληά ζηε Βεξπηφ(Δηθφλα 3.9). Χζηφζν, δελ ππάξρνπλ πεξαηηέξσ αξραηνινγηθέο καξηπξίεο παξά κφλν κηα ειιεληθή επηγξαθή ηνπ 5νπ-6νπ αη. κ.υ. πνπ ηηκά έλαλ βαθέα πνξθχξαο θαη αλαθέξεηαη ζε έλα ρξπζφ ρπηνζίδεξν (πξνζ. επηθνηλ. απφ L.J. Hall, 28 Απξίιηνο 1995). ηδώλα ηηοαξρέο ηνπ 1863 ν Saulcy βξήθε κηα ηεξάζηηα πνζφηεηα ησλ ζπαζκέλσλ M. trunculus (desaulcy, 1864). Λίγν αξγφηεξα, ην 1864,ζε θνληηλή απφζηαζε, ν Γάιινο γηαηξφοgaillardot αλαθάιπςειείςαλα ησλ ζπαζκέλσλ Μ. trunculus θαζψο θαη Μ. brandaris ζε πνιχ θαιή θαηάζηαζε(gaillardot 1865, 1873). Έλα άξζξν ηνπ 1874 (Anonymous 1874), πνπ γξάθηεθε κε βάζε ηηο δεκνζηεχζεηο ηνπ Saulcy θαη ηνπ Gaillardot, ιαλζαζκέλα αλαθέξεηαημερσξηζηά ζην Μ. brandaris θαηζην ThaisHaestoma.Απηφ είρε σο ζπλέπεηα ηελ παξαπιάλεζε ησλ ζπγγξαθέσλ φπσο ν Born (1937) θαηziderman (1987,1990). Ο Lortet (1883) αλέθεξε φηη ζηελ πεξηνρή ηεο ηδψλαοβξέζεθαλ κεγάιεο πνζφηεηεο ζπαζκέλσλ Μ. trunculus εθαηφκέηξα κήθνο θαη αξθεηά κέηξα πάρνο. Έλα κέξνο απφ ην κεγάιν απηφ ζχλνιν πνπ βξέζεθε θαηαγξάθεθε σο 120 κέηξα κήθνο θαη7-8 κέηξα χςνο (Forbes,1956). 50

51 Δπίζεο, ν Cooke (1909) επηζθέθζεθε εθείλε ηε πεξηνρή. Σεξάζηηνο αξηζκφο ησλ Μ. trunculus παξαηεξήζεθαλ επίζεο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ αλαζθαθψλ (Cardon 2003). Οη Jensens ππνζηήξημαλ φηη ε βηνηερλία ηεο ηδψλαο ρξεζηκνπνηνχζε θπξίσο M. trunculus θαη ην ίδην είδνο βξέζεθε ζηα παιηά ηείρε ηνπ ρψξνπ, ηελ λφηηα πχιε, θαζψο θαη λφηηα ηεο πεξηνρήο (Jensen 1963, 1965). Tύξνο ζηξαθα Μ. trunculus βξέζεθαλ ην 1793 θαη ην 1811 απφ ηνλ Lord Valentin. Δλψ ην θαηά κήθνο ηεο αθηήο, ν Ηξιαλδφο Γξ Wilde (1839, 1844) βξήθε ζηξνγγπιά θνηιψκαηα απφ ζπαζκέλα Μ. trunculus. Ο Chehab (1965) εληφπηζε έλα ξσκατθφ ζξπκκαηηζκέλν Murex κέζα απφ ηε βηνηερληθή ζπλνηθία ηεο πφιεο θαη έλα βπδαληηλφ βαθείν. Οη Jidejian (1969) αλαθέξνπλ πσο ην θειχθνπο είλαη απφ ηελ Σχξν θαη ρξνλνινγείηαη ηνλ 1ν αη. κ.υ. Χο εθ ηνχηνπ, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ην M. brandaris εηθνλίδεηαη ζηα λνκίζκαηα ηεο Σχξνπ απφ 112 κ.υ. θαη αξγφηεξα (Jackson 1916). Τπάξρνπλ γξαπηά ζηνηρεία γηα ηελ απηνθξαηνξηθή θαηαζθεπή ηνπ κσβ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο βαζηιείαο ηνπ Γηνθιεηηαλνχ (Δπζέβηνο, Ecclesiastical History. VII, 32), θαη ην 383 κ.υ. ε παξαγσγή έγηλε έλα θξαηηθφ κνλνπψιην (Codex Justinianus ΗV. 40.1). 51

52 πξία Minet el-beidha θαη Ras Shamra σξνί πνξθχξαο βξέζεθαλ ζηε πεξηνρή Minet el-beidha, θαη ζην ιηκάλη ηνπ Ras Shamra, πνπ ρξνλνινγείηαη ζην 15ν-13ν αη. π.υ (Schaeffer 1929,1951). Ζ ηνπηθή παξαγσγή ηνπ κσβ πθάζκαηνο επίζεο αλαθέξεηαη ζηα θείκελα ηεο Ugarit ζην πξψην κηζφ ηνπ 14νπ αη. θαη επηβεβαηψλεηαη απφ ηελ αλαζθαθή ζην Ras Shamra ην 1933 θαη ην 1937 (Thureau- Dangin, 1934, Schaeffer, 1951, Reinhold, 1970). Tell Rifa'at ηνλ πνηακφ Οξφληε ζηελ ελδνρψξα ηεο πξίαο, πάλσ απφ 100 ρικ απφ ηε αθηή ηεο Μεζνγείνπ, βξέζεθε κηα κεγάιε ζσξφο απφ θνρχιηα Μ. trunculus ηα νπνία ήηαλ ζξπκκαηηζκέλα ζε ειιεληζηηθή νηθία.(seton-williams, 1967, Biggs, 1967). Παικύξα Τθάζκαηα Κισζηνυθαληνπξγίαο βακκέλα κε ην ρξψκα ηεο πνξθχξαο είλαη γλσζηά απφ δηάθνξνπο ηάθνπο ηνπ 3νπ αη. κ.υ. (Pfister, 1951) 52

53 Ηζξαήι Οη πεξηνρέο ηνπ Ηζξαήι φπσο: TellAkko, TellAbuHawam, TellKeisan, TelShiqmona, ΣelMegadim, TelDor,YavnehYam,TellMikhmoret, ΣelMevorakh,TelMor, Απνιισλία Arsuf,νη νπνίεο απεηθνλίδνληαη ζηνλ παξαθάησ ράξηε, απνηεινχζαλ εξγαζηήξηα πνξθχξαο,ζχκθσλα κε ηα αξραηνινγηθά ζηνηρεία. Δηθόλα 3.10 Πεξηνρέο ηνπ Ηζξαήι (Googleearth). Καηά ηελ αξρατθή πεξίνδν πνιιέο πεξηνρέο αζρνιήζεθαλ κε ηε βαθή πθαζκάησλ (Koren,2005)ζε πνξθπξφ ρξψκα είηε κε ηελ επεμεξγαζία θνρπιηνχ είηε κε ηελ επεμεξγαζία αλφξγαλσλ πιψλ. Παξαθάησ αλαιχνληαη νη πεξηνρέο ζηηο νπνίεο εληνπίζζεθαλ είδε Μurex χζηεξα απφ αξραηνινγηθέο αλαζθαθέο (Δηθφλα 3.10) 53

54 TellAkko Σν 1980 ζην βφξεην Ηζξαήι, κεγάιεο πνζφηεηεο θνρπιηψλ εληνπίζηεθαλ ζηηο ηνκέο Α θαη Β.Σα ηξία είδε πνξθχξαο βξέζεθαλ ζε ζηξψκαηα αλαζθαθήο θαζψο θαη θιίβαλνη. ια απηά απνδεηθλχνπλ ηε ρξήζε θαη ηελ παξαγσγή ηεο πνξθχξαο (Dothan,1981, Raban 198,Karmon et 1987). ηελ ηνκή F (ε πχιε) εληνπίζηεθαλ επίζεο ζξπκκαηηζκέλα φζηξαθα ζε παρηά ζηξψκαηα πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ην 13ν απφ ην 12ν αη. π.υ. (Karmonet 1987). ηελ ηνκή H, κεηαμχ ησλ ηνκψλ A, B θαη F έλαο αξθεηά κεγάινο αξηζκφο απφ ζπαζκέλα θαη άζηθηα θειχθε (ζπκπεξηιακβάλνληαη ηα ηξία είδε θνρπιηψλ) βξέζεθε θαη ρξνλνινγείηαη ζηνπο Πεξζηθνχο θαη ειιεληζηηθνχο ρξφλνπο (Karmon et 1987,1988). Tell Abu Hawam Απηή ε πεξηνρή βξίζθεηαη βφξεηα ηνπ φξνπο Καξκέι 1,5 ρικ. απφ ηε ζάιαζζα. Σν 2001, ε αλαζθαθή έθεξε ζην θσο κεγάιεο πνζφηεηεο ζπαζκέλσλ θνρπιηψλ ηνπ είδνπο Μ. trunculus. Σα 155 θνρχιηα παξήγαγαλ 0,5 ιίηξα ρξσζηηθήο νπζίαο. Μηα εθηίκεζε ηνπ ειάρηζηνπ φγθνπ ηνπ είλαη ιίηξα εθηηκάηαη γηα ην ζπάζηκν ησλ θνρπιηψλ (Baruch et al. 2005). Tell Keisan Απηή ε πεξηνρή είλαη ζήκεξα πεξίπνπ επηά ρηιηφκεηξα απφ ηελ αθηή. Γείγκαηα κνβ ρξψκαηνο βξέζεθαλ ζην εζσηεξηθφ ελφο κεγάινπ θαξαβηνχ ηεο Δπνρήο ηδήξνπ I πεξίνδν (11νο αη. π.υ.) απνδείρζεθε φηη είλαη θέιπθνο πνξθπξνβαθήο. ηελ ίδηα πεξηνρή, βξέζεθαλ κηθξέο πνζφηεηεο Μ. trunculus θαη Μ. brandaris. Tel Shiqmona Μεγάιεο πνζφηεηεο θνρπιηψλ ησλ εηδψλ Μ. trunculus θαη Μ. Brandaris βξέζεθαλ ζην Tel Shiqmona ζε επηθαλεηαθή έξεπλα (Karmon et 1987,1988). παζκέλα φζηξαθα ησλ ηξηψλ εηδψλ βξέζεθαλ εθηφο αξραηνινγηθνχ πεδίνπ, πεξίπνπ κηζφ ρηιηφκεηξν λφηηα θαη κπνξεί λα απνηειεί βηνηερλία βαθψλ (Karmon et 1987,1988). Δπίζεο,έλαο αξηζκφο απφ φζηξαθα ηεο Δπνρήο ηνπ ηδήξνπ II (9νο-8νο αη.) πνπ πεξηέρνπλ κνβ θειίδεο απνδείρηεθαλ φηη ήηαλ απφ θνρχιη Murex.(Karmon et 1987,Cardon, 2003). 54

55 Σel Megadim Οη αλαζθαθέο ην κε ππεχζπλν αλαζθαθήο ηνλ Μ. Broshi ζηελ αθηή έθεξαλ ζην θσο πνιπάξηζκα M. brandaris θαη Μ. trunculus απφ ηα πεξζηθά ζηξψκαηα(5 νο π.υ.). Σν 1968 ε αλαζθαθή ζην Locus 58, 301/4, έβγαιε ζην θσο, 56 Μ. Brandaris θαζψο θαη δχν M. trunculus. Tel Dor ηελ πεξηνρή Tel Dor ζην εξγαζηήξην Area C βξέζεθε έλα παρχ ζηξψκα απφ ρηιηάδεο ζξπκκαηηζκέλα Μ. trunculus. Μεηαμχ άιισλ θαη δχν Διιεληζηηθήο πεξηφδνπ(ζηξψκα IV) θαη κεξηθά νιφθιεξα θειχθε. (Karmon etal.,1987, Lanigan,1989, Stern,1994). Yavneh Yam Ζ παξάθηηα απηή πεξηνρή είλαη πινχζηα ζε πνιιά Μ. trunculus, Μ. brandaris Διιεληζηηθήο θαη Ρσκατθήο πεξηφδνπ. Γελ είλαη μεθάζαξν αλ ην ρξψκα κσβ πνπ εληνπίζηεθε αλήθεη ζην γέλνο murex ή αλήθεη ζε θάπνηα άιια φζηξεα. Tell Mikhmoret Απφ ηηο αλαζθαθέο ηνπ , ν Stiglitzέγξαςε «Βρήκαμε πολλά όζηρεα ηοσ είδοσς Murex. Πιζηεύω όηι είναι από ηη Βσζανηινή εποτή. Τα κελύθη ήηαν ανακαηεμένα, ζε Περζική, Ελληνιζηική, Βσζανηινή περίοδο. "(Porath et al,1993) 55

56 Σel Mevorakh Απηή ε πεξηνρή αλέδεημε πνιπάξηζκα φζηξεα, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ην είδνο Μ. trunculus, θαζψο θαη έλα φζηξεν ηνπ 4 νπ /3 νπ c. π.υ (Stern,1978). TelMor Τπάξρνπλ δείγκαηα πνξθχξαο ηεο Υαλααληθήο πεξηφδνπ, ζχκθσλα κε ηνλ Raban (1981). Ο ίδηνο αλέθεξε κηα παιηά έθζεζε ηεο Dothan (1960) γηα ηελ εκεξνκελία ηνπ πιηθνχ απηνχ, αιιά είλαη πην πηζαλφ φηη ην θέιπθνο κσβ-βαθήο λα ρξνλνινγείηαη ζηελ ειιεληζηηθή πεξίνδν. Απνιισλία Arsuf Απηή ε πεξηνρή ρξεζηκνπνηνχζε φζηξαθα πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ηελ Πεξζηθή θαη ηελ Διιεληζηηθή πεξίνδν (Karmon,1999). Σπλεζία Καξρεδόλα Παξφιν πνπ έγηλαλ πνιιέο αλαζθαθέο ζηελ Καξρεδφλα, κφλν απηέο πνπ έγηλαλ απφ ην 1982 σο ην 1989 κπφξεζαλ λα αλαδείμνπλ έλα κεγάιν πνζνζηφ ηνπ είδνο murex. Βξέζεθαλ ζπλνιηθά 2084 θνρχιηα απφ ηα νπνία ηα 1666 ή ην 79.9 % ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηελ παξαγσγή ηνπ κσβ ρξψκαηνο. Βξεηαληθέο, Γαλέδηθεο θαη Γεξκαληθέο αλαζθαθέο επηβεβαηψλνπλ ηνλ αξηζκφ ησλ θνρπιηψλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γα ηελ παξαγσγή ηνπ ρξψκαηνο θαη πεξίπνπ έλα 20% γηα ηελ θαηαλάισζε ηεο επηβίσζή ηνπο ( Zaouali, 1994). 56

57 4.Μέζνδνη αλάιπζεο πνξθύξαο θαη παξαδείγκαηα Ο θιάδνο ηεο Αξραηνκεηξίαο, βνήζεζε ζηελ πεξεηαίξσ αλάιπζε ηεο πνξθχξαο. ε αξθεηά κέξε εληνπίζηεθαλ δείγκαηα θαη αλαιχζεθαλ κε ηηο παξαθάησ κεζφδνπο. Με απηφ ηνλ ηξφπν εληνπίζηεθαλ: ην βαζηθφ ζπζηαηηθφ ηεο πνξθχξαο πνπ είλαη ην βξψκην (Br) θαη ηα ηξία ρξσκνκφξηα ηνπ θνρπιηνχ murex (isatinoids, indirubinoids, indigoids). Με βάζε ηα ζπζηαηηθά πνπ πεξηέρεη ην murex έγηλαλ πεηξάκαηα γηα ηνλ ηξφπν βαθήο ησλ πθαζκάησλ. Δπίζεο, ηα απνηειέζκαηα ησλ πεηξακάησλ αλέδεημαλ ηηο απνρξψζεηο ηεο πνξθχξαο κε βάζε ην δηάιπκα θαη ην ph ηνπ dibromoindigo. Αλαθνξά δεηγκάησλ πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο αλά πεξηνρή θαη νη κέζνδνί ηνπο Μεηαμχ ησλ δηαθφξσλρξσκάησλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαηζεαληηθείκελαηεο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο, ε πνξθχξα, γλσζηή σοπξαγκαηηθήβαζηιηθή πνξθχξα, είλαηηνπην δηάζεκν ρξψκαθαη αλαθέξεηαηζεδηάθνξεο πεγέο(πίλαθαο 1). Ζεληππσζηαθήαπφρξσζεηνπκνβπαξάγεηαηαπφηηο ρξσκαηηθέοελψζεηο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσληεο ηλδηθνηίλεο(ind)θαη ην ηζνκεξέοηεοindirubin(inr) (Hong-Liang Linet, 2013). Πίλαθαο 1 Αλαθνξά δεηγκάησλ πνξθύξαο Date Location Object/Samples Technique 17th c. BC Trianda, Rhodes Greece Pigment HPLC-DAD Raman, FTIR (or earlier) Late Bronze Royal tomb complex within Several sediment FTICRMS, HPLC-DAD, age the palace samples originated NMR Qatna, Tell Mishrife, Syria from decayed 57

58 fabrics; woollen fossilised textiles 336 BC Tomb of Phillip II, Vergina, Macedonia, Greece Casket fabric FTIR, MCT 1st c. BC Masada, Israel Fabric excavated at the western HPLC-DAD Herodonian palace 75 BC and 30 BC 1st 3rd c. AC Enkomi, Cyprus Two textiles TLC, UV/Vis Eastern Desert of Egypt Several textiles HPLC-DAD 3rd c. AC Egypt Egyptian mantle HPLC-DAD 3rd c. AC Palmyre, Syria Textiles from tombs MCT 3rd c. AC Egypt Two textiles MCT 3rd/4th c. AC. Egypt - collection of the Fragment of Coptic MS University Museumof textile Archaeology and Anthropology, Philadelphia 5th c. AC Upper Egypt Textile probably from a cemetery UV/Vis 5th/6th c. AC & 8th/9th c. AC Egypt Two textiles of Belgian private collections HPLC-DAD 58

59 17 th c.bc (or earlier) Akrotiri,Thera,Greece Lump of pigment and wall paintings XRF,HPLC-DAD LC- MS-APLC, RAMAN,FTIR 17 th c.bc (or earlier) 17 th c.bc (or earlier) Raos,Thera,Greece Wall painting HPLC- DAD,RAMAN,FTIR Trianda,Rhodes,Greece Pigment HPLC- DAD,RAMAN,FTIR 13 th c.bc Sarepta, Lebanon Pottery sherds with purple deposits PIXE,ESCA,FTIR,MCT 11 th c.bc Tel Keisan,Israel Vessel MCT 9 th /8 th c.bc Tel Shiqmona,Israel Sherds IR 7 th c.bc Tel Kabri,Israel Pigmented potsherd HPLCD-DAD 336BC Tomb of Phillip II,Vergina,Macedonia,Greece Casket fabric FTIR,MCT Last quarter of the 4 th c.bc Tomb III at Agios Athanasios,Makedonia,Greece Wall painting XRF,HPLC-DAD 1 st c.bc Masada,Israel Fabric excavated at the western Herodonian palace HPLC-DAD Παξαθάησ παξνπζηάδνληαη αλαιπηηθά φιεο νη κέζνδνη πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηελ αλίρλεπζε Βξψκηνπ (Br). 59

60 Ραδηάλζξαθαο Σα θαηάιιεια γηα ρξνλνιφγεζε δείγκαηα ζπλήζσο απνηεινχληαη απφ νξγαληθά πιηθά πνπ βξίζθνληαη ζε αξραηνινγηθνχο ρψξνπο, φπσο μπιάλζξαθεο, μχιν, ζπφξνη,χθαζκα θαη άιια θπηηθά θαηάινηπα,θαζψο θαη νζηά αλζξψπσλ ή δψσλ (Damon,1989). Ζ αθξηβήο κέηξεζε ηνπ C-14 ζε έλα δείγκα επεξεάδεηαη απφ ιάζε ππνινγηζκνχ,αηειή θαζαξηζκφ ησλ κνιχλζεσλ, ηελ θνζκηθή αθηηλνβνιία ηνπ πεξηβάιινληνο θαη άιινπο παξάγνληεο πνπ πξνζζέηνπλ έλα ζηνηρείν αβεβαηφηεηαο ζηηο κεηξήζεηο.απηφ ζεκαίλεη φηη νη ρξνλνινγήζεηο κε ξαδηελεξγφ άλζξαθα ζπλνδεχνληαη ζπλερψο απφ κία εθηίκεζε ηνπ πηζαλνχ ιάζνπο: ε ± ρξνληθή πεξίνδνο (ηππηθή απφθιηζε) πξνζδίδεηαη ζε θάζε ρξνλνιφγεζε κε ξαδηελεξγφ άλζξαθα. Φαζκαηνθσηνκεηξία νξαηνύ-ππεξηώδνπο (UV-vis) Ζ θαζκαηνθσηνκεηξία νξαηνχ-ππεξηψδνπορξεζηκνπνηείηαη επξχηαηα γηα ηελ επίιπζε δηαθφξσλ ρεκηθψλ πξνβιεκάησλ, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε δνκή, ηελ θηλεηηθή, ηελ ηαπηνπνίεζε θαη ηελ πνζνηηθή αλάιπζε δηαθφξσλ ελψζεσλ (Koren,1993). Σα πιενλεθηήκαηα ηεο κεζφδνπ είλαη: ρξήζε κηθξήο πνζφηεηα δείγκαηνο κεγάιε αθξίβεηα θαη επαηζζεζία κηθξφο ρξφλνο κέηξεζεο. Οη θαζκαηνθσηνκεηξηθέο κέζνδνη βαζίδνληαη ζηελ επίδξαζε θαηάιιειεο ειεθηξνκαγλεηηθήο αθηηλνβνιίαο ζε κηα νπζία, πνπ δεζκεχεηαη απφ ηα άηνκα, θαη πξνθαιεί ειεθηξνληθέο δηεγέξζεηο, δηεγέξζεηο ππξήλσλ, αιιαγέο ζηελ πεξηζηξνθή θαη ηε δφλεζε ησλ κνξίσλ. ηε ζπλέρεηα ηα άηνκα θαη ηα κφξηα επηζηξέθνπλ ζπλήζσο ζηελ αξρηθή ηνπο θαηάζηαζε, αθνχ απνβάιινπλ ην πνζφ ηεο ελέξγεηαο πνπ απνξξφθεζαλ. Ζ θαηαγξαθή ηεο έληαζεο ηεο απνξξφθεζεο ζε ζπλάξηεζε κε ην κήθνο θχκαηνο, ή ηε ζπρλφηεηα ηεο αθηηλνβνιίαο απνηειεί ην θάζκα απνξξφθεζεο, πνπ είλαη γξακκηθφ ζηα άηνκα (Δηθφλα 4.1). 60

61 Δηθφλα 4.1.UV-vis θάζκα ησλ φμηλσλ δηαιπκάησλ κεζαλνιηθνχ ηεο αιηδαξίλεο (AL), purpurin (PU), θαξκηληθφνμχ (CA), flavokermesicνμχ (FK), θεξκεζηθφνμχ (ΚΑ), θαηηλδηγνηίλε (IND) δηαιπηνπνηνχληαηζεδηκεζπιζνπιθνμείδην (Koren 2008). Υξσκαηνγξαθία ιεπηήο ζηηβάδαο (TLC) ε απηή ηε ρξσκαηνγξαθηθή ηερληθή ρξεζηκνπνηνχληαη γπάιηλεο ή αινπκηλέληεο πιάθεο επηζηξσκέλεο κε κηα ιεπηή ζηνηβάδα ζηαηηθήο θάζεο.ζ ζηαηηθή θάζε ζπλήζσο είλαη γέιε ππξηηίνπ ή ιηγφηεξν ζπρλά νμείδην αξγηιίνπ, θπηηαξίλε θηι(schweppe,1989). Σν δηάιπκα ηνπ ππφ εμέηαζε δείγκαηνο ηνπνζεηείηαη ππφ ηε κνξθή θειίδαο ζηελ αξρή ηεο πιάθαο ζε απφζηαζε πεξίπνπ 2cm. ηε ζπλέρεηα ε πιάθα ηνπνζεηείηαη φξζηα εληφο αεξνζηεγνχο ζαιάκνπ ζηνλ νπνίν έρεη ήδε εηζαρζεί θαηάιιειν ζχζηεκα δηαιπηψλ ζε χςνο θάησ απφ απηφ ηεο θειίδαο. Οη δηαιχηεο πξέπεη λα έρνπλ ηνπνζεηεζεί εληφο ηνπ ζαιάκνπ ηνπιάρηζηνλ 10 min πξηλ ηελ ηνπνζέηεζε ηεο πιάθαο ψζηε λα έρεη θνξεζζεί ν ππεξθείκελνο ρψξνο απφ ηνπο αηκνχο ησλ δηαιπηψλ. Αθνινχζσο ν δηαιχηεο αθήλεηαη λα αλέιζεη κε ηε βνήζεηα ηξηρνεηδψλ θαηλνκέλσλ (πεξίπνπ min, αλάινγα κε ην χςνο ηεο 61

62 πιάθαο) κέρξη ην κέησπν ηνπ δηαιχηε λα θζάζεη ιίγα εθαηνζηά πξηλ ην ηέινο ηεο πιάθαο. Όζηεξα, ε πιάθα απνζχξεηαη θαη ζηεγλψλεηαη κε ξεχκα αέξα. Οη δηάθνξεο νπζίεο πνπ πεξηέρνληαη ζην ππφεμέηαζε δείγκα κεηαθηλνχληαη επί ηεο πιάθαο κε δηαθνξεηηθή ηαρχηεηα αλάινγα κε ηελ πνιηθφηεηα ηνπο θαη εκθαλίδνληαη κε ηε κνξθή δηαθξηηψλ θειίδσλ. Ζ παξαηήξεζε ησλ θειίδσλ γίλεηαη κε εμέηαζε ζην ππεξηψδεο θσο (254 ή 356 nm) ή κεηά απφ ςεθαζκφ κε εηδηθά αληηδξαζηήξηα. Απφ ην ρξψκα ησλ θειίδσλ ζην νξαηφ, απφ ηελ απνξξφθεζε ζην ππεξηψδεο θαη αλάινγα κε ην ρξεζηκνπνηεζέλ αληηδξαζηήξην κπνξεί λα εμαρζνχλ ζπκπεξάζκαηα γηα ηελ θαηεγνξία ησλ νπζηψλ πνπ παξαηεξνχκε (θιαβνλνεηδέο, αιθαινεηδέο, ζάθραξν θηι). Σξία θιάζκαηα ησλ ιηπηδίσλ αλαιχνληαη κε ρξσκαηνγξαθία TLC κε δηαθνξεηηθά ζπζηήκαηα αλάπηπμεο: Οπδέηεξα Γιπθνιηπίδηα θηγγνιηπίδηα Φσζθνιηπίδηα Μειέηε πεξίπησζεο: ην πξψην δείγκα TLC εληφπηζε έλα θφθθηλν ρξσκαηηζκφ θαη ζην δεχηεξν δείγκα TLC αληρλεχνληαη νη ξίδεο απφ ην θπηφ Madder(Δηθφλα 4.2). ρήκα 4.2 TLC ρξσκαηνγξάθεκααπφ (α) έλα θφθθηλν ρξψκα απφ ην WadiAmramθαη (β) βαθήαπφ ην ζχγρξνλν Ηζξαήι απφ ηηο ξίδεο Madder(Schweppe, 1989). 62

63 Τγξή ρξσκαηνγξαθία Τςειήο πίεζεο κε αληρλεπηή θσηνδηόδσλ (HPLC PDA) Δηθόλα 4.3Όξγαλν ρξσκαηνγξαθίαο πςειήο πίεζεο κε αληρλεπηή θσηνδηόδσλ ( _hplc) Δίλαη κία ηερληθή πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ην δηαρσξηζκφ ησλ ζπζηαηηθψλ ελφο κίγκαηνο(bidlingmeyer, 1987). Οξγαλνινγία: Σα θχξηα ζπζηαηηθά ζε έλα ζχζηεκα HPLCείλαη ην δνρείν κε ηνλ δηαιχηε, ή πνιιαπιέο δεμακελέο, κία αληιία πςειήο πίεζεο, κηα ζηήιε, ζχζηεκα έγρπζεο θαη ηνλ αληρλεπηή(δηθφλα 4.3). Υξσκαηνγξαθηθή Φαζκαηνζθνπία 63

64 Δηθόλα 4.4Φηιόθνθθε πνξθπξνεηδήο ζθόλε (Karapanagiotis, 2004). Υξσκαηνγξαθηθέο θαζκαηνζθνπίεο δηεμήρζεζαλ παξάιιεια ζε δείγκαηα ηεο δσγξαθηζκέλεο επηθάλεηαο θαη ζε δείγκαηα κηαο νπζίαο ζε κνξθή ςηιφθνθθεο πνξθπξνεηδήο ζθφλεο (Δηθφλα 4.4).Σα δείγκαηα αλαθαιχθζεθαλ ζηελ πεξηνρή ηνπ Αθξσηεξίνπ,ηα απνηειέζκαηα ηεο αλάιπζεο επηβεβαηψλνπλ ηε παξφκνηα θχζε φισλ ησλ δεηγκάησλ (Karapanagiotis,2004).ηνλ πίλαθα 2 αλαθέξνληαη νη θνξπθέο σο πνζνζηά ησλ πέληε ρξσκάησλ ζε 288nm(Koren, 2008). Πίλαθαο 2. Οη θνξπθέο ησλ 5 ρξσκάησλ ζε πνζνζηά (a.karapanagiotis πξνζσπηθή επηθνηλσλία, b Koren ZC (1995), c Wouters J (1992) d.karapanagiotis πξνζσπηθή επηθνηλσλία). Σα δείγκαηα είλαη απφ ηελ πεξηνρή Θήξα,Darius θαη Kabri.Σν θαζέλα απφ απηά δηαζέηεη ζπγθεθξηκέλν πνζνζηφ ρξψκαηνο. Γίπια παξνπζηάδνληαη λέα δείγκαηα, φπσο είλαη ην Tr.[12], Tr.A(Akhziv), Tr.S(Spain), Tr.[10], Br.F(Fiumicino), Br.[10] θαη Br[15], ηα νπνία παξέρνπλ ζπγθεθξηκέλν πνζνζηφ ρξψκαηνο. Τγξή ρξσκαηνγξαθία Τςειήο πίεζεο (ΖPLC) 64

65 Ζ ρξσκαηνγξαθία πςειήο πίεζεο αλήθεη ζηηο ρξσκαηνγξαθηθέο ηερληθέο, άξα ν δηαρσξηζκφο είλαη απνηέιεζκα ηεο ζπλδπαζηηθήο δξάζεο κηαο ζηαηηθήο θαη κηαο θηλεηήο θάζεο. ηελ HPLC(Δηθφλα 28), ην δείγκα εηζάγεηαη ζηε θνξπθή ηεο ζηήιεο θαη κε ηε βνήζεηα ηεο θηλεηήο θάζεο, ηα ζπζηαηηθά ηνπ κεηαθηλνχληαη κε ηε κνξθή δσλψλ θαη ηειηθά εθιχνληαη ην έλα κεηά ην άιιν. Οη αλαιπφκελεο νπζίεο θαηαλέκνληαη κεηαμχ ηεο ζηαηηθήο θαη ηεο θηλεηήο θάζεο, κε απνηέιεζκα λα κεηαθηλνχληαη κε δηαθνξεηηθέο ηαρχηεηεο θαηά κήθνο ηεο ζηήιεο. Οξγαλνινγία Τγξήο Υξσκαηνγξαθίαο Τςειήο Πίεζεο Έλα ζχζηεκα HPLC πεξηιακβάλεη: Φηάιεο απνζήθεπζεο δηαιπηψλ Αληιία (ζηαζεξήο ξνήο,ζηαζεξήο πίεζεο) Μνλάδα εηζαγσγήο δείγκαηνο (βαιβίδα εηζαγσγήο δείγκαηνο, απηφκαηνο δεηγκαηνιήπηεο) Υξσκαηνγξαθηθή ζηήιε Αληρλεπηή Καηαγξαθηθφ Με ηε βνήζεηα ηεο HPLC κεηξήζεθαλ δείγκαηα απφ αξραηνινγηθέο πεξηνρέο ηηο Ρφδνπ (Σξηάληα),Θήξαο (Αθξσηήξη, Ράνο) (Πίλαθαο 3) Πίλαθαο 3.Μεηξήζεηο δεηγκάησλ από ηελ πεξηνρή ηνπ Αθξσηεξίνπ, ηνπ Ράνο θαη ησλ Σξηαληώλ(Karapanagiotis et al,2013) 65

66 T1 T5 T2 T3 T4 T10 T11 T12 T7 T9 B1 B2 B3 H1 H2 B4 H3 H4 T6 T8 Distance Ζ νκαδνπνίεζε ησλ δεηγκάησλ απφ ηνλ πίλαθα 3 θαη ηνλ Πίλαθα 1 απφ ην θεθάιαην 1 παξνπζηάδεηαη ζηελ Δηθφλα 4.5 κε θάπνηεο δηαθξηηέο νκαδνπνηήζεηο. Α) ηα αξηζηεξά ηα δείγκαηα Σ1 (Καξρεδφλα), T2 (Κξναηία), Σ3 (Σπλεζία), Σ4 (Σπλεζία), Σ5 (Σαξαγφλα) θαη Σ10 (Ηζπαλία), ζπλδένληαη κε ηελ Σ11 (Γαιιία), T12 (Δξκηφλε), β) ε Σ7 (Akhziv), T9 (Akhiziv), ζπλδέεηαη ζηελά κε ηελ Β1 (Σαξαγφλα), Β2 (Σαξαγφλα), Β3 (αξσληθφο), H1 (Σαξαγφλα), Ζ2 (Σαξαγφλα), γ) ην Β4 (Fiumicino), H4 (Δξκηφλε), H3 (Ηζξαήι), θαη δχν αθξαίεο ηηκέο T6 (Σαξαγφλα), Σ8 (αξσληθφο). 15 Dendrogram Nearest Neighbor Method,Squared Euclidean Δηθόλα 4.5 Ζ νκαδνπνίεζε ησλ δεηγκάησλ από ηνλ πίλαθα 3 θαη ηνλ πίλαθα 1 από ην θεθάιαην 1. Μέζνδνο HPLC γηα ην Αθξσηήξη ηεο Θήξαο 66

67 Ζ ρξσκαηνγξαθηθή αλάιπζε πςειήο απφδνζεο HPLC (αλίρλεπζε PDA θαη ζχδεπμε SM) θαηέζηεζε δπλαηφ ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηλδηθνεηδψλ ζπζηαηηθψλ(karapanagiotiset,2004). Σξία ρξσκνθφξα (6-bromoindigotine, 6,6 '-dibromoindigotine θαη 6,6 '- dibromoindirubine) είραλ αληρλεπζεί. Χζηφζν, ε πνζφηεηα ησλ ζπζηαηηθψλ πνπ πξνζδηνξίδνληαη δελ είλαη ζε ζέζε λα παξάζρεη ηα δεδνκέλα ζε πνζνηηθά εθκεηαιιεχζηκα(sotiropoulou,2004). RAMAN Ζ Φαζκαηνζθνπία Raman(spectroscopy Raman), είλαη εηδηθή θαζκαηνζθνπηθή ηερληθή πνπ εθαξκφδεηαη γηα ηελ έξεπλα θαη κειέηε ζηνηρείσλ θαη πιεξνθνξηψλ πνπ αθνξνχλ ηε δνκή ησλ κνξίσλ, ησλ ηφλησλ, θαζψο θαη ησλ θξπζηάιισλ. Με ηε ηερληθή απηή είλαη δπλαηφο ν πξνζδηνξηζκφο ησλ κνξίσλ ησλ δηαθφξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ νκάδσλ ησλ νξγαληθψλ ρεκηθψλ νπζηψλ. Δπίζεο ε ηερληθή απηή εθαξκφδεηαη παξάιιεια ή θαη ελαιιαθηηθά κε ηε θαζκαηνζθνπία ππεξχζξνπ. Σo θάζκα ηεο 6,6 -Dibromoindigo κε ηε κέζνδν RAMAN Δηθόλα 4.6 Σν επξύηεξν θάζκα ηεο απνξξόθεζεο ζηα δύν πςειόηεξα θαη ρακειόηεξα κήθε θύκαηνο νθείιεηαη ζηελ ζηεξεά θαηάζηαζε ζπζζσκάησζεο ηεο βαθήο ζηελ επηθάλεηα ηνπ καιιηνύ ( Σν 6,6 '-Dibromoindigo ζην δηάιπκα είλαη κπιε, αιιά φηαλ ρξεζηκνπνηείηαη σο ρξσζηηθή ζε καιιί ην ρξψκα είλαη κσβ (Wouterset,1991). Παξαπάλσ είλαη ην θάζκα ηεο απνξξφθεζεο κε ηε κέζνδν RAMAN ζε δηάιπκα, ηεηξαρισξναηζάλην, 67

68 δείρλεη κία κέγηζηε απνξξφθεζε ζηα 590 nm θαη ην θάζκα αλάθιαζεο δείρλεη κηα κέγηζηε απνξξφθεζε ζηα 520 nm (Δηθφλα 4.6). Σν επξχηεξν θάζκα απνξξφθεζεο ζηα δχν πςειφηεξα θαη ρακειφηεξα κήθε θχκαηνο νθείιεηαη ζηελ ζηεξεά θαηάζηαζε ζπζζσκάησζεο ηεο βαθήο ζηελ επηθάλεηα ηνπ καιιηνχ. Σν 6,6 '-Dibromoindigo σο δνκή ζε ζηεξεά θαηάζηαζε απνθαιχπηεηαη απφ θξπζηαιινγξαθία αθηίλσλ Υ θαη εκθαλίδεη θάζε κφξην πδξνγφλνπ ζπλδεδεκέλν κε ηέζζεξηο άιινπο. Οη καχξεο δηαθεθνκκέλεο γξακκέο επηζεκαίλνληαη δείρλνπλ ην κήθνο ησλ δεζκψλ πδξνγφλνπ πνπ ζπλδέεη ηα κφξηα. Φαζκαηνζθνπία RAMAN ζην Αθξσηήξη ηεο Θήξαο Αλάιπζε κε κηθξν-θαζκαηνζθνπία Raman (Chryssikopoulouet, 2003, Chryssikopoulou et, 2001, Withnall et, 1992) πξνζδηφξηζε ην θχξην ζπζηαηηθφ βαθήο, 6,6 '-dibromoindigotine, θαη ηκήκα ηεο αλφξγαλεο ρξσζηηθήο πνπ ήηαλ πινχζην ζε CaCO3 (φπσο αζβεζηίηεο θαη ν αξαγσλίηεο)(δηθφλα 4.7). Δηθόλα 4.7Ύθαζκα πνπ βξέζεθε ζην Αθξσηήξη ηεο Θήξαο (Karapanagiotisetal, 2004) Φαζκαηνζθνπία Φζνξηζκνύ ησλ Αθηίλσλ Υ (XRF) 68

69 Ζ ηερληθή ηνπ θζνξηζκνχ αθηίλσλ-υ είλαη κία κέζνδνο αλάιπζεο δεηγκάησλ ε νπνία βαζίδεηαη ζην θζνξηζκφ ησλ αθηίλσλ Υ θαη εθκεηαιιεχεηαη ην γεγνλφο φηη νη ελέξγεηεο ησλ θσηνλίσλ πνπ εθπέκπεη έλα δηεγεξκέλν άηνκν θαηά ηελ απνδηέγεξζή ηνπ είλαη ραξαθηεξηζηηθέο γηα ην είδνο ηνπ αηφκνπ θαη κπνξεί λα νδεγήζνπλ ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ.πλεπψο, ε αλάιπζε ηνπ θάζκαηνο ησλ εθπεκπφκελσλ ιφγσ θζνξηζκνχ θσηνλίσλ θαη ν εληνπηζκφο ησλ θσηνθνξπθψλ πνπ κπνξνχλ λα απνδνζνχλ σο ραξαθηεξηζηηθέο ελφο ζηνηρείνπ, νδεγεί ζε πνηνηηθφ πξνζδηνξηζκφ ηνπ ζηνηρείνπ θαη κε θαηάιιειε κέζνδν βαζκνλφκεζεο απφδνζεο νδεγεί πεξαηηέξσ θαη ζε πνζνηηθφ πξνζδηνξηζκφ ησλ πεξηερνκέλσλ ζην δείγκα ζηνηρείσλ. Δπηζεκαίλεηαη,φηη ε ηερληθή ΥRF αλαθέξεηαη ζηελ πεξίπησζε πνπ ε δηεγείξνπζα αθηηλνβνιία είλαη αθηίλεο Υ.Άιιεο παξφκνηεο ηερληθέο βαζίδνληαη ζηελ εθπνκπή αθηηλνβνιίαο Υ εμαηηίαο ηεο δηέγεξζεο κε ζσκαηηδηαθή αθηηλνβνιία (π.ρ πξσηφληα) πνπ πξνέξρεηαη απφ επηηαρπληηθή δηάηαμε (ParticleInducedX- RayEmission,PIXE).Γεληθά, ελψ ππάξρνπλ αξθεηέο κέζνδνη πξνζδηνξηζκνχ ζηνηρείσλ,αμίδεη λα ζεκεησζεί πσο ε ηερληθή ΥRF ππεξηεξεί ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο κεζφδνπο γηα δχν νπζηαζηηθνχο ιφγνπο (ηαλνχδεο,2006): Δίλαη ζρεηηθά νηθνλνκηθή κέζνδνο,απφ ηελ άπνςε ηνπ ζπλνιηθνχ θφζηνπο ηνπ απαηηνχκελνπ εμνπιηζκνχ. Αλήθεη ζηηο κε θαηαζηξεπηηθέο κεζφδνπο,δειαδή ην δείγκα πξνο αλάιπζε δελ θαζίζηαηαη ξαδηελεξγφχζηεξα απφ αθηηλνβφιεζε θαη γεληθά δελ πθίζηαηαη θακία αιινίσζε. Σέινο,επηζεκαίλεηαη φηη ε κέζνδνο XRF κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηελ ζηνηρεηαθή αλάιπζε ζηεξεψλ θαζψο επίζεο θαη πγξψλ δεηγκάησλ. Καηά ηε ηερληθή XRF ππάξρνπλ δχν δπλαηφηεηεο δηέγεξζεο ησλ αηφκσλ ησλ πξνο αλάιπζε δεηγκάησλ : Απφ ξαδηντζνηνπηθέο πεγέο φπσο 241 Αm, 109 Cd, 57 Co, 55 Fe αιιά θαη απφ πεγέο αθηηλνβνιίαο πεδήζεσο φπσο 32 P. ηελ πεξίπησζε απηή,ε εθπεκπφκελε αθηηλνβνιία έρεη ζπγθεθξηκέλε ελέξγεηα, ή ελεξγεηαθφ θάζκα, κε απνηέιεζκα θάζε ξαδηελεξγφο πεγή λα είλαη ηθαλή λα δηεγείξεη επηηπρψο νξηζκέλα κφλν ζηνηρεία.καηά ζπλέπεηα, ζηηο πεξηζζφηεξεο δηαηάμεηο XRF κε ξαδηελεξγέο πεγέο ρξεζηκνπνηνχληαη 69

70 πεξηζζφηεξεο απφ κία ξαδηελεξγέο πεγέο, πξνθεηκέλνπ λα αλαιπζνχλ ζηνηρεία απφ επξχ θάζκα ηνπ Πεξηνδηθνχ Πίλαθα. Απφ κεραλέο αθηίλσλ Υ (ιπρλίεο ή ζάιακνη αθηίλσλ Υ ).Αλάινγα κε ηα ζηνηρεία πνπ πξφθεηηαη λα αλαιπζνχλ επηιέγεηαη ε Τςειή ηάζε ιεηηνπξγείαο ηεο κεραλήο θαη ην πιηθφ ηεο αλφδνπ ηεο ιπρλίαο (νξηζκέλα απφ ηα πιηθά είλαη ην Pd, Ti, Mo,W). πλνπηηθά, ε θαζκαηνζθνπία αθηίλσλ Υ θζνξηζκνχ απνηειεί κηα βαζηθή αλαιπηηθή κέζνδν κε ηελ νπνία ιακβάλνπκε πνηνηηθή θαη πνζνηηθή πιεξνθνξία γηα ηα ρεκηθά ζηνηρεία. Αληρλεχεη ηα ζηνηρεία απφ ην καγλήζην (Μg )κέρξη ην νπξάλην(u). Πεξίζιαζε αθηίλσλ Υ (XRD) Ζ αλάιπζε ησλ δεηγµάησλ µε πεξίζιαζε αθηηλψλ Υ (XRD) έρεη σο ζθνπφ ηελ εμέηαζε ηεο δνµήο ηνπ πιηθνχ θαη ηε µειέηε ηνπ πνζνζηνχ, ζην νπνίν απηή επεξεάδεηαη απφ ηελ παξνπζία ησλ πξνζζέησλ. Ζ θαζµαηνζθνπία ησλ αθηηλψλ Υ πεξηγξάθεη ηελ αιιειεπίδξαζε ηεο αθηηλνβνιίαο µε ηελ χιε, πνπ παξαηεξείηαη σο θαηλφµελν εθπνµπήο, απνξξφθεζεο θαη πεξίζιαζεο ησλ αθηηλψλ Υ. Ζ ηερληθή πεξίζιαζεο (X-Ray Diffraction Analysis) βαζίδεηαη: ζηελ πεξίζιαζε µνλνρξσµαηηθήο αθηηλνβνιίαο αθηηλψλ Υ, γλσζηνχ µήθνποθχµαηνο ι, επάλσ ζηα επίπεδα ηνπ θξπζηαιιηθνχ πιέγµαηνο ησλ εμεηαδφµελσλ ελψζεσλ. ηνλ πξνζδηνξηζµφ (µέζσ ηεο γσλίαο ζ) ησλ εζσηεξηθψλ δηαζηεµάησλ d ησλεπηπέδσλ, εθαξµφδνληαο ηνλ ηχπν ηνπ Bragg (φπνπ ε = 1,2,3... ε ηάμεπεξίζιαζεο): nι= 2d sine Σν πάρνο d ησλ εζσηεξηθψλ δηαζηεµάησλ είλαη ραξαθηεξηζηηθφ γηα θάζε θξπζηαιιηθή έλσζε θαη µε ηνλ πξνζδηνξηζµφ ηνπ γίλεηαη ε αλαγλψξηζε ηεο έλσζεο ή ησλ ελψζεσλ, νη νπνίεο ζπληζηνχλ ηελ εμεηαδφµελε νπζία (πνηνηηθή αλάιπζε). 70

71 Δπίζεο, µπνξεί λα γίλεη θαη πνζνηηθή αλάιπζε µηαο έλσζεο, µε θαηάιιειε µέηξεζε ηεο έληαζεο ηεο αθηηλνβνιίαο ζηελ επηιεγµέλε γσλία ζ. πλεπψο,κε ηελ πεξίζιαζε αθηίλσλ Υ (Λπξηηδήο,2007) : Αλαγλσξίδνληαη θξπζηαιιηθέο θάζεηο θαη κειεηψληαη κεηαηξνπέο θάζεσλ Αλαγλσξίδεηαη ε ζχζηαζε,ν θξπζηαιιηθφο πξνζαλαηνιηζκφο,νη ηάζεηο θαη νη πιεγκαηηθέο αηέιεηεο ζε πιηθά Μειεηάηαη αλάθιαζεο ην επηθαλεηαθφ πάρνο θαη ε ππθλφηεηα κε κεηξήζεηο Μέζνδνη XRF θαη XRD ζην Αθξσηήξη ηεο Θήξαο Σν ππφβαζξν ρξψκαηνο κσβ, είρε απνηειέζεη ην αληηθείκελν ησλ πξνεγνχκελσλ αλαιχζεσλ απφ θζνξηζκφ θαη πεξίζιαζε αθηίλσλ -Υ. Σν πεξηερφκελφ ηεο πνξθχξαο πνπ είλαη ην βξψκην (6,6 '-dibromoindigotine), ζρεηίδεηαη κε ηελ παξνπζία ηνπ αξαγσλίηε, ζεσξείηαη έλαο θαηεγνξεκαηηθφο δείθηεο ηνπ θνρπιηνχ Murex απφ ην νπνίν πξνέξρεηαη ε ρξσζηηθή νπζία. 71

72 Ηζνηνπηθή Αλάιπζε Ο πξνζδηνξηζκφο πξνέιεπζεο αξραηνινγηθψλ αληηθεηκέλσλ δχζθνινο, αλ φρη αδχλαηνο (Freietal, 2009a,2009b). είλαη ζπρλά Απηφ απνδεηθλχεηαη ζηελ πεξίπησζε ησλ θισζηνυθαληνπξγηθψλ πξντφλησλ, ηα νπνία είλαη θαηαζθεπαζκέλα κε εθηεηακέλεο θαη καθξνρξφληεο ηερληθέο θαη πιηθά θαη ζπρλά αςεθνχλ ηελ ηππνινγηθή θαηάηαμε. Σν ηξφληην (Sr) έρεη απνδεηρζεί φηη είλαη έλαο κνλαδηθφο δείθηεο γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ίλαο καιιηνχ, γεγνλφο πνπ απνδεηθλχεη γηα παξάδεηγκα, φηη δελ είλαη φια ηα πθάζκαηα Πξψηκε Δπνρή ηνπ ηδήξνπ. Δπίζεο ηα ηζφηνπα νμπγφλνπ ζηηο αλαιχζεηο θειπθηψλ ζε καιάθηα πνπ βξίζθνληαη ζε αξραηνινγηθέο ζέζεηο, βνεζνχλ ζηελ αλαγλψξηζε ηνπ πδάηηλνπ πεξηβάιινληνο ζην νπνίν έδεζαλ. Σν ηξφληην θαη ην Ομπγφλν κπνξνχλ επίζεο λα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ πξνέιεπζεο ησλ θπηψλ (Λπξηηδήο, 2007). Μνξηαθή Αλάιπζε Ζ αλάιπζε ηνπ Μηηνρνλδξηαθνχ DNA ρξεζηκνπνηείηαη φηαλ ε αλάιπζε ηνπ Ππξεληθνχ DNA δελ είλαη δπλαηή (πνηνηηθά ή πνζνηηθά αλεπαξθήο). Σν Μηηνρνλδξηαθφ DNA είλαη ιηγφηεξν πξνζδηνξηζηηθφ απφ ην ππξεληθφ DNA (Brandt etal,2011). Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ην Μηηνρνλδξηαθφ DNA ππάξρεη ζε πνζφηεηα πνιχ κεγαιχηεξε ηνπ Ππξεληθνχ DNA θαη είλαη πνιχ πην αλζεθηηθή(δηθφλα 4.8) Δηθόλα 4.8Μηηνρνλδξηαθό DNA ηνπ (1) indigo θαη ηνπ 6,6 -Dibromoindigo(Głowacki, 2011) 72

73 Ζιεθηξνληθό κηθξνζθόπην ζάξσζεο (SEM) Λακβάλνπκε έλα δείγκα πνπ λα κελ μεπεξλάεη ηα 5 ρηι. ην θαιχπηνπκε κε κία ιεπηή ζηξψζε ρξπζνχ γηα λα γίλεη αγψγηκε ε επηθάλεηα θαη ην εμεηάδνπκε ζην ειεθηξνληθφ κηθξνζθφπην ζάξσζεο. Ζ ιεηηνπξγία ηνπ κηθξνζθνπίνπ βαζίδεηαη ζηελ πξφζπησζε κίαο δέζκεο ειεθηξνλίσλ πνπ εθπέκπνληαη απφ ην κηθξνζθφπην ζηελ επηθάλεηα ηνπ δείγκαηνο. Ζ αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ειεθηξνλίσλ ηεο δέζκεο θαη ηνπ αληηθεηκέλνπ πξνθαιεί ηελ εθπνκπή δηαθφξσλ αθηηλνβνιηψλ θαη ζσκαηηδίσλ.σα δεπηεξνγελή ειεθηξφληα εθπέκπνληαη ιφγσ δηέγεξζεο ηεο χιεο απφ ηε δέζκε ησλ πξνζπηπηφλησλ ειεθηξνλίσλ. Δίλαη αζζελνχο ελέξγεηαο θαη πξνέξρνληαη απφ πεξηνξηζκέλν βάζνο,πεξίπνπ 10 nm. Σα πιενλεθηήκαηα ηνπ ειεθηξνληθνχ κηθξνζθνπίνπ ζε ζρέζε κε ην νπηηθφ κηθξνζθφπην είλαη ηα εμήο : - Μεγαιχηεξε κεγέζπλζε πνπ κπνξεί λα θηάζεη ηηο θνξέο - Μεγαιχηεξν βάζνο πεδίνπ. Έηζη έρνπκε ηε δπλαηφηεηα λα βιέπνπκε κε επθξίλεηα δηαθνξεηηθά πιάλα. - πλδπαζκέλν ην κηθξνζθφπην κε ζχζηεκα αλάιπζεο ησλ εθπεκπφκελσλ αθηίλσλ Υ, επηηξέπεη ηε κειέηε ρεκηθψλ ζηνηρείσλ ζχλζεζεο ηνπ δείγκαηνο. Μέζνδνο SEM ζηελ Δξκηόλε 73

74 Δηθόλα 4.9 Απεηθόληζε ζύγρξνλσλ πθαζκάησλ βακκέλα κε MurexBrandaris από ηελ Δξκηόλε κε ηε κέζνδν SEM(Protopapasetal, 2003). Με ηε βνήζεηα ηεο κεζφδνπ SEM παξνπζηάδνληαη ζην ειεθηξνληθφ κηθξνζθφπην ηα ζχγρξνλα πθάζκαηα κε ηε βαθή ησλ θνρπιηψλ Murexbrandraris απφ ηελ Δξκηφλε (Δηθφλα 4.9). Ζιεθηξνληθό κηθξνζθόπην ζάξσζεο θαη Φαζκαηνζθνπία Δλεξγεηαθήο Γηαζπνξάο (SEM-EDX) 74

75 H αλάιπζε SEM-EDX είλαη έλα πνιχηηκν εξγαιείν γηα ηελ πνηνηηθή θαη πνζνηηθή αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ. Ζ κέζνδνο απηή επηηξέπεη κηα γξήγνξε θαη κε θαηαζηξεπηηθή ρεκηθή αλάιπζε κε ρσξηθή αλάιπζε ζην θαζεζηψο κηθξνκέηξνπ. Βαζίδεηαη ζηελ θαζκαηηθή αλάιπζε ηνπ ραξαθηεξηζηηθνχ αθηίλσλ Υ αθηηλνβνιία πνπ εθπέκπεηαη απφ ηα άηνκα ηνπ δείγκαηνο θαηά ηελ αθηηλνβφιεζε ηεο εζηηαζκέλεο δέζκεο ειεθηξνλίσλ ελφο SEM (Molina et al, 2008) Μειέηε πεξίπησζεο: Δξκηφλε ρήκα 4.10 Υεκηθή ζύλζεζε ησλ ζηνηρείσλ πθάζκαηνο κε ηε Μέζνδν EDCH. Απηά ηα δεδνκέλα CK θνξπθή είλαη 39.62%. Σν OK δεδνκέλσλ είλαη 41.57%. Γεδνκέλσλ MGK είλαη 1,04%. AlK δεδνκέλα είλαη 6,98%. Γεδνκέλσλ Sik είλαη 3,32%. Φαξκαθνθηλεηηθά δεδνκέλα είλαη 1,43%. Γεδνκέλα SK είλαη 0,61%. Γεδνκέλα CLK είλαη 0,44%. Γεδνκέλα ΚΚ είλαη 0,55%. Γεδνκέλσλ cak είλαη 1,38%. Γεδνκέλσλ ΦΔΚ είλαη 0,39%. Γεδνκέλσλ ΟπΚα είλαη 1,44%. Σέινο, ηα δεδνκέλα BRK είλαη 1,23% (Protopapas et al, 2003). ε ζπλδπαζκφ κε ηε κέζνδν EDX θαη ην SEM κπνξεί λα αλαιχζεη ηα ρεκηθά ζηνηρεία ζην δείγκα (ρήκα 4.10). Πίλαθαο 4 παξαθάησ ππάξρνπλ ηα πνζνζηά ηνπ θάζε ρεκηθνχ ζηνηρείνπ. Πίλαθαο 4. Πνζνζηά ρεκηθψλ ζηνηρείσλ (Protopapas et al, 2003). 75

76 Δπαγσγή πξσηνλίνπ κε αθηίλεο Υ (PIXE) Με ηε κέζνδν απηή πθίζηαληαη ηέζζεξα θπζηθά θαηλφκελα (Λπξηηδήο,2007, Pritehard,1978) : Α)φηαλ ην θνξηηζκέλν ζσκαηίδην εηζέξρεηαη ζην δείγκα αληηκεησπίδεη ηα άηνκα ηνπ δείγκαηνο Β)ε ελέξγεηα ηνπ ηφληνο ειαηηψλεηαη κε απνηέιεζκα λα κεηψλεηαη ε ελέξγεηα ηνπ Γ) εθπέκπνληαη αθηίλεο Υ απφ ηα ηνληζκέλα άηνκα Γ) νη αθηίλεο Υ απφ ην δείγκα εμαζζελνχλ απφ ην ίδην πιηθφ ηνπ δείγκαηνο Ζ αλίρλεπζε απηψλ ησλ αθηίλσλ Υ (PIXE) θαηά ηελ αλάιπζε ηνπ θάζκαηνο επηηξέπεη ηελ αλαγλψξηζε θαη ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ζχζηαζεο ρεκηθψλ ζηνηρείσλ. Πξφθεηηαη γηα εμαηξεηηθά ιεπηνκεξή αλαιπηηθή κέζνδν γηα ηα πεξηζζφηεξα ρεκηθά ζηνηρεία θαη πιηθά.σν φξην αλίρλεπζεο είλαη γχξσ ζην 1ppm.πλήζσο ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ζπγθέληξσζεο ζηνηρείσλ κε αηνκηθνχο αξηζκνχο κεηαμχ 11 θαη 92. Ζ θαηαζηξνθή ζην δείγκα απφ ηνλ βνκβαξδηζκφ κε ηε δέζκε ζσκαηηδίσλ είλαη αζήκαληε,ψζηε κπνξεί λα ραξαθηεξηζζεί σο κε θαηαζηξνθηθή κέζνδν εθφζνλ ην κέγεζνο ηνπ δείγκαηνο είλαη ηέηνην πνπ λα κπνξεί λα ηνπνζεηεζεί ζηνλ ζάιακν αθηηλνβφιεζεο.πηζαλψο, κηθξά ηκήκαηα αξραηνινγηθψλ αληηθεηκέλσλ λα κπνξνχλ λα εηζαρζνχλ,άιια φκσο κεγαιχηεξα ηκήκαηα απαηηνχλ απφζηαζε ηκήκαηνο γξακκαξίσλ,ψζηε αλ θαη ε πνζφηεηα είλαη κηθξή,εληνχηνηο, κε αξραηνινγηθνχο φξνπο,ραξαθηεξίδεηαη σο θαηαζηξνθηθή. 76

77 Τπέξπζξε Φαζκαηνζθνπία (FTIR) Ζ FTIR (FourierTransformInfraredSpectrometer) ρξεζηκνπνηείηαη επξέσο ζηελ νξγαληθή ζχλζεζε θαη ζηελ επηζηήκε ησλ πνιπκεξψλ. Δπηπιένλ, ε FTIR κπνξεί λα ζε ρξεζηκνπνηεζεί ζηελ ρξσκαηνγξαθία. Με άιια ιφγηα, ν κεραληζκφο ησλ ρεκηθψλ αληηδξάζεσλ θαη ε αλίρλεπζε ησλ αζηαζψλ νπζηψλ κπνξεί λα δηεξεπλεζεί κέζσ ηεο FTIR. Ζ κέηξεζε ηνπ βαζκνχ απνξξφθεζεο βνεζά ζηνλ εληνπηζκφ κεηάιισλ θαη ρεκηθψλ ζηνηρείσλ. Μειέηε Πεξίπησζεο: Κεξακηθφ θέιπθνο απφ Sarepta Μέζνδνη αλάιπζεο: PIXE θαη FTIR (ρήκα 4.11) Δηθόλα 4.11 Γείγκα θεξακηθώλ από Sarepta (Pritehard, 1978) Σα απνηειέζκαηα ηεο FTIR είλαη φηη ε 6,6 '-dibromoindigotine ζηελ cm-1 ζπληειεζηή απνξξφθεζεο ζπρλνηήησλ 3350 είλαη πεξίπνπ 0,50 (ζρήκα 4.12) θαη ηλδηθνηίλε ζηε ζπρλφηεηα εθαηνζηά-1 ζπληειεζηή απνξξφθεζεο είλαη 0.6 (ρήκα 4.13) 77

78 ρήκα ,6 '-dibromoindigotine. Δηδηθό θάζκα απνξξόθεζεο ζηελ cm-1 ζπληειεζηή απνξξόθεζεο ζπρλνηήησλ 3350 είλαη πεξίπνπ 0,50 (Pritehard, 1978) ρήκα πλζεηηθό ηλδηγνηίλε. Δηδηθά θάζκα απνξξόθεζεο ζηελ cm-1 ζπληειεζηή απνξξόθεζεο ζπρλνηήησλ 3250 είλαη 0,6 (Pritehard, 1978) 78

79 Οπηηθό Μηθξνζθόπην Σν κηθξνζθφπην είλαη έλα εξγαιείν πνπ βνεζά λα δνχκε κηθξά αληηθείκελα, πνπ κε γπκλφ κάηη είλαη αφξαηα, είλαη δειαδή κηθξφηεξα ηνπ 0,1mm. Με ην νπηηθφ κηθξνζθφπην κπνξνχκε λα δνχκε κηθξά αληηθείκελα κεγέζνπο κέρξη 0,1κηθξά=0,0001mm. Γηα κηθξφηεξα αληηθείκελα ρξεζηκνπνηνχκε άιινπο ηχπνπο κηθξνζθνπίσλ. Ζ θαιή κηθξνζθφπεζε εμαξηάηαη απφ ηξία πξάγκαηα: ηελ δηαθξηηηθή ηθαλφηεηα ηνπ κηθξνζθνπίνπ ηελ κεγέζπλζε ηνπ κηθξνζθνπίνπ θαη ηελ αληίζεζε αλάκεζα ζηα κέξε ηνπ αληηθεηκέλνπ Ζ δηαθξηηηθή ηθαλφηεηα είλαη ε "ηθαλφηεηα" ηνπ κηθξνζθνπίνπ λα δείρλεη δχν πνιχ θνληηλά ζεκεία σο δχν θαζαξά μερσξηζηά ζεκεία. Ζ κεγέζπλζε δείρλεη πφζεο θνξέο κπνξεί ην κηθξνζθφπην λα κεγεζχλεη ην είδσιν ηνπ αληηθεηκέλνπ. Σα κέξε ηνπ αληηθεηκέλνπ γίλνληαη δηαθξηηά (θαη επνκέλσο νξαηά), φηαλ ππάξρεη επαξθήο αληίζεζε κεηαμχ ηνπο. ε πεξίπησζε πνπ νη βηνινγηθέο δνκέο είλαη πνιχ δηαθαλείο, ε αληίζεζε εληζρχεηαη κε ηελ ρξήζε ρξσζηηθψλ. To νπηηθφ κηθξνζθφπην εθαξκφζηεθε θαη ζηα πθάζκαηα Κνπηηθήο πεξηφδνπ πνπ βξέζεθαλ ζηελ Αίγππην (Abdel-Kreemetal,2005). Με ηε ρξήζε ηνπ κηθξνζθνπίνπ βξέζεθαλ δηαθνξέο αλάκεζα ζηελ ιεπηφηεηα ησλ λεκάησλ ησλ πθαζκάησλ(δηθφλα 4.14). Δηθόλα 4.14 Απεηθόληζε ηλώλ κε Οπηηθό Μηθξνζθόπην (Abdel-Kareemetal, 2005) 79

80 5.Υεκεία ηεο Πνξθύξαο Ζ Δπηζηήκε ηεο Υεκείαο έβαιε ζηαζεξά ζεκέιηα θαηά ην 1800, ε δνκή ησλ ρξσκάησλ ήηαλ πνιχ πνιχπινθε ψζηε λα δηεπθξηληζηεί ζχληνκα. Σν θνρχιη Murex αλάινγα κε ην δηάιπκα ζην νπνίν αλακηγλχεηαη(πίλαθαο 1 θαη 4) παξάγεη 3 βαζηθά ζπζηαηηθά:ην isatinoids πνπ είλαη ην θίηξηλν ρξψκα ην indigoids πνπ είλαη ην κπιε ρξψκα θαη ην indirubinoids πνπ είλαη ην θφθθηλν ρξψκα. ηνλ Πίλαθα 5 αλαιχνληαη ηα βαζηθά ρξψκαηα ηεο πνξθχξαο. Πίλαθαο 1.Υεκηθή ζύλζεζε ησλ ρξσκάησλ (Koren,2006) Σν isatinoids πεξηερεη 3 ρξσκνκφξηα πνπ δίλνπλ ην θίηξηλν ρξψκα Α) isatin b) 4-bromoisatin c) 6-bromoisatin Σν indigoids πεξηέρεη θαη απηφ 3 ρξσκνκφξηα πνπ δίλνπλ ην κσβ ρξψκα Α) indigo b) 6-Monobromoindigo 80

81 c) 6,6-Dibromoindigo Tέινο ην indirubinoids πεξηέρεη 4 ρξσκνκφξηα πνπ δίλνπλ ην θφθθηλν ρξψκα Α) indirubin b)6-monobromoindirubin c)6 -Monobromoindirubin d) 6,6Dibromoindirubin Mέζσ αλαιχζεσλ εληνπίζζεθαλ νη δχν ηειεπηαίεο νκάδεο Σξόπνη παξαγσγήο ηνπ TyrianPurple Α Β Γ Δ Ε ΣΤ Τ Δηθόλα5.1 (Immingetal,2001) ε φμηλν πεξηβάιινλ ζηελ α έλσζε θεχγεη έλα Ζ θαη θνιιάεη ην ΝΟ 2, ην Ζ θαη ην Ζ απφ ην ΖΝΟ 3 θαη ην Ο θάλνπλ λεξφ πνπ θεχγεη. ηε Β έλσζε γίλεηαη αληηθαηάζηαζε ηνπ ΝΖ 3 κε Βr. ηε Γ ζε φμηλν πεξηβάιινλ πξνζηίζεηαη νμηθφ νμχ θαη άλπδξν νμηθφ νμχ. Γίλεηαη αληηθαηάζηαζε ησλ 2 Ζ ηνπ κεζπιίνπ κε δπν ηφληα OCOCH 3 απφ ηα 81

82 νμέα. ηε Γ έλσζε πξνζηίζεηαη ζε φμηλν πεξηβάιινλ αηζαλφιε (Δηθφλα 5.1) θαη πξνθχπηεη ε Δ απφ ηελ νπνία κε αθεηφλε θαη θαπζηηθφ λάηξην πξνθχπηεη ε Σ. Α Β Γ Δ Δηθόλα 5.2 (Tanoueetal,2001) ηελ Α έλσζε πξνζηίζεηαη ηψδην, ησδηνχρν θάιην, θαπζηηθφ λάηξην θαη κεζαλφιε θαη πξνθχπηεη ε Β. ζηε Β πξνζηίζεηαη νμηθφ νμχ θαη νμηθφο άξγπξνοπξνθχπηεη ε Γ, ε νπνία ζε δηάιπκα θαπζηηθνχ λαηξίνπ θαλνληθφηεηαο 1Μ θαη αηζαλφιεο θαηαιήγνπκε ζηελ δηβξσκνηλδηθνηίλε (Δηθφλα 5.2). Α Β Δηθόλα 5.3(Cooksey,1994) Ζ έλσζε Α κε ληηξνκεζάλην, κεζνμίδην ηνπ λαηξίνπ θαηαιήγεη ζε δηβξνκνηλδηθνηίλε (Δηθφλα 5.3) 82