Η ηρωίνη ως παυσίπονο ανεπίλυτων παιδικών τραυμάτων: Μια θεραπευτική διαδικασία συμφιλίωσης με τους «δράκους» και τις «μάγισσες» των παιδικών χρόνων

Transcript

1 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Κονίτσης 33, Μαρούσι, Τηλ: , Fax: site: LABORATORY FOR THE STUDY OF HUMAN RELATIONS 33, Konitsis str., Maroussi, Tel , Fax: site: Η ηρωίνη ως παυσίπονο ανεπίλυτων παιδικών τραυμάτων: Μια θεραπευτική διαδικασία συμφιλίωσης με τους «δράκους» και τις «μάγισσες» των παιδικών χρόνων της Ματίνας Λαγουδάκη Κείμενο Εργασίας/Working Paper Series 2010/31

2 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Χάρις Kατάκη Αθηνά Ανδρουτσοπούλου Αλέξης Ζώτος Γιώργος Καλαρρύτης Τσαμπίκα Μπαφίτη Μαρία Πυρουνάκη ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΈΚΔΟΣΗΣ Σίσσυ Χαϊτογλου EDITORIAL COMMITTEE Charis Katakis Athena Androutsopoulou George Kalarritis Tsabika Bafiti Maria Pirounaki Alexis Zotos TECHNICAL EDITOR Sissy Haitoglou Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων Κανένα μέρος αυτής της εργασίας δεν μπορεί να αναδημοσιευτεί ή να χρησιμοποιηθεί με οποιονδήποτε τρόπο χωρίς την έγκριση του συγγραφέα. Laboratory for the Study of Human Relations No part of this paper may be reproduced or distributed without the consent of the author. ISSN

3 Η ηρωίνη ως παυσίπονο ανεπίλυτων παιδικών τραυμάτων: Μια θεραπευτική διαδικασία συμφιλίωσης με τους «δράκους» και τις «μάγισσες» των παιδικών χρόνων Ματίνα Λαγουδάκη Η Ματίνα Λαγουδάκη είναι ψυχολόγος. Εκπαιδεύτηκε στο Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων στη συστημική και οικογενειακή θεραπεία. Εργάζεται ιδιωτικά, ενώ παράλληλα, στο πλαίσιο συνεργασίας της με Μη Κυβερνητικό Οργανισμό για ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, δουλεύει θεραπευτικά με εξαρτημένους και τις οικογένειές τους. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ. ΠΕΡΙΛΗΨΗ 6 ΜΕΡΟΣ Α : ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 7 1. Η ΗΡΩΙΝΗ ΩΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 7 Ι. Κοιτάζοντας το σήμερα μιας οικογένειας 7 Πρώτες μελέτες σχετικά με την οικογενειακή λειτουργικότητα σε περιπτώσεις χρήσης και εξάρτησης 7 Η έννοια της ευαλωτότητας στην εξάρτηση 9 ΙΙ. Μελετώντας το χτες μιας οικογένειας 11 Η αναζήτηση του οικογενειακού θέματος μέσω της διαγενεολογικής κληρονομιάς 11 Το τριγενιακό μοντέλο ανάπτυξης της ουσιοεξάρτησης Η ΗΡΩΙΝΗ ΩΣ ΠΑΥΣΙΠΟΝΟ ΕΝΟΣ ΜΥΣΤΙΚΟΥ ΤΡΑΥΜΑΤΟΣ 16 Ι. Ψυχικό Τραύμα 16 Η έννοια του τραύματος και οι σχετικές διαταραχές 16 Παιδική Σεξουαλική Κακοποίηση: Ένα ανεπίλυτο τραύμα 17 Ψυχικό Τραύμα και Μυστικό 19 ΙΙ. Ψυχικό Τραύμα και Χρήση Ουσιών 20 Ερευνητικά Δεδομένα 20 Τυπολογία Cancrini : Τοξικομανία που προέρχεται από «τραυματική εμπειρία» 21 Συννοσυρότητα διαταραχής χρήσης ουσιών, διαταραχής μετά-τραυματικού στρες και οριακής διαταραχής προσωπικότητας 23 ΙΙΙ. Θεραπευτική Αντιμετώπιση του Τραύματος 25 Πρώτο στάδιο: Εγκαθίδρυση ασφάλειας 25 Δεύτερο στάδιο: Φτιάχνοντας μια νέα αφήγηση του τραύματος 27 Ατομική ή οικογενειακή θεραπεία; 28 Αρχές Θεραπείας ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 30 ΜΕΡΟΣ Β : ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟΥ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΣ 31 Ι. Πρώτη συνάντηση 31 ΙΙ. Ιστορικό 32 ΙΙΙ. Η ιστορία των σημαντικών άλλων ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 41 Ι. Αρχικό αίτημα 41 ΙΙ. Θεραπευτικό συμβόλαιο 41 ΙΙΙ. Διάγνωση 42 ΙV. Αξιολόγηση οικογενειακής λειτουργικότητας ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ 47 4

5 5. ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ 50 Ι. Αποκρυπτογράφηση των νοημάτων της χρήσης μέσω της αναζήτησης του οικογενειακού θέματος στην οικογενειακή ιστορία 3 γενεών 50 ΙΙ. Έκφραση συναισθήματος για το «βαρύ μυστικό» μέσω μιας νέας αφήγησης ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΔΙΛΛΗΜΑΤΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΠΡΟΓΝΩΣΗ 62 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 64 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 73 5

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ «Η εξάρτηση γίνεται πρόβλημα μόνο στην περίπτωση που αποτελεί για το άτομο τη μοναδική λύση που διαθέτει για την αντιμετώπιση της οδύνης του» John Mc Dougal Η παρούσα μελέτη αφορά τη θεραπευτική πορεία μιας νεαρής κοπέλας, μια πορεία 6 μηνών, η οποία ξεκίνησε με αφετηρία την εξάρτηση της από την ηρωίνη και διακόπηκε με απόφαση της ίδιας κατά τη διάρκεια της πρώτης της υποτροπής. Ένα σημαντικό ερώτημα που πρέπει να διερευνάται σε οποιαδήποτε προσπάθεια απεξάρτησης είναι με τι συνδέεται η χρήση στην ιστορία ζωής του κάθε θεραπευόμενου. Τι εξυπηρετεί ή τι προσφέρει σε ατομικό και σε οικογενειακό επίπεδο; Ποιος είναι, δηλαδή, ο ρόλος της χρήσης; Στη συγκεκριμένη ιστορία, μια ιστορία με εξαιρετικά δύσκολα γεγονότα, ο ρόλος της ηρωίνης θα ειδωθεί μέσα από τρία διαφορετικά πρίσματα : η ηρωίνη ως «κληρονομιά» της οικογενειακής ιστορίας, η ηρωίνη ως ισορροπιστής των οικογενειακών σχέσεων στο σήμερα και η ηρωίνη ως παυσίπονο στον αφόρητο ψυχικό πόνο. Θα διατυπωθούν οι τρεις βασικές υποθέσεις που προέρχονται από τους προαναφερθέντες ρόλους της ουσίας και θα περιγραφεί η θεραπευτική διαδικασία (στόχοι τεχνικές) που ακολουθήθηκε σε συνάρτηση πάντα με τις τρεις αυτές βασικές υποθέσεις. Επίσης, αναλύονται τα θεραπευτικά διλλήματα και τα συναισθήματα που βίωσα στη διάρκεια τόσο της θεραπευτικής διαδικασίας, όσο και μετά την απότομη διακοπή της. 6

7 ΜΕΡΟΣ Α : ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 1. Η ΗΡΩΙΝΗ ΩΣ «ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ» ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ «Το παρελθόν είναι το παρόν, είναι το μέλλον. Όλοι προσπαθούμε να ξεφύγουμε από αυτό, αλλά η ζωή δεν μας αφήνει» Ευγένιος Ο Νιλ «Ταξίδι μιας μεγάλης μέρας μέσα στη νύχτα» Η καθιέρωση της συστημικής σκέψης στο χώρο της ψυχολογίας και κατά συνέπεια και στο χώρο της αντιμετώπισης των εξαρτήσεων οδήγησε στην διεύρυνση του «θεραπευτικού φακού» που μελετούσε την εξάρτηση από την εικόνα της «χρόνιας υποτροπιάζουσας νόσου» (DSM-IV, 1994) του προβληματικού χρήστη, στην λειτουργικότητα ή μη της πυρηνικής του οικογένειας. Οι περαιτέρω εξελίξεις και η αφηγηματική στροφή (Ανδρουτσοπούλου, 2004) έφερε μια ακόμα μεγαλύτερη διεύρυνση από την πυρηνική οικογένεια στην ιστορία ζωής των 3 γενεών της και στην αναζήτηση της διαγενεολογικής μεταβίβασης. Στην παρούσα μελέτη επιχειρείται μια προσπάθεια διερεύνησης της επίδρασης της οικογένειας στην εμφάνιση εξαρτητικών συμπεριφορών σε ψυχοτρόπες ουσίες, τόσο στο σήμερα (λειτουργικότητα πυρηνικής οικογένειας), όσο και από το χτες (μεταβίβαση τραύματος διαμέσου των γενεών). Ι. Κοιτάζοντας το σήμερα της οικογένειας Πρώτες μελέτες σχετικά με την οικογενειακή λειτουργικότητα σε περιπτώσεις χρήσης και εξάρτησης Μια από τις πρώτες και ιδιαίτερα σημαντικές έρευνες σε μεγάλο δείγμα χρηστών, που μελέτησε τις οικογένειες τους, ήταν αυτή του ζεύγους Κaufman το 1979 (Κaufman & Kaufman, 1992). Σύμφωνα με αυτούς, ο εξαρτημένος είναι ο φορέας του συμπτώματος της δυσλειτουργίας όλης της οικογένειας, ο οποίος βοηθά να διατηρηθεί η ομοιόσταση του οικογενειακού συστήματος, ενός συστήματος στο οποίο παρατηρούνται συχνά διάχυτα όρια ανάμεσα στις γενιές. Αναφέρουν ότι συχνά η κρίση που δημιουργείται από την εξάρτηση ενός μέλους της οικογένειας είναι ο μόνος τρόπος για να βρεθεί η οικογένεια μαζί και να προσπαθήσει να λύσει το πρόβλημα ή είναι «η μόνη ευκαιρία για μια «νεκρή» οικογένεια να ζήσει τα συναισθήματά της». 7

8 Την ίδια χρονιά, ο Reilly (1979), μέσα από την πενταετή εμπειρία του με εξαρτημένους από ψυχοτρόπες ουσίες στα πλαίσια ενός προγράμματος για νεαρούς χρήστες (12-25 ετών) και τις οικογένειές τους περιγράφει, επίσης, κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Η οικογενειακή ζωή χαρακτηρίζεται από τα μέλη της οικογένειας ως ανιαρή, αλλοτριωμένη και με έντονη αρνητικότητα. Η επικοινωνία πραγματοποιείται με πρωταρχικά αρνητικούς τρόπους, με την κριτική, την μομφή, το παράπονο, τις παρατηρήσεις. Οι συμπεριφορές χαρακτηρίζονται ως «κακές» ή «καλές», με το ενδιαφέρον της οικογένειας στραμμένο στις πρώτες. Τα παιδιά παίρνουν διπλά μηνύματα για το σωστό και το λάθος, το αποδεκτό και το απαράδεκτο. Οι εξαρτημένοι θεωρούν και τους δύο γονείς απορριπτικούς και την μητέρα λιγότερο ζεστή συναισθηματικά και ασυνεπή (Reilly, 1992). Μια πολύ σημαντική προσπάθεια σύνδεσης της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών με χαρακτηριστικά της οικογένειας έγινε από μια θεμελιώδη έρευνα των Stanton και Todd, στις αρχές της δεκαετίας του 1980, σε μεγάλο δείγμα οικογενειών χρηστών ηρωίνης, κυρίως αρσενικού φύλου (1982). Οι διαγενιακές συμμαχίες, η προβληματική επικοινωνία, μια επικοινωνία εστιασμένη στο πρόβλημα της χρήσης, με αποτέλεσμα να «σκεπάζει» άλλα σημαντικά θέματα, η φτωχή συναισθηματική εμπλοκή του πατέρα, καθώς και η μεγάλη συχνότητα άλλων εξαρτητικών συμπεριφορών σε άλλα μέλη της οικογένειας είναι στοιχεία που τονίστηκαν ιδιαίτερα και από αυτούς τους μελετητές. Επίσης, η οικογενειακή συναισθηματική ατμόσφαιρα χαρακτηρίζεται από συχνές εντάσεις και ανοιχτές μέχρι και βίαιες συγκρούσεις, ενώ όταν υπάρχουν αδέλφια, οι ρόλοι διαχωρίζονται στο «καλό» και στο «κακό» παιδί, διασπώντας τις συμμαχίες εντός των υποσυστημάτων. Με βάση τα παραπάνω χαρακτηριστικά που παρατηρήθηκαν στις οικογένειες, κατά τους Stanton και Todd (1982), η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών διαμορφώνει μια κατάσταση «ψευδό ατομίκευσης» του ατόμου, ο οποίος από τη μια πλευρά με την εμπλοκή του στις ουσίες τονίζει τη διαφοροποίηση του και την αντίδραση του απέναντι στις οικογενειακές αρχές και θέσεις, ενώ από την άλλη επιμηκύνει την εξάρτηση του από την οικογένεια και τη παραμονή του σε αυτή, αδύναμος να ολοκληρώσει την αυτονόμηση του ως υπεύθυνος ενήλικας. Η εξάρτηση, λοιπόν, είναι μια «παράδοξη λύση» που ενισχύει την συνοχή της οικογένειας και συντηρεί την ισορροπία της (Stanton, 1998). Στα πλαίσια των τυπολογιών για την εξάρτηση έχει αναφερθεί στην βιβλιογραφία και ο πυρηνικός τύπος εξάρτησης κατά τον Olivenstein (1982), σύμφωνα με τον οποίο η σχέση μητέρας και εξαρτημένου και η διαδικασία απόκτησης ταυτότητας, μια διαδικασία δηλαδή που επιτρέπει την ανάπτυξη του συναισθήματος που έχει το άτομο για τον εαυτό του, 8

9 διαταράσσονται με αποτέλεσμα την ασταθή αίσθηση εαυτού, η οποία θα συναντηθεί με τις ουσίες. Ο Olivenstein, επίσης, αναφέρεται και σε παθολογικά στοιχεία στην λειτουργία των οικογενειών, όπως η έλλειψη ορίων ανάμεσα στις γενιές, η αστάθεια και η αβεβαιότητα του επιπέδου ατομικοποίησης των ενηλίκων μελών της οικογένειας, η συχνή αντιστροφή των ρόλων στην πυρηνική οικογένεια με το παιδί να επωμίζεται ρόλο ενήλικα, καθώς και η διατήρηση των οικογενειακών μύθων παράλληλα με μυστικούς δεσμούς γονέα παιδιού που μπορεί να φτάνουν μέχρι την αιμομιξία. Ενώ οι οικογένειες περιγράφονται με έντονα παθολογικά στοιχεία, είναι ιδιαίτερη συχνή η πεποίθηση τους ότι αν δεν υπήρχαν τα ναρκωτικά δεν θα υπήρχε πρόβλημα στην οικογένεια, ενώ παράλληλα αρνούνται και την ύπαρξη προϋπαρχόντων της χρήσης δυσκολιών. Ο Sternchusse-Angel και οι συνεργάτες του, το 1981, στηριγμένοι στην κλινική τους εμπειρία στο Κέντρο Οικογενειακής Θεραπείας Μοnceau στο Παρίσι, περιγράφουν τα χαρακτηριστικά των οικογενειών εξαρτημένων αναφέροντας μεταξύ άλλων (Παπάδη, 2006): 1. Την «οικογενειακή τύφλωση», την ανακάλυψη δηλαδή της εξάρτησης από την οικογένεια που αντιμετωπίζει ένα μέλος της πολλά χρόνια μετά την έναρξη. 2. Την άρνηση του θανάσιμου χαρακτήρα που περιλαμβάνεται στην χρήση της ουσίας. 3. Τις οικογενειακές παθολογίες, οι οποίες καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα ψυχοπαθολογικών και σωματικών νοσημάτων των γονέων 4. Τη λειτουργία των οικογενειακών μύθων, όπως ο μύθος της οικογενειακής αρμονίας, ο μύθος της τρέλας μέσα στην οικογένεια, ο μύθος του περιθωρίου, της έλξης, της γοητείας της παρέκκλισης, ο μύθος της κάθαρσης, της συγνώμης και της σωτηρίας. 5. Τη λειτουργία της τοξικομανίας ως συμπεριφορά θυσίας. 6. Την παρουσία της παραβίασης του νόμου και της τρέχουσας ηθικής. 7. Την ανάγκη ενός απόντος - παρόντος προσώπου μέσα στην οικογένεια για να διατηρείται η ομοιόσταση του συστήματος. Η έννοια της ευαλωτότητας στην εξάρτηση Τα τελευταία χρόνια αυτό που κυρίως μελετάται για την κατανόηση και αιτιολογία της χρήσης είναι ο εντοπισμός των επιβαρυντικών παραγόντων που σχετίζονται με την εμφάνιση τέτοιων συμπεριφορών και αντίστοιχα ο εντοπισμός των προστατευτικών παραγόντων που αποτρέπουν την εξέλιξη της. Ως παράγοντας επικινδυνότητας ορίζεται η κατάσταση ή το χαρακτηριστικό ή το περιβαλλοντικό πλαίσιο που μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα χρήσης ή/ και κατάχρησης ουσιών. Όσο περισσότεροι τέτοιοι παράγοντες εμφανίζονται στην ιστορία ενός ανθρώπου, τόσο περισσότερο ευάλωτος είναι να εμφανίσει το αντίστοιχο σύμπτωμα (Καλαρρύτης, 2009). 9

10 Το πεδίο των οικογενειακών προστατευτικών και επιβαρυντικών παραγόντων, οι οποίοι εν μέρει σχετίζονται με τη χρήση, αφού έχουν και ατομική και κοινωνική διάσταση, είναι ίσως το πλέον μελετημένο. Στην παρούσα μελέτη περιγράφονται συνοπτικά οι επιβαρυντικοί εκείνοι οικογενειακοί παράγοντες που εμφανίζονται στην ιστορία ζωής που αναλύεται στο δεύτερο μέρος και σχετίζονται με τις οικογενειακές σχέσεις και την οικογενειακή δομή, ενώ ο παράγοντας σχετικά με το ψυχικό τραύμα αναλύεται εκτενώς στο επόμενο κεφάλαιο. Οικογενειακές Σχέσεις Οι οικογενειακές σχέσεις στη συντριπτική πλειοψηφία των ερευνών (Denton & Kampfe, Friedman, 2000; Kumpfer et al., 1998) εμφανίζονται ως ο πιο σημαντικός ίσως παράγοντας. Συγκρουσιακές και δυσαρμονικές οικογενειακές σχέσεις (Madianos, 1995; Merikangas, 1998), σε ένα οικογενειακό περιβάλλον που συχνά περιγράφεται από τους χρήστες ως εχθρικό, με έλλειψη αγάπης, χωρίς συνοχή και συνεργασία, χωρίς κατανόηση, με τους γονείς επικεντρωμένους στον εαυτούς τους και όχι υποστηρικτικούς προς τα παιδιά τους (Kαλαρρύτης, 2009). Η έλλειψη επικοινωνίας (Kafka,1991; Merikangas, 1998), η αναποτελεσματική πειθαρχία (χαλαρή, πολύ αυστηρή ή αντιφατική πειθαρχία) και ο ψυχολογικός υπερέλεγχος του παιδιού μέσα από ενοχές είναι επίσης παράγοντες που συναντώνται σε οικογένειες με προβλήματα χρήσης ουσιών. Σε μια έρευνα που μελέτησε την ψυχολογική προσαρμογή σε χρήστες ουσιών σε σχέση με την αποδοχή ή την απόρριψη από τους γονείς βρέθηκε ότι οι χρήστες ουσιών είχαν βιώσει απόρριψη και κακοποίηση από τους γονείς τους όταν ήταν παιδιά (Campo & Rohner 1992), ενώ αντίστοιχα και ο Kumpfer (1998) αναφέρει ότι οι Loeber και Stouthamer σε μια μετάανάλυση 300 σχετικών ερευνών παρατήρησαν την γονική απόρριψη και την αρνητικότητα ως ένα από τα πιο συχνά ευρήματα. Οι έρευνες δείχνουν ότι ειδικά η σχέση με τη μητέρα αποτελεί πολύ σημαντικό παράγοντα που επιδρά στη βιοψυχοκοινωνική ζωή των παιδιών και μπορεί να λειτουργήσει ανασταλτικά ή επιβαρυντικά στην μεταγενέστερη εμφάνιση εξαρτητικών συμπεριφορών (Ary, 1999; Kumpfer et al., 1998; Mc Ardle, 2002). Συγκεκριμένα, οι φτωχές σχέσεις μητέρας και παιδιού, η μη εμπλοκή της μητέρας στη δραστηριότητα του παιδιού, η ψυχρότητα, καθώς και η μη ανταπόκριση επιβαρύνουν σημαντικά την ψυχική υγεία (Bernardi, 1989). Σε μια από τις σπάνιες σχετικές διαχρονικές μελέτες στις ΗΠΑ παρακολουθώντας 100 παιδιά ηλικία 3 ως 18 ετών, φάνηκε ότι το πιο συχνό εύρημα αναφορικά με τακτικούς χρήστες ή/και εξαρτημένους ήταν η ανασφαλής σχέση προσκόλλησης μεταξύ μητέρας και παιδιού, που είχε παρατηρηθεί στην προσχολική τους ηλικία (Shelder & Block, 1990). Σε 10

11 άλλο δείγμα οικογενειών στις ΗΠΑ αναφέρεται ότι παρατηρείται συχνότερα ανασφαλής τύπου προσκόλληση σε τουλάχιστον ένα γονιό και το παιδί, καθώς και αντίστοιχα στις οικογένειες καταγωγής (Doane & Diamond, 1994). Οικογενειακή Δομή Σχετικές έρευνες έδειξαν ότι παιδιά που δεν ζουν με τους δύο βιολογικούς γονείς τους έχουν περισσότερες πιθανότητες να κάνουν χρήση ουσιών ή να αναφέρουν σχετικά προβλήματα (Johnson et al., 1996; McArdle, 2002). Ειδικά η απουσία του ενός γονέα κατά την περίοδο της εφηβείας της κόρης (Vukov & Eljdupovic, 1991) και εξειδικευμένα σε οικογένειες χωρίς μητρική φιγούρα (Johnson et al., 1996) μπορεί να λειτουργήσει ως παράγοντας κινδύνου. Ο χωρισμός και το διαζύγιο αναφέρονται ως παράγοντες επιβαρυντικοί, ειδικά αν το παιδί χάσει το αγαπημένο γονέα και δεν διατηρεί συχνή επαφή μαζί του (Nurco, 1996; Merikangas, 1998). ΙΙ. Μελετώντας το χτες μιας οικογένειας Η αναζήτηση του οικογενειακού θέματος μέσω της διαγενεολογικής κληρονομιάς Για την μετατόπιση της αρχικής μη συστημικής αντίληψης που συναντάται σε αρχικά στάδια θεραπείας (Κατάκη, 1992) και την επιτυχή κατασκευή μιας νέας αφήγησης ζωής είναι σημαντική η κατανόηση της επίδρασης της διαγενεολογικής κληρονομιάς που κουβαλάει ο καθένας και της επιρροής που ασκεί το παρελθόν στην σημερινή λειτουργικότητα ή δυσλειτουργικότητα του κάθε ατόμου και της οικογένειας του. Ακόμα και ο Freud είχε αναγνωρίσει τη σημασία του δεσμού ανάμεσα στις γενεές για τη δόμηση του ψυχισμού του υποκειμένου, ενώ χαρακτηριστικά στο βιβλίο του «Εισαγωγή στο Ναρκισσισμό», το 1914, ανέφερε ότι «το υποκείμενο έχει μια διπλή ύπαρξη. Από τη μια είναι ο ίδιος του ο εαυτός με τους δικούς του σκοπούς και από την άλλη είναι ένα κρίκος μιας αλυσίδας στην οποία χρησιμεύει ενάντια στην επιθυμία του ή τουλάχιστον χωρίς την θέληση του». Στο πεδίο της οικογενειακής θεραπείας, ο Bowen (1984) υποστήριζε «το παρελθόν είναι το παρόν», αφού μέσα από τις συναισθηματικές αντιδράσεις που περνούν από γενιά σε γενιά μέσω της διεργασίας της πολλαπλής οικογενειακής μεταβίβασης, το παρελθόν παραμένει ζωντανό. Άρα, για να κατανοηθούν τα προβλήματα του παρόντος πρέπει να εξεταστεί η δυναμική όχι μόνο της πυρηνικής οικογένειας, αλλά και των προηγούμενων γενεών. Σε κάθε οικογένεια μπορούν να παρατηρηθούν συγκεκριμένοι τρόποι με τους οποίους λειτουργούν, επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν τα μέλη της. Ο τρόπος αυτός 11

12 συνήθως ορίζεται με βάση το οικογενειακό σενάριο (Byng-Hall, 1995), το οποίο σκιαγραφεί τους βασικούς άξονες στους οποίους «παίζονται» οι οικογενειακοί ρόλοι ξανά και ξανά. Δηλαδή, ουσιαστικά ορίζει τις κοινές προσδοκίες για την κατανομή των οικογενειακών ρόλων και συναντάται σε περισσότερες από μία γενιές. Οι «εντολές» αυτές, καθώς και η διανομή των συγκεκριμένων ρόλων, ενισχύονται και από τους οικογενειακούς μύθους, τις ιστορίες, δηλαδή, που επιλέγει μια οικογένεια να συντηρεί στο χρόνο σχετικά με τα μέλη της και αποκαλύπτουν το μοτίβο γύρω από το οποίο κινείται διαχρονικά η οικογένεια (Byng-Hall, 1998; Τσουκάτου, 2002). Ο απόλυτος και σταθερός διαχωρισμός ρόλων καθιστά δυσλειτουργική την οικογενειακή αλληλεπίδραση, αφού τα μέλη αναγκάζονται να ξεγράφουν στοιχεία και εμπειρίες τους που δεν συμφωνούν με την «ταμπέλα» που έχουν. Οι εμπειρίες, δηλαδή, που αφηγηματοποιούνται αποτελούν συνήθως μέρος μόνο του συνόλου των εμπειριών που έχει ένα άτομο, αφήνοντας τις υπόλοιπες στο περιθώριο της αφήγησης (White & Epston, 1990). Όπως αναφέρει η Ανδρουτσοπούλου (2003), αυτό συμβαίνει «γιατί όταν είμαστε μικροί, οι μεγάλοι αποφασίζουν, συχνά προτού καν γεννηθούμε, ποιες από τις παιδικές μας εμπειρίες θα γίνουν αντικείμενο της οικογενειακής αφήγησης, έτσι που θα επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά ως παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή Με άλλα λόγια, όσες εμπειρίες μας αφηγηματοποιούνται ταιριάζουν με τις αφηγηματοποιημένες εμπειρίες των γονιών και των παππούδων μας. Καθώς μεγαλώνουμε, αυτές θα αποκτήσουν σταδιακά την υπόσταση ενός καθορισμένου, υπαρκτού εαυτού που θα ταιριάζει με την διαγενεολογική, οικογενειακή μας «πινακοθήκη» χαρακτήρων και προσωπικοτήτων». Είναι συχνές οι περιπτώσεις, όπως χαρακτηριστικά συνέβη και στην ιστορία της θεραπευόμενης που αναλύεται στο δεύτερο μέρος της παρούσας μελέτης, όπου το εύρος των εμπειριών που αφηγηματοποιεί η οικογένεια είναι πολύ μικρό και περιοριστικό, συχνά ταυτιζόμενο με έναν πρόγονο, άμεσο ή έμμεσο συγγενή από τις προηγούμενες γενιές. Ένα παιδί ή ένας ενήλικας μπορεί να υιοθετεί συμπεριφορές που είναι ακατανόητες από το περιβάλλον, αλλά να θυμίζουν έντονα τη συμπεριφορά ενός προγόνου, που μπορεί να μην συμμετείχε στο μεγάλωμα του ατόμου ή ακόμα και να μην τον έχει γνωρίσει ποτέ. Ο Abraham και η Torok (1986) αναφέρουν ότι ένα τέτοιο πρόσωπο μπορεί να λειτουργεί ως «φάντασμα», ως ένα κεντρικό πρόσωπο μιας μη επιλυμένης απώλειας, που διατηρείται στη «κρύπτη της οικογένειες» και, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, μπορεί να μεταβιβάζεται μέσα από τις αφηγήσεις της. «Μέσα στην κοιλιά της κρύπτης στέκονται χωρίς λόγια, όμοια 12

13 με κουκουβάγιες, σε μια εγρήγορση χωρίς αναπαμό, οι λέξεις θαμμένες ζωντανές» (Torok, 1986). Μια οικογένεια, όμως, πέρα από όλα τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά της, είναι και δημιουργός νοήματος. Δηλαδή, κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης της κατασκευάζει βασικές και διαρκείς απόψεις για τον κόσμο που την περιβάλλει. Η αφήγηση που αναπτύσσει μια οικογένεια για τον εαυτό της προέρχεται κυρίως από την ιστορία της μεταβιβαζόμενη από γενιά σε γενιά και έχει ιδιαίτερα ισχυρό αντίκτυπο στην λειτουργικότητά της. Το τι η οικογένεια επιλέγει να αφηγηματοποιεί και με ποιο τρόπο είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας για την κατανόηση της δομής της. Η οικογενειακή κατασκευή του γενεολογικού δέντρου μπορεί να βασίζεται τόσο σε όσα αντικειμενικά γνωρίζουν τα μέλη της για τη γενεολογία τους, αλλά και σε όσα δεν επιτράπηκαν ποτέ να λεχθούν. Οι οικογενειακές αυτές αφηγήσεις (family narratives) είναι ένα μέσο για να δημιουργείται και να συντηρείται ολόκληρη η οικογενειακή μυθολογία. Ανάμεσα στο σύνολο αυτών των οικογενειακών αφηγήσεων, η αναζήτηση μιας συγκεκριμένης θεματολογίας, η εύρεση δηλαδή του «οικογενειακού θέματος» (Papp & Imber-Black, 1995), ειδικά αν αυτό ειδωθεί σε πλαίσιο τριών γενεών, μπορεί να δώσει μια νέα οπτική στη δυναμική των σχέσεων που μπορεί να έμοιαζαν διαφορετικά μυστηριώδεις ή ανεξήγητες. Ανακαλύπτοντας το κεντρικό θέμα του οικογενειακού σεναρίου, «ο θεραπευτής μπορεί να βάλει μία τάξη στο χάος, να ταξινομήσει προτεραιότητες και να φανερώσει τις δυνάμεις της οικογένειας» (Papp & Imber-Black, 1995). Έτσι, δεν εστιάζει στο σύμπτωμα, το οποίο γίνεται ένα κομμάτι της ιστορίας, αλλά στο κεντρικό θέμα που κουβαλά η οικογένεια. Η αναγνώριση και η ανάπτυξη του οικογενειακού θέματος είναι μια σταδιακή διαδικασία που πραγματοποιείται όσο ο θεραπευτής επικεντρώνεται στα πιστεύω, τους μύθους και τις μεταφορές από ένα πλήθος υλικού. Αυτό επιτυγχάνεται με το να ακούει τις ατομικές πεποιθήσεις και τα συναισθήματα της οικογένειας, παρατηρώντας τις παρούσες δυναμικές των σχέσεων και αναζητώντας ένα κοινό θέμα που συνδέει όλες τις διαφορετικές οικογενειακές «κληρονομιές» και παραδόσεις (Papp & Imber-Black, 1995). Η χαρτογράφηση της οικογένειας μέσω ενός γενεογράμματος μπορεί να βοηθήσει στην αξιολόγηση της διαγενεολογικής μεταβίβασης και στον εντοπισμό πιθανών επαναλαμβανόμενων μοντέλων συμπεριφοράς που συνθέτουν το οικογενειακό σενάριο. Η διαμόρφωση ενός ευρύτερου ερμηνευτικού πλαισίου αναφοράς μπορεί να φανερώσει κρυφούς τρόπους με τους οποίους έχει αφοσιωθεί το άτομο στο οικογενειακό σύστημα (Boszormenyi-Nagy, 1984) και αυτή ακριβώς η διεύρυνση της οικογενειακής ιστορίας 13

14 μπορεί να βοηθήσει το άτομο να δει τον εαυτό του και την οικογένεια του, αλλά και τις σχέσεις τους, με μια καινούργια ματιά (McGoldrick, 1985). Έτσι, θεραπευτής και θεραπευόμενος μπορούν να φτιάξουν μαζί ένα νέο σενάριο προσωπικής ιστορίας που δεν θα είναι πια προβληματικό και θα δίνει ελπίδες για το μέλλον (Byng-Hall, 1995). Το τριγενιακό μοντέλο ανάπτυξης της ουσιοεξάρτησης Είναι πλέον κοινά αποδεκτό ότι η διερεύνηση των οικογενειακών δυναμικών και των σχέσεων τριών γενεών πίσω είναι εξαιρετικά σημαντική και στη θεραπευτική διαδικασία της αντιμετώπισης εξαρτητικών συμπεριφορών (Bengtson, 2001; Lewis et al., 1994 ; Stanton, 1998). Το τριγενιακό μοντέλο ανάπτυξης της ουσιοεξάρτησης του Cirillo και των συνεργατών του, όπως αυτό περιγράφεται από την Πομίνι (2005), περιλαμβάνει 7 στάδια και βασίζεται στην υπόθεση της μετάβασης της «συναισθηματικής ένδειας» και του μηαναγνωρισμένου τραύματος από την προηγούμενη στην επόμενη γενιά. Λειτουργεί ως οδηγός στην θεραπευτική παρέμβαση, ως χάρτης αναφοράς, με στόχο την διερεύνηση της «συναισθηματικής ιστορίας» της οικογένειας μέσω τριών γενεών και την κατανόηση της χρήσης ως συνέχεια αυτής. Ο εντοπισμός των κύριων σημείων δυσλειτουργίας στις οικογενειακές σχέσεις εισάγει το θέμα της «συνυπευθυνότητας» της οικογένειας στην εξέλιξη της εξάρτησης. Έτσι δίνεται μια ευκαιρία στο χρήστη να βγει από την μοναξιά του και να μοιραστεί τον ψυχικό του πόνο. Τα 7 στάδια της οικογενειακής ιστορίας περιγράφονται ως εξής : 1. Το πρώτο στάδιο αφορά τις οικογένειες καταγωγής. Οι γονείς του χρήστη βίωσαν για κάποιους λόγους μια φτωχή ή ανύπαρκτη συναισθηματική σχέση με τους γονείς τους, χωρίς όμως να έχουν μια πλήρη συνείδηση της απώλειας. 2. Το δεύτερο στάδιο αφορά το γονεϊκό ζεύγος. Η επιλογή του/της συζύγου είναι έντονα επηρεασμένη από την σχέση που ο γονιός είχε με τους δικούς του γονείς. Η σχέση τους μπορεί να εξελίσσεται ως «γάμος συμφέροντος», όπου ο καθένας χρησιμοποιεί το γάμο ως τρόπο φυγής από την οικογένεια καταγωγής, ως «καταναγκαστικός γάμος», όπου και οι δύο σύζυγοι είναι μπλοκαρισμένοι σε μια ατελείωτη συγκρουσιακή σχέση ανάμεσα τους ή ως «ανύπαρκτος γάμος», όπου η συναισθηματική συναλλαγή είναι εξαιρετικά φτωχή. 3. Το τρίτο στάδιο αφορά τη σχέση μητέρας παιδιού. Η ποιότητα της σχέσης αυτής εξελίσσεται με σοβαρές ελλείψεις, οι οποίες μπορεί να είναι άμεσα αντιληπτές, όταν η 14

15 μητέρα έχει εγκαταλείψει το παιδί, όπως στην ιστορία που θα δούμε παρακάτω ή να μην είναι τόσο άμεσα αντιληπτές, όταν, δηλαδή, η μητέρα είναι τυπικά λειτουργική. 4. Το τέταρτο στάδιο αφορά τη σχέση πατέρα παιδιού. Το δέσιμο με τον πατέρα αποτυγχάνει, αφού ο τελευταίος είναι απόμακρος και μη διαθέσιμος ή είναι ανταγωνιστικός, αυταρχικός και απορριπτικός. 5. Το πέμπτο στάδιο αναφέρεται στο πέρασμα στη εφηβεία. H απογοήτευση και η συναισθηματική εγκατάλειψη εκφράζεται μέσω εναντιωτικής συμπεριφοράς και άλλων εκδηλώσεων δυσφορίας. 6. Το έκτο στάδιο αναφέρεται στην συνάντηση με την ουσία. Η δυσφορία, η μοναξιά, η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η έντονη οργή προς τους γονείς βρίσκουν ανακούφιση μέσα στην ουσία. 7. Τέλος, το έβδομο στάδιο αφορά τα δυναμικά («στρατηγικές που είναι βασισμένες στο σύμπτωμα») που διαμορφώνονται στην οικογένεια. Οι αντιδράσεις της οικογένειας μετά την ανακάλυψη της χρήσης ενισχύουν την εξαρτητική συμπεριφορά, οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μελών στρέφονται κυρίως στο πρόβλημα της χρήσης και όλο το σύστημα «παγώνει» αναπτυξιακά. Η αναδόμηση ανακατασκευή της οικογενειακής ιστορίας γίνεται βασικό θεραπευτικό εργαλείο, δίνοντας στην συμπεριφορά της χρήσης νόημα και θέση υπό το φως των οικογενειακών εμπειριών απώλειας και του μη εκφραζόμενου πόνου. Το στάδιο από το οποίο ξεκινάει να εστιάζεται η θεραπευτική προσέγγιση μπορεί να διαφέρει ανάλογα με την κατάσταση του κάθε χρήστη, τις ανάγκες του και το κίνητρο της οικογένειας. Στις περισσότερες περιπτώσεις συστήνεται να αρχίσει η θεραπευτική διαδικασία από το στάδιο 7, δηλαδή από τον έλεγχο του συμπτώματος και την κατανόηση των οικογενειακών στρατηγικών που οργανώθηκαν γύρω από αυτό, καθώς και την αξιολόγηση της οικογενειακής λειτουργικότητας και στη συνέχεια να διερευνάται εκτενέστερα η οικογενειακή ιστορία. 15

16 2. Η ΗΡΩΙΝΗ ΩΣ «ΠΑΥΣΙΠΟΝΟ» ΕΝΟΣ ΜΥΣΤΙΚΟΥ ΤΡΑΥΜΑΤΟΣ «Είναι η υποκειμενική εμπειρία του αντικειμενικού γεγονότος που συνιστά το τραύμα» John Allen Ι. Ψυχικό Τραύμα Η έννοια του τραύματος και οι σχετικές διαταραχές Με τον όρο ψυχικό τραύμα νοείται η ψυχική βλάβη που μπορεί να προκαλέσει ένα γεγονός ή ένα συμβάν, το οποίο αποθηκεύεται στη μνήμη κάποιου και τον επηρεάζει μακροπρόθεσμα (Μπαμπινιώτης, 2002). Δηλαδή, η συνάντηση του ανθρώπου με γεγονότα τα οποία λόγω της βίαιης φύσης και της έντασης τους τον τραυματίζουν ψυχολογικά αναδεικνύοντας την αδυναμία του και προκαλώντας το φόβο του θανάτου. Το τραύμα μπορεί να οφείλεται σε φυσικά φαινόμενα (σεισμός, πλημμύρες), κοινωνικά φαινόμενα (πόλεμος, βασανιστήρια, μετανάστευση), σε σοβαρά ατυχήματα (τροχαία, πυρκαγιές) ή σε αποτυχία των διαπροσωπικών σχέσεων που εκδηλώνεται με μορφή κακοποίησης και βίας (Kaplan, 1996). Το ψυχικό τραύμα προκαλεί με αυτό τον τρόπο διαστρεβλώσεις στο συναίσθημα και την αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό του και τους άλλους ή το περιβάλλον του, που αν δεν επουλωθούν μπορεί να έχουν δια βίου επιπτώσεις, ακόμα και εμφάνιση ψυχοπαθολογίας. Η διαταραχή μετά από τραυματικό στρες (PTSD), όπως αυτή περιγράφεται στο DSM IV(1994), συνίσταται από : α) αναβίωση του τραύματος με όνειρα και σκέψεις, β) επίμονη αποφυγή ερεθισμάτων που συνδέονται με το τραύμα και μείωση της δυνατότητας αντίδρασης σε τέτοια ερεθίσματα και γ) επίμονα συμπτώματα αυξημένης διεγερσιμότητας. Πρόσφατες έρευνες σχετικά με τη διαταραχή αυτή δίνουν έμφαση στην υποκειμενική αντίδραση του ατόμου, στο υποκειμενικό, δηλαδή, νόημα του στρεσογόνου παράγοντα και λιγότερο στην ένταση της τραυματικής εμπειρίας. Φαίνεται ότι οι παράγοντες που σχετίζονται με μια μεγαλύτερη ευαλωτότητα ως προς την εμφάνιση της διαταραχής αφορούν μεταξύ άλλων το τραύμα στη παιδική ηλικία, τα χαρακτηριστικά της οριακής διαταραχής, ένα ανεπαρκές υποστηρικτικό σύστημα και την υπερβολική χρήση ουσιών (Kaplan, 1996). Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται από τους ειδικούς μια έντονη κριτική σχετικά με τη παραπάνω διαγνωστική κατηγορία, αμφισβητώντας ουσιαστικά τη δυνατότητα γενίκευσης της σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις τραύματος (Dunkan, 2004; Herman, 16

17 1992). Σύμφωνα με αυτό, η διάγνωση της μετατραυματικής διαταραχής παραβλέπει διαφορές στο γένος, στο είδος του τραύματος, στο πλαίσιο όπου συμβαίνει το τραύμα ή στο ηλικιακό στάδιο του ατόμου που το υφίσταται και κατά συνέπεια αδυνατεί να εκφράσει την περιπλοκότητα σε περιπτώσεις σοβαρού και χρόνιου τραύματος, όπως η χρόνια παιδική σεξουαλική κακοποίηση. Πράγματι προκαλεί ενδιαφέρον ότι δεν υπάρχει διαγνωστική κατηγορία για τραύμα σε γυναίκες από εμπειρία σεξουαλικής κακοποίησης σε παιδική ηλικία, παρά το γεγονός ότι από πολύ νωρίς οι ειδικοί τόνισαν τη σοβαρότητα του. Το 1896, ο Pierre Janet κατάλαβε και έγραψε για τις καταστροφικές επιδράσεις του παιδικού τραύματος, ενώ την ίδια χρονιά, ο Freud στο βιβλίο του «The Aetiology of Hysteria», αναγνώρισε τα αποτελέσματα της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης (Herman, 1992). Τα επόμενα χρόνια υπήρξε μια σιωπή σχετικά με το θέμα, σαν η κοινωνία ως σύνολο να αρνήθηκε και να αποχωρίστηκε την προηγούμενη γνώση της για την παιδική σεξουαλική κακοποίηση (Herman,1992), ενώ η επίσημη μελέτη ξεκίνησε ξανά στη δεκαετία του 1960, όταν η κοινωνία άνοιξε για ακόμη μια φορά τα μάτιά της στη βία κατά των παιδιών (Dunkan, 2004). Τα τελευταία χρόνια έχουν προταθεί να συμπεριληφθούν στην επόμενη ανανεωμένη έκδοση του DSM περισσότερο εξειδικευμένες σχετικές διαγνώσεις (Hien, 2004). Η Judith Herman προτείνει τον όρο «Complex PTSD», διακρίνοντας το σε 7 κατηγορίες (1997), ενώ ο Van Der Kolk (1996) ανέφερε ως σχετική διάγνωση τον όρο «DESNOS Disorder of Extreme Stress Not Otherwise Specified», θέλοντας έτσι να επισημάνουν τη διαφοροποίηση και την σοβαρότητα ενός τέτοιου τύπου τραύματος. Παιδική Σεξουαλική Κακοποίηση: Ένα ανεπίλυτο τραύμα Τα παιδικά χρόνια δεν είναι πάντα μια φιλόξενη πατρίδα, αλλά αντίθετα μπορεί να αποτελέσουν την αφετηρία για την δημιουργία ενός τραύματος που δύσκολα μπορεί να επουλωθεί. Σε περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης εντός της οικογένειας, όπως συνέβη στη περίπτωση που αναλύεται παρακάτω, όσο πιο μικρή είναι η ηλικία του παιδιού που κακοποιείται, τόσο πιο παρατεταμένο και ισχυρό είναι το τραύμα και τόσο πιο επιζήμια τα αποτελέσματα (Gomes-Scwartz, 1990; DeBellis, 1999). Οι συνθήκες ενός τέτοιου γεγονότος περιλαμβάνουν κατάχρηση εξουσίας από τον ισχυρό ενήλικα, προδοσία από μια φιγούρα προστασίας και εμπιστοσύνης, απελπισία, πόνο, σύγχυση και απώλεια. Τα παιδιά θύματα ζουν σε μια κατάσταση αυξημένης εγρήγορσης και φόβου, παραδομένα συνήθως σε υπερβολικό στρες που καταλύει την 17

18 ικανότητα τους να ανταπεξέλθουν. Το τραύμα που βιώνουν δημιουργεί έναν εσωτερικό περιοριστικό παράγοντα, που επηρεάζει αρνητικά την ικανότητα ολοκληρωμένης ανάπτυξης και μπορεί να προκαλέσει διάσπαση σε βασικά σημεία της συναισθηματικής ανάπτυξης. Ο φόβος της απώλειας ή η πραγματική απώλεια της φιγούρας προσκόλλησης, όπως συμβαίνει στη περίπτωση που μελετάται, η κακοποίηση από μια φιγούρα προστασίας και η δημιουργία προσδοκιών ότι η δυναμική των απωλειών της προηγούμενης γενιάς θα επαναληφθεί και στην επόμενη, όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Byng-Hall (1995), είναι παράγοντες που υπονομεύουν έντονα την αίσθηση της ασφάλειας σε ένα παιδί. Οι συνέπειες ενός τέτοιου τραύματος έχει φανεί ότι μπορεί να σχετίζονται με γνωστικές διαταραχές (προβλήματα μνήμης, προσοχής, συγκέντρωσης, διασχιστικά συμπτώματα), με διαστρεβλωμένη αυτοαντίληψη (χρόνια αίσθηση ντροπής και ενοχών, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αυτοτραυματισμοί), με έντονα διαπροσωπικά προβλήματα (θέματα ορίων, απομόνωση, δυσκολίες στην εμπιστοσύνη) καθώς και με σεξουαλικά προβλήματα (πλήρης αποχή ή υπερδραστηριότητα) (Najavits, 2005). Επίσης, συναντάται στις κλινικές μελέτες ως κοινό χαρακτηριστικό η αλεξιθυμία, η ανικανότητα δηλαδή εντόπισης ή λεκτικοποίησης συναισθηματικών καταστάσεων, η οποία προκύπτει από την αναστολή της συναισθηματικής ανάπτυξης στην παιδική ηλικία και οδηγεί στην αδυναμία αντίληψης εσώτερων συναισθηματικών καταστάσεων ως σήματα (Kaplan, 1996). Είναι αποδεδειγμένο ότι το χρόνιο παιδικό τραύμα διαμορφώνει τις αντιλήψεις και τα πιστεύω ενός παιδιού και στη συνέχεια ως ενήλικα σε όλα τα επίπεδα. Η αυτόαμφισβήτηση για την πραγματικότητα και τον έλεγχο της που εκφράζεται από κάποιον που έχει επιβιώσει από σεξουαλική κακοποίηση είναι αδιάλυτα δεμένη με την ίδια τη φύση της κακοποίησης στην παιδική ηλικία και είναι από τις πιο ύπουλα καταστροφικές επιδράσεις της. Η γυναίκα που έχει βιώσει συχνά επεισόδια έντονης βίας αναπτύσσει σε γνωστικό, συναισθηματικό και συμπεριφορικό επίπεδο «μια αντίδραση μαθημένης αβοηθησίας» (van der Hart, 1993), αφού εκτιμά ότι η κατάσταση δεν επιδέχεται αλλαγή και ότι η ίδια δεν έχει τη δυνατότητα ελέγχου της, ακόμα και όταν προσπαθεί. Ως παιδί μαθαίνει ότι όποια και αν είναι η δική του αντίδραση, το αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο τίποτα δεν μπορεί να είναι αποτελεσματικό. Σταδιακά αντιλαμβάνεται τον εαυτό του χωρίς δυνατότητες αντίδρασης και χωρίς επιλογές πέρα από αυτό της παθητικής αποδοχής της κατάστασης. Ως ενήλικη πια, έχοντας χάσει κάθε αίσθηση ελέγχου της ζωής της, απλά περιμένει την επόμενη καταστροφή πεπεισμένη ότι δεν μπορεί να κάνει τίποτα για να το αποτρέψει (van der Hart, 1993). 18

19 Ένα από τα κύρια προβλήματα που συναντώνται, επίσης, είναι η εισβολή του παρελθόντος στο παρόν. Το τραυματικό γεγονός μπορεί να τελείωσε, αλλά η αντίδραση του ατόμου συνεχίζεται χρησιμοποιώντας ενστικτωδώς συχνά τις ίδιες αυτοπροστατευτικές στρατηγικές αντιμετώπισης που χρησιμοποίησαν κατά τα χρόνια της τραυματικής εμπειρίας, όπως μπορεί να είναι η αποκοπή, η αποφυγή ή η αδράνεια. Το εσωτερικό ρήγμα που «ανοίχτηκε» στην ευάλωτη παιδική ηλικία μπορεί να οδηγήσει σε αναβίωση του τραυματικού γεγονότος με διαφορετικούς τρόπους που συχνά τελικά οδηγεί σε ένα διαγενεολογικό τραύμα που θα επηρεάσει και την επόμενη γενιά αν δεν αντιμετωπιστεί κατάλληλα (Dunkan, 2004). Ψυχικό Τραύμα και Μυστικό Μια πολύ σημαντική παράμετρος στις συνέπειες, ψυχικές και σωματικές, που μπορεί να επιφέρει η σεξουαλική κακοποίηση στη παιδική ηλικία είναι η μη δυνατότητα του ατόμου να μιλήσει για την τραυματική αυτή εμπειρία, η ανάγκη, δηλαδή, να διατηρηθεί αυτό το μυστικό με κάθε κόστος. Το «μυστικό» της αιμομιξίας περιλαμβάνει μια απαγόρευση, την απαγόρευση να ειπωθεί και να καταστεί αντικείμενο της σκέψης. Πρόκειται για σαφή απαγόρευση, σε μερικές περιπτώσεις, αλλά πιο συχνά σιωπηρή και συνδεδεμένη με τη μη λεκτική επικοινωνία που κυριαρχεί στις οικογένειες των οποίων κάποιο ή κάποια μέλη κακοποιούνται. Η μη δυνατότητα σκέψης συνοδεύει το σοβαρό τραυματισμό (Καρασάββας, 2006) και πολλές φορές μπορεί να οδηγήσει σε πλήρη απώθηση. Η σεξουαλική κακοποίηση είναι ιδιαίτερα επιρρεπής στην απώθηση, ακόμη κι όταν δεν περιέχει βία, αφού τα ερεθίσματα είναι τόσο περίεργα και τρομακτικά για το παιδί, η ντροπή και η μυστικότητα τόσο έντονες, που το παιδί αργά ή γρήγορα θάβει τα γεγονότα βαθιά στο ασυνείδητό του. Κατά τη διάρκεια του κακοποιητικού επεισοδίου τα θύματα διασχίζονται και αποστασιοποιούνται από αυτό που συμβαίνει. Η σύνδεση μεταξύ της επίγνωσης του γεγονότος και των συναισθηματικών αντιδράσεων σε αυτό (ντροπή, φόβος, πόνος, οργή) χάνεται. Η επίγνωση αποθηκεύεται στο ασυνείδητο, ενώ τα συναισθήματα επανεμφανίζονται αργότερα ξανά και ξανά, χωρίς προφανή αιτία (Swan, 1998). Ιδιαίτερα ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ευρήματα μιας έρευνας του Pennebaker (1993), όπου φάνηκε ότι θύματα σεξουαλικής κακοποίησης εμφάνιζαν σοβαρότερα και επανεμφανιζόμενα προβλήματα υγείας στην τωρινή τους ζωή, όχι τόσο εξαιτίας της φύσης της κακοποίησης ή της ίδιας της κακοποίησης, αλλά εξαιτίας της μεγάλης προσπάθειας συγκάλυψης του γεγονότος, ότι δηλαδή το άτομο δεν μιλά γι αυτό σε άλλους και συχνά 19

20 ούτε καν στον ίδιο του τον εαυτό. Επομένως, σύμφωνα και με την έρευνα αυτή, «η μετατροπή συναισθημάτων και σκέψεων σε λόγο, ιδιαίτερα γύρω από δυσάρεστες ή και τραυματικές εμπειρίες, είναι τελικά προστατευτικές για την σωματική μας υγεία» (Ανδρουτσοπούλου, 2005). Ως συστημικά φαινόμενα τα μυστικά συμβάλλουν στη διαμόρφωση δυάδων και τριάδων, στη δημιουργία κρυφών συμμαχιών ή και διαχωρισμών, ενώ επιπλέον καθορίζουν τα όρια του συστήματος ή του υποσυστήματος (Imber-Balck, 1993). Στις περιπτώσεις ενδοοικογενειακών εμπειριών σεξουαλικής κακοποίησης, σύμφωνα με την τυπολογία της Ivan Imber Black (1998), τα μυστικά αυτού του είδους συγκαταλέγονται στα τοξικά μυστικά, δηλαδή σε αυτά που έχουν σχέση με πράξεις του παρελθόντος, οι οποίες επηρεάζουν στο παρόν τις σχέσεις των μελών μιας οικογένειας. Τα μυστικά αυτού του είδους δηλητηριάζουν τις σχέσεις και εμποδίζουν τους ανθρώπους να κάνουν ξεκάθαρες επιλογές. Η διατήρηση τους έχει χρόνιες αρνητικές επιπτώσεις στην ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, στην επικοινωνιακή δυνατότητα, στην αντίληψη, στην συναισθηματική υγεία. Τα «τοξικά μυστικά» προκαλούν άγχος, ανησυχία και βάρος σε όσους τα γνωρίζουν και σύγχυση σε όσους τα αγνοούν (Θανοπούλου, 2003). Η ύπαρξη τους δεν επιτρέπει στους ανθρώπους να αναπτύσσουν αξιόπιστους, αυθεντικούς δεσμούς, ενώ επιπλέον εμποδίζει την ελεύθερη έκφραση. Συναισθήματα ενοχής, ντροπής και φόβου για την πιθανή αποκάλυψη ενός τέτοιου μυστικού είναι ικανά να διαταράξουν τις ήδη εύθραυστες ισορροπίες μιας οικογένειας και να έχουν τεράστιο ψυχικό κόστος για τα μέλη της (Baker, 2003). Τα περισσότερα μυστικά αυτού του είδους, όπως συνέβη και στη περίπτωση που μελετάται στο δεύτερο μέρος, διατηρούνται κρυφά για χρόνια από μια κακώς εννοούμενη διάθεση προστασίας («αν το μάθαινε ο πατέρας μου, σίγουρα θα πέθαινε»). Στην πραγματικότητα, όμως, όχι μόνο δεν προστατεύεται κανείς, αλλά αντίθετα επιβαρύνει τον καθένα προσωπικά, καθώς και τις οικογενειακές σχέσεις. ΙΙ. Ψυχικό Τραύμα και Χρήση Ουσιών Ερευνητικά Δεδομένα Το παιδί το οποίο έχει υπάρξει θύμα σεξουαλικής κακοποίησης έχει αυξημένη πιθανότητα να καταφύγει σε στρατηγικές προσαρμογής και προστασίας που προσφέρει η εξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες. Έχει φανεί ότι η φυσική και σεξουαλική κακοποίηση σε εξαρτημένες γυναίκες κυμαίνεται από 30 ως και 75%, ανάλογα με τον ορισμό της κακοποίησης και το δείγμα της κάθε έρευνας (Back, 2000; Brown, 2000; Davis et al., 20

21 1999; Κendler et al, 2000; Maltzman, 1991; Moncrieff et al., 1996; Najavits, 1997; Ouimette, 1998; Uhler, 2002). Συγκεκριμένα, το βίαιο τραύμα σχετίζεται με νεαρότερη έναρξη χρήσης (SAMHSA, 2000), με αυξημένη σοβαρότητα της εξάρτησης (Clark, 2001; SAMHSA, 2000), καθώς και με αυξημένες πιθανότητες υποτροπών (Brown, 2000; SAMHSA, 2000; Stewart, 1996) και γρηγορότερα dropout (Brown, 2000). Σε μια πολύ σημαντική διαχρονική μελέτη 400 παιδιών για περίοδο 10 χρόνων των Brook, Whiteman & Finch (1993) φάνηκε ότι οι πρώιμες τραυματικές βίαιες εμπειρίες αποτελούν βασικό προγνωστικό παράγοντα χρήσης (Κουρκούτας, 2001), ενώ τo 1995 οι Polunsy και Follette, σε μια μελέτη των σχετικών ερευνών απέδειξαν άμεση συσχέτιση της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης και χρήσης ουσιών. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ένα μεγάλο ποσοστό γυναικών συναντήθηκαν με τις ουσίες έχοντας πίσω τους ιδιαίτερα τραυματικές εμπειρίες, που συχνά αφορούσαν κακοποίηση (σεξουαλική ή άλλη) στην παιδική τους ηλικία από πρόσωπα της οικογένειάς τους. Πλήθος ερευνητών υποστηρίζουν ότι η συσχέτιση αυτή προκύπτει από μια προσπάθεια αυτό-ίασης και ανακούφισης από τις τραυματικές μνήμες (Chilcoat &Breslau, 1998; Miller & Downs, 1995; Najavits, 1997; Young, 1995). Στα πλαίσια της θεραπείας, πολλά από τα θύματα αναφέρουν ότι «επέζησαν κυρίως χάρη στην εξάρτηση τους από τις ουσίες» (Καρασάββας, 2006). Η ανακούφιση από τον συναισθηματικό πόνο της κακοποίησης και η διαφυγή από τις οδυνηρές αναμνήσεις που «προσφέρει» απλόχερα η ουσία σχετίζονται με τη σοβαρότητα της εξάρτησης που συναντάται σε τέτοιες περιπτώσεις και φαίνεται ότι αυτή ακριβώς η εσωτερική σύνδεση συχνά οδηγεί σε χειρότερα αποτελέσματα θεραπείας (Ouimette, 1998), ειδικά αν δεν αντιμετωπιστούν τα θέματα του τραύματος (Roesler & Dafler, 1993). Τυπολογία Cancrini : Τοξικομανία που προέρχεται από «τραυματική εμπειρία» Μια σημαντική προσπάθεια να ταξινομηθεί η συμπεριφορά κατάχρησης ουσιών με βάση την ατομική ψυχοδυναμική προσέγγιση συνδεδεμένη με τη συστημική οικογενειακή θεωρία διατυπώθηκε από τον Cancrini και τους συνεργάτες του στα τέλη της δεκαετίας του Έχοντας ως δεδομένο ότι οι οικογένειες που παρουσιάζουν προβλήματα εξάρτησης δεν μπορούν να ειδωθούν σαν ένα ομοιογενές σύστημα, προτάθηκαν τέσσερις κατηγορίες συμπεριφορών τοξικομανίας 1, με κριτήριο την οργάνωση και τα pattern 1 Οι τρεις άλλες κατηγορίες είναι οι εξής : α)τοξικομανία που προέρχεται από «ενεστώσα νεύρωση», με χρήστες από οικογένειες που παρουσιάζουν παρόμοια χαρακτηριστικά με τα προαναφερόμενα από την έρευνα των Stanton και Todd (1982), β) τοξικομανία «μετάβασης», με περιπτώσεις με έντονα οριακά 21

22 επικοινωνίας της οικογένειας, την παρατήρηση της συμπεριφοράς των χρηστών, την αξιολόγηση των προβλημάτων τους από ψυχοδυναμική σκοπιά και τέλος την αξιολόγηση της επίδρασης διαφορετικών θεραπευτικών στρατηγικών (Cancrini, 1988). Η τυπολογία αυτή αποτελεί ένα χρήσιμο κλινικό εργαλείο, αν και στην πραγματικότητα οι περισσότερες περιπτώσεις παρουσιάζουν ένα «μικτό» προφίλ και δεν εντάσσονται ολοκληρωτικά σε μια κατηγορία. Όμως, αποτελεί ένα βοηθητικό διαγνωστικό και θεραπευτικό «χάρτη». Σύμφωνα με την συγκεκριμένη τυπολογία, αναφέρονται περιπτώσεις στις οποίες η τοξικομανία προέρχεται από «τραυματική εμπειρία». Ο τύπος αυτός αναφέρεται σε χρήστες που συνάντησαν την ουσία σε μια προσπάθεια απαλλαγής από αφόρητο ψυχικό πόνο, που προέρχεται από τραυματική εμπειρία. Η εμπειρία αυτή μπορεί να είναι η απώλεια ενός μέλους της οικογένειας, μια σοβαρή απειλή απώλειας ή ακόμα και η διάλυση της οικογένειας. Επίσης, κάποια κακοποίηση ή παρενόχληση ή όποιο άλλο γεγονός που μπορεί να βιωθεί ως τραυματικό από το άτομο. Η ηρωίνη δρα ως αποτελεσματικό φάρμακο για τον πόνο ή για τις ενοχές που μπορεί να υπάρχουν για το συγκεκριμένο γεγονός και η εξάρτηση εξελίσσεται ραγδαία. Στην ουσία μοιάζει να αποζητείται η ανακούφιση παρά η απόλαυση, ενώ παράλληλα είναι πιθανό το άτομο να χρησιμοποιεί τα στερητικά, τη σωματική καταστροφή και την κοινωνική αποδοκιμασία ως τιμωρία για τις βαριές ενοχές που νιώθει εξαιτίας του τραύματος. Οι χρήστες που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία, σύμφωνα με τον μελετητή, είναι συνήθως αφοσιωμένοι να λύνουν τα προβλήματα των άλλων, οι ίδιοι, όμως, δεν μπόρεσαν να βρουν ανακούφιση για τον πόνο τους σε άλλον και η ηρωίνη έγινε η καλύτερη απάντηση, παρέχοντας προστασία από μια κατάσταση πανικού. Παράλληλα με την εξάρτηση από την ηρωίνη, συχνά συναντώνται και αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, παράλληλη χρήση χαπιών και αλκοόλ μαζί με ηρωίνη, υπάρχει αυξημένος κίνδυνος overdose, ενώ συχνά συνυπάρχει με χαρακτηριστικά οριακής διαταραχής προσωπικότητας. Στις περιπτώσεις αυτές συστήνεται ατομική θεραπεία, αφού συνήθως το οικογενειακό περιβάλλον αδυνατεί να υποστηρίξει το άτομο, εστιασμένη όχι στην εξάρτηση αλλά στον εξαρτημένο, με έναν από τους βασικούς στόχους της θεραπείας την στοιχεία ή ψύχωση στο άτομο και την οικογένεια του, και γ) τοξικομανία σε «ψυχοπαθητική/ κοινωνικοπαθητική προσωπικότητα», με περιπτώσεις με διάχυτη περιθωριακή και αποκλίνουσα συμπεριφορά. 22

23 λεκτικοποίηση του πόνου και του πένθους. Αναφέρεται, επίσης, ότι η ψυχοθεραπευτική σχέση υποσκάπτεται από περιστασιακές υποτροπές. Συννοσυρότητα διαταραχής χρήσης ουσιών, διαταραχής μετά-τραυματικού στρες και οριακής διαταραχής προσωπικότητας Μελέτες σχετικά με τη συννοσυρότητα της διαταραχής ουσιών και της μετατραυματικής διαταραχής υποδεικνύουν ότι σχεδόν το 1/3 των περιπτώσεων αυτών εμφανίζουν επίσης συμπτώματα οριακής διαταραχής προσωπικότητας 2 (Brown & Ouimette, 1999). Η πολλαπλή αυτή διάγνωση εμφανίζει πιο σοβαρό κλινικό προφίλ, με αυξημένη εγκληματική συμπεριφορά και μεγαλύτερη πιθανότητα αυτοκτονιών (Najavits, 1999), παρουσία συχνά διασχιστικών συμπτωμάτων (Polusny & Follette, 1995) και σχετίζεται με λιγότερα επιτυχημένα θεραπευτικά αποτελέσματα (Brady, Brown, 1995; Stewart, 1996). Οι ασθενείς με οριακή διαταραχή προσωπικότητας εμφανίζονται σχεδόν πάντα σε κατάσταση κρίσης, με έντονες διακυμάνσεις διάθεσης. Εμφανίζουν σύντομα ψυχωτικά επεισόδια, όπως συμβαίνει και στη περίπτωση που μελετάται στο δεύτερο μέρος, τα οποία, όμως, είναι σχεδόν πάντα παροδικά ή αμφισβητούμενα, ενώ συχνά εκδηλώνουν και αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, όπως κοψίματα (Kaplan, 1996). Όσον αφορά τις διαπροσωπικές τους σχέσεις, τοποθετούν κάθε άτομο στην κατηγορία ή του απόλυτα καλού ή του απόλυτα κακού, ενώ συχνά ως αποτέλεσμα αυτής της σχάσης είναι συχνή η μετακίνηση της απόλυτης διάθεσης και πίστης τους και ως προς ένα άτομο. Όπως θα φανεί παρακάτω, κάτι τέτοιο συνέβη στη θεραπευτική σχέση που αναλύεται, με αποτέλεσμα η απόλυτη προσκόλληση προς το πρόσωπο της θεραπεύτριας να μετατραπεί σε θυμό και φυγή από τη σχέση. Οι περισσότερες υποθέσεις για τη μεταιχμιακή διαταραχή προσωπικότητας αντλούνται από την ψυχαναλυτική θεωρία. Μια από τις πιο σημαντικές υποθέσεις 2 Σύμφωνα με το DSM-IV (1994), τα διαγνωστικά κριτήρια για την Οριακή Διαταραχή Προσωπικότητας αφορούν ένα διάχυτο πρότυπο αστάθειας των διαπροσωπικών σχέσεων, της εικόνας εαυτού και των συναισθημάτων και έκδηλη παρορμητικότητα, με έναρξη την πρώιμη παιδική ηλικία και με παρουσία τουλάχιστον πέντε από τις ακόλουθες καταστάσεις: 1. Απεγνωσμένες προσπάθειες αποφυγής πραγματικής ή φανταστικής εγκατάλειψης, 2. Ένα πρότυπο ασταθών και έντονων διαπροσωπικών σχέσεων που χαρακτηρίζονται από εναλλαγή ανάμεσα σε ακραία εξιδανίκευση και ακραία υποτίμηση, 3. Διαταραχή της ταυτότητας (καταφανώς και επίμονα ασταθής εικόνα εαυτού), 4. Παρορμητικότητα σε τουλάχιστον δύο περιοχές, η οποία είναι δυνητικά αυτοβλαπτική (σεξ, κατάχρηση ουσιών, επικίνδυνη οδήγηση), 5. Υποτροπιάζουσα αυτοκτονική συμπεριφορά, 6. Συναισθηματική αστάθεια που οφείλεται σε έκδηλη αντιδραστικότητα της διάθεσης, 7. Χρόνια αισθήματα κενού, 8. Απρόσφορος, έντονος θυμός ή δυσκολία ελέγχου του θυμού, 9. Παροδικός, συνδεόμενος με στρες παρανοειδής ιδεασμός ή βαριά διασχιστικά συμπτώματα. 23

24 αναπτύχθηκε από τον Otto Kernberg, θεωρητικό της σχολής των αντικειμενοτρόπων σχέσεων. Συνοπτικά, ο Kernberg υποστήριξε ότι τα άτομα με διάγνωση μεταιχμιακής διαταραχής προσωπικότητας είχαν πρώιμες σχέσεις, οι οποίες δεν χαρακτηριζόταν από συναισθηματική υποστήριξη και ζεστασιά, κάτι που τους οδήγησε να αναπτύξουν ένα εύθραυστο εγώ και να αποζητούν συνεχώς την επιβεβαίωση από τους άλλους. Έχει φανεί ότι πολλοί άνθρωποι που εμφανίζουν στοιχεία οριακής διαταραχής έχουν βιώσει σεξουαλική και σωματική κακοποίηση ως παιδιά, με γονείς που δεν τους φρόντιζαν και δεν εξέφραζαν τα συναισθήματά τους, καθώς και με έντονες συγκρούσεις στην οικογένειά τους. Υπάρχουν, επίσης, κάποιες υποθέσεις ότι η μεταιχμιακή διαταραχή προσωπικότητας είναι μέρος της μετα-τραυματικής διαταραχής ή της διασχιστικής διαταραχής, η οποία έχει τις ρίζες της σε σοβαρή, τραυματική κακοποίηση ή παραμέληση στην παιδική ηλικία (Oldham et al., 2001). Η ανικανότητα να κατανοήσει κανείς τις αντιφατικές όψεις των άλλων ή του εαυτού και να δεχθεί την αμφιθυμία, οδηγεί σε μια δυσκολία στη ρύθμιση των συναισθημάτων και καταλήγει σε έντονα και απόλυτα συναισθηματικά ξεσπάσματα. Όσον αφορά τη χρήση και τη κατάχρηση ουσιών, φαίνεται ότι παρεμβαίνουν σε πολλά επίπεδα στη δυναμική της οριακής προσωπικότητας. Η κατανάλωση ουσίας αντιστοιχεί συχνά σε μια άμεση αντίδραση σε ένα συναίσθημα θυμού, ματαίωσης και αδυναμίας. Η ουσία χρησιμοποιείται ως αυτό-ίαση, με την πρόθεση να εξισορροπήσει τα συναισθήματα : ως αναλγητικό μπορεί να συνεισφέρει στο να κατευνάσει το θυμό, στο να αμβλύνει την ευαισθησία απέναντι στον εξωτερικό κόσμο. Ως διεγερτικό, γεμίζει το εσωτερικό κενό και μετριάζει την ανησυχία και το αίσθημα μοναξιάς (Oldham et al., 2001). Στο επίπεδο των διαπροσωπικών σχέσεων, η χρήση παρεμβαίνει στην εναλλαγή μεταξύ συγχώνευσης και απόρριψης. Μπορεί καταρχήν να είναι μέσο ταύτισης και προσέγγισης (χρησιμοποιώντας την ίδια ουσία μοιραζόμαστε αυτό που ζουν οι άλλοι), αλλά ταυτόχρονα η χρήση του επιτρέπει να πάρει απόσταση από πρόσωπα που είναι σημαντικά, ο φόβος του να για το κοντά καλύπτεται και η απογοήτευση που προκαλείται από τη χρήση χαμηλώνει το επίπεδο προσδοκιών τις οποίες το άτομο είναι συχνά ανίκανο να αντιμετωπίσει παρά την καλή του θέληση. 24

25 ΙΙΙ. Θεραπευτική Αντιμετώπιση του Τραύματος Όπως φάνηκε παραπάνω, η συνύπαρξη τραύματος από παιδική κακοποίηση και η εξάρτηση από ουσίες οδηγεί σε συνεχείς φαύλους κύκλους, με αποτέλεσμα η θεραπεία για τη χρήση ουσιών και η αντιμετώπιση του ψυχικού τραύματος να πρέπει να εφαρμόζονται παράλληλα (Covingthon, 2002; Dunkan, 2004; Najavits, 2007). Αν και παλαιότερα οι ειδικοί υποστήριζαν ότι το καλύτερο είναι η αποφυγή «ανοίγματος» θεμάτων σχετικά με το τραύμα μέχρι να επιτευχθεί μια σημαντική χρονική περίοδος αποχής από ουσίες, περίπου ενός έτους, ωστόσο, αυτό πλέον φαίνεται απαραίτητο, αφού οι επώδυνες εμπειρίες, τα αρνητικά συναισθήματα και τα εγκλωβισμένα στο παρελθόν pattern της σκέψης είναι επιβαρυντικοί παράγοντες για υποτροπή και πολλοί ασθενείς δεν μπορούν να μην υποτροπιάσουν, αν η θεραπεία αγνοήσει τα θέματα του τραύματος (Uhler, 2002). Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η κάθε διαταραχή επηρεάζει την άλλη, με δεδομένο ότι αύξηση στα συμπτώματα της μίας μπορεί να αυξήσει ή να μειώσει τα συμπτώματα της άλλης (Brown, 1998; Najavits, 2005). Για παράδειγμα, σε φάση αποχής από τις ουσίες εμφανίζονται συμπτώματα PTSD (εφιάλτες, flashback) ή ανακαλούνται αναμνήσεις από καιρό απωθημένες (SAMHSA, 2000; Stewart, 1996). Φαίνεται, δηλαδή, ότι η αντιμετώπιση των θεμάτων σχετικά με την τραυματική εμπειρία βοηθά στην θεραπεία της εξάρτησης, αφού η ενθάρρυνση για αυτογνωσία αυξάνει το κίνητρο και μειώνει τις πιθανές υποτροπές (Najavits, 2007). Η γνώση ότι οι ουσίες χρησιμοποιήθηκαν για να αντιμετωπιστεί ο αφόρητος ψυχικός πόνος και η αποκάλυψη του τι μπορεί να βρίσκεται πίσω από τη χρήση αυξάνει σημαντικά τις πιθανότητες για μια ουσιαστική δέσμευση στη θεραπεία. Τα τελευταία χρόνια έχουν προταθεί συγκεκριμένα μοντέλα θεραπείας για σχετικές περιπτώσεις (Carroll, 1998; Covington, 1999; Harris, 1998; Herman, 1992; Hien, 2004; Najavits, 2006). Αυτό που κυριαρχεί σε όλες τις προσεγγίσεις είναι αρχικά η ανάγκη ανάπτυξης μιας ανοιχτής και συνεργατικής θεραπευτικής σχέσης, που θα στηρίζεται και θα προωθεί την ασφάλεια, την επιλογή και τον έλεγχο (Uhler, 2002) και η οποία τελικά θα γίνει το πλαίσιο εκείνο στο οποίο θα μπορέσει το άτομο να πει την ιστορία του και να επεξεργαστεί τα θέματα γύρω από το επώδυνο τραύμα. Πρώτο στάδιο: Εγκαθίδρυση ασφάλειας Στα αρχικά στάδια η εστίαση στη θεραπεία τραύματος πρέπει να σχετίζεται με την σταθερότητα, την ασφάλεια και την κατανόηση της σύνδεσης μεταξύ χρήσης και τραύματος και όχι την εξιστόρηση της δραματικής ιστορίας (Herman, 1992). Η 25