Η εργασία αυτή αναφέρεται στη μελέτη πέντε «θησαυρών» με χάλκινα νομίσματα, από τους οποίους

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Η εργασία αυτή αναφέρεται στη μελέτη πέντε «θησαυρών» με χάλκινα νομίσματα, από τους οποίους"

Transcript

1 ΒΑΣΙΛΗΣ Δ. ΠΟΥΛΙΟΣ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΝΗΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑΣ ΤΟΝ ΑΝΤΙΓΟΝΙΔΏΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΙΓΟΝΟ ΓΟΝΑΤΑ ΕΏΣ ΤΟΥΣ ΠΡΏΤΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ Ε' Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΠΕΝΤΕ «ΘΗΣΑΥΡΩΝ» ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Η εργασία αυτή αναφέρεται στη μελέτη πέντε «θησαυρών» με χάλκινα νομίσματα, από τους οποίους οι τέσσερις βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας και ο ένας στο Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας1. Κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα και των πέντε «θησαυρών» είναι ότι η πλειονότητα των νομισμάτων τους ανήκει στον Αντίγονο Γονατά (277/6-240/39 π.χ.). Η χάλκινη νομισματοκοπία αυτού του τόσο σημαντικού βασιλιά της Μακεδονίας, του σημαντικότερου ίσως μετά τον Αλέξανδρο Γ, σε συνδυασμό με τα υστερόσημα που παρατηρούνται σε πολλά νομίσματά του, δεν έχει γίνει έως σήμερα αντικείμενο ολοκληρωμένης συστηματικής έρευνας και μελέτης με βάση μια ευάριθμη εκπροσώπηση χάλκινων νομισμάτων του σε «θησαυρούς»2. Η παρούσα μελέτη ξεκίνησε με την περίπτωση του «θησαυρού» Ν1337, στον οποίο περιοριζόταν αρχικά το ερευνητικό ενδιαφέρον3. Μετά όμως από έρευνα στο Μουσείο Καβάλας διαπιστώθηκε η ύπαρξη και των υπόλοιπων τεσσάρων «θησαυρών» και έτσι αποφασίστηκε η συνεξέτασή τους, για την εξαγωγή πληρέστερων και πιο ολοκληρωμένων συμπερασμάτων. Με την εργασία αυτή δεν φιλοδοξούμε, βέβαια, να λύσουμε όλα τα προβλήματα της χάλκινης νομισματοκοπίας του Γονατά, αλλά με τις παρατηρήσεις και τις προτάσεις που διατυπώνονται ευελπιστούμε ότι συμβάλλουμε στη μελέτη της και παρέχουμε ένα κίνητρο για την περαιτέρω έρευνά της. 1. Αριθ. ευρ. Μ. Καβάλας Ν61-73, Ν1337, Ν1355, Ν1364 και αριθ. ευρ. Μ. Δράμας 321Ν. Και ο τελευταίος «θησαυρός» βρισκόταν στο Μουσείο Καβάλας (αριθ. ευρ. Ν1344), αλλά επειδή προερχόταν από τη Δράμα μεταφέρθηκε στις στο νεοσύστατο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης. 2. Μερικές παρατηρήσεις για τα χάλκινα νομίσματα του Αντιγόνου Γονατά των τύπων Αθηνά/Πάνας και Ηρακλής/Ιππέας έγιναν στη δημοσίευση των νομισμάτων της αθηναϊκής Αγοράς από τον J.H. Kroll, The Greek Coins, The Athenian Agora XXVI, Princeton 1993, σ , , Να σημειώσουμε ότι από την αθηναϊκή Αγορά και γενικώς από την Αθήνα απουσιάζει παντελώς ο τύπος Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος. Εκτενέστερες παρατηρήσεις και προτάσεις, πάλι όμως για τους δύο τύπους, διατυπώθηκαν από τον Κ. Lönnqvist, Studies on the Hellenistic Coinage of Athens: The Impact of Macedonia on the Athenian Money Market in the 3rd Century B.C. Papers and Monographs of the Finnish Institute at Athens, VI, 1997, σ Η εργασία αυτή στηρίζεται στα μακεδονικά νομίσματα που έχουν βρεθεί στην Αγορά, κυρίως, στο Ασκληπιείο και στον Κεραμεικό. Η μοναδική μέχρι σήμερα ολοκληρωμένη δημοσίευση «θησαυρών» με χάλκινα νομίσματα και του Αντιγόνου Γονατά, αλλά μόνον του τύπου Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος, είναι του X. Γκατζόλη, Δύο ελληνιστικοί «θησαυροί» από τη Μακεδονία, Πρακτικά Β' Επιστημονικής Συνάντησης, Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο, Οβολός 4, Θεσσαλονίκη 2000, σ , όπου υιοθετούνται οι απόψεις του J.H. Kroll και του Κ. Lönnqvist για τους άλλους δύο τύπους των χάλκινων νομισμάτων του Γονατά. Οι δύο «θησαυροί» είναι από τη Βεργίνα Ημαθίας/1994 με 1 αργυρό και 22 χάλκινα νομίσματα, από τα οποία 15 του Αντιγόνου Γονατά, και από τον Μακρύγιαλο Πιερίας/1995 με 1 αργυρό και 39 χάλκινα νομίσματα, από τα οποία 10 του Γονατά. 3. Ευχάριστο! τη συνάδελφο Σταυρούλα Σαμαρτζίδου, η οποία διενήργησε την ανασκαφική έρευνα, για την παραχώρηση της άδειας μελέτης και δημοσίευσης του «θησαυρού». 237

2 Οι πέντε «θησαυροί» που εξετάζονται είναι οι παρακάτω: 1. Δράμα/1983: Δεκαεννέα (19) χάλκινα νομίσματα. Βρέθηκαν από τον Παύλο Αχτσίογλου σε τάφο στο κτήμα του στη θέση Αμπέλια, βόρεια της Δράμας, τον Απρίλιο του 1983 και παραδόθηκαν από τον ίδιο4. 2. Οφρύνιο/1980: Εκατόν επτά (107) χάλκινα νομίσματα μέσα σε μικρή όλπη (Α4290). Βρέθηκαν κατά την ανασκαφή του ελληνιστικού κτιρίου στον αγρό του Λεωνίδα Ελμαντζίδη στη θέση Τσαρδάκια Οφρυνίου Καβάλας στις Ροδολίβος/1952: Δεκατρία (13) χάλκινα νομίσματα μέσα σε κάνθαρο (Α414). Βρέθηκαν σε τάφο στις , κατά την ανέγερση του γυμναστηρίου του παλαιού Γυμνασίου Ροδολίβους Σερρών6. 4. Νέα Φυλή/1980: Δεκατρία (13) χάλκινα νομίσματα, από τα οποία ένα (1) είναι επικεκομμένο και έντεκα (11) φέρουν στον εμπροσθότυπο κυκλικό υστερόσημο. Βρέθηκαν από τον Χαράλαμπο Τοπαλίδη σε τάφο στη θέση Άγιος Αθανάσιος Νέας Φυλής Σερροόν στις και παραδόθηκαν από τον ίδιο7. 5. Νέα Ζίχνη/1982: Σαράντα δυο (42) χάλκινα νομίσματα μέσα σε κάνθαρο (Α4049), από τα οποία τριάντα δυο (32) είναι επισημασμένα στον εμπροσθότυπο με κυκλικό υστερόσημο. Βρέθηκαν στον κιβωτιόσχημο τάφο X στις , κατά την ανασκαφή αρχαίου νεκροταφείου στη θέση Μίτκα Νέας Ζίχνης Σερρών8. Πίνακας 1 Η σύνθεση των πέντε «θησαυρών» με την αριθμητική και ποσοστιαία εκπροσώπηση των εκδοτριών αρχών. Φ ί λ ι π π ο ς Β ' Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Γ Κ ά σ σ α ν δ ρ ο ς Α ν τ ί γ ο ν ο ς Φ ί λ ι π π π ο ς Ε ' Α ι τ ω λ ι κ ή «Θ η σ α υ ρ ο ί» Δράμα Ν1344/321Ν Οφρύνιο Ν1364 Ροδολίβος Ν61-73 Νέα Φυλή Ν1355 Νέα Ζίχνη Ν1337 Γ ο ν α τ ά ς Σ υ μ π ο λ ι τ ε ί α Α τ α ύ τ ι σ τ α τεμ. % τεμ. % τεμ. % τεμ. % τεμ. % τεμ. % τεμ. % 4 21, ,68 1 5, , ,92 1 7,69 1 7, ,93 1 7,69 13* , ,24 1 2,38 * Έ ν α νόμισμα είναι επικεκομμένο με σφραγίδες στατήρα Οπουντίων Λοκρών Αριθ. ευρ. Μ. Καβάλας Ν1344 και Μ. Δράμας 321N.Add38 (1983), Χρονικά, σ. 326, όπου όμως υπάρχουν δυο λανθασμένα στοιχεία: πρώτον, ότι τα νομίσματα του «θησαυρού» είναι 12 και, δεύτερον, ότι τόπος ανεύρεσης είναι τα Αμπελάκια, ένα χωριό 5 χλμ. νοτιοδυτικά της Δράμας. 5. Αριθ. ευρ. Μ. Καβάλας Ν1364. CH IX, 173, όπου ως τόπος προέλευσης αναφέρεται η Hιόνα. AΔ35 (1980), Χρονικά, σ Μ. Νικολαΐδου-Πατέρα, Κλειστό χρονολογικό σύνολο ελληνιστικής κεραμικής από τα περίχωρα της Ηιόνας, Γ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Χρονολογημένα Σύνολα-Εργαστήρια, Θεσσαλονίκη 1991, Αθήνα 1994, σ και ιδιαίτερα για μεν το «θησαυρό» σ , για δε το αγγείο-«θησαυράριο» σ. 113, πίν. 61γ. Να σημειώσουμε ότι στην ανακοίνωση αυτή και στο CH αναφέρονται 15 νομίσματα Κασσάνδρου (1 Απόλλωνας/Τρίποδας και 14 Ηρακλής/Ιππε'ας), ενώ είναι 14 (ο τύπος Ηρακλής/Ιππεας εκπροσωπείται με 13 νομίσματα). Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω και από αυτήν τη θέση τη συνάδελφο Μαρία Νικολαΐδου-Πατέρα για την παραχώρηση της άδειας μελέτης και δημοσίευσης του «θησαυρού». 6. Αριθ. ευρ. Μ. Καβάλας Ν Β. Πούλιος, Χρονολογημένη ελληνιστική κεραμική από την Ανατολική Μακεδονία, Γ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, σ. 116, πίν. 66α (κάνθαρος). 7. Αριθ. ευρ. Μ. Καβάλας Ν Αριθ. ευρ. Μ. Καβάλας Ν1337. ΛΑ 37 (1982), Χρονικά, σ Πούλιος, ό.π., σ , πίν. 66β (κάνθαρος).

3 Δράμα/1983 (Ν1344/321Ν) (Ε ί κ. I)10 Κασσάνδρου11 ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΟΙ ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ ΤΩΝ «ΘΗΣΑΥΡΩΝ»9 Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Δεν σώζονται ίχνη της επιγραφής, εκτός από το αριθ. 2, όπου διακρίνονται κάποια πάνω από τον ιππέα. Στο πεδίο κάτω από την κοιλιά του αλόγου μονογράφημα. 1* 03:30 5,088 Οπ.: Κάτω δυσδιάκριτο 41, δ. φθαρμένο σύμβολο (ρόπαλο;). 2* 12:30 7,078 Οπ.: Ό λο το πεδίο φθαρμένο. 3 5,630 Εμ.: Εντελώς φθαρμένη η παράσταση. Οπ.: Όμοια. 4 5,594 Όμοια. Αντιγόνου Γονατά Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Οπ.: Ελάχιστα ίχνη από την πολύ φθαρμένη επιγραφή ημικυκλικώς επάνω και κάτω. Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Στο πεδίο κάτω από την κοιλιά του αλόγου φθαρμένο αδιάγνωστο σύμβολο12. 5* 10:00 4,585 Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Σε αρκετά η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. B - A αρ. και δ. από το κεφάλι του ιππέα, κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Στο πεδίο δ. τίποτα, γράμμα, σύμβολο, μονογράφημα. 6* 10:00 3, :00 4,025 8* 02:00 4,355 Οπ.: Φ. 9. Τα νομίσματα που φέρουν αστερίσκο στον αύξοντα αριθμό απεικονίζονται στους φωτογραφικούς πίνακες σε κλίμακα 1:1. Ακολουθεί ο άξονας του νομίσματος σύμφωνα με τον ωροδείκτη και εν συνεχεία σημειώνεται το βάρος του σε γραμμάρια. Πρέπει να σημειώσουμε ότι η αναγνώριση μερικών αναφερόμενων συμβόλων, μονογραφημάτων ή γραμμάτων δεν είναι πάντα εφικτή στη φωτογραφία του νομίσματος, λόγω μη πιστής απεικόνισής του. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν στο ίδιο το νόμισμα, δεδομένου ότι η οπτική εξέταση των νομισμάτων έγινε με τη βοήθεια μεγεθυντικών φακών και στερεομικροσκόπιου και όταν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ως προς την αναγνώριση στοιχείων ενός νομίσματος σημειώνεται. Η συντήρηση των νομισμάτων έγινε από το συντηρητή του Μουσείου Καβάλας Γιώργο Ξυλαπετσίδη και η φωτογράφηση από τον Στέφανο Στουρνάρα, τους οποίους και ευχαριστώ. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συναδέλφους Χρήστο Γκατζόλη, Σελήνη Ψωμά, Σοφία Κρεμύδη, Πηνελόπη Μάλαμα και τη σχεδιάστρια του Μουσείου Καβάλας Κυριακή Παπαδοπούλου για την πολύπλευρη βοήθειά τους. 10. Η διατήρηση των νομισμάτων αριθ. 1-4 είναι από πολύ μέτρια έως πολύ κακή, των αριθ από μέτρια έως κακή και του αριθ. 19 πολύ κακή. Γενικώς, ως σύνολο, η φθορά στα νομίσματα αυτού του «θησαυρού» είναι μεγαλύτερη από τα νομίσματα των άλλων «θησαυρών». 11. Παρά την απουσία επιγραφής, τα νομίσματα αποδίδονται στον Κάσσανδρο, αφ ενός επειδή ως ημιωβόλια είναι βαρύτερα από τα τεταρτημόρια του ίδιου τύπου του Αντιγόνου Γονατά, αφ ετέρου διότι τα τεχνικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά τους τα διαχωρίζουν εμφανώς από του Γονατά. Ειδικότερα, το νόμισμα αριθ. 1 φέρει το ίδιο μονογράφημα με άλλα νομίσματα του Κασσάνδρου (SNG Cop και SNG Alpha Bank ). 12. Αν και απουσιάζει η επιγραφή, όλα τα στοιχεία του νομίσματος το διαφοροποιούν σαφώς και από τα νομίσματα του Κασσάνδρου και από τα αμέσως επόμενα του Αντιγόνου, οπότε το εντάσσουμε στη σειρά με το βασιλικό τίτλο και το όνομα ολογράφως (ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΝΤΙΓΟΝΟΥ). 239

4 240 Ε ί κ. 1. «Θησαυρός» Ν1344/321Ν/Δράμα.

5 9 05:00 3,504 Όμοια. 10* 05:00 4,686 Οπ.: Άστρο σωζόμενο εν μέρει. 11* 09:00 4,493 Οπ.: (;). Η :00 4,238 Οπ.: Φθαρμένο αδιάγνωστο γράμμα ή μονογράφημα :00 4,669 Οπ.: Το πεδίο δ. φθαρμένο. 14* 07:30 4,504 Όμοια. 15* 07:30 4,935 Όμοια. 16* 01:30 4,546 Όμοια. Εμ.: Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος προς δεξιά. Οπ.: Πάνας προς δεξιά με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ στήνει τρόπαιο. B - A αρ. από το κεφάλι του και στο πεδίο δ. Στο πεδίο αρ. κάτω από το Β γράμματα. Αρκετά φθαρμένη η παράσταση και το πεδίο. 17* 09:00 5,763 Οπ.: Κ. Φ. 18* 04:00 5,884 Οπ.: Ό λο το πεδίο φθαρμένο. Ζ Αταύτιστο Εμ.: Εντελώς φθαρμένη μακεδονική ασπίδα. Οπ.: Μακεδονικό κράνος με διπλό λοφίο. Πολύ φθαρμένη η παράσταση και εντελώς το πεδίο. 19* 3,197 ζ Οφρυνιο Καβάλας/1980 (Ν1364) (Ε ί κ.2-5)13 Κασσάνδρου14 Εμ.: Δαφνοστεφανωμένη κεφαλή Απόλλωνα προς δεξιά. Οπ.: Ίχνη φθαρμένης δυσδιάκριτης επιγραφής ΒΑΣΙΛΕΩΣ j δ. ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ αρ. Τρίποδας. Η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. 1* 12:00 6,149 Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. Οπ.: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ ημικυκλικώς επάνω και κάτω αντίστοιχα. Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Κάτω από την κοιλιά του αλόγου και στο πεδίο δ. σύμβολο, μονογράφημα ή γράμμα. Η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. 2* 06:00 7,848 Οπ.: Κάτω Υ σωζόμενο αποσπασματικά, δ. Δ Ι15. 3* 06:00 6,816 Οπ.: Κάτω Δ, το υπόλοιπο πεδίο φθαρμένο16. 4* 01:00 5,716 Οπ.: Κάτω ημισέληνος, δ. -f17. 5* 03:00 5,824 Οπ.: Κάτω φθαρμένος κεραυνός οριζόντια, το υπόλοιπο πεδίο φθαρμένο Η διατήρηση των νομισμάτων αριθ και 107 είναι από με'τρια έως κακή, των αριθ από καλή έως πολύ μέτρια και των αριθ , που είναι τα καλύτερα διατηρημένα του «θησαυρού», από πολύ καλή έως μέτρια. 14. Στα νομίσματα αριθ. 3-5, 9,13 και 14 δεν σώζεται το όνομα του βασιλιά, έστω και μερικώς, αλλά αποδίδονται στον Κάσσανδρο με βάση τις ομοιότητες στο βάρος, στο μέγεθος και στα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά. Επιπλέον, στα αριθ. 3-5 και 9 έχουμε τα ίδια σύμβολα, μονογραφήματα και γράμματα με άλλα νομίσματα του Κασσάνδρου σε αυτόν το «θησαυρό» ή αλλού. 15. SNG Alpha Bank 923. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), ο. 106, «θησαυρός» Βεργίνα Ημαθίας/1994, αριθ SNG Cop. 1142,1144,1147 και SNG Alpha Bank Γ.Π. Οικονόμου, Νομίσματα του Βασιλέως Κασσάνδρου, ΑΔ 4 (1918), ο. 27, αριθ SNG Cop και SNG Alpha Bank

6 242 Εικ. 2. «Θησαυρός» Ν1364/Οφρύνιο Καβάλας.

7 Ε ί κ. 3. «Θησαυρός» κ 1364/Οφρύνιο Καβάλας. 243

8 244 Ε ί κ. 4. «Θησαυρός» Ν1364/Οφρύνιο Καβάλας.

9 Ε ί κ. 5. «Θησαυρός» κ 1364/Οφρύνιο Καβάλας. 6* 01:00 6,089 Οπ.: Κάτω l?i, δ. φθαρμένο σύμβολο (ρόπαλο;). 7* 12:00 6,513 Οπ.: Κάτω Φ Ο 19, δ. όμοια. 8* 10:00 5,950 Οπ.: Κάτω -f, δ. ρόπαλο κάθετα. 9* 09:00 5,451 Οπ.: Κάτω ΓΠ, δ. όμοια20. 10* 07:00 6,041 Οπ.: Κάτω βουκράνιο, δ. όμοια :00 5,926 Οπ.: Ό λο το πεδίο φθαρμένο :00 6,909 Όμοια :00 6,280 Εμ.: Πολύ φθαρμένη η παράσταση. Οπ.: Πολύ φθαρμένη η παράσταση και το πεδίο. 14 5,885 Εμ.: Εντελώς φθαρμένη η παράσταση. Οπ.: Πολύ φθαοιιένη φθαρμένη η παοάσταση παράσταση και το πεδίο. Αντιγόνου Γονατά Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Οπ.: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΝΤΙΓΟΝΟΥ ημικυκλικώς επάνω και κάτω αντίστοιχα. Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αρι- 15* 09:00 4,907 Οπ.: Δάδα. στερό κρατεί τα ηνία. Στο πεδίο κάτω από την κοιλιά του αλόγου σύμβολο21. 16* 12:00 4,527 Οπ.: Πίλος/κράνος. 17* 07:00 4,792 Όμοια. <* Η 19. Το ακανόνιστο όμικρον δίπλα στο μονογράφημα, εφόσον πρόκειται για γράμμα και όχι για κάτι άλλο (π.χ. αποτέλεσμα φθοράς της σφραγίδας), αποτελεί μοναδική περίπτωση ύπαρξης γράμματος δίπλα σε μονογράφημα. 20. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 109, «θησαυρός» Μακρύγιαλος Πιερίας/1995, αριθ Τα νομίσματα αποδίδονται στον Αντίγονο Γονατά, μολονότι δεν σώζεται όλη η επιγραφή του ονόματος, επειδή διαφέρουν σαφώς μετρολογικά, τεχνικά και τεχνοτροπικά από τα ίδιου τύπου νομίσματα του Κασσάνδρου. Επιπλέον, τα αριθ. 16 και 17 έχουν το ίδιο σύμβολο, τον πίλο, με δύο βέβαια νομίσματα του Γονατά: ένα στον Η. Gaebler, Die antiken Münzen Nord-Griechenlands, III2, Makedonia und Paionia, Berlin 1935, σ. 188, αριθ. 12, πίν. XXXIV, 8 και άλλο ένα στη συλλογή SNG München Στο σημείο αυ τό θα θέλαμε να παρατηρήσουμε ότι το αναφερόμενο ως πίλος σύμβολο από τον Η. Gaebler και τη συλλογή SNG München θα μπορούσε κατά τη γνώμη μας να είναι και απλό κωνόσχημο κράνος χωρίς λοφία ή φτερά.

10 Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά ή αριστερά (αριθ. 19)22. Οπ.: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ημικυκλικώς επάνω23, κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Στο πεδίο ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου γράμμα ανάστροφα, μονογράφημα, σύμβολο ή τίποτα. 18* 01:30 4,750 Οπ.: Μ ανάστροφα. 19* 11:00 6,276 Όμοια. 20* 01:00 3,483 Οπ.: W. 21* 07:00 4,198 Οπ.: Αδιάγνωστο μονογράφημα. 22* 01:30 3,496 Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Σε αρκετά νομίσματα η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. B - A αρ. και δ. από το κεφάλι του ιππέα, ^ κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Το δεξί χέρι του είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Στο πεδίο δ. τίποτα, σύμβολο, γράμμα, μονογραφήματα και σε δύο (αριθ. 40, 41) στο πεδίο δ. μονογράφημα και ανάμεσα στα πόδια του αλόγου μονογράφημα ή γράμμα. 23* 07:30 4, :00 3, :30 4,138 26* 04:00 4, :00 5,304 28* 12:00 4,843 Οπ.: δ. ημισέληνος. 29*-1 09:00 5,143 Όμοια. 30*-J 10:30 4,277 Όμοια. 31* 06:00 4,191 Οπ.: δ. δάδα :00 4,324 Όμοια. 33* 04:30 4,702 Οπ.: δ. άστρο :00 5,415 Όμοια :30 5,288 Όμοια. 36* 12:00 5,222 Όμοια. 37* 12:30 4,897 Οπ.: δ. Ε. 38* 01:30 3,762 Οπ.: δ. Φ. 39* 06:00 3,870 Οπ.: δ. prç. Η. 40* 11:00 4,065 Οπ.: δ. Η, ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου αδιάγνωστο μονο γράφημα ή γράμμα :00 5,221 Όμοια. Στα παρακάτω νομίσματα το πεδίο δ. είναι φθαρμένο σε τέτοιο βαθμό που δεν επέτρεψε να διαπιστωθεί αν υπάρχει ή όχι σύμβολο, μονογράφημα ή γράμμα και, όταν υπάρχει, ποιο είναι Το μοναδικό νόμισμα από όσα γνωρίζουμε με το κεφάλι προς αριστερά. 23. Ουσιαστικά η επιγραφή, και μάλιστα αποσπασματικά, σώζεται μόνο στο νόμισμα αριθ. 18. Στο αριθ. 19 σώζεται τμήμα του Ω μπροστά από το κεφάλι του αλόγου και το τελευταίο Σ πάνω ακριβούς από το ανασηκωμένο δεξί πόδι του και στο αριθ. 21 κατά πάσα πιθανότητα το Ω ή το τελευταίο Σ, μπροστά ακριβώς από το ίδιο πόδι του αλόγου (σύμφωνα με τα άλλα παραδείγματα η θέση ταιριάζει περισσότερο για το Σ). Το αριθ. 20 εντάσσεται σε αυτήν τη σειρά, επειδή το μονογράφημα που φέρει είναι παρόμοιο με το ανάστροφο Μ των αριθ. 18 και 19. Το αριθ. 22 εντάσσεται στην ίδια σειρά, λόγω των όμοιων τεχνικών και τεχνοτροπικών χαρακτηριστικών με τα υπόλοιπα, κυρίως στον εμπροσθότυπο. Αυτά τα χαρακτηριστικά, τα οποία ισχύουν βεβαίως και για τα αριθ. 20 και 21, μας φέρνουν πιο κοντά στην περίπτωση να έχουν ΒΑΣΙΛΕΩΣ παρά Β - Α.

11 42* 09:00 4, :00 4, :00 4,382 45* 10:30 4,762 46* 08:30 4, :30 5,359 48* 10:00 4, :30 5, :00 4, :30 5, :00 4,563 53* 10:00 5, :30 5, :00 4,687 56* 04:30 4, :30 4,567 58* 05:00 4,579 Εμ.: Κεφαλή Αθήνας με κορινθιακό κράνος προς δεξιά. Η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. Οπ.: Πάνας προς δεξιά στήνει τρόπαιο. B - A αρ. από το κεφάλι του και στο πεδίο δ. ή αρ. και δ. από το κεφάλι του, A ή Al ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας στέκεται με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ ή κινείται με έντονο ή ελαφρύ (αριθ. 59 και 60) διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και εντελώς ή ελαφρώς τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί. Στο αριστερό χέρι του είναι τυλιγμένη νεβρίδα, φίδι ή τίποτα (στο αριθ. 59 η νεβρίδα ανεμίζει πίσω από την πλάτη του). Σε τρία νομίσματα (αριθ. 62, 73, 74) φορεί καυσία. Στο πεδίο αρ. γράμματα, γράμμα, σύμβολο και σε ένα (αριθ. 62) γράμμα και στο πεδίο κάτω. 59* 02:00 7,574 Οπ.: αρ. Φ. 60* 12:00 5,728 Όμοια. 61* 03:00 7,898 Οπ.: αρ. Φ δυσδιάκριτο. 62* 03:00 7,933 Οπ.: αρ. Φ μόλις που διακρίνεται, κάτω Η οριζόντια. "63* 06:00 6,054 Οπ.: αρ. Η οριζόντια. Φ. -64* 12:00 6,676 Όμοια :00 6,165 Όμοια. 66* 04:00 6,257 Όμοια. 67* 07:00 7,039 Οπ.: αρ. Κ. Φ. 1-68* 07:00 7,556 Οπ.: αρ. Κ. -69* 01:30 8,936 Όμοια :30 6,713 Όμοια. -71* 04:00 7,107 Όμοια. 72* 03:00 8,178 Όμοια. 73* 12:00 7,780 Οπ.: αρ. σταυρός(;)24. 74* 06:30 6,809 Όμοια :00 6,868 Όμοια. 76* 10:00 5,954 Οπ.: αρ. βότρυς :30 7,148 Οπ.: Το πεδίο αρ. δεν σώζεται όλο. 78* 03:00 7,544 Οπ.: Το πεδίο αρ. φθαρμένο. 79* 05:00 6,209 Όμοια. 80* 06:00 7,244 Όμοια. 81* 04:30 7,841 Όμοια. 82* 11:00 7,552 Όμοια. 83 6,673 Εμ.: Η παράσταση φθαρμένη. Οπ.: Όμοια. Εμ.: Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος προς δεξιά. Σε μερικά η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. Οπ.: Πάνας προς δεξιά με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ στήνει τρόπαιο. B - A αρ. από το κεφάλι του και στο πεδίο δ., A ή Al ανάμεσα στα πόδια του (στα αριθ ). Στο πεδίο αρ. W 25 και δ. Τ 24. Το σύμβολο αυτό, το οποίο μπορεί να είναι σταυρός ή κάτι άλλο (π.χ. σχηματοποιημένη δάδα), το συναντάμε και στα νομίσματα του Κασσάνδρου, βλ. Οικονόμου, ό.π. (υποσημ. 17), αριθ. 12, 71, 73, 74 και Στο νόμισμα McClean 3598 αντί για το μονογράφημα αυτό αναφέρεται το W. Όμως, πρώτον, στην απεικόνιση δεν φαίνε- 247

12 (αριθ ) ή αρ. Ε και δ. τίποτα (αριθ ). Στο αριθ. 93 το πεδίο αρ. δεν σώζεται και δ. Τ, ενώ στα αριθ. 105,106 το πεδίο αρ. είναι φθαρμένο και δ. δεν υπάρχει τίποτα. r 84* η 05:30 3,434 96* 01:30 4,364-85* - 10:30 3,558 97* 06:00 4,225-86* - 08:00 4, :00 3,792-87* - 11:30 4, :00 4,417-88* η 12:00 4, :00 3,861-89* - 03:00 4,508 Ρ 101* 11:30 3,644-90* - 06:00 4, * 08:30 4,532-91* -1 08:00 4, :00 3,062-92* - 09:00 3, :00 4,107-93* - 05:00 4, :00 4,772 94* 09:00 4, :30 3,583 95* 07:30 3,376 Εμ.: Φθαρμένη μακεδονική ασπίδα. Οπ.: [Β]Α - Σ[Ι] αρ. και δ. από μακεδονικό κράνος με διπλό λοφίο. Στο πεδίο πάνω αρ. Ν<, πάνω δ. και κάτω από το κράνος φθαρμένο και δυσδιάκριτο ΙΕ * 3,365 Ροδολίβος Σερρών/1952 (Ν61-73) (Ε ί κ. 6)27 Φιλίππου Β' Εμ.: Κεφαλή νέου με ταινία προς δεξιά. Οπ.: ΦΙΛΙΠΠ[ΟΥ] ημικυκλικώς επάνω. Ιππέας σε άλογο που καλπάζει προς δεξιά και με τα χέρια του κρατεί τα ηνία. Στο πεδίο κάτω από την κοιλιά του αλόγου 'Ε. 1* (Ν71) 09:30 5,860 Αλεξάνδρου Γ Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. Οπ.: ΑΛΕΞΑΝΔΡ[ΟΥ] ανάμεσα σε ρόπαλο πάνω και φαρέτρα με τόξο κάτω. Στο πεδίο πάνω από το ρόπαλο Η. 2* (ν70) 04:00 6,196 Αντιγόνου Γονατά Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Η παράσταση πολύ φθαρμένη. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί του χέρι είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω 248 ται καθαρά ότι πρόκειται περί αυτού και, δεύτερον, τουλάχιστον σε εμάς είναι το μοναδικό γνωστό παράδειγμα, ενώ εδώ υπάρχει πολλαπλή και αδιαμφισβήτητη παρουσία του W στην αντίστοιχη θέση. Τα στοιχεία αυτά μας κάνουν να αναρωτηθούμε μήπως και το νόμισμα McClean 3598 φέρει το ίδιο μονογράφημα. 26. Το νόμισμα αυτό αποδίδεται στον Αντίγονο Γονατά, βάσει των ίδιων μονογραφημάτων στα ταυτισμένα με βεβαιότητα νομίσματα αυτού του τύπου στο άρθρο του R.W. Mathisen, The Shield/Helmet Bronze Coinage of Macedonia, SAN X, 1 (1979), σ. 4, αριθ. VII (έκτη ομάδα συνδυασμού συμβόλων και μονογραφημάτων), στον κατάλογο της συλλογής SNG Dreer-Klagenfurt 595 και στην εργασία του X. Γκατζόλη, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 107, «θησαυρός» Βεργίνα Ημαθίας/1994, αριθ Η διατήρηση των νομισμάτων αριθ. 3, 4 και 12 είναι πολύ μέτρια έως κακή, του αριθ. 1 πολύ μέτρια και των αριθ. 2, 5-11 και 13 από καλή έως μέτρια.

13 Ε ί κ. 6. «Θησαυρός» Ν6 1-73/Ροδολίβος Σερρών. από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Η παράσταση και το πεδίο πολύ φθαρμένα. Ημικυκλικώς επάνω σώζονται ελάχιστα ίχνη, ίσως επιγραφής, ενώ στο πεδίο κάτω από την κοιλιά του αλόγου μόλις που διακρίνεται φθαρμένος πίλος/κράνος ή μονόγραμμα28. 3* (ν72) 01:00 3,768 Εμ.: Όμοια, αλλά η παράσταση λιγότερο φθαρμένη. Οπ.: Όμοια, αλλά η παράσταση και το πεδίο λιγότερο φθαρμένα. B - A αρ. και δ. από το κεφάλι του ιππέα, ^ κάτω από την κοιλιά του αλόγου, φθαρμένα, δυσδιάκριτα. Στο πεδίο δ. πολύ φθαρμένο, δυσδιάκριτο και αδιάγνωστο σύμβολο(;). 4* (ν73) 01:00 3,52 Εμ.: Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος προς δεξιά. Οπ.: Πάνας προς δεξιά στήνει τρόπαιο. B - A αρ. από το κεφάλι του και στο πεδίο δ. (στο αριθ. 11 ΒΑ αρ.), # ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας κινείται με έντονο ή ελαφρύ διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο Εφόσον οι διαπιστώσεις αυτές είναι σωστές, τότε το νόμισμα αυτό ανήκει είτε στη σειρά με όλη την επιγραφή ολογράφως είτε με το βασιλικό τίτλο ολογράφως και το όνομα με μονόγραμμα, με πιθανότερη περίπτωση, κατά την άποψή μας, την πρώτη.

14 μπροστά το αριστερό πόδι και εντελώς ή ελαφρώς τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί. Στο αριστερό του χέρι είναι τυλιγμένη νεβρίδα, φίδι ή τίποτα. Κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. Στο πεδίο αρ. μακεδονικό κράνος με δυο κάθετα φτερά πουλιου. Κάτω από το κράνος μονογράφημα ή τίποτα και δ. συμβολο, γράμμα ή τίποτα. 5* (Ν62) 05:00 6,198 Οπ.: αρ. δυσδιάκριτο Α, δ. στεφάνι29. 6 (Ν63) 02:00 5,904 Οπ.: δ. στεφάνι. 7 (Ν64) 11:00 4,544 Όμοια. 8* (ν67) 01:00 3,459 Οπ.: δ. λαγωβόλο. 9 (Ν61) 05:30 4,398 Οπ.: δ. Π. 10* (Ν66) 06:00 4,381 Όμοια. 11* (Ν68) 04:30 5,123 Εμ.: Όμοια. Οπ.: Όμοια, αλλά ο Πάνας στέκεται με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ. Ό λο το πεδίο είναι πολύ φθαρμένο. 12* (Ν65) 11:30 6,496 Αιτωλικής Συμπολιτείας2930 Εμ.: Κεφαλή νέου με στεφάνι δάφνης προς δεξιά. Οπ.: ΑΙΤ[Ω]/ΛΩΝ * επάνω και κάτω από αιχμή δόρατος και σιαγόνα κάπρου. Στο πεδίο αρ. βότρυς και στο κέντρο A. 13* (Ν69) 12:00 4,847 Νέα Φυλή Σερρών/1980 ( Ν1355) (Ε ί κ. 7)31 Αντιγόνου Γονατά Εμ.: Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος προς δεξιά. Στο κράνος κυρίως ή σε άλλο σημείο της κεφαλής της Αθηνάς κυκλικό υστερόσημο, εκτός από τα αριθ. 1 και 6. Οπ.: Πάνας προς δεξιά στήνει τρόπαιο. B - A αρ. από το κεφάλι του και στο πεδίο δ. (στο αριθ. 1 ΒΑ αρ.), ^ ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας κινείται με έντονο ή ελαφρύ διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και εντελώς ή ελαφρώς τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί (στα αριθ. 3 και 4 συμβαίνει το αντίθετο). Στο αριστερό του χέρι είναι τυλιγμένη νεβρίδα ή φίδι και σε ένα (αριθ. 9) φορεί καυσία. Κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. Στο πεδίο αρ. μακεδονικό κράνος με δυο κάθετα φτερά πουλιού. Κάτω από το κράνος τίποτα, μονογράφημα ή γράμμα και δ. τίποτα, γράμμα, σύμβολο Το ίδιο σύμβολο στο νόμισμα McClean 3599 αναφέρεται ως ήλιος. Στην απεικόνιση, όμως, φαίνεται καθαρά ότι πρόκειται για στεφάνι και όχι για ήλιο. Ως στεφάνι αναφέρεται επίσης στον Η. Gaebler, ό.π. (υποσημ. 21), σ. 187, αριθ. 6-7, πίν. XXXIV, 4 και στους καταλόγους των συλλογών SNG Cop , SNG Alpha Bank και SNG München Στα νομίσματα αριθ και 1096 της τελευταίας συλλογής αναφέρεται ως σύμβολο στο πεδίο δ. κεφαλή ήλιου προς δ., το οποίο διαφέρει σαφώς από τον αποκαλούμενο ήλιο στο νόμισμα McClean SNG Cop. 29. Για το συγκεκριμένο τύπο, βλ. Κ. Liampi, On the Chronology of the Bronze Coinages of the Aetolian League and its Members (SpearheΑΔ and Jawbone Types), Αρχαιογνωσία 9 ( ), Αθήνα 1998, σ , όπου αναθεωρείται η παραδοσιακή χρονολόγησή του μετά τα τέλη του 3ου αι. π.χ. και προτείνεται η κοπή του από τις αρχές αυτού του αιώνα, κάτι που αποδεικνύεται και με την παρουσία του νομίσματος αυτού στο «θησαυρό» του Ροδολίβους. Επίσης, βλ. S. Psoma - D. Tsangari, Monnaie commune et États Fédéraux, La circulation des monnayages frappés par les États Fédéraux du Monde Grec, στο The Idea of European Community in History, Conference Proceedings, τ. II, Athens 2003, σ και ιδιαίτερα για το Κοινό των Αιτωλών σ. 118 και πίν. 8,12 και 13 για την παρουσία νομισμάτων του Κοινού στους «θησαυρούς». Η χάλκινη νομισματοκοπία που μας ενδιαφέρει χρονολογείται επίσης στις αρχές του 3ου αι. π.χ. 31. Η διατήρηση των νομισμάτων είναι από καλή έως πολύ μέτρια.

15 Eue. 7. «Θησαυρός» Ν1355/Νέα Φυλή Σερρών. 251

16 1* 01:00 6,497 Επικεκομμένο32. 2 * 08:30 5,508 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: δ. Λ. 3* 12:30 4,921 Εμ.: Υστερόσημο με αδιάγνωστη παράσταση. 4 * 12:30 4,986 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: αρ. κάτω από το κράνος δυσδιάκριτο Θ(;), το πεδίο δ. φθαρμένο. 5* 05:30 6,479 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: αρ. κάτω από το κράνος ΤΙ, δ. στεφάνι. 6 * 08:00 6,701 Οπ.: αρ. κάτω από το κράνος Α, δ. στεφάνι. 7* 03:30 6,430 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: δ. στεφάνι. 8 08:00 4,853 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: Όμοια. 9 * 09:00 4,264 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: δ. φθαρμένο δυσδιάκριτο στεφάνι. 1 0 * 10:00 5,779 Εμ.: Υστερόσημο με αδιάγνωστη παράσταση. Οπ.: Το πεδίο αρ. φθαρμένο, δ. λαγωβόλο :30 8,894 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: Όμοια. Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Στο σημείο του αυτιού κυκλικό υστερόσημο με αδιάγνωστη παράσταση. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. B - A αρ. από το κεφάλι του ιππέα και στο πεδίο δ., ^ κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Το δεξί του χέρι είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου Θ. 12* 11:00 4,307 Εμ.: Όμοια33. Οπ.: Όμοια. Αρ. από το κεφάλι του ιππέα και στο πεδίο δ. ίχνη γραμμάτων (μάλλον Β - Α), κάτω από την κοιλιά του αλόγου ίχνη μονογράμματος(;). 13* 06:00 4, Η επικοπή, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, έχει γίνει πάνω στο νόμισμα του Γονατά με σφραγίδες αργυρού στατήρα των Οπουντίων Λοκρών με κεφαλή Νύμφης/Αίαντα (SNG Cop ), αλλά με τον οπισθότυπο στον εμπροσθότυπο και αντίστροφα. Στον εμπροσθότυπο φαίνεται καθαρά ο κορμός και το αριστερό χέρι του Αίαντα, που στο πρωτότυπο κρατεί ασπίδα, πάνω στο κεφάλι της Αθηνάς, ενώ στον οπισθότυπο δεσπόζει η παράσταση του Πάνα και μόνο στη θέση του τροπαίου και στο πεδίο δ. διακρίνονται τα φύλλα καλαμιών που στεφάνωναν το κεφάλι της Νύμφης. Για την κυκλοφορία νομισμάτων των Οπουντίων Λοκρών (στατήρων, τριώβολων και χάλκινων), βλ. Psoma - Tsangari, ό.π., ο. 117 και πίν. 5,12 και 13 για την παρουσία των νομισμάτων στους «θησαυρούς». Στο κείμενο (ο. 117) αναφέρεται «Les statères locriens sont omniprésents dans les trésors enfouis jusqu à ». Σύμφωνα με τον πίν. 13, η παρουσία των στατήρων σε «θησαυρούς» μετά το 275 π.χ. είναι πιο σποραδική: CH VI, 24: 270 π.χ., CH II, 72: π.χ., IGCH 175: 235 π.χ., IGCH 176: π.χ., IGCH 195: π.χ. Ειδικά για τα τριώβολα, βλ. Η. Nicolet - Μ. Oeconomides, La circulation monétaire dans le Péloponnèse et le Trésor de Zakynthos (Zante) de 1904 (IGCH 245), Numismatica et Antiquità Classica 20 (1991), o και ιδιαίτερα ο και , όπου κατανέμονται σε δέκα σειρές. Από την περίπτωση αυτού του επικεκομμένου νομίσματος, το οποίο ανήκει στη μία από τις δύο τελευταίες σειρές του Γονατά, μπορούμε να υποθέσουμε ότι κατά πάσα πιθανότητα οι αργυροί στατήρες των Οπουντίων Λοκρών κόβονταν τουλάχιστον έως τα τέλη της βασιλείας αυτού του Αντιγονίδη. 33. Τα τεχνικά, τεχνοτροπικά και μετρολογικά χαρακτηριστικά του νομίσματος αποκλείουν την περίπτωση να είναι του Κασσάνδρου. Αποδίδεται στον Αντίγονο Γονατά και όχι στον Αντίγονο Δώσωνα ή στον Φίλιππο Ε' για τους λόγους που αναφέρουμε παρακάτω ως προς τον Δώσωνα, ενώ ως προς τον Φίλιππο Ε' διότι αποκλείουμε την περίπτωση να επεσήμανε δικά του νομίσματα αμέσως μετά την έκδοσή τους.

17 Νέα Ζίχνη Σερρών/1982 (Ν1337) (Ε ί κ. 8-9)34 Κασσάνδρου35 Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Στο σημείο του αυτιού κυκλικό υστερόσημο με αδιάγνωστη παράσταση. Οπ.: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ημικυκλικώς επάνω. Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. Το δεξί του χέρι είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Κάτω από την κοιλιά του αλόγου γράμμα και στο πεδίο δ. σύμβολο. Η παράσταση μέσα σε στικτό κύκλο. 1* 05:00 6,754 Οπ.: κάτω Λ, δ. άστρο. Αντιγόνου Γονατά Εμ.: Κεφαλή Αθηνάς με κορινθιακό κράνος προς δεξιά. Στο κράνος κυρίως ή σε άλλο σημείο της κεφαλής της Αθηνάς κυκλικό υστερόσημο, εκτός από τα αριθ. 12 και 30. Οπ.: Πάνας προς δεξιά στήνει τρόπαιο. B - A αρ. από κεφάλι του και στο πεδίο δ., # ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας κινείται με έντονο ή ελαφρύ διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και εντελώς ή ελαφρώς τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί. Στο αριστερό του χέρι είναι τυλιγμένη νεβρίδα, φίδι ή τίποτα. Κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. Στο πεδίο αρ. μακεδονικό κράνος με δύο κάθετα φτερά πουλιού (το αριθ. 6 χωρίς φτερά) και τίποτα ή μονογράφημα και δ. σύμβολο ή γράμμα. 2* 07:00 3,077 Εμ. : Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: δ. στεφάνι. 3* 12:30 7,352 Όμοια. 4* 03:00 4,720 Όμοια. 5* 01:30 5,731 Όμοια. 6* 12:00 4,458 Όμοια. 7* 11:30 3,835 Όμοια. 8* 11:00 5,760 Ό μοια (το υστερόσημο στο κράνος δυσδιάκριτο). 9* 02:00 5,240 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Ηρακλή δ. Οπ.: Όμοια. 10* 03:00 4,699 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: Όμοια. 11* 06:30 4,343 Εμ.: Υστερόσημο με αδιάγνωστη παράσταση. Οπ.: Όμοια. 12* 12:30 5,290 Οπ.: Όμοια. 13* 12:00 5,450 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: Το πεδίο αρ. φθαρμένο, δ. στεφάνι. 14* 10:30 6,696 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: δ. λαγωβόλο. 15* 02:00 6,172 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Ηρακλή δ. Οπ.: Όμοια. 16* 03:00 5,588 Όμοια. 17* 09:00 4,014 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: Όμοια. 34. Η διατήρηση των νομισμάτων αριθ. 36,40-41 είναι από κακή έως πολύ κακή, των αριθ. 29,32-35 από μέτρια έως κακή, των αριθ. 1-28, 30-31,37-39 από καλή έως πολύ μέτρια και του αριθ. 42 πολύ καλή. 35. Αν και δεν σώζεται το όνομα του βασιλιά, το νόμισμα αποδίδεται στον Κάσσανδρο, γιατί εκτός από το ότι είναι βαρύτερο από τα νομίσματα του ίδιου τύπου του Αντιγόνου Γονατά φέρει το ίδιο γράμμα και σύμβολο με ταυτισμένα νομίσματα του Κασσάνδρου, όπως στη συλλογή SNG Cop. 1142,1144 και στην SNG Alpha Bank Μ

18 254 Ent. 8. «Θησαυρός» Ν1337/Νέα Ζίχνη Σερρών.

19 Εικ. 9. «Θησαυρός» Ν1337/Νέα Ζίχνη Σερρών. 255

20 18* 04:30 6,207 Εμ.: Υστερόσημο με αδιάγνωστη κεφαλή δ. Οπ.: Το πεδίο αρ. φθαρμένο, δ. λαγωβόλο. 19* 01:30 4,702 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: δ. Π. 20* 12:00 4,469 Εμ.: Όμοια. Οπ.: δ. Φ. 21* 11:30 4,643 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: Όμοια. 22* 07:30 6,397 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: δ. αδιάγνωστο σύμβολο ή γράμμα. 23* 04:30 5,631 Εμ.: Όμοια. Οπ.: Το πεδίο δ. φθαρμένο. 24* 12:30 6,630 Όμοια. 25* 06:30 4,695 Όμοια. 26* 01:30 5,335 Εμ.: Όμοια. Οπ.: Το πεδίο δ. δεν σώζεται όλο. 27* 12:00 4,277 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα ή Ηρακλή δ. Οπ.: δ. φθαρμένο αδιάγνωστο γράμμα ή σύμβολο. 28* 05:00 4,643 Εμ.: Υστερόσημο με αδιάγνωστη παράσταση. Οπ.: Το πεδίο δ. δεν σώζεται όλο. 29* 09:00 6,124 Εμ.: Υστερόσημο με αδιάγνωστη κεφαλή δ. Οπ.: αρ. κάτω από το πολύ φθαρμένο και δυσδιάκριτο κράνος Α, επίσης πολύ φθαρμένο και δυσδιάκριτο, το πεδίο δ. εντελώς φθαρμένο. 30* 12:00 5,486 Οπ.: αρ. πάνω από το Β Α, δ. φθαρμένο στεφάνι(;). 31* 12:00 6,310 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: Το πεδίο αρ. δεν σώζεται όλο και δ. φθαρμένο. Εμ.: Όμοια, αλλά χωρίς υστερόσημο. Οπ.: Όμοια, αλλά ο Πάνας στέκεται με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ, εκτός από το αριθ. 36, όπου κινείται με ελαφρύ διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί. B - A αρ. από το κεφάλι του και στο πεδίο δ. ή αρ. και δ. από το κεφάλι, Α ανάμεσα στα πόδια του. Στο πεδίο αρ. γράμματα ή γράμμα. 32* 12:30 6,498 Οπ.: Κ. Φ. 33* 10:30 5,892 Οπ.: Η οριζόντια, φθαρμένο και δυσδιάκριτο. 34* 12:00 6,618 Οπ.: Ό λο το πεδίο φθαρμένο. 35* 08:00 6,422 Οπ.: Όμοια. 36* 05:00 6,582 Οπ.: Όμοια. Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Στο σημείο του αυτιού υστερόσημο (αριθ. 38, 39) ή όχι (αριθ. 37)36. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. B - A αρ. από το κεφάλι του ιππέα και στο πεδίο δ., Α κάτω από την κοιλιά του αλόγου, στο αριθ. 38 Al. Το δεξί του χέρι είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Στο αριθ. 38 κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. Ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου τίποτα, γράμμα ή σύμβολο Τα νομίσματα αριθ. 37 και 39 διαφέρουν εντελώς ως προς τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά του Ηρακλή, ιδίως το αριθ. 39, από όλα τα υπόλοιπα νομίσματα αυτού του τύπου στους εδώ «θησαυρούς».

21 37* 12:30 3,255 38* 03:00 3,396 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. Οπ.: Θ. 39* 06:00 3,760 Εμ.: Όμοια. Οπ.: Φθαρμένο στεφάνι. Εμ.: Όμοια, αλλά η παράσταση πολύ φθαρμένη, κυρίως του αριθ. 41. Οπ.: Όμοια, αλλά από την επιγραφή σώζεται μόνον το # κάτω από την κοιλιά του αλόγου στο αριθ. 40, φθαρμένο και δυσδιάκριτο Φθαρμένο όλο το πεδίο. 40* 02:00 4,014 Εμ.: Υστερόσημο με κεφαλή Πάνα δ. 41* 03:00 4,4 Εμ.: Χωρίς υστερόσημο. Φιλίππου Ε'3Χ Εμ.: Κεφαλή αγένειου Ηρακλή με λεοντή προς δεξιά. Οπ.: Ιππέας σε άλογο που βαδίζει προς δεξιά. B - A αρ. από το κεφάλι του ιππέα και στο πεδίο δ., Φ κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Το δεξί του χέρι είναι υψωμένο σε χαιρετισμό πάνω από το κεφάλι του αλόγου και με το αριστερό κρατεί τα ηνία. Κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. 42* 12:30 4,326 Σφραγίδες διαφορετικών «θησαυρών» Από τη μελέτη των νομισμάτων όλων των «θησαυρών» διαπιστώθηκαν δύο σφραγίδες εμπροσθότυπου και πιθανώς μία οπισθότυπου, με τις οποίες είναι κτυπημένα νομίσματα διαφορετικών «θησαυρών». Συγκεκριμένα, με τη μία σφραγίδα κτυπήθηκαν οι εμπροσθότυποι των νομισμάτων αριθ. 5 του Ν1355/Νέα Φυλή και αριθ. 31 του Ν 1337/Νέα Ζίχνη. Πιθανώς να συμβαίνει το ίδιο και με τους οπισθότυπους των ίδιων νομισμάτων, αλλά η διαφορετική διατήρησή τους δεν μας επιτρέπει να είμαστε απολύτως βέβαιοι. Με την άλλη σφραγίδα εμπροσθότυπου είναι κτυπημένα τα νομίσματα αριθ. 72 του Ν1364/Οφρύνιο και αριθ. 35 του Ν1337/Νέα Ζίχνη. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ - ΣΧΟΛΙΑ Κατ αρχάς, θα θέλαμε να σημειώσουμε πως θεωρούμε ότι κάθε εκδότρια αρχή είχε οργανωμένο ένα σύστημα νομισματοκοπίας, ώστε, όποτε απαιτούνταν, να υπάρχει η δυνατότητα στους χρήστες των νομισμάτων να μπορούν να διακρίνουν και να αναγνωρίζουν νομίσματα, τα οποία είχαν μεν τον ίδιο τύπο και την ίδια ονομαστική αξία, κόβονταν όμως σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και ανήκαν σε διαφορετικές σειρές. Για το σκοπό αυτό, τροποποιούσαν διάφορα βασικά στοιχεία του νομίσματος, όπως την κατεύθυνση ή άλλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των παραστάσεων, την επιγραφή (όλη ή μέρος της), την παρουσίαση της επιγραφής, ως προς τη θέση ή την κατεύθυνσή της, ή τοποθετούσαν ένα σύμβολο, που μπορεί να ήταν δηλωτικό μιας συγκεκριμένης ονομαστικής αξίας ή μιας ιδιαίτερης σειράς. Για το λόγο αυτό, έχουμε τη γνώμη πως οι οποιεσδήποτε τροποποιήσεις δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως τυχαίες, τουλάχι 37. Το νόμισμα αριθ. 41 αποδίδεται στον Αντίγονο Γόνατά, κυρίως λόγω των ομοιοτήτων του με το αριθ. 40 ως προς το μέγεθος και το βάρος, που είναι μικρότερο και ελαφρύτερο από το ημιωβόλιο του Κασσάνδρου. Λόγω της μεγαλύτερης φθοράς και των δύο νομισμάτων από τα υπόλοιπα του «θησαυρού» αυτού του τύπου, αυτό που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι ανήκουν οπωσδήποτε στις τρεις πρώτες σειρές, αλλά η παντελής ή εν μέρει απουσία της επιγραφής δυσκολεύει την ένταξή τους σε συγκεκριμένη σειρά. Το μόνο βέβαιο είναι ότι το αριθ. 40 δεν ανήκει στη σειρά I και το πιθανότερο είναι να ανήκει στη II, ενώ η ένταξη του αριθ. 41 στη σειρά I συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες. 38. SNG Alpha Bank 1060 (χρονολογία κοπής π.χ.). 257

22 στον όχι όλες και πάντοτε, αλλά ότι τις περισσότερες φορές εξυπηρετούν ένα συγκεκριμένο σκοπό και υπακούουν σε ένα οργανωμένο διοικητικό σύστημα ενός νομισματοκοπείου39. Σε συνέχεια με τα παραπάνω, θεωρούμε πως δεν είναι πάντοτε σύγχρονες σειρές και εκδόσεις νομισμάτων διαφορετικού ή και ίδιου τύπου, διαφορετικής ή ίδιας ονομαστικής αξίας που φέρουν τα ίδια σύμβολα, γράμματα ή μονογραφήματα. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να έχει σχέση με τη συνέχιση της δραστηριότητας ενός νομισματοκόπου στο ίδιο νομισματοκοπείο, ακόμη και κάτω από διαφορετικές εκδότριες αρχές, την οικογενειακή παράδοση, τη συνωνυμία ή ακόμη και τη χρησιμοποίηση ίδιων συμβόλων από μεταγενέστερους νομισματοκόπους. Επομένως, μπορεί τα κοινά σημάδια των νομισματοκόπων σε αργυρά ή χάλκινα νομίσματα να συνδέουν τύπους και σειρές, ακόμη και διαφορετικών εκδοτριών αρχών, και να δείχνουν ότι κόπηκαν στο ίδιο νομισματοκοπείο, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνουν πάντα και σύγχρονη κοπή40. Για να ισχύει κάτι τέτοιο θα πρέπει να επιβεβαιώνεται και από άλλα στοιχεία, όπως π.χ. τη μαρτυρία των «θησαυρών». Κάσσανδρος Παρόλο που το κύριο ενδιαφέρον αυτής της εργασίας επικεντρώνεται στα νομίσματα του Αντιγόνου Γονατά, θα ασχοληθούμε εν ολίγοις και με το ημιωβόλιο του Κασσάνδρου του τύπου Ηρακλής/Ιππέας, αφού η εκπροσώπησή του στους «θησαυρούς» της Δράμας και του Οφρυνίου είναι σημαντική. Ο X. Γκατζόλης στη δημοσίευση των δύο «θησαυρών» από τη Βεργίνα Ημαθίας/1994 και τον Μακρύγιαλο Πιερίας/1995, στους οποίους υπάρχουν και νομίσματα του Κασσάνδρου του τύπου Ηρακλής/Ιππέας, τα διαχωρίζει σε δύο ομάδες, στηριζόμενος κυρίως στο διαφορετικό αριθμό και στη διαφορετική θέση των συμβόλων και των μονογραφημάτων, σε τεχνοτροπικές διαφορές και στο διαφορετικό βαθμό διατήρησης των νομισμάτων41: Η πρώτη ομάδα φέρει μονογραφήματα ή σύμβολα σε τέσσερις θέσεις (στο πεδίο αρ., κάτω από την κοιλιά του αλόγου, ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του, στο πεδίο δ.) και χρονολογείται στους χρόνους της βασιλείας του Κασσάνδρου ( π.χ.), ενώ στη δεύτερη τα σημάδια περιορίζονται σε δύο θέσεις (κάτω από την κοιλιά του αλόγου, στο πεδίο δ.) και η κοπή της τοποθετείται στο διάστημα π.χ., με πιθανότερη τη δεύτερη πενταετία42. Δηλαδή, έχουμε μία εν ζωή και μία μεταθανάτια σειρά στο όνομα του Κασσάνδρου, η οποία μάλιστα αποδίδεται στον ανεψιό του Αντίπατρο Ετησία43. Ως προς τη χρήση του κριτηρίου των διαφορετικών τεχνοτροπικών χαρακτηριστικών για το διαχωρισμό ενός ίδιου τύπου νομίσματος σε διαφορετικές χρονολογικά σειρές, θα θέλαμε γενικώς να διατυπώσουμε την άποψη ότι δεν είναι πάντοτε ασφαλής και ότι μπορεί περισσότερο να έχει σχέση με την ιδιαίτερη τεχνοτροπική αντίληψη του κάθε χαράκτη παρά με διαφορετική χρονική περίοδο. Για το λόγο αυτό και παρά το γεγονός ότι σε κάποιες περιπτώσεις οι τεχνοτροπικές διαφορές σε νομίσματα ίδιου τύπου μπορεί να οφείλονται και σε διαφορετική εποχή, δεν πρέπει να στηριζόμαστε αποκλειστικά στο κριτήριο αυτό, παρά μόνο βοηθητικά και όταν όλα τα άλλα έχουν εξαντληθεί Για τις τροποποιήσεις αυτές στην περίπτωση του νομισματοκοπείου της Θάσου στον 4ο αι. π.χ., βλ. Ο. Picard, L Αdministration de l atelier monétaire à Thasos au IVe siècle, R N 1987, σ Κατά την άποψή μας, οι πολύ εύστοχες παρατηρήσεις του Picard για τη διοικητική οργάνωση του νομισματοκοπείου της Θάσου μπορούν να ισχύσουν και για κάθε άλλο νομισματοκοπείο. 40. Βλ. Picard, ό.π., σ , όπου παρατίθενται ίδια σύμβολα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στο νομισματοκοπείο της Θάσου σε διαφορετικές περιόδους για ίδιου τύπου νομίσματα, ίδιας ή διαφορετικής ονομαστικής αξίας- R.W. Mathisen, Antigonus Gonatas and the Silver Coinage of Macedonia circa B.C., ANSMN 26 (1981), σ , Table 12 και M.J. Price, The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus, Zurich - London 1991, σ , για κοινά σύμβολα και μονογραφήματα σε νομίσματα του Κασσάνδρου, του Δημητρίου Πολιορκητή, του Λυσιμάχου και μεταθανάτια του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που όλα κόπηκαν στην Αμφίπολη. 41. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ Για τα νομίσματα του Κασσάνδρου, βλ. και τις δύο βασικές εργασίες, Γ.Π. Οικονόμου, Νομίσματα του Βασιλέως Κασσάνδρου, ΑΔ 4 (1918), σ. 1-29, όπου δημοσιεύεται ο «θησαυρός» Πέλλα/1915 (IGCH 442) με νομίσματα του τύπου Ηρακλής/Ιππέας, αποκλειστικά της πρώτης σειράς, και C. Ehrhardt, The Coins of Cassander, Journal of Numismatic Fine Arts, II2, Boston 1973, σ Πρέπει να διευκρινίσουμε ότι σε κανένα νόμισμα της πρώτης ομάδας δεν έχουμε και στις τέσσερις θέσεις μαζί τέσσερα σύμβολα ή μονογραφήματα, αλλά από ένα έως τρία το ανώτερο, ενώ σε όλα τα νομίσματα της δεύτερης ομάδας οι δύο θέσεις είναι πάντοτε συμπληρωμένες. 43. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ

23 Στη συγκεκριμένη περίπτωση των νομισμάτων του Κασσάνδρου νομίζουμε πως καθοριστικό κριτήριο για το διαχωρισμό τους σε δυο διαφορετικές χρονολογικά σειρές αποτελεί η παρουσία του ροπάλου στη δεύτερη σειρά. Ο X. Γκατζόλης σωστά σημειώνει ότι ουσιαστικά έχουμε σε όλα τα νομίσματα αυτής της σειράς ένα κοινό σύμβολο, το ρόπαλο, που συνδυάζεται είτε με ένα δεύτερο σύμβολο (βουκράνιο) είτε με ένα από τα τρία μονογραφήματα (Υ, -f, Κ)44. Αναφέρει όμως ότι με το ρόπαλο εκπροσωπείται ένας κύριος υπεύθυνος άρχοντας, ενώ με το βουκράνιο και τα τρία μονογραφήματα τέσσερις δευτερεύοντες45. Λαμβάνοντας υπόψη αυτά που έχουμε σημειώσει παραπάνω για τους τρόπους διάκρισης διαφορετικών σειρών ή εκδόσεων, ίδιου όμως τύπου και ονομαστικής αξίας, έχουμε τη γνώμη πως στην προκειμένη περίπτωση το ρόπαλο στη δεύτερη μεταθανάτια σειρά του Κασσάνδρου παίζει ακριβώς αυτόν το ρόλο, είναι δηλαδή ένα σύμβολο που τοποθετήθηκε για να διακρίνεται η δεύτερη σειρά από την πρώτη και δεν πρόκειται για το σύμβολο ενός κύριου υπεύθυνου νομισματοκόπου. Από τα δύο σύμβολα και τα τρία μονογραφήματα της δεύτερης μεταθανάτιας σειράς του Κασσάνδρου στους «θησαυρούς» της Βεργίνας/1994 και του Μακρύγιαλου/1995, εδώ διαπιστώθηκαν τα δύο σύμβολα (ρόπαλο και βουκράνιο) και δύο από τα τρία μονογραφήματα (I?1 και -f ). Απουσιάζει, δηλαδή, από τους δικούς μας «θησαυρούς» το μονογράφημα Κ, που μαζί με το ΙΥείναι κοινά και στις δύο σειρές46. Από την άλλη όμως, η παρουσία του μονογραφήματος -f στο νόμισμα αριθ. 4 του «θησαυρού» του Οφρυνίου, που ανήκει στην πρώτη σειρά, μας παρέχει τη δυνατότητα να διαπιστώσουμε ότι και τα τρία μονογραφήματα της δεύτερης σειράς απαντώνται και στην πρώτη. Σύμφωνα με τον παραπάνω διαχωρισμό, στην πρώτη σειρά ανήκουν τα νομίσματα αριθ. 2-4 του «θησαυρού» της Δράμας, οπωσδήποτε τα αριθ. 2-5 και 11 του «θησαυρού» του Οφρυνίου και κατά πάσα πιθανότητα και τα αριθ , λόγω της μεγάλης φθοράς τους που σημαίνει ότι είναι παλαιότερα, και το αριθ. 1 νόμισμα του «θησαυρού» της Νέας Ζίχνης. Στη δεύτερη σειρά εντάσσονται σίγουρα τα αριθ του «θησαυρού» του Οφρυνίου και μάλλον και τα αριθ. 1 του «θησαυρού» της Δράμας και 6-7 του «θησαυρού» του Οφρυνίου, εφόσον το φθαρμένο σύμβολο είναι ρόπαλο. Αντίγονος Γονατάς Τύποι - Σειρές - Ομάδες - Εκδόσεις Συνολικά και στους πέντε «θησαυρούς» εκπροσωπούνται και οι τρεις τύποι της χάλκινης νομισματοκοπίας του Αντιγόνου Γονατά (Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος, Ηρακλής/Ιππέας, Αθηνά/Πάνας), σε διαφορετικό ποσοστό βέβαια ο καθένας, ανάλογα με τη χρονολογία κοπής τους και την απόκρυψη του «θησαυρού». Ο τύπος, για παράδειγμα, Ασπίδα/Κράνος εκπροσωπείται με βεβαιότητα μόνο με ένα νόμισμα, ίσως και με δύο, εάν το αταύτιστο νόμισμα αυτού του τύπου στο «θησαυρό» της Δράμας ανήκει στον Γονατά. Αντίθετα, ο ίδιος βασιλιάς εκπροσωπείται αποκλειστικά και μόνο με τον τύπο αυτό στους «θησαυρούς» από τη Βεργίνα Ημαθίας/1994 και τον Μακρύγιαλο Πιερίας/1995, η απόκρυψη των οποίων χρονολογείται στο 274/3 π.χ. Από τους δύο αυτούς «θησαυρούς» και τους πέντε δικούς μας απουσιάζει η παραλλαγή αυτού του τύπου, στον οπισθότυπο του οποίου αντί για ΒΑ - ΣΙ και μακεδονικό κράνος με διπλό λοφίο έχουμε B - A και μακεδονικό κράνος με δύο κάθετα φτερά πουλιού47. Ο J.H. Kroll48, με τυπολογικά και μετρολογικά κριτήρια, ταξινομεί τους δύο τύπους που βρέθηκαν στην αθηναϊκή Αγορά (Αθηνά/Πάνας και Ηρακλής/Ιππέας) σε τρεις ομάδες, δύο για τον τύπο Αθηνά/Πάνας και μία για τον τύπο Ηρακλή ς/ιππέας, στις οποίες αντιστοιχούν δύο υποδιαιρέσεις (ΑΕ2 ή ημιωβόλιο και ΑΕ3 ή τεταρτημόριο)49. Επίσης, διαχωρίζει την κάθε ομάδα σε μικρότερες υποομάδες, κυρίως σύμφωνα με τα σύμβολα, τα γράμματα, τα μονογραφήματα και την ύπαρξη υστερόσημου. 44. Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ. 125, σημ Gaebler, ό.π. (υποσημ. 21), σ. 189, αριθ. 16, πίν. XXXIV, 12 και SNG Alpha Bank Kroll, ό.π. (υποσημ. 2), σ Και ο X. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 116, ακολουθώντας τις ομάδες του J.H. Kroll κατατάσσει τους δύο τύπους σε τρεις 259

24 Πίνακας 2 Κατάταξη των νομισμάτων του Αντιγόνου Γονατά (Αθηνά/Πάνας και Ηρακλής/Ιππέας) της αθηναϊκής Αγοράς από τον J.H. Kroll. Α θ η ν ά / Π ά ν α ς Α Ε 2 ( η μ ι ω β ό λ ι ο ) νομίσματα: διάμετρος χιλ., μέσο βάρος 5,52 γρ. *a Στο πεδίο αρ. Ι Ε. *b ΝΝ-1585 Στο πεδίο αρ. Φ (επίσης τα Γ-619 και Γ-1098). *c Ν-529 Στο πεδίο αρ. Φ ή λουλούδι(;) (επίσης το Η'-2326). d ΠΠ-260 Στο πεδίο αρ. Κ πάνω από Φ (επίσης το Κ-1397). *e Γ-1110 Το πέταλο παχύ, γωνιώδες, αδιαμόρφωτο, όπως το 507b. ΝΝ-2116 Ο Πάνας στεφανώνει το τρόπαιο με στεφάνι που κρατεί στο δεξί χέρι. g Σ-4386 Στο πεδίο αρ. Κ (επίσης το Ψ-7). h ΜΣ-328 Στο πεδίο αρ. μακεδονικό κράνος με δύο φτερά. i Ζ-1118 Το ίδιο και στο πεδίο κάτω δ. Β. j Θ-189 Στο πεδίο κάτω δ. τρίαινα. *k A-210a Στο πεδίο κάτω αρ. λαγωβόλο, στον εμ. υστερόσημο: κεφαλή Ή ρας κατενώπιον. *1 Η-46 Στον εμ. υστερόσημο: κεφαλή Ή ρα ς κατενώπιον (επίσης το ). * m Α-1 Στον εμ. υστερόσημο: κεφαλή Πάνα δ. σε έγκοιλο κύκλο (επίσης το ΓΓ-348). *n Ξ-467 Στον εμ. υστερόσημο: στεφάνι (επίσης το Κ-1004). A E 3 ( τ ε τ α ρ τ η μ ό ρ ι ο ) νομίσματα: διάμετρος χιλ., μέσο βάρος 3,50 γρ. *a ΝΝ-969 Ο Πάνας στεφανώνει το τρόπαιο. *b Α-1106 Το ίδιο. Η ρ α κ λ ή ς / Ι π π έ α ς A E 3 ( τ ε τ α ρ τ η μ ό ρ ι ο ) νομίσματα: διάμετρος χιλ., μέσο βάρος 4 γρ. *a ΘΘ-6 Στο πεδίο δ. από το άλογο ημισέληνος. *b Γ1Θ-759 *c ΝΝ-1455 Στον οπ. υστερόσημο: κεφαλή Πάνα δ. σε έγκοιλο κύκλο. *d ΣΤ-549 Στον εμ. υστερόσημο: βοιωτικό κράνος σε έγκοιλο κύκλο. e ΣΑ-161 Ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου Φ. Τα νομίσματα με τον αστερίσκο απεικονίζονται στον πίν. 24 του J.H. Kroll. Στο νόμισμα Θ-189 (507j) αναφέρεται τρίαινα κάτω δ. Επειδή δεν αναφέρεται μακεδονικό κράνος στο πεδίο αρ., ο Κ. Lönnqvist το κατατάσσει στην ομάδα του χωρίς το κράνος50. Όμως, στη σειρά αυτή (υποδιαίρεση ΑΕ2 ή ημιωβόλιο) τα σύμβολα, τα μονογραφήματα και τα γράμματα βρίσκονται στο πεδίο αρ. και όχι δ. Από την άλλη πλευρά, την τρίαινα ως σύμβολο στο πεδίο δ. τη συναντάμε μόνο στα νομίσματα με το κράνος και το μονογράφημα A από κάτω51, οπότε υποθέτουμε ότι στο συγκεκριμένο νόμισμα της Αγοράς ή δεν σώζονται το μακεδονικό κράνος με το μονογράφημα A και γι αυτό δεν αναφέρονται, κάτι που θεωρούμε το πιο πιθανό, ή παραλήφθηκαν εκ παραδρομής. Ενώ στην απεικόνιση του νομίσματος A-210a (507k) το λαγωβόλο βρίσκεται στο πεδίο δ., στο κείμενο αναφέρεται ότι είναι στο πεδίο αρ. (μάλλον πρόκειται για τυπογραφικό λάθος). 260 σειρές και δυο υποδιαιρέσεις: δύο σειρές για τον τύπο Αθηνά/Πάνας (ημιωβόλιο ή τετράχαλκο και τεταρτημόριο ή δίχαλκο) και μία για τον τύπο Ηρακλής/Ιππέας (τεταρτημόριο ή δίχαλκο). 50. Lönnqvist, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 139, σημ. 90, αριθ. 2 και σ. 140, σημ SNG München 1089, McClean 3601.

25 Για το νόμισμα Α-1106 (508b) σημειώνεται ότι στον οπισθότυπο είναι ίδιο με το ΝΝ-969 (508a), όπου ο Πάνας πρέπει να στεφανώνει το τρόπαιο, όπως στα νομίσματα ΝΝ-2116 (507f), SNG Alpha Bank 1013 και SNG München Στην απεικόνιση όμως του νομίσματος δεν φαίνεται κάτι τέτοιο, αλλά ότι ο Πάνας ακουμπά το δεξί του χέρι στο κεφάλι του τροπαίου. Στο νόμισμα ΣΑ-161 (509e) αναφέρεται Φ ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου. Στα νομίσματα όμως των «θησαυρών» μας, καθώς επίσης και σε καταλόγους συλλογών, στη συγκεκριμένη θέση συναντάμε το Θ και όχι το Φ52. Επομένως, θεωρούμε πιθανότερο, όπως σημειώνει εναλλακτικά και ο Κ. Lönnqvist53, το νόμισμα αυτό αντί για Φ να φέρει Θ, διαφορετικά έχουμε το μοναδικό παράδειγμα με Φ. Ο Κ. Lönnqvist54, ο οποίος εκτός από τα μακεδονικά νομίσματα της Αγοράς συμπεριέλαβε και εκείνα που βρέθηκαν στο Ασκληπιείο και στον Κεραμεικό, κατατάσσει τα νομίσματα του Αντιγόνου Γονατά του τύπου Αθηνά/Πάνας σε δυο ομάδες. Για το διαχωρισμό των δυο ομάδων καθοριστικό σημείο αποτελεί η ύπαρξη ή μη του μακεδονικού κράνους με δυο κάθετα φτερά στον οπισθότυπο. Επίσης, διαχωρίζει την κάθε ομάδα σε υποομάδες, σύμφωνα με τα σύμβολα, τα γράμματα και τα μονογράμματα στον οπισθότυπο. Τον τύπο Ηρακλής/Ιππέας τον κατατάσσει σε μια τρίτη ομάδα με μία και μοναδική υποομάδα. Πίνακας 3 Κατάταξη των νομισμάτων του Αντιγόνου Γονατά (Αθηνά/Πάνας και Ηρακλής/Ιππέας) από τον Κ. Lönnqvist. Ομάδα 1. Αθηνά/Πάνας, με φτεροφόρο μακεδονικό κράνος στη β' όψη ως σύμβολο. A E 2 ( η μ ι ω β ό λ ι ο ) Υποομάδες α) Κράνος στο πεδίο αρ., μονόγραμμα από κάτω και σύμβολο στο πεδίο κάτω δ. β) Κράνος στο πεδίο αρ., σύμβολο ή γράμμα στο πεδίο κάτω αρ. ή δ. Α Ε 2 ( η μ ι ω β ό λ ι ο ) κ α ι Α Ε 3 ( τ ε τ α ρ τ η μ ό ρ ι ο ) 2. Αθηνά/Πάνας, χωρίς κράνος. α) Δύο γράμματα στο πεδίο αρ. β) Σύμβολο, γράμμα ή μονόγραμμα στο πεδίο κάτω αρ. γ) Μονόγραμμα στο πεδίο κάτω αρ., γράμμα(;) στο πεδίο κάτω δ. Α Ε 3 ( τ ε τ α ρ τ η μ ό ρ ι ο ) 3. Ηρακλής/Ιππέας. α) Σύμβολο, γράμμα ή μονόγραμμα στο πεδίο δ. Ο Κ. Lönnqvist για τους δυο τύπους των νομισμάτων του Αντιγόνου Γονατά υιοθετεί τις δυο ονομαστικές αξίες του J.H. Kroll (ΑΕ2 και ΑΕ3)55. Στα νομίσματα της ομάδας 2β παρατίθεται ως σύμβολο στο πεδίο αρ. τρίαινα, σύμφωνα με το νόμισμα SNG Cop Κατ αρχάς, πρέπει να σημειώσουμε ότι η ονομαστική αξία αυτού του νομίσματος είναι ΑΕ3 (τεταρτημόριο) και ότι πρόκειται για το μοναδικό παράδειγμα όπου αναφέρεται χωρίς κάποια επιφύλαξη κεφαλή τρίαινας στο πεδίο αρ.57. Κατά δεύτερον, πρέπει να επισημάνουμε ότι υπάρχουν πλέον πολύ περισσότερα τέτοια νομίσματα που στην ίδια θέση έχουν πέρα από κάθε αμφιβολία Ε58. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί ότι στην απεικόνιση του νομίσματος SNG Cop δεν μπορέσαμε να διακρίνουμε το 52. «Θησαυροί» Ν1337, 38 και Ν1355, 12, SNG Cop , SNG Evelpidis 1436, SNG Alpha Bank 990, SNG München 1088 και Weber Collection Lönnqvist, ό.π. (υποσημ. 2), ο , σημ. 92, αριθ Ό.π., ο και Ό.π., ο , Ό.π., ο. 139, σημ. 90, αριθ Έχουμε και την περίπτωση του νομίσματος SNG Aarhus 466, όπου όμως αναφέρεται στο πεδίο αρ. Ε και σημειώνεται με ερωτηματικό μήπως πρόκειται για κεφαλή τρίαινας. 58. «Θησαυρός» Ν1364, , SNG Alpha Bank 1043, SNG München και McClean

26 στέλεχος της τρίαινας. Συνεκτιμώντας όλα αυτά τα στοιχεία, καταλήγουμε στην υπόθεση ότι μάλλον και στο νόμισμα SNG Cop έχουμε Ε και όχι κεφαλή τρίαινας59. Ο Κ. Lönnqvist αμφισβητεί την ύπαρξη του Ε στο πεδίο αρ. στο μοναδικό έως τότε παράδειγμα τεταρτημόριου του τύπου Αθηνά/Πάνας (McClean 3597), αναρωτώμενος μήπως πρόκειται για τρίαινα60. Προφανώς, στην αμφιβολία του αυτή συνέβαλε, εκτός από το μοναδικό παράδειγμα τεταρτημόριου όπου αναφέρεται κεφαλή τρίαινας στο πεδίο αρ. (SNG Cop. 1212), και η ύπαρξη της τρίαινας στα νομίσματα McClean 3601 και Θ-189 της Αγοράς. Τα νομίσματα όμως αυτά ανήκουν στα ημιωβόλια του τύπου Αθηνά/Πάνας με το μακεδονικό κράνος στο πεδίο αρ.61 και, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, με τα νέα δεδομένα επιβεβαιώνεται η αδιαμφισβήτητη πλέον παρουσία του Ε στα τεταρτημόρια του τύπου Αθηνά/Πάνας. Αφού η ομάδα 2β φέρει το σύμβολο, το γράμμα ή το μονόγραμμα στο πεδίο αρ., που είναι και το σωστό, τότε δεν έχει θέση εδώ το νόμισμα Θ-189 της Αγοράς, το οποίο φέρει τρίαινα στο πεδίο δ62. Το # δεν είναι σημάδι νομισματοκόπου, όπως σημειώνει ο Κ. Lönnqvist63, αλλά το μονόγραμμα του Αντιγόνου, η θέση του οποίου είναι σχεδόν πάντα ανάμεσα στα πόδια του Πάνα64. Εξάλλου, και το νόμισμα McClean 3607, στο οποίο παραπέμπει ο Κ. Lönnqvist, στο πεδίο αρ. έχει Κ και όχι #. Από την εξέταση των νομισμάτων των πέντε «θησαυρών» και λαμβάνοντας υπόψη και τα χάλκινα νομίσματα του Αντιγόνου Γονατά σε καταλόγους συλλογών65, εργασίες66 και άλλους «θησαυρούς», αδημοσίευτους ή δημοσιευμένους μόνον ως προς τον αριθμό και τον τύπο των νομισμάτων67, καταλήξαμε στις παρακάτω διαπιστώσεις, τις οποίες και καταθέτουμε ως προτάσεις για το διαχωρισμό σε σειρές, ομάδες και εκδόσεις των τριών νομισματικών τύπων68. Να σημειώσουμε ότι εδώ παραθέτουμε μόνον τα στοιχεία Εάν όντως πρόκειται για κεφαλή τρίαινας, τότε το νόμισμα αυτό αποτελεί τη μοναδική περίπτωση για τα τεταρτημόρια του τύπου Αθηνά/Πάνας. 60. Lönnqvist, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 139, σημ. 90, αριθ Το νόμισμα McClean 3601 ανήκει σίγουρα στην κατηγορία αυτή και, όπως αναπτύξαμε παραπάνω, μάλλον και το νόμισμα Θ-189 της Αγοράς. 62. Lönnqvist, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 139, σημ. 90, αριθ Ό.π., σ. 139, σημ. 90, αριθ Από όσο γνωρίζουμε, υπάρχει ένα και μοναδικό παράδειγμα με το B - A στο πεδίο κάτω αρ. και δ. και το Wστο πεδίο πάνω αρ., χωρίς σύμβολο, γράμμα ή μονογράφημα (SNG München 1113). 65. Εξετάστηκαν τα νομίσματα στους καταλόγους των εξής συλλογών: SNG Copenhagen, SNG Rena Evelpidis, SNG Alpha Bank, SNG München, SNG Dreer-Klagenfurt, SNG Stockholm, SNG Manchester, SNG Aarhus, McClean Collection (Fitzwilliam Museum, τ. II), Hunterian Collection και Weber Collection. 66. Βλ. Gaebler, ό.π. (υποσημ. 21), σ , αριθ. 6-16, πίν. XXXIV, 4-12 και Kroll, ό.π. (υποσημ. 2) μόνο για τον τύπο Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος, βλ. Mathisen, ό.π. (υποσημ. 26), σ. 2, 4-5 και Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2). 67. Οι «θησαυροί» είναι οι εξής: 1) Δράμα/1937, στο Νομισματικό Μουσείο της Αθήνας. Παράδοση από την Εισαγγελία Δράμας 36 χάλκινων νομισμάτων: 9 της πόλης των Φιλίππων (Ηρακλής/Τρίποδας), 2 μάλλον Κασσάνδρου (Ηρακλής/Ιππέας), 4 Δημητρίου Πολιορκητή (3 Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος και 1 Φθαρμένο/Ποσειδώνας), 1 Πύρρου (Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος), 3 Αντιγόνου Γονατά (Ηρακλής/Ιππέας), 16 αταύτιστα ( 15 Μακεδονική ασπίδα με φθαρμένο το μονόγραμμα στο επίσημα/μακεδονικό κράνος και 1 Ηρακλής/Ιππέας), 1 αδιάγνωστο (εντελώς φθαρμένες και οι δυο όψεις). 2) Καλαμίτσα Καβάλας/1937, στο Νομισματικό Μουσείο Αθήνας (ΠΑΕ 1937, σ ). Ταφικός «θησαυρός» με 9 χάλκινα νομίσματα: 1 ανώνυμο μακεδονικό (Μακεδονική ασπίδα με κεραυνό στο επίσημα/μακεδονικό κράνος), 4 Αντιγόνου Γονατά (2 Ηρακλής/Ιππέας, 1 Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος και 1 Αθηνά/Πάνας, χωρίς κράνος ως σύμβολο), 3 αταύτιστα (2 Ηρακλής/Ιππέας και 1 Φθαρμένο/Μακεδονικό κράνος), 1 αδιάγνωστο (εντελώς φθαρμένες και οι δυο όψεις). 3) Νέα Ζίχνη Σερρών/1964, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης (αριθ. ευρ ). Παράδοση από Ν. Ηπειρώτη 6 χάλκινων νομισμάτων: 1 Κασσάνδρου (Ηρακλής/Ιππέας) και 5 Αντιγόνου Γονατά (3 Ηρακλής/Ιππέας και 2 Αθηνά/Πάνας, χωρίς κράνος ως σύμβολο). 4) CH VII, 73, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας (Στ. Δρούγου - Γ. Τουράτσογλου, Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βέροιας, Αθήνα 1980, σ. 106, Ν24.1-Ν24.6). Ταφικός «θησαυρός» με 6 χάλκινα νομίσματα, σύμφωνα με το CH. Όμως, πρόκειται για δυο ξεχωριστά ευρήματα: το ένα στο διάδρομο του τάφου με 4 Αντιγόνου Γονατά (3 Ηρακλής/Ιππέας και 1Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος) και το άλλο στην κλίνη Β του ίδιου τάφου με 1 Αντιγόνου Γονατά (Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος) και 1 Πέλλας (Αθηνά/Αγελάδα). 5) Αγριανή Σερρών/2001, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σερρών (αριθ. ευρ. Δ1394). Ταφικός «θησαυρός» με 1 αργυρό (τετρώβολο Ιστιαίας) και 15 χάλκινα νομίσματα: 1 Φιλίππων (Ηρακλής/Τρίποδας) και 14 Αντιγόνου Γονατά (4 Ηρακλής/Ιππέας, 1 Αθηνά/Πάνας, χωρίς κράνος ως σύμβολο, και 9 Αθηνά/Πάνας, με κράνος ως σύμβολο). 68. Οι ομάδες του J.H. Kroll και του Κ. Lönnqvist για τον τύπο Αθηνά/Πάνας είναι κατά βάση σωστές και διαφέρουν ως προς το βασικό κριτήριο για το διαχωρισμό τους. Ο μεν J.H. Kroll χρησιμοποιεί ως βασικό κριτήριο για το διαχωρισμό σε δυο ομάδες τις δυο ονομαστικές αξίες που εκπροσωπεί η καθεμιά, ενώ ο Κ. Lönnqvist λαμβάνει κυρίως υπόψη την τυπολογία των νομισμάτων. Κα-

27 εκείνα, κυρίως του οπισθότυπου, που διαφοροποιούν και χαρακτηρίζουν τις ιδιαίτερες σειρές, ομάδες και εκδόσεις. Ο διαχωρισμός των σειρών σε ομάδες, όπου γίνεται, υπαγορεύθηκε από τα ιδιαίτερα τυπολογικά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν, ενώ η σειρά παράθεσής τους δεν είναι χρονολογική, αφού, όπως θα δούμε, υπάρχουν κοινά γράμματα σε διαφορετικές ομάδες της ίδιας σειράς, που βεβαίως σημαίνει ότι ανήκουν στην ίδια έκδοση. Θεωρούμε πως η διαφορετική, εκτός από το σωστό A, απόδοση του ονόματος του Αντιγόνου με τα μονογράμματα Al και A αποτελεί τυχαίο γεγονός και οφείλεται είτε σε παράλειψη της κάθετης κεραίας του Τ είτε σε τεχνική επιλογή του ανάποδου Ν αντίστοιχα, χωρίς να υποκρύπτει όμως κάποια ιδιαίτερη αιτία ή σκοπιμότητα και, ως εκ τούτου, νομίζουμε ότι δεν χρήζει ιδιαίτερης ερμηνείας. Πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι στα παραδείγματα των υποσημειώσεων δεν περιλαμβάνονται, βεβαίως, όλα τα χάλκινα νομίσματα του Γονατά, αλλά μόνον των πέντε «θησαυρών», των ευρημάτων από τη Βεργίνα Ημαθίας και τον Μακρύγιαλο Πιερίας, του Η. Gaebler, του R.W. Mathisen, ενώ από την αθηναϊκή Αγορά και τους εδώ εξεταζόμενους καταλόγους συλλογών τα αντιπροσωπευτικότερα και τα καλύτερα αναγνωρίσιμα. Μακεδονική ασπίδα/μακεδονικό κράνος Λόγω της πενιχρής εκπροσώπησης αυτού του τύπου στους πέντε «θησαυρούς» μας (με βεβαιότητα ένα μόνο νόμισμα), που προφανώς οφείλεται στο μεγάλο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε ανάμεσα στην κοπή του και στην απόκρυψη των «θησαυρών», οι παρατηρήσεις μας, όχι μόνο για την τυπολογία, στηρίχθηκαν στους «θησαυρούς» της Βεργίνας και του Μακρύγιαλου και στα νομίσματα συλλογών και εργασιών. Η διαπίστωση στην οποία καταλήξαμε είναι ότι στον τύπο αυτό έχουμε δύο σειρές, οι οποίες διακρίνονται από την παράσταση και την επιγραφή του οπισθότυπου: Σειρά I: ΒΑ - ΣΙ. Μακεδονικό κράνος με διπλό λοφίο. Στο πεδίο αρ., δ. και κάτω σύμβολα και μονογραφήματα, τα οποία ομαδοποιούνται ως εξής69: 1) αρ. και δ. σύμβολο70. 2) αρ. σύμβολο, δ. μονογράφημα71. Μια παραλλαγή αυτής της ομάδας είναι με το ίδιο σύμβολο (δάδα) και μονογράφημα ( Ν< ) αντίστροφα ως προς τη θέση τους72. 3) αρ. σύμβολο, δ. και κάτω μονογράφημα73. τά την άποψή μας, το αποτέλεσμα και στις δυο περιπτώσεις είναι να μην έχουμε πλήρη διαχωρισμό. Για παράδειγμα, η ομάδα 507 του J.H. Kroll πρέπει να διαχωριστεί σε δυο ομάδες, μία για τα νομίσματα με το μακεδονικό κράνος ως σύμβολο και μία χωρίς αυτό. Αυτόν το διαχωρισμό τον κάνει ο Κ. Lönnqvist, όμως συμπεριλαμβάνει στην ίδια ομάδα χωρίς το κράνος και τα ημιωβόλια και τα τεταρτημόρια. Τον τύπο Ηρακλής/Ιππέας και οι δυο τον κατατάσσουν σε μία ομάδα, κάτι που, όπως φαίνεται από τη δική μας ταξινόμηση, θεωρούμε ότι δεν είναι σωστό. 69. Ο R.W. Mathisen, ό.π. (υποσημ. 26), σ. 4-5, αριθ. VII, παραθέτει έξι ομάδες συμβόλων και μονογραφημάτων. 70. Κηρύκειο-δάδα: SNG München 1119, R. Mathisen, πρώτη ομάδα, κηρύκειο-φτερό(;): SNG Alpha Bank Αυτά τα σύμβολα είναι και τα μόνα γνωστά έως τώρα. Μάλιστα, ο R. Mathisen σημειώνει ότι τα έξι ζεύγη μηνίσκων στην περιφέρεια της ασπίδας αντιστοιχούν στην έκδοση με το κηρύκειο και τη δάδα και ότι αυτή προηγείται χρονικά έναντι των υπολοίπων, που έχουν επτά ζεύγη μηνίσκων. Συνδέει, μάλιστα, αυτή την αλλαγή με το τετράδραχμο που φέρει την κεφαλή του Πάνα στο επίσημα της ασπίδας, η οποία επίσης έχει επτά ζεύγη μηνίσκων, την έναρξη κοπής του οποίου τοποθετεί αμέσως μετά το 277 π.χ. Όμως, πρώτον, μόλις δύο χρόνια αργότερα ο ίδιος, ό.π. (υποσημ. 40), σ , χρονολογεί την έναρξη κοπής του τετράδραχμου με την κεφαλή του Πάνα γύρω στο 271/270 π.χ. και, δεύτερον, με τη δημοσίευση των «θησαυρών» από τη Βεργίνα και τον Μακρύγιαλο αποδεικνύεται ότι τα έξι και τα επτά ζεύγη μηνίσκων στην ασπίδα δεν αντιστοιχούν σε κάποια συγκεκριμένα σύμβολα και μονογραφήματα, αλλά σε όλα. Όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο X. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 123, σημ. 9, στα εναλλασσόμενα ζεύγη των μηνίσκων δεν υπάρχει τεχνοτροπική επιλογή, αλλά γίνεται τυχαία από το χαράκτη και δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με τη διοικητική οργάνωση του νομισματοκοπείου για τη διάκριση σειρών και εκδόσεων, θα προσθέταμε εμείς. 71. Δάδα(;)-Ν< : SNG Cop. 1223, δάδα-ffl : Gaebler, ό.π., σ. 189, αριθ. 15, πίν. XXXIV, 11, SNG Evelpidis 1437, SNG Alpha Bank 1002, SNG München 1118, SNG Dreer-Klagenfurt 596, «θησαυρός» Βεργίνα Ημαθίας/1994, 9-14, «θησαυρός» Μακρύγιαλος Πιερίας/1995,31-32, R. Mathisen, δεύτερη ομάδα. Στο νόμισμα SNG Alpha Bank 1008 αναφέρεται στο πεδίο αρ. κηρύκειο και δ. απροσδιόριστο μονογράφημα, το οποίο όμως σώζεται εντελώς αποσπασματικά και από όσο διακρίνεται νομίζουμε πως θα μπορούσε να είναι και δάδα, το πιθανότερο κατά την άποψή μας, οπότε το νόμισμα αυτό ανήκει στην προηγούμενη ομάδα. Σε περίπτωση που όντως πρόκειται για μονογράφημα, τότε έχουμε το μοναδικό παράδειγμα αυτής της ομάδας με κηρύκειο αντί για δάδα στο πεδίο αρ. 72. SNG München 1120, όπου η δάδα σημειώνεται με ερωτηματικό. 73. Δάδα: SNG München , «θησαυρός» Μακρύγιαλος Πιερίας/1995,

28 4) αρ. και δ. μονογράφημα74. 5) αρ., δ. και κάτω μονογράφημα75. Σειρά II: Β - Α. Μακεδονικό κράνος με δύο κάθετα φτερά πουλιού76. Κάτω από το κράνος σύμβολο ή τίποτα77. Ηρακλής/Ιππέας Το βασικό στοιχείο διαφοροποίησης σε αυτό τον τύπο είναι η επιγραφή του οπισθότυπου. Έχουμε νομίσματα με το βασιλικό τίτλο και το όνομα ολογράφως (ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΝΤΙΓΟΝΟΥ), με το βασιλικό τίτλο επίσης ολογράφως, αλλά το όνομα με μονόγραμμα (ΒΑΣΙΛΕΩΣ # ) και με το βασιλικό τίτλο συντετμημένο και το όνομα πάλι με μονόγραμμα (B - A ^ ). Και στην τρίτη περίπτωση όμως υπάρχουν πάλι διαφορές, εσκεμμένες και όχι τυχαίες. Το A από το B - A βρίσκεται άλλοτε δεξιά από το κεφάλι του ιππέα και άλλοτε στο πεδίο δ. και αναλόγως το σύμβολο, το γράμμα ή το μονογράφημα τοποθετείται στο πεδίο δ. ή ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου αντίστοιχα. Επίσης, άλλοτε υποδηλώνεται το έδαφος με μία γραμμή κάτω από το άλογο και άλλοτε όχι. Ό λα τα παραπάνω διαφορετικά στοιχεία συνιστούν, κατά την άποψή μας, διαφορετικές σειρές και ομάδες, τις εξής: Σειρά I: ΒΑΣΙΛΕΩΣ επάνω, ΑΝΤΙΓΟΝΟΥ κάτω, ημικυκλικώς. Κάτω από την κοιλιά του αλόγου σύμβολο78. Σειρά II: ΒΑΣΙΛΕΩΣ επάνω ημικυκλικώς, # κάτω από την κοιλιά του αλόγου ή στο πεδίο δ. Ομάδα α): Κεφαλή εμπροσθότυπου προς δ. Το μονόγραμμα ^ στο πεδίο δ. και κάτω από την κοιλιά του αλόγου σύμβολο79. Ομάδα β): Κεφαλή εμπροσθότυπου προς δ. Το μονόγραμμα # κάτω από την κοιλιά του αλόγου και ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του τίποτα80, γράμμα81, μονογράφημα82. Ομάδα γ): Κεφαλή εμπροσθότυπου προς αρ. Το μονόγραμμα W κάτω από την κοιλιά του αλόγου και ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του γράμμα83. Σειρά III: Β - Α αρ. και δ. από το κεφάλι του ιππέα, ^ κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Στο πεδίο δ SNG Alpha Bank 1007 (το αναφερόμενο ως απροσδιόριστο μονόγραμμα στο πεδίο δ. πρέπει να είναι το ), «θησαυρός» Βεργίνα Ημαθίας/1994,15-16, «θησαυρός» Μακρύγιαλος Πιερίας/1995,35-37, R. Mathisen, τρίτη ομάδα, Ν<- W: «θησαυρός» Βεργίνα Ημαθίας/1994, 19-21, «θησαυρός» Μακρύγιαλος Πιερίας/1995, 38-39, R. Mathisen, πέμπτη ομάδα, Ν<-Α: SNG Alpha Bank 1004 (στο πεδίο αρ. σημειώνεται Ν, αλλά μάλλον πρόκειται για το μονογράφημα Ν<, δεδομένου ότι στον τύπο αυτό υπάρχουν μόνο μονογραφήματα), «θησαυρός» Βεργίνα Ημαθίας/1994, 18, «θησαυρός» Μακρύγιαλος Πιερίας/1995, SNG Alpha Bank 1005 (το αναφερόμενο ως στο πεδίο δ. μάλλον είναι το >ë και το απροσδιόριστο μονόγραμμα κάτω πρέπει να είναι το 21 ), SNG München 1114, McClean 3614, «θησαυρός» Βεργίνα Ημαθίας/1994, 17, R. Mathisen, τέταρτη ομάδα, Ν<-ί /W : «θησαυρός» Ν1364,107, SNG Dreer-Klagenfurt 595, SNG München 1117 (στο πεδίο αρ. σημειώνεται Κ, αλλά μάλλον πρόκειται για το μονογράφημα Ν\ ), «θησαυρός» Βεργίνα Ημαθίας/1994, 22, R. Mathisen, έκτη ομάδα. 76. Ο R. Mathisen, ό.π. (υποσημ. 26), σ. 6, αριθ. XIII, παραθέτει το σχέδιο ενός ίδιου κράνους, το οποίο κοσμεί το επίσημα ασπίδας στον εμπροσθότυπο ενός νομίσματος από τα λεγόμενα ανώνυμα μακεδονικά. Όμως, η Κ. Λιάμπη, βλ. Κ. Liampi, Zur Chronologie der sogenannten «anonymen» makedonischen Münzen des späten 4. Jhs. v. Chr., Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte 36 (1986), σ και ιδιαίτερα σ. 46, σημ. 19, σημειώνει ότι δεν της είναι γνωστό τέτοιο νόμισμα και το εξαιρεί από τις ομάδες της ίδιας κατηγορίας νομισμάτων. Πάντως, την επιγραφή Β - Α τη συναντάμε στα λεγόμενα ανώνυμα μακεδονικά νομίσματα, ενώ το συγκεκριμένο κράνος το φέρουν ως σύμβολο τα εξής νομίσματα του Γονατά: από τα αργυρά, οι δραχμές του τύπου Ποσειδώνας ή Δίας/Αθηνά (SNG Cop. 1203) και μία έκδοση του τετράδραχμου του τύπου Πάνας/Αθηνά (SNG Cop. 1201) και από τα χάλκινα, μία έκδοση της σειράς Ηρακλής/Ιππέας IV και όλη η σειρά Αθηνά/Πάνας III. Να σημειώσουμε ότι τη συγκεκριμένη σειρά των δραχμών και την έκδοση του τετράδραχμου, στην οποία προστίθεται ακόμη μία, η Κ. Panagopoulou, The Antigonids: Patterns of a Royal Economy, στο Hellenistic Economies, London 2001, σ και ιδιαίτερα σ , τις αποδίδει στον Αντίγονο Δώσωνα. 77. Στεφάνι: Gaebler, ό.π. (υποσημ. 21), σ. 189, αριθ. 16, πίν. XXXIV, 12, τίποτα: SNG Alpha Bank Η πολύ σπάνια αυτή σειρά απουσιάζει από τους «θησαυρούς» Βεργίνα Ημαθίας/1994 και Μακρύγιαλος Πιερίας/ Δάδα: «θησαυρός» Ν1364,15, πίλος/κράνος: «θησαυρός» Ν1364,17 και ίσως «θησαυρός» Ν61-73,3, Gaebler, ό.π. (υποσημ. 21), σ. 188, αριθ. 12, πίν. XXXIV, 8, SNG München Κεφαλή Πάνα δ.: Gaebler, ό.π., σ. 188, αριθ. 13, πίν. XXXIV, «Θησαυρός» Ν1364, Μ ανάστροφα: «θησαυρός» Ν1364,18, Η: SNG München W: «θησαυρός» Ν1364, 20, αδιάγνωστο μονογράφημα: «θησαυρός» Ν1364, Μ ανάστροφα: «θησαυρός» Ν1364, 19.

29 τίποτα84, σύμβολο85, γράμμα86, μονογράφημα87, μονογράφημα και γράμμα88 ή στο πεδίο δ. μονογράφημα και ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου αδιάγνωστο μονογράφημα ή γράμμα89. Σειρά IV: Ομάδα α): B - A αρ. από το κεφάλι του ιππέα και στο πεδίο δ., ^ ή Al κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Κάτω γραμμή, όχι όμως πάντοτε, για την υποδήλωση του εδάφους. Ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου τίποτα90, σύμβολο91, γράμμα92, μονογράφημα93 ή πίσω από την πλάτη του ιππέα και ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου σύμβολα94. Ομάδα β): ΒΑ αρ. από κεφάλι του ιππέα, ^ κάτω από την κοιλιά του αλόγου. Κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. Χωρίς σύμβολο, μονογράφημα ή γράμμα95. Αθηνά/Πάνας Για το διαχωρισμό του τύπου αυτού σε τρεις σειρές καθοριστικό ρόλο έπαιξαν τρεις παράμετροι: Το διαφορετικό μέγεθος και βάρος, που σημαίνουν διαφορετικές ονομαστικές αξίες, το μικρότερο κεφάλι της Αθηνάς στη δεύτερη σειρά σε σύγκριση με τις άλλες δυο και το μακεδονικό κράνος με δύο κάθετα φτερά πουλιού, το οποίο φέρουν όλα τα νομίσματα της τρίτης σειράς και αποτελεί το βασικό σημάδι αναγνώρισης και διαφοροποίησής της από τις άλλες δυο. Αυτές οι τρεις παράμετροι συνοδεύονται και από άλλες διαφορές στην παρουσίαση βασικών στοιχείων στον οπισθότυπο των νομισμάτων, όπως η θέση των γραμμάτων Β - Α, η στάση ή η κίνηση του Πάνα και η θέση των σημαδιών των νομισματοκόπων, που καθορίζουν τις διαφορετικές σειρές ή συνιστούν διαφορετικές ομάδες μέσα στην ίδια σειρά. Έτσι, έχουμε τις παρακάτω σειρές και ομάδες: Σειρά I: Ημιωβόλιο. Ομάδα α): Β - Α αρ. από το κεφάλι του Πάνα και στο πεδίο δ., ^ ή Al ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας στέκεται με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ. Στο πεδίο αρ. γράμμα96 ή γράμματα97. Ομάδα β): Β - Α αρ. και δ. από το κεφάλι του Πάνα, Α ή Al ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας κινείται με έντονο διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και εντελώς τεντωμένο πίσω το δεξί. Στο πεδίο αρ. σύμβολο98, μονογράφημα99, γράμμα100 ή αρ. και κάτω γράμματα101. Ομάδα γ): Β - Α αρ. από το κεφάλι του Πάνα και στο πεδίο δ., Α ή Α ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας 84. «Θησαυροί» Ν1344, 6-7, Ν1364, 23-27, SNG München Άστρο: «θησαυροί» Ν1344, 10, Ν1364, 33-36, SNG München 1083, ημισέληνος: «θησαυρός» Ν1364, 28-30, McClean 3609, αθηναϊκή Αγορά ΘΘ-6 (509a), δάδα: «θησαυρός» Ν1364, 31-32, στεφάνι: SNG Alpha Bank 993, SNG München 1084, άφλαστο: SNG Alpha Bank Φ: «θησαυροί» N1344, 8-9, N1364, 38, E: «θησαυρός» N1364, 37, Π: SNG Cop. 1217, McClean P\ :SNG Cop. 1219, K ; SNG Alpha Bank W/H: «θησαυροί» N1344,11, N1364, fl /(;): «θησαυρός» N1364, 40-41, SNG Alpha Bank «Θησαυρός» N1337,37, SNG München Στεφάνι: «θησαυρός» N1337,39, SNG Alpha Bank Θ: «θησαυροί» N1337, 38, N1355, 12, SNG Cop , SNG Evelpidis 1436, SNG Alpha Bank 990 (ίσως και το 1000), SNG München 1088, Weber 2197, H(;): SNG Cop. 1220, Φ(;): αθηναϊκή Αγορά ΣΑ-161 (509e). Για το Φ στη σειρά αυτή, βλ. παραπάνω τις παρατηρήσεις μας για την ταξινόμηση των νομισμάτων της Αγοράς από τον J.H. Kroll. 93. >Ε : SNG Cop. 1218, SNG Dreer-Klagenfurt 594, ΐ : SNG Dreer-Klagenfurt Πηδάλιο/Μακεδονικό κράνος με δυο κάθετα φτερά πουλιού: Gaebler, ό.π. (υποσημ. 21), ο. 188, αριθ. 14, πίν. XXXIV, SNG Cop (από όσο γνωρίζουμε το μοναδικό νόμισμα). Η ομάδα αυτή εντάσσεται στη σειρά IV κι όχι στην III λόγω της ύπαρξης της γραμμής για την υποδήλωση του εδάφους, η οποία δεν υπάρχει στην τρίτη σειρά. 96. Κ: «θησαυρός» Ν1364,68-72, Gaebler, ό.π., σ. 188, αριθ. 11, πίν. XXXIV, 6, SNG Cop. 1208, SNG Alpha Bank , SNG München 1108, McClean 3607, αθηναϊκή Αγορά Σ-4386, Ψ-7 (507g), Η οριζόντια: «θησαυρός» Ν 1337,33, SNG München Κ/Φ: «θησαυροί» Ν1344, 17, Ν1364, 67, Ν1337,32, Hunterian 13, αθηναϊκή Αγορά ΠΠ-260, Κ-1307 (507d), Η οριζόντια/φ: «θησαυρός» Ν1364, 63-66, SNG München Σταυρός(;) ή δάδα(;): «θησαυρός» Ν1364, 73-75, βότρυς: «θησαυρός» Ν1364, ΙΕ : αθηναϊκή Αγορά (507a) Φ: «θησαυρός» Ν1364, 61, Gaebler, ό.π., σ. 188, αριθ. 9, πίν. XXXIV, 5, SNG Evelpidis 1432, SNG München 1102, αθηναϊκή Αγορά ΝΝ-1585, Γ-619, Γ-1098 (507b). Στα νομίσματα της Αγοράς Ν-529, Η'-2326 (507c) σημειώνεται Φ ή λουλούδι με ερωτηματικό, το οποίο θα μπορούσε να είναι και βότρυς Φ/Η οριζόντια: «θησαυρός» Ν1364,

30 κινείται με ελαφρύ διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και όχι εντελώς τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί ή το αντίθετο. Συνήθως πίσω από την πλάτη του ανεμίζει νεβρίδα. Στο πεδίο αρ. γράμμα102. Σειρά II: Τεταρτημόριο. Ομάδα α): B - A αρ. από κεφάλι του Πάνα και στο πεδίο δ., Α, Α! ή Α ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας στέκεται με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ. Στο πεδίο αρ. και δ. τίποτα, σύμβολο, γράμματα, μονογραφήματα, τα οποία ομαδοποιούνται ως εξής: 1) αρ. μονογράφημα ή γράμμα, δ. γράμμα ή γράμματα103. 2) αρ. τίποτα, δ. σύμβολο ή γράμμα104. 3) αρ. γράμμα ή μονογράφημα, δ. τίποτα105. Ομάδα β): Η επιγραφή όπως στην προηγούμενη ομάδα, αλλά ο Πάνας κινείται με ελαφρύ διασκελισμό, έχοντας ελαφρώς λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και όχι εντελώς τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί, και στεφανώνει το τρόπαιο με στεφάνι που κρατεί στο δεξί χέρι. Στο πεδίο αρ. γράμμα και δ. τίποτα106. Ομάδα γ): Όμοια με την προηγούμενη ομάδα, αλλά ο Πάνας δεν κρατεί στεφάνι στο δεξί χέρι. Στο πεδίο αρ. γράμμα ή μονογράφημα και δ. τίποτα107. Ομάδα δ): B - A στο πεδίο κάτω, αρ. από τα πόδια του Πάνα και δ. από το τρόπαιο, Α αρ. από το κεφάλι του Πάνα, ο οποίος στέκεται με ανοιχτά τεντωμένα πόδια σε σχήμα Λ. Τίποτα άλλο σε όλο το πεδίο108. Σειρά III: Ημιωβόλιο. Ομάδα α): B - A αρ. από το κεφάλι του Πάνα και στο πεδίο δ., A ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας Φ: «θησαυρός» Ν1364,59-60, SNG Cop. 1209, SNG Alpha Bank 1016, SNG München , McClean 3608, Hunterian pq -T : «θησαυρός» N1364,84-92, McClean 3598 (στον κατάλογο της συλλογής σημειώνεται και για τους λόγους που θεωρούμε ότι πρόκειται για Α, βλ. υποσημ. 25), Α -Δ ή ΔΙ: SNG Alpha Bank και SNG München αντίστοιχα, A - A: SNG Alpha Bank 1041, E-Λ: SNG Alpha Bank Και το νόμισμα SNG Alpha Bank 1042 με A στο πεδίο αρ. και αδιευκρίνιστο σύμβολο δ. πρέπει μάλλον να ενταχθεί στην ομάδα αυτή, διότι θεωρούμε πιο πιθανόν το αδιευκρίνιστο σύμβολο που σημειώνεται να είναι γράμμα ή γράμματα και συγκεκριμένα Δ ή ΔΙ. Ευχαριστώ τη συνάδελφο Σοφία Κρεμύδη, η οποία επιμελήθηκε την έκδοση του καταλόγου της συλλογής της Alpha Bank, για την προθυμία της να ξαναδεί τα νομίσματα αριθ και 1043 και να με διαβεβαιώσει ότι όντως πρόκειται για Α και Λ και όχι για Δ και το Α της επιγραφής Β - Α αντίστοιχα, αφού στην απεικόνιση του καταλόγου δεν φαίνονται καθαρά. Πάντως, εξακολουθούμε να διατηρούμε κάποιες επιφυλάξεις, διότι αφ ενός πρόκειται για τα μοναδικά παραδείγματα αυτής της σειράς με Α και Α στο πεδίο δ. και αφ ετέρου έχουμε περισσότερες περιπτώσεις με Α αρ. και Δ ή ΔΙ δ. αντί για Α, ή με Ε αρ. και τίποτα δ. αντί για Α (βλ. παρακάτω) Διπλός πέλεκυς: SNG Alpha Bank 1034, T: SNG München 1105 (μήπως στο φθαρμένο πεδίο αρ. υπήρχε το μονογράφημα R, όπως στα νομίσματα του «θησαυρού» Ν1364, 84-92;) K: SNG München 1109, 1111, McClean 3596, Hunterian 15, Τ: Hunterian 17, Ε: «θησαυρός» N1364, , SNG Cop. 1212, SNG München , SNG Aarhus 466, McClean 3597, A ; McClean 3595 (μήπως στο πεδίο δ. υπήρχε γράμμα ή γράμματα, όπως στα νομίσματα SNG Alpha Bank και SNG München ;). Για τα νομίσματα 5AG Cop. 1212και1>Μ7 Aarhus 466 επισημαίνουμε τα εξής: Στον κατάλογο της πρώτης συλλογής αναφέρεται κεφαλή τρίαινας και όχι Ε, ενώ στης δεύτερης αναφέρεται μεν Ε, αλλά σημειώνεται με ερωτηματικό μήπως πρόκειται για κεφαλή τρίαινας. Για τους λόγους που θεωρούμε ότι στη σειρά αυτή έχουμε στο πεδίο αρ. Ε και όχι κεφαλή τρίαινας, βλ. παραπάνω τις παρατηρήσεις μας ως προς την ταξινόμηση του Κ. Lönnqvist των χάλκινων αντιγονίδειων νομισμάτων από την Αθήνα. Προβληματιζόμαστε για το εάν θα ήταν δυνατόν να ανήκουν στην ομάδα αυτή της σειράς II και τα νομίσματα SNG Alpha Bank , τα οποία φέρουν Κ στο πεδίο αρ. και στον κατάλογο της συλλογής εντάσσονται στα ημιωβόλια (ΑΕ). Οι λόγοι του προβληματισμού μας είναι ότι το μεν νόμισμα αριθ έχει το ανάλογο μικρό μέγεθος και βάρος (3,71 γρ.) της σειράς II, η κεφαλή όμως της Αθηνάς έχει περίπου το μέγεθος της σειράς I, το δε αριθ έχει μικρό μέγεθος, η κεφαλή της Αθηνάς είναι πιο κοντά στη σειρά II, αλλά το βάρος του (6,77 γρ.) ξεφεύγει εντελώς από τα τεταρτημόρια Κ: SNG Alpha Bank 1013, SNG München Και το νόμισμα από την αθηναϊκή Αγορά ΝΝ-969 (508a) πιθανώς να ανήκει στην ομάδα αυτή (το πεδίο αρ. είναι φθαρμένο), επειδή ο Πάνας πρέπει μάλλον να στεφανώνει το τρόπαιο, διαφορετικά υπάγεται στην επόμενη ομάδα γ. Και για το νόμισμα ΝΝ-2116 (507f) της Αγοράς κλίνουμε προς την άποψη να ανήκει στην ομάδα αυτή των τεταρτημόριων και όχι στα ημιωβόλια, όπου το εντάσσει ο J.H. Kroll, δεδομένου ότι ο Πάνας κινείται ελαφρώς και στεφανώνει το τρόπαιο, το δε βάρος του επίσης συνηγορεί για κάτι τέτοιο (4,49 γρ.) Μ(;): SNG Evelpidis 1435 (το Μ είναι πολύ φθαρμένο και δυσδιάκριτο και πολύ πιθανώς να πρόκειται για το επόμενο μονογράφημα), Γ! : SNG Alpha Bank Και το νόμισμα SNG Cop ανήκει στην ομάδα αυτή, αλλά δεν σώζεται το πεδίο αρ SNG München Από όσο γνωρίζουμε πρόκειται για το μοναδικό παράδειγμα με αυτήν τη διάταξη της επιγραφής. Τα βασικά κριτήρια ένταξης του νομίσματος αυτού στη σειρά II και όχι στην I είναι το μικρότερο μέγεθος του, το επίσης μικρότερο κεφάλι της Αθηνάς σε σύγκριση με τη σειρά I, ενώ και το βάρος του (4,81 γρ.) είναι πιο κοντά στη σειρά II παρά στην I.

31 κινείται με έντονο ή ελαφρύ διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και εντελώς ή όχι τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί ή πολύ σπάνια το αντίθετο109. Κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. Στο πεδίο αρ. μακεδονικό κράνος με δύο κάθετα φτερά πουλιού. Επιπλέον, στο πεδίο αρ. και δ. τίποτα, μονογράφημα, γράμματα, σύμβολα, που ομαδοποιούνται ως εξής: 1) αρ. και δ. τίποτα110. 2) αρ. τίποτα, δ. σύμβολο111. 3) αρ. τίποτα, δ. γράμμα112. 4) αρ. μονογράφημα, γράμμα ή γράμματα κάτω από το κράνος, δ. σύμβολο113 ή το μονογράφημα πάνω από το κράνος και στο πεδίο δ. ένα από τα ίδια σύμβολα114. Ομάδα β): ΒΑ αρ. από το κεφάλι του Πάνα, ^ ανάμεσα στα πόδια του. Ο Πάνας κινείται με έντονο διασκελισμό, έχοντας λυγισμένο μπροστά το αριστερό πόδι και εντελώς τεντωμένο προς τα πίσω το δεξί. Κάτω γραμμή για την υποδήλωση του εδάφους. Στο πεδίο αρ. μακεδονικό κράνος με δύο κάθετα φτερά πουλιού. Εκτός από το κράνος, τίποτα άλλο σε όλο το πεδίο115. Πίνακας 4 Η κατάταξη σε τύπους-σειρές των νομισμάτων του Αντιγόνου Γονατά στους πέντε «θησαυρούς», σύμφωνα με την προτεινόμενη χρονολογική σειρά κοπής116. «Θ η σ α υ ρ ο ί» Τ ύ π ο ι - Σ ε ι ρ έ ς Δ ρ ά μ α Ο φ ρ ύ ν ι ο Ρ ο δ ο λ ί β ο ς Ν έ α Φ υ λ ή Ν έ α Ζ ί χ ν η Ασπίδα/Κράνος Σειρά I Ηρακλής/Ιππέας Σειρά I Ηρακλής/Ιππέας Σειρά II Ηρακλής/Ιππέας Σειρά III ν / ν Ν (107) ν ν ν (5) 3(15-17) 1 (3)* 1 (41)* 5(18-22) 1 (40)* (επισημ.) 11 (6-16) 36 (23-58) 1(4) 109. «Θησαυρός» Ν1355, «Θησαυρός» Ν1355, 3, SNG Cop. 1210, SNG Evelpidis 1431, Hunterian 9, Weber Στεφάνι: «θησαυροί» Ν61-73, 6-7, Ν1337, 2-12, Ν1355, 7-9, SNG Cop. 1206, SNG Alpha Bank , McClean 3599 (βλ. υποσημ. 29), λαγωβόλο: «θησαυροί» Ν61-73, 8, Ν1337, 14-17, SNG Alpha Bank , SNG München , McClean 3603, 3606, άστρο: SNG Alpha Bank 1024 (το αναφερόμενο ως απροσδιόριστο σύμβολο στο πεδίο αρ. πρέπει μάλλον να είναι το κράνος), Hunterian 8,11, κεφαλή ήλιου δ.: SNG München Και στο νόμισμα SNG München 1096 σημειώνεται στο πεδίο δ. κεφαλή ήλιου δ., αλλά στο πεδίο αρ. αναφέρεται απροσδιόριστο μονόγραμμα, κάτι όμως που θα μπορούσε να συμβαίνει και με το αριθ. 1095, δεδομένου ότι δεν σώζεται όλο το πεδίο κάτω από το κράνος. Σε μια τέτοια περίπτωση και τα δύο νομίσματα, ή μόνον το αριθ. 1096, εφόσον φέρει μονογράφημα στο πεδίο αρ., ανήκουν στην ομάδα Π: «θησαυροί» Ν61-73, 9-10, Ν1337,19, SNG Evelpidis 1430, SNG Alpha Bank , McClean 3604, Φ: «θησαυρός» N1337, 20-21, A: «θησαυρός» N1355, 2, SNG Alpha Bank 1025, Β: αθηναϊκή Αγορά Z-1118 (507i) A -στεφάνι: «θησαυροί» N61-73,5, N1355, 6, SNG Cop. 1207, A -άστρο: SNG Alpha Bank 1023, Hunterian 10, A -τρίαινα: SNG München 1089, McClean 3601, ΤΙ-στεφάνι: «θησαυρός» N1355,5, SNG München , Τ-στεφάνι: Gaebler, ό.π. (υποσημ. 21), ο. 187, αριθ. 6-7, πίν. XXXIV, 4, Α-βότρυς: SNG Alpha Bank Υπάρχει και το νόμισμα αριθ. 4 του «θησαυρού» Ν1355, το οποίο κάτω από το κράνος φέρει πιθανώς Θ, αλλά το πεδίο δ. είναι φθαρμένο. Το γεγονός όμως ότι το μονογράφημα, το γράμμα ή τα γράμματα στο πεδίο αρ. συνδυάζονται με σύμβολο στο πεδίο δ. μας οδηγεί στην υπόθεση ότι και στην περίπτωση αυτή πρέπει να είχαμε κάποιο σύμβολο A-στεφάνι: «θησαυρός» Ν1337, «Θησαυροί» Ν61-73,11 και Ν1355, Εκτός παρένθεσης σημειώνεται ο αριθμός των τεμαχίων και εντός οι αύξοντες αριθμοί των περιγραφικών καταλόγων. Από τους πέντε «θησαυρούς» αταύτιστο παραμένει ένα νόμισμα («θησαυρός» Ν1344,19), το οποίο είναι είτε του Αντιγόνου Γονατά είτε του Δημητρίου Πολιορκητή. 267

32 «Θ η σ α υ ρ ο ί» Τ ύ π ο ι - Σ ε ι ρ έ ς Δ ρ ά μ α Ο φ ρ ύ ν ι ο Ρ ο δ ο λ ί β ο ς Ν έ α Φ υ λ ή Ν έ α Ζ ί χ ν η Αθηνά/Πάνας Σειρά I Αθηνά/Πάνας Σειρά II Αθηνά/Πάνας Σειρά III Ηρακλής/Ιππέας Σειρά IV ν / ν Ν Ν ν Ν (17-18) 25 (59-83) 1 (12) 5(32-36) 23 (84-106) 7(5-11) 11 (1-11) (1 επικεκ.) (9 επισημ.) 2(12-13)** (επισημ.) 30 (2-31) (28 επισημ.) 3(37-39) (2 επισημ.) * Η κατάταξη των νομισμάτων αυτών στις συγκεκριμένες σειρές έγινε με κάθε επιφύλαξη. Για το νόμισμα του Ροδολίβους υπάρχει το μοναδικό ενδεχόμενο να ανήκει στη σειρά II. Το ίδιο και για το αριθ. 40 της Νέας Ζίχνης να ανήκει στη σειρά III, ενώ το αριθ. 41 είτε στη σειρά II είτε στη σειρά III. Η περίπτωση να ανήκουν στη σειρά III τα δύο νομίσματα της Νέας Ζίχνης συγκεντρώνει τις λιγότερες πιθανότητες. ** Το νόμισμα αριθ. 13 κατατάσσεται στη σειρά αυτή όχι με απόλυτη βεβαιότητα. Πίνακας 5 Εκδόσεις κατά τύπο και σειρά της χάλκινης νομισματοκοπίας του Αντιγόνου Γονατά, σύμφωνα με τα σύμβολα, τα μονογραφήματα και τα γράμματα117. Α σ π ί δ α / Κ ρ ά ν ο ς Η ρ α κ λ ή ς / Ι π π έ α ς Α θ η ν ά / Π ά ν α ς Σ ε ι ρ ά I Σ ε ι ρ ά I I Σ ε ι ρ ά I Σ ε ι ρ ά I I Σ ε ι ρ ά I I I Σ ε ι ρ ά I V Σ ε ι ρ ά I Σ ε ι ρ ά I I Σ ε ι ρ ά I I I Κηρύκειο- Δάδα Κηρύκειο- Φτερό(;) Δάδα(;)- Ν< Τίποτα Δάδα Τίποτα Τίποτα Τίποτα Σταυρός(;) ή δάδα (;) Στεφάνι Πίλος/ Κράνος Κεφαλή Πάνα W ή Μ ανάστροφα Τίποτα Τίποτα Στεφάνι Στεφάνι Βότρυς ΙΑ] -Τ Στεφάνι Δάδα Θ Κ Φ A - Δ ή ΔΙ Λαγωβόλο Δάδα- ffi Η Άστρο Η(;) Κ A - a ììl Άστρο Δάδα- ^ π Μονογράφημα (;) Ημισέληνος φ(;) Φ Ε -Λ (;) Κεφαλή ήλιου Άφλαστο >Ε Η οριζ. Διπλός Π Φ πέλεκυς Nc-W Φ Έ Η οριζ. Τ Φ Ν<-A Ε Πηδάλιο Μακ. κράνος H E Κ Λ Π Ε Β m Ν<-* Μ Η Μ ήμ A -στεφάνι Περιλαμβάνονται τα σύμβολα, τα μονογραφήματα και τα γράμματα των νομισμάτων που εξετάστηκαν στην εργασία αυτή και όχι βέβαια όλων των νομισμάτων του Γονατά. Δεν συμπεριλαμβάνεται το μακεδονικό κράνος με τα δυο κάθετα φτερά πουλιού, διότι είναι δηλωτικό της σειράς Αθηνά/Πάνας III και όχι σημάδι ιδιαίτερης έκδοσης. Η σειρά παράθεσης συμβόλων, γραμμάτων και μονογραφημάτων δεν είναι χρονολογική.

33 Α σ π ί δ α / Κ ρ ά ν ο ς Η ρ α κ λ ή ς / Ι π π έ α ς Α θ η ν ά / Π ά ν α ς Σ ε ι ρ ά I Σ ε ι ρ ά I I Σ ε ι ρ ά I Σ ε ι ρ ά I I Σ ε ι ρ ά I I I Σ ε ι ρ ά I V Σ ε ι ρ ά I Σ ε ι ρ ά I I Σ ε ι ρ ά I I I Κ FJ Η Η Μονόγραμμα ή γράμμα(;) A -άστρο A -τρίαινα ΤΙ ή Τ- στεφάνι Α-βότρυς Θ ( ; ) - ( ; ) Πίνακας 6 Κοινά σύμβολα, μονογραφήματα και γράμματα, είτε μεμονωμένα είτε μαζί με άλλα118, στη χάλκινη νομισματοκοπία του Αντιγόνου Γονατά, σύμφωνα με την προτεινόμενη χρονολογική σειρά κοπής των τύπων και σειρών. Σύμβολα Μονογράμματα Γ ράμματα Α σ π ί δ α / Κ ρ ά ν ο ς Η ρ α κ λ ή ς / Ι π π έ α ς Α θ η ν ά / Π ά ν α ς Σ ε ι ρ ά I Σ ε ι ρ ά I I Σ ε ι ρ ά I Σ ε ι ρ ά I I Σ ε ι ρ ά I I I Σ ε ι ρ ά I V Σ ε ι ρ ά I Σ ε ι ρ ά I I Σ ε ι ρ ά I I I Α ά δ α X X X χ ( ; ) Σ τ ε φ ά ν ι X X X X Α σ τ ρ ο X X Β ό τ ρ υ ς X X Μ α κ. κ ρ ά ν ο ς X X Α ή 2 Σ X X Η (κάθ. ή οριζ.) X X Χ(;) X Φ X χ ( ; ) X X Ε X X Π X X Κ X X Τ X X A Χ(;) X A χ (;) X Θ X χ ( ; ) Αυτό που παρατηρούμε είναι ότι από τη σειρά Ηρακλής/Ιππέας III και μετά δημιουργείται μια νέα ομάδα κοινών συμβόλων, μονογραφημάτων και γραμμάτων. Αυτό, κατά τη γνώμη μας, οφείλεται στην τομή που έχουμε στη νομισματοκοπία του Αντιγόνου Γονατά μετά την επανακατάληψη της Μακεδονίας από τον Πτολεμαίο, το γιο του Πύρρου, το 272 π.χ. Μετά από μια σύντομη μεταβατική περίοδο που εκπροσωπείται με τις ολιγάριθμες εκδόσεις των σειρών Ηρακλής/Ιππέας I και II, την ευθύνη των νομισματοκοπείων αναλαμβάνει ουσιαστικά μια νέα γενιά νομισματοκόπων, η δραστηριότητα των οποίων ξεκινά με τη σειρά III του ίδιου τύπου. Ο μεγαλύτερος αριθμός βέβαιων κοινών σημαδιών νομισματοκόπων στις σειρές Ηρακλής/Ιππέας III και Αθηνά/Πάνας III οφείλεται βεβαίως στις περισσότερες εκδόσεις και στην αυξημένη παραγωγή που έχουμε στις δύο αυτές σειρές, κάτι το οποίο αντανακλάται και στο μεγαλύτερο αριθμό τεμαχίων που έχουν φθάσει μέχρι τις ημέρες μας, κυρίως από τη σειρά Αθηνά/Πάνας III Π.χ. το Κ και το Φ τα συναντάμε και μαζί και το καθένα χωριστά.

34 Μετρολογία Πίνακας 7 Το βάρος των νομισμάτων της χάλκινης νομισματοκοπίας του Αντιγόνου Γονατά119. Α σ π ί δ α / Κ ρ ά ν ο ς Η ρ α κ λ ή ς / Ι π π έ α ς Α θ η ν ά / Ι Ι ά ν α ς Β ά ρ ο ς Σειρές Σειρές Σειρά Σειρά Σειρά Σειρά Σειρά σ ε γ ρ. I, I I I, I I I I I I V I I I I I I 8,76-9, ,51-8,75 1 8,26-8,50 1 8,01-8,25 1 7,76-8, ,51-7,75 4 7,26-7, ,01-7, ,76-7, ,51-6, ,26-6, ,01-6, ,76-6, ,51-5, ,26-5, ,01-5, ,76-5, ,51-4, ,26-4, ,01-4, ,76-4, ,51-3, ,26-3, ,01-3, ,76-3,00 1 2,51-2, ,76-2,00 1 Σ ύ ν ο λ ο Σύμφωνα με το βάρος των νομισμάτων στα κλιμάκια του πίνακα 7, ακολουθεί ο πίνακας 8 όπου δίδεται το βάρος των νομισμάτων της κάθε σειράς ή σειρών σε τρεις κατηγορίες: το γενικό μέσο βάρος και το κυμαινόμενο, με ένα κλειστό και ένα ανοιχτό εύρος διακύμανσης120. Επίσης, σημειώνεται και η διάμετρος Εκτός από τα νομίσματα των εδώ «θησαυρών» συμπεριλαμβάνονται και τα νομίσματα των «θησαυρών» Βεργίνα Ημαθίας/1994 και Μακρύγιαλος Πιερίας/1995, τα νομίσματα των αναφερόμενων στην εργασία αυτή συλλογών και τα δημοσιευμένα νομίσματα της αθηναϊκής Αγοράς. Βέβαια, δεν υπολογίστηκαν τα νομίσματα που λόγω της διατήρησής τους ή λόγω αμφιβολιών δεν εντάχθηκαν, έστω και με κάποια επιφύλαξη, σε μια συγκεκριμένη σειρά. Οι σειρές Ασπίδα/Κράνος I και II υπολογίζονται ενιαία, επειδή από τη σειρά II έχουμε μόνο δυο νομίσματα, από τα οποία μας είναι γνωστό το βάρος μόνον του ενός (SNG Alpha Bank 1001: 3,56 γρ.). Επίσης, και οι σειρές Ηρακλής/Ιππέας I και II υπολογίζονται μαζί, αν και δεν υπάρχουν σημαντικές αποκλίσεις στο βάρος από τα νομίσματα της σειράς III, διότι τα νομίσματα των δυο πρώτων σειρών είναι πολύ λίγα και τα τεχνικά, τεχνοτροπικά και τυπολογικά χαρακτηριστικά τους διαφέρουν σαφώς από της τρίτης Το κλειστό και ανοιχτό εύρος διακύμανσης βάρους υπολογίστηκε ανάλογα με το σε πόσα κλιμάκια αντιστοιχεί μια παρό-

35 των νομισμάτων, μολονότι θεωρούμε ότι αποτελεί απλώς ένα ενδεικτικό στοιχείο και οπωσδήποτε σε αντιστοιχία, όχι όμως πάντα, με το βάρος121. Το καθοριστικό στοιχείο που λαμβάνουμε υπόψη εδώ για τη μετρολογική διαφοροποίηση των σειρών, το οποίο βεβαίως ισχύει γενικώς, είναι το βάρος των νομισμάτων. Πίνακας 8 Η διάμετρος και το βάρος, μέσο και κυμαινόμενο, των χάλκινων νομισμάτων του Αντιγόνου Γονατά. Τ ύ π ο ι - Σ ε ι ρ έ ς Δ ι ά μ ε τ ρ ο ς : Μ έ σ ο β ά ρ ο ς Κ λ ε ι σ τ ά ε ύ ρ ο ς Α ν ο ι χ τ ά ε ύ ρ ο ς Ασπίδα/Κράνος Σειρές I, I I Ηρακλής/Ιππέας Σειρές I, I I Ηρακλής/Ιππέας Σειρά I I I Αθηνά/Πάνας Σειρά I Αθηνά/Πάνας Σειρά I I Αθηνά/Πάνας Σειρά I I I Ηρακλής/Ιππέας Σειρά I V σ ε χ ι λ ι ο σ τ ά 15,5-18 ( I ) ,5 ( I I ) σ ε γ ρ. δ ι α κ ύ μ α ν σ η ς δ ι α κ ύ μ α ν σ η ς 3,95 3,76-4,50 3,01-4, , ,01-4,75 3,26-5, ,55 4,26-4,75 3,76-5, ,58 6,01-6,75 5,26-8, ,85 3,51-4,25 3,01-4, ,35 4,26-6,50 3,76-7, , ,51-4,50 3,01-5,00 Το συμπέρασμα που εξάγεται από τα στοιχεία του πίνακα 6 είναι ότι οι εννέα σειρές των τριών τύπων της χάλκινης νομισματοκοπίας του Αντιγόνου Γονατά κόπηκαν σε δύο ονομαστικές αξίες: το ημιωβόλιο (ή τετράχαλκο, Α, AE, ΑΕ2) και το τεταρτημόριο (ή δίχαλκο, Β, 1/2ΑΕ, ΑΕ3), ενώ απουσιάζει ο χαλκούς (C, V4AE, ΑΕ4)128. μοια ποσότητα νομισμάτων (π.χ. οι σειρές Αθηνά/Πάνας I και III έχουν μεγαλύτερο ανοιχτό εύρος από τις άλλες σειρές, αφού έχουν μια παρόμοια ευάριθμη ποσότητα νομισμάτων σε περισσότερα κλιμάκια, η δε σειρά III του ίδιου τύπου έχει το μεγαλύτερο κλειστό εύρος για τον ίδιο λόγο). Πρέπει να σημειώσουμε ότι οι διακυμάνσεις βάρους των σειρών Ηρακλής/Ιππέας I και II είναι εντελώς ενδεικτικές, δεδομένου ότι αφ ενός τα νομίσματα σε κάθε κλιμάκιο είναι ελάχιστα, αφ ετέρου υπάρχουν κενά μέσα στο κύριο τμήμα της κλίμακας. Επίσης, και οι τιμές του κλειστού και ανοιχτού εύρους της σειράς IV του ίδιου τύπου πρέπει να θεωρηθούν ενδεικτικές, επειδή τα νομίσματα σε κάθε κλιμάκιο είναι πολύ λίγα, αν και εδώ δεν έχουμε κενά στο κύριο τμήμα της κλίμακας Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του νομίσματος αριθ. 18 του «θησαυρού» Ν1344, το οποίο έχει διάμετρο 16,5 χιλ., αλλά το βάρος του είναι 5,884 γρ. και το κεφάλι της Αθηνάς ίσο περίπου σε μέγεθος με τα υπόλοιπα νομίσματα της σειράς I, όπου και κατατάσσεται, με αποτέλεσμα να μη χωράει όλο στο μικρό πέταλο Ένα νόμισμα (SNG Alpha Bank 1009) ξεφεύγει εντελώς από αυτές τις τιμές και έχει διάμετρο 21 χιλ Αν δεν υπολογίζαμε το βαρύτερο νόμισμα, από το οποίο μεσολαβούν 4 κενά κλιμάκια για το αμέσως επόμενο, το μέσο βάρος θα ήταν 4,34 γρ Ένα νόμισμα («θησαυρός» Ν1344,18) έχει διάμετρο 16,5 χιλ. και ένα άλλο (SNG Evelpidis 1433) 22 χιλ Έχουμε ένα νόμισμα («θησαυρός» Ν1364,88) με διάμετρο 18 χιλ Υπάρχει ένα νόμισμα - αθηναϊκή Αγορά ΜΣ-328 (507h) - με διάμετρο 22 χιλ Για τον ίδιο με παραπάνω λόγο (εδώ έχουμε κενό 3 κλιμακίων), το μέσο βάρος θα ήταν 4,11 γρ Οι ονομασίες εντός παρένθεσης αναφέρονται από διάφορους μελετητές. Εμείς θεωρούμε ως σωστότερη την άποψη της Σελήνης Ψωμά ότι πρέπει να ακολουθούμε τις ονομασίες χαλκούς-τεταρτημόριο-ημιωβόλιο είτε στο σύστημα των 8 χαλκών για 1 οβολό, όπου η αναλογία των χαλκών σε κάθε υποδιαίρεση είναι 1-2-4, είτε στο σύστημα των 12 χαλκών για 1 οβολό, όπου η σχέση είναι (S. Psoma, Le nombre de chalques dans l Obole dans le Monde Grec, R N 1998, σ , όπου και προηγούμενη βιβλιογραφία). Για άλλες απόψεις γύρω από τα βάρη και τις ονομαστικές αξίες των μακεδονικών χάλκινων νομισμάτων, βλ. U. Westermark, Notes on Macedonian Bronze Coinage, Suppl. Boll. Num. 7 (1988), σ η ίδια, Remarks on the Regal Macedonian Coinage ca B.C., Kraay-Mprkholm Essays, Louvain-la-Neuve 1989, σ ' Price, ό.π. (υποσημ. 40), σ ' Kroll, ό.π. (υποσημ. 2), σ , ' D. Portolos, Some Early Issues of Philip II, Μνήμη Martin J. Price, Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Νομισματικής Εται 271

36 Συγκεκριμένα, στο ημιωβόλιο ανήκουν τα νομίσματα των σειρών Αθηνά/Πάνας I και III και στο τεταρτημόριο τα νομίσματα των δυο σειρών του τύπου Ασπίδα/Κράνος, των τεσσάρων του τύπου Ηρακλής/Ιππέας και της σειράς Αθηνά/Πάνας II129. Όπως παρατηρούμε, υπάρχουν αποκλίσεις, από ελάχιστες έως αρκετά μεγάλες, στο μέσο βάρος της κάθε υποδιαίρεσης από σειρά σε σειρά. Κατά τη γνώμη μας, το φαινόμενο αυτό οφείλεται στην υποτίμηση ή ανατίμηση του χάλκινου νομίσματος, η οποία δεν είναι τυχαία αλλά ηθελημένη και εξαρτάται από την αύξηση ή τη μείωση αντίστοιχα του βάρους του και την εκάστοτε ισοτιμία του προς το αργυρό. Αυτό συμβαίνει διότι η πραγματική αξία των νομισμάτων εξαρτάται από τις μεταξύ τους ισοτιμίες και όχι από την ονομαστική αξία την οποία δίνει η κάθε εκδότρια αρχή και έχει πρωτίστως εσωτερική ισχύ. Στην αρχαιότητα το κάθε νόμισμα αποτελούσε αυτό καθεαυτό μέρος της παραγωγικής διαδικασίας, ήταν δηλαδή ένα προϊόν με δική του αξία, η οποία καθοριζόταν από το μέταλλο από το οποίο ήταν κατασκευασμένο (χρυσός, άργυρος, χαλκός) και από το βάρος του. Το καθοριστικό στοιχείο για τις ισοτιμίες μεταξύ των νομισμάτων, είτε από το ίδιο μέταλλο είτε από διαφορετικό, ήταν το βάρος τους, ενώ η σχέση βάρους και αξίας μεταξύ των μετάλλων ποικίλλει από εποχή σε εποχή130. Πίνακας 9 Αναλογία του αργύρου προς το χαλκό στη χάλκινη νομισματοκοπία του Αντιγόνου Γονατά 131. Τύποι-Σειρές Ονομαστική αξία Μέσο βάρος σε γρ. Αναλογία αργύρου προς χαλκό σε γρ. Ασπίδα/Κράνος Σειρές I, II Τεταρτημόριο (δίχαλκο) 3,95 1:22,047 Ηρακλής/Ιππέας Σειρές I, II Ηρακλής/Ιππέας Σειρά III Αθηνά/Πάνας Σειρά I Αθηνά/Πάνας Σειρά II Αθηνά/Πάνας Σειρά III Ηρακλής/Ιππέας Σειρά IV Τεταρτημόριο (δίχαλκο) Τεταρτημόριο (δίχαλκο) Ημιωβόλιο (τετράχαλκο) Τεταρτημόριο (δίχαλκο) Ημιωβόλιο (τετράχαλκο) Τεταρτημόριο (δίχαλκο) 4,51 1:25,172 4,55 1:25,395 6,58 1:18,363 3,85 1:21,488 5,35 1:14,930 4,23 1 :23, ρείας αριθ. 5, Αθήνα 1996, σ Lönnqvist, ό.π. (υποσημ. 2), σ Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ S. Psoma, Commentaire numismatique du Registre de Ventes des Terrains Sacrés de la cité de Philippes, RN 2001, σ Για γενικότερες και εκτενέστερες απόψεις πάνω στα μετρολογικά συστήματα για τα αρχαία χάλκινα νομίσματα και την αναλογία οβολού/χαλκών, εκτός από το άρθρο της Σ. Ψωμά, βλ. και Ο. Picard, La valeur des monnaies grecques en bronze, RN 1998, σ Σε αυτές τις δύο ονομαστικές αξίες κατατάσσουν τη χάλκινη νομισματοκοπία του Αντιγόνου Γονατά και οι J.H. Kroll, Κ. Lönnqvist και X. Γκατζόλης (βλ. προηγούμενη υποσημ.), αλλά με κάποιες αποκλίσεις ως προς τα βάρη που παραθέτουν οι δύο πρώτοι. Αυτές οι αποκλίσεις οφείλονται στο ότι εδώ οι δύο τύποι Ηρακλής/Ιππέας και Αθηνά/Πάνας έχουν διαχωριστεί σε περισσότερες σειρές και υπολογίστηκε χωριστά το μέσο βάρος της κάθε σειράς Για τη σχέση βάρους και αξίας μεταξύ χρυσού και αργύρου, βλ. G. Le Rider, Le monnayage d argent et d or de Philippe II frappé en Macédoine de 359 à 294, Paris 1977, σ και ο ίδιος, Monnayage et finances de Philippe II: Un état de la question, Μελετήματα 23, Αθήνα 1996, σ. 71, ενώ μεταξύ αργύρου και χαλκού, βλ. Psoma, RN 1998 ό.π. (υποσημ. 128), όπου η αναλογία ορίζεται σε 12 χαλκούς για 1 οβολό στο αιγινήτικο σύστημα, το οποίο υιοθετήθηκε για το θρακομακεδονικό σταθμητικό κανόνα στη Μακεδονία μέχρι και τον Φίλιππο Β', και σε 8 χαλκούς για 1 οβολό στον αττικό κανόνα, που ίσ χυε από τον Μέγα Αλέξανδρο και μετά Για την αναλογία αυτή υπολογίστηκε το βάρος 1 δραχμής (4,30 γρ.) και το μέσο βάρος των χάλκινων τεταρτημόριων και ημιωβόλιων της κάθε σειράς, λαμβάνοντας υπόψη ότι σε 1 δραχμή αναλογούν 24 τεταρτημόρια ή δίχαλκα και 12 ημιωβόλια ή τετράχαλκα (1 οβολός=8 χαλκοί - 4 τεταρτημόρια - 2 ημιωβόλια) Σύμφωνα με τις τιμές του πίνακα 7, ένας χαλκούς είχε θεωρητικό βάρος αργύρου 0,0896 γρ. Αυτό όμως που διαπιστώ-

37 Η υπέρ το δέον μειωμένη αναλογία αργύρου/χαλκού που παρατηρείται στα ημιωβόλια οφείλεται, πέραν της ανατίμησης της σειράς Αθηνά/Πάνας III, και στο γεγονός ότι γενικώς τις περισσότερες φορές αυτή η υποδιαίρεση ποτέ δεν έχει, όπως θα έπρεπε κανονικά, το διπλάσιο βάρος ενός τεταρτημόριου. Αυτό το φαινόμενο της ανισοβαρούς σχέσης μεταξύ των χάλκινων υποδιαιρέσεων, που παρατηρείται σχεδόν σε όλες τις νομισματοκοπίες, έχει κατά τη γνώμη μας τα αίτιά του στο γεγονός ότι στη χάλκινη νομισματοκοπία, σε αντίθεση με τη χρυσή και την αργυρή, δεν ακολουθείται αυστηρά το εκάστοτε ισχύον σταθμητικό σύστημα, με αποτέλεσμα να έχουμε μεγάλες διακυμάνσεις βάρους στα ίδια τα νομίσματα της κάθε υποδιαίρεσης και να μην ισχύει απόλυτα ως προς το βάρος η μεταξύ τους σχέση ή 1-3-6, ανάλογα με τον αττικό ή τον αιγινήτικο σταθμητικό κανόνα αντίστοιχα. Οι λόγοι που οδήγησαν στις υποτιμήσεις και ανατιμήσεις πρέπει ασφαλώς να αναζητηθούν στην εκάστοτε οικονομική πολιτική, η οποία με τη σειρά της εξυπηρετούσε συγκεκριμένες κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις και γεγονότα ή ακολουθήθηκε λόγω της παραγωγής των μετάλλων, αφού από την αρχαιότητα έως και σήμερα η αύξηση ή η μείωση της παραγωγής ενός προϊόντος, ηθελημένη ή όχι, σε συνδυασμό με τη μειωμένη ή την αυξημένη ζήτησή του οδηγεί αντίστοιχα στη μείωση ή στην αύξηση της εμπορικής του αξίας και της χρηματικής του τιμής. Ό λα τα παραπάνω ισχύουν με την απαραίτητη προϋπόθεση η ονομαστική ισοτιμία του αργυρού νομίσματος προς τις χάλκινες υποδιαιρέσεις να παρέμεινε σταθερή ανεξαρτήτως της μεταβολής του βάρους των τελευταίων, να εξακολούθησε να ισχύει δηλαδή η θεωρητική αναλογία αυτής της εποχής: 1 οβολός=8 χαλκοί - 4 τεταρτημόρια - 2 ημιωβόλια ή η πραγματική, σύμφωνα με τις ονομαστικές αξίες που κυκλοφορούσαν: 1 δραχμή=24 τεταρτημόρια -12 ημιωβόλια. Στους καταλόγους των συλλογών SNG Alpha Bank και SNG München σημειώνονται οι ονομαστικές αξίες των χάλκινων νομισμάτων του Αντιγόνου Γονατά, ΑΕ για το ημιωβόλιο και 1/2ΑΕ για το τεταρτημόριο. Στον κατάλογο της πρώτης συλλογής ακολουθείται η τυπολογία και το μέγεθος των νομισμάτων για τη μετρολογική τους κατάταξη. Έτσι, ως ΑΕ σημειώνονται τα νομίσματα των τύπων Ασπίδα/Κράνος, Ηρακλής/Ίππέας και των δικών μας σειρών Αθηνά/Πάνας I και III, ενώ στα 'ΛΑΕ κατατάσσονται τα μικρά νομίσματα της σειράς II του ίδιου τύπου133. Στον κατάλογο της δεύτερης συλλογής λαμβάνεται υπόψη μόνον το βάρος των νομισμάτων, ανεξαρτήτως τύπου και σειράς. Όσα νομίσματα ζυγίζουν έως 4 γρ. σημειώνονται ως 1/2AE και πάνω από τα 4 γρ. ως ΑΕ. Αυτές όμως οι μετρολογικές κατατάξεις έρχονται σε αντίθεση με τη δική μας και άλλων ερευνητών134. Μάλιστα, το κριτήριο της SNG München θεωρούμε ότι είναι εντελώς λανθασμένο, αφού δεν λαμβάνει υπόψη τις μεγάλες διακυμάνσεις βάρους που παρατηρούνται στα χάλκινα νομίσματα και ότι δεν είναι δυνατόν νομίσματα της ίδιας σειράς να ανήκουν σε διαφορετικές ονομαστικές αξίες. Χρονολόγηση Για τη χρονολόγηση κοπής των τύπων και σειρών της χάλκινης νομισματοκοπίας του Αντιγόνου Γονατά στηριχθήκαμε κατά κύριο λόγο στους εδώ πέντε «θησαυρούς», στο «θησαυρό» Δράμα/1937, λόγω της νουμε είναι ότι οι αυξομειώσεις του βάρους του τεταρτημόριου και του ημιωβόλιου βρίσκονται σε αντιστρόφως ανάλογη σχέση με την πραγματική αξία τους. Όταν αυξάνεται το βάρος τους, μειώνεται η αξία του χαλκού έναντι του αργύρου, διότι απαιτούνται περισσότερα γραμμάρια χαλκού για 1 γρ. αργύρου, έχουμε δηλαδή μια υποτίμηση του συγκεκριμένου χάλκινου νομίσματος έναντι του αργυρού. Το αντίθετο αποτέλεσμα έχουμε όταν μειώνεται το βάρος μιας χάλκινης υποδιαίρεσης. Πρέπει να σημειώσουμε ότι η υποτίμηση ή ανατίμηση αναφέρεται σε σύγκριση με την προηγούμενη ισοτιμία του τεταρτημόριου ή ημιωβόλιου προς το αργυρό νόμισμα. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ενώ το τεταρτημόριο, το οποίο βέβαια συναντάμε σε περισσότερες σειρές, εναλλάσσεται από υποτίμηση σε ανατίμηση και πάλι σε υποτίμηση, το ημιωβόλιο τη δεύτερη φορά που κόβεται (σειρά Αθηνά/Πάνας III) έχει μια γενναία ανατίμηση, όπως και το τεταρτημόριο της σειράς II του ίδιου τύπου Τα νομίσματα SNG Alpha Bank 1013 και 1034, που στον κατάλογο εντάσσονται στα ΑΕ (ημιωβόλια), εμείς θεωρούμε ότι ανήκουν στα τεταρτημόρια της σειράς Αθηνά/Πάνας II (βλ. υποσημ. 106 και 104 αντίστοιχα), διότι όλα τα στοιχεία τους (μέγεθος, βάρος, τυπολογία) συνηγορούν για κάτι τέτοιο, ενώ υπάρχει ένας προβληματισμός και για την ένταξη ή μη στην ίδια υποδιαίρεση και των νομισμάτων SNG Alpha Bank 1014 και 1015 (βλ. υποσημ. 105) Βλ. υποσημ

38 ιδιαίτερης σύνθεσής του, και στους «θησαυρούς» από τη Βεργίνα Ημαθίας και τον Μακρυγιαλο Πιερίας. Να διευκρινίσουμε ότι δεν επιχειρήσαμε ιδιαίτερη χρονολόγηση για τις ομάδες κάθε σειράς, όπου υπάρχουν, καθώς επίσης και χρονολογική κατάταξη των εκδόσεων, διότι κάτι τέτοιο με τα στοιχεία που διαθέτουμε θα ήταν εξαιρετικά παρακινδυνευμένο. Το πρώτο συμπέρασμα που εξάγεται από τη σύσταση των «θησαυρών» της Βεργίνας και του Μακρύγιαλου, στους οποίους ο Αντίγονος Γονατάς εκπροσωπείται αποκλειστικά και μόνο με νομίσματα της σειράς Ασπίδα/Κράνος I, είναι ότι στην πρώτη περίοδο της χάλκινης νομισματικής παραγωγής του κόβει νομίσματα μόνο σε έναν από τους τύπους του πατέρα του, ονομαστικής αξίας ενός τεταρτημόριου του οβολού135. Εξάλλου, και το γεγονός της ισχνής παρουσίας νομισμάτων αυτής της σειράς στους πέντε «θησαυρούς» (μόνον ένα βεβαιωμένο παράδειγμα και, ίσως, ακόμη ένα) καταδεικνύει αφ ενός μεν ότι ανήκει στο πρώτο διάστημα της βασιλείας του Αντιγόνου, αφ ετέρου δε ότι λόγω της μεγάλης χρονικής απόστασης της κοπής της από τον ενταφιασμό ή την απόκρυψη των «θησαυρών» είχε περιοριστεί δραστικά ή και σταμάτησε η κυκλοφορία της, κάτι που επιβεβαιώνεται και από την παντελή απουσία της από τα μακεδονικά νομίσματα που βρέθηκαν στην Αγορά, στον Κεραμεικό και στο Ασκληπιείο. Ο X. Γκατζόλης τοποθετεί την παραγωγή της σειράς Ασπίδα/Κράνος I στο διάστημα αμέσως μετά τη νίκη του Αντιγόνου Γονατά κατά των Γαλατών στη Λυσιμάχεια το 277 π.χ. έως την εισβολή του Πύρρου στη Μακεδονία το 274/3 π.χ. Από τα ελάχιστα γνωστά παραδείγματα και από την απουσία της σειράς Ασπίδα/Κράνος II από τους «θησαυρούς» προκύπτει ότι η διάρκεια κοπής της ήταν πολύ μικρή και η παραγωγή της περιορισμένη, κάτι που δείχνει τις ιδιαίτερες συνθήκες κάτω από τις οποίες κόπηκε. Από την άλλη πλευρά, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι ο Γονατάς και μετά την κατοχή του μεγαλύτερου μέρους της Μακεδονίας από τον Πύρρο ήλεγχε το υπόλοιπο τμήμα με τις ακτές, υποθέτουμε ότι η σειρά αυτή κόπηκε μόνο στην Αμφίπολη στο μικρό διάστημα της κατοχής της Μακεδονίας, δηλαδή το 273/2 π.χ. Θεωρούμε δε ότι για να διακρίνεται από την προηγούμενη χρησιμοποιήθηκε η επιγραφή Β - Α, αντί ΒΑ - ΣΙ, και το μακεδονικό κράνος με τα δύο φτερά πουλιού, το οποίο, κατά τη γνώμη μας, συνδέεται άμεσα με το νομισματοκοπείο αυτής της πόλης136. Αργότερα, το ίδιο κράνος χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο, πάλι όμως κατά τη γνώμη μας ως αντιπροσωπευτικό σημάδι του νομισματοκοπείου της Αμφίπολης και όχι κάποιου νομισματοκόπου, σε όλη τη σειρά Αθηνά/Πάνας III, σε μία έκδοση της σειράς Ηρακλής/Ιππέας IV, στις αντιγονίδειες δραχμές Ποσειδώνας ή Δίας/Αθηνά και σε δύο εκδόσεις του επίσης αντιγονίδειου τετράδραχμου Πάνας/Αθηνά. Μετά την επανάκτηση της Μακεδονίας από το γιο του Πύρρου Πτολεμαίο το 272 π.χ., ο Αντίγονος Γονατάς κόβει νέο χάλκινο νόμισμα. Ποιος τύπος όμως και ποια σειρά κόβονται πρώτα; Αρχικώς θα επιχειρήσουμε ένα γενικό διαχωρισμό ανάμεσα στις διαφορετικές σειρές των δύο τύπων Ηρακλής/Ιππέας και Αθηνά/Πάνας, με τους οποίους συνεχίστηκε η χάλκινη νομισματοκοπία του Αντιγόνου. Για το διαχωρισμό αυτό, καθοριστικό ρόλο παίζει η παρουσία των υστερόσημων σε νομίσματα των δύο από τους πέντε «θησαυρούς», της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης, αλλά και το νόμισμα του Φιλίππου Ε' στο δεύτερο εξ αυτών137. Αυτά τα δύο στοιχεία μάς οδηγούν με βεβαιότητα στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για τους οψιμότερους, ως προς τον ενταφιασμό τους, «θησαυρούς». Αυτοί οι δύο «θησαυροί», λοιπόν, αποτελούνται Βλ. και Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ και Δεν θα ασχοληθούμε καθόλου με την απόδοση του τύπου αυτού με μονόγραμμα Δημητρίου και Αντιγόνου στον Δημήτριο Πολιορκητή ( π.χ.) ή στον Δημήτριο Β' ( π.χ.) και στον Γονατά ή στον Δώσωνα ( π.χ.) αντίστοιχα. Η νομισματική έρευνα και η μαρτυρία των «θησαυρών» έχει αποδείξει πλέον ξεκάθαρα ότι τα νομίσματα αυτά ανήκουν στον Δημήτριο Πολιορκητή και στον Αντίγονο Γονατά, βλ. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ , όπου και σχετική βιβλιογραφία Το άλλο κράνος με το διπλό λοφίο, που φέρουν μεταθανάτια αλεξανδρινά τετράδραχμα που κόπηκαν από τον Γονατά και τα τετράδραχμα του ίδιου με τον Πάνα, από μεν τον R. Mathisen, ό.π. (υποσημ. 40), σ , 96-99, και ο ίδιος, The ΑΔministrative Organization of the Mint of Amphipolis in Early Antigonid Macedonia (c B.C.), SAN XIV, 1 (1983), o ,18, SA/VXIV, 2 (1983), o και S/EVXIV, 3 (1983), o , αποδίδεται ως χαρακτηριστικό σύμβολο στο νομισματοκοπείο της Αμφίπολης, από δε τον Μ. Price, ό.π. (υποσημ. 40), σ. 141, στο νομισματοκοπείο της Πέλλας. Κατά τη γνώμη μας, το φτεροφόρο κράνος, είτε στη μία περίπτωση είτε στην άλλη, διαφοροποιείται από το προηγηθέν λοφιοφόρο κράνος για να χαρακτηρίσει ακριβώς το άλλο νομισματοκοπείο και εφόσον η απόδοση του Μ. Price είναι σωστή, όπως εμείς νομίζουμε, τότε αυτό είναι της Αμφίπολης Για μια συνοπτική εικόνα, βλ. τους πίνακες 1 και 2.

39 κατά συντριπτική πλειονότητα από νομίσματα της σειράς Αθηνά/Πάνας III με το φτεροφόρο μακεδονικό κράνος, ενώ τα πέντε νομίσματα της σειράς I στο δεύτερο είναι από τα περισσότερο φθαρμένα του «θησαυρού» (στον πρώτο δεν υπάρχουν καθόλου). Από την άλλη πλευρά, έχουμε τους «θησαυρούς» της Δράμας και του Οφρυνίου, στους οποίους και υστερόσημα δεν υπάρχουν και εκπροσωπείται ο Κάσσανδρος με το ικανοποιητικό ποσοστό του 21,05% και του 13,08% αντίστοιχα, ενώ στο «θησαυρό» της Νέας Ζίχνης υπάρχει ένα μόνο νόμισμά του και στης Νέας Φυλής κανένα. Επομένως, οι δυο «θησαυροί» της Δράμας και του Οφρυνίου είναι οι πρωιμότεροι από τους πέντε. Σε αυτούς τους «θησαυρούς» ο τύπος Αθηνά/Πάνας εκπροσωπείται αποκλειστικά από τη σειρά I στον πρώτο και από τις σειρές I και II στο δεύτερο (η σειρά II εμφανίζεται μόνον εδώ). Αφού λοιπόν οι «θησαυροί» της Δράμας και του Οφρυνίου είναι οι πρωιμότεροι, ενώ της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης οι οψιμότεροι, φυσικό επακόλουθο είναι οι σειρές Αθηνά/Πάνας I και II να είναι παλαιότερες από τη σειρά III του ίδιου τύπου. Ανάμεσα στους τέσσερις «θησαυρούς» τοποθετείται του Ροδολίβους, επειδή αφ ενός μεν τα νομίσματά του δεν φέρουν υστερόσημα, αφ ετέρου δε τα επτά από τα οκτώ νομίσματα του τύπου Αθηνά/Πάνας ανήκουν στη νεότερη σειρά III, ενώ το ένα της παλαιότερης σειράς I είναι από τα πλέον φθαρμένα. Επομένως, ο «θησαυρός» του Ροδολίβους είναι μεταγενέστερος των «θησαυρών» της Δράμας και του Οφρυνίου και προγενέστερος της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης. Ό,τι ισχύει για τον τύπο Αθηνά/Πάνας ισχύει και για τον τύπο Ηρακλής/Ιππέας. Οι σειρές I, II και III, με τις οποίες εκπροσωπείται αποκλειστικά ο τύπος στους πρώιμους «θησαυρούς» της Δράμας και του Οφρυνίου, είναι παλαιότερες από τη σειρά IV, την οποία δεν συναντάμε σε αυτούς τους «θησαυρούς», ούτε και στον ενδιάμεσο του Ροδολίβους, αλλά στους όψιμους της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης. Από την άλλη πλευρά, τα δύο νομίσματα των σειρών I και II στο «θησαυρό» της Νέας Ζίχνης είναι πολύ πιο φθαρμένα όχι μόνον από τα τρία της σειράς IV, αλλά και τα πιο φθαρμένα του «θησαυρού», γεγονός που δείχνει ότι ο χρόνος κυκλοφορίας τους ήταν περισσότερος από των υπολοίπων. Αφού οι σειρές Ηρακλής/Ιππέας I, II, III και Αθηνά/Πάνας I, II προηγούνται των σειρών Ηρακλής/Ιππέας IV και Αθηνά/Πάνας III, απομένει να εξετάσουμε ποιες σειρές ποιου τύπου είναι παλαιότερες. Κατά την άποψή μας, οι τρεις πρώτες σειρές του τύπου Ηρακλής/Ιππέας ήταν αυτές με τις οποίες συνεχίστηκε κατά χρονολογική σειρά η χάλκινη νομισματοκοπία του Αντιγόνου μετά το 272 π.χ. Για την πρότασή μας αυτή λάβαμε υπόψη τόσο τη σύσταση των «θησαυρών» Δράμα/ και Δράμα/1983 όσο την εικονογραφία και τα επιγραφικά στοιχεία στους τύπους Ηρακλής/Ιππέας και Αθηνά/Πάνας σε σχέση με κάποια σημαντικά ιστορικά γεγονότα. Παρόλο που ο «θησαυρός» Δράμα/1937 προέρχεται από υπόθεση αρχαιοκαπηλείας139 και στις περιπτώσεις αυτές υπάρχουν πάντα επιφυλάξεις ως προς την ακρίβεια όλων των στοιχείων της υπόθεσης, η σύνθεσή του είναι τέτοια που μας επιτρέπει να τον χαρακτηρίσουμε ως ενιαίο εύρημα. Στη χειρότερη περίπτωση μπορεί να λείπουν κάποια νομίσματα ή να ήταν δύο χωριστά ευρήματα που συνενώθηκαν είτε από τους αρχαιοκάπηλους είτε από τις διωκτικές αρχές. Είτε όμως πρόκειται για ενιαίο εύρημα είτε για δύο, τα νομίσματα του Αντιγόνου Γονατά είναι τα νεότερα και, βεβαίως, από τη στιγμή που δεν εκπροσωπούνται όλοι οι τύποι και οι σειρές της χάλκινης νομισματοκοπίας του, αυτά που υπάρχουν είναι τα παλαιότερα αυτού του βασιλιά. Αυτά, λοιπόν, τα νομίσματα είναι με πάσα βεβαιότητα τρία του τύπου Ηρακλής/Ιππέας140, ενώ οπωσδήποτε πρέπει να είναι και κάποια από τα δεκαπέντε αταύτιστα του τύπου Ασπίδα/Κράνος, στα οποία είτε όλη η παράσταση του εμπροσθότυπου είτε το επίσημα της ασπίδας είναι 138. Βλ. υποσημ. 67. Ο «θησαυρός» παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα στη σύστασή του με τη συνύπαρξη νομισμάτων της πόλης των Φιλίππων, του Κασσάνδρου, του Δημητρίου Πολιορκητή, του Πύρρου και του Αντιγόνου Γονατά, σύμφωνα με την οποία η απόκρυψη ή ο ενταφιασμός του πρέπει να τοποθετηθεί μέσα στο διάστημα π.χ Ο «θησαυρός» παραδόθηκε στο Νομισματικό Μουσείο από την Εισαγγελία Δράμας και το γεγονός αυτό μας οδηγεί στην υπόθεση ότι πρόκειται για προϊόν λαθρανασκαφικής δραστηριότητας στο νομό Δράμας, κάτι που επιβεβαιώνεται και με την παρουσία των χάλκινων νομισμάτων της πόλης των Φιλίππων. Τα σχετικά έγγραφα της υπόθεσης που εξετάστηκαν παρουσιάζουν το εύρημα ως ενιαίο και δεν παρέχουν επιπλέον πληροφορίες ως προς τον ακριβή τόπο προέλευσης και τις συνθήκες ανεύρεσης Και τα τρία φέρουν το μονόγραμμα του Αντιγόνου κάτω από την κοιλιά του αλόγου, ένα σώζει το Β της επιγραφής B - A αρ. από το κεφάλι του ιππέα και άλλο ένα δάδα στο πεδίο δ., όπως τα νομίσματα της σειράς III αυτού του τύπου. 275

40 φθαρμένα141. Το δέκατο έκτο από τα αταύτιστα νομίσματα είναι επίσης του τύπου Ηρακλής/Ιππέας. Τα δύο από τα τρία ταυτισμένα νομίσματα του τύπου Ηρακλής/Ιππέας ανήκουν στη σειρά III και το τρίτο είτε στη σειρά αυτή είτε στη II. Το αταύτιστο νόμισμα του ίδιου τύπου ανήκει είτε σε μία από τις σειρές I, II και III του Αντιγόνου είτε στον Κάσσανδρο, αν και το βάρος του (5,11 γρ.) βρίσκεται πιο κοντά στα νομίσματα του πρώτου. Αφού, όπως είδαμε, ο τύπος Ασπίδα/Κράνος είναι αυτός που κόβεται πρώτος από τον Αντίγονο, τότε τα νομίσματα του τύπου Ηρακλής/Ιππέας είναι τα αμέσως επόμενα και, άρα, τα νεότερα του ευρήματος ή των ευρημάτων. Όμως, παρόλο που τα νομίσματα αυτά είναι τα νεότερα του «θησαυρού», ο αριθμός τους είναι μικρός, ενώ κανονικά θα περίμενε κάποιος να είναι τα περισσότερα. Αυτό το γεγονός μας κάνει να υποθέσουμε ότι μάλλον η απόκρυψή του έγινε στα πρώτα χρόνια κοπής της σειράς III αυτού του τύπου και πριν από την ευρεία κυκλοφορία της. Από το «θησαυρό» απουσιάζει εντελώς ο τύπος Αθηνά/Πάνας, που σημαίνει ότι όταν απεκρύβη δεν είχε κοπεί ακόμη142. Όπως ήδη έχουμε αναφέρει και περιγράφει, από τα δεκατέσσερα νομίσματα του Αντιγόνου στο «θησαυρό» της Δράμας, ένα ανήκει στη σειρά Ηρακλής/Ιππέας I, έντεκα στη σειρά III του ίδιου τύπου και δύο στη σειρά Αθηνά/Πάνας I. Θεωρούμε ότι ο μεγαλύτερος αριθμός νομισμάτων της σειράς Ηρακλή ς/ιππέας III οφείλεται στο ότι αυτή κόπηκε νωρίτερα από τη σειρά Αθηνά/Πάνας I και τα νομίσματά της κυκλοφορούσαν περισσότερο όταν ενταφιάστηκε ο «θησαυρός». Από την άλλη πλευρά, ο μικρός αριθμός εκπροσώπησης της σειράς Αθηνά/Πάνας I οφείλεται στο ότι αυτά τα δύο νομίσματα είναι τα νεότερα του «θησαυρού» και όταν έγινε ο ενταφιασμός του δεν κυκλοφορούσαν ακόμη εκτεταμένα τα νομίσματα της σειράς. Βέβαια, και από τη σειρά Ηρακλής/Ιππέας III δεν έχουμε όλες τις εκδόσεις της (εκπροσωπείται περίπου το ένα τρίτο αυτών), κάτι που μας οδηγεί στην άποψη ότι ο ενταφιασμός του «θησαυρού» έγινε μέσα στο πρώτο μισό της περιόδου κοπής της. Αντίθετα, η παρουσία ενός και μόνο νομίσματος της σειράς Ηρακλής/Ιππέας I έχει σχέση με το απομακρυσμένο χρονικό σημείο της κοπής του από τον ενταφιασμό του «θησαυρού», αλλά βέβαια και με την περιορισμένη παραγωγή αυτής της σειράς. Συνοψίζοντας τα ανωτέρω, έχουμε τη γνώμη πως η έναρξη κοπής της σειράς Ηρακλής/Ιππέας III προηγείται κατά δύο-τρία χρόνια περίπου της σειράς Αθηνά/Πάνας I και στη συνέχεια κόβονται και οι δύο μαζί. Η άποψη αυτή ενισχύεται και από τον ίδιο βαθμό διατήρησης των νομισμάτων των δύο σειρών στους «θησαυρούς» της Δράμας και του Οφρυνίου. Η από ένα σημείο και μετά παράλληλη κοπή αυτών των δύο σειρών πιθανώς να έγινε σε δύο διαφορετικά βασιλικά νομισματοκοπεία και, συγκεκριμένα, η σειρά Ηρακλής/Ιππέας III στην Πέλλα και η σειρά Αθηνά/Πάνας I στην Αμφίπολη. Από το γεγονός ότι στον παραπάνω «θησαυρό» της Δράμας έχουμε δύο νομίσματα της σειράς Αθηνά/Πάνας I και κανένα από τη σειρά II, σε αντίθεση με το «θησαυρό» του Οφρυνίου όπου εκπροσωπούνται σχεδόν εξίσου και οι δύο σειρές, συμπεραίνουμε ότι η σειρά I προηγείται της II και ότι ο «θησαυρός» της Δράμας είναι ο παλαιότερος από τους πέντε «θησαυρούς». Επιπλέον, μπορεί στο «θησαυρό» του Οφρυνίου να έχουμε νομίσματα και των δύο σειρών Αθηνά/Πάνας I και II, όμως αφ ενός μεν η διατήρηση των νομισμάτων της II είναι πολύ καλύτερη από εκείνων της I, αφ ετέρου δε έχουμε μόνο δύο εκδόσεις (Ε και ^ - Τ), και μάλιστα για τα νομίσματα της δεύτερης μόνο μία σφραγίδα εμπροσθότυπου. Από αυτά τα στοιχεία προκύπτει ότι πριν από την απόκρυψη του «θησαυρού» τα νομίσματα της σειράς II κυκλοφόρησαν λιγότερο, μάλιστα η δεύτερη έκδοση ελάχιστα, άρα είναι τα νεότερα νομίσματα του «θησαυρού» και, επομένως, η σειρά II κόπηκε μετά την I και βεβαίως και μετά τις σειρές Ηρακλής/Ιππέας I, II και III Σύμφωνα με την προτεινόμενη χρονολογία απόκρυψης ή ενταφιασμού του «θησαυρού», τα νομίσματα αυτού του τύπου μπορεί να ανήκουν στα λεγόμενα ανώνυμα μακεδονικά, στον Δημήτριο Πολιορκητή, στον Πύρρο και στον Αντίγονο Γονατά Θεωρούμε εντελώς απίθανο το ενδεχόμενο να είχαν κοπεί νομίσματα αυτού του τύπου προ πολλού και να μην κυκλοφορούσαν στη συγκεκριμένη περιοχή. Ακόμη και στην περίπτωση που λείπουν κάποια νομίσματα από το εύρημα ή τα ευρήματα, νομίζουμε ότι θα ήταν διαβολική σύμπτωση αυτά που λείπουν ή μέσα σε αυτά να είναι όλα του τύπου Αθηνά/Πάνας που τυχόν υπήρχαν στο «θησαυρό» και να μη διασώθηκε κανένα, διότι πιστεύουμε ότι ακόμη και σε αυτή την εντελώς υποθετική περίπτωση θα παρέμενε έστω και ένα νόμισμα αυτού του τύπου Ο J.H. Kroll, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 190, θεωρεί ότι η μικρότερου μεγέθους και ονομαστικής αξίας ομάδα 508 του τύπου Αθηνά/Πάνας (δική μας σειρά II) προηγείται χρονικά του τύπου Ηρακλής/Ιππέας, ενώ ο Κ. Lönnqvist, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 133, κλίνει προς την αντίθετη άποψη. Βέβαια, όπως ήδη έχουμε επισημάνει, και οι δύο εκλαμβάνουν τον τύπο Ηρακλής/Ιππέας ως μία και

41 Για το ότι οι σειρές Ηρακλής/Ιππέας I, II και III προηγούνται των σειρών Αθηνά/Πάνας I και II, εκτός από τη μαρτυρία των παραπάνω δύο «θησαυρών» της Δράμας, συνηγορούν επίσης τα εικονογραφικά και επιγραφικά στοιχεία που ανάγονται και στη σφαίρα της ιδεολογίας. Τα ίδια αυτά στοιχεία, καθώς επίσης και η σύνθεση του «θησαυρού» από το Οφρύνιο, βοηθούν και για την εσωτερική χρονολογική κατάταξη κοπής των ίδιων των σειρών του τύπου Ηρακλής/Ιππέας. Ως προς την εικονογραφία, ο Αντίγονος συνεχίζει τη μακεδονική παράδοση στα χάλκινα νομίσματα και την προηγούμενη τυπολογία, όπως και με τον τύπο Ασπίδα/Κράνος, αυτήν τη φορά με την κεφαλή του Ηρακλή στον εμπροσθότυπο και τον ιππέα στον οπισθότυπο. Το συγκεκριμένο τύπο εισήγαγε ο Φίλιππος Β' για τα δίδραχμα και τις δραχμές του144, ενώ σε μία από τις πρώτες του χάλκινες υποδιαιρέσεις ενός ημιωβόλιου με τον Ηρακλή στην εμπρόσθια όψη ο ιππέας μαστιγώνει το άλογο, το οποίο καλπάζει145. Η παράσταση του ιππέα που χαιρετά πάνω σε άλογο που βαδίζει τοποθετήθηκε αργότερα στον οπισθότυπο των χάλκινων οβολών του, την εμπρόσθια όψη των οποίων κοσμεί κεφαλή νέου146. Το συνδυασμό της παράστασης με την κεφαλή του Ηρακλή στην εμπρόσθια όψη και το συγκεκριμένο ιππέα στην οπίσθια καθιέρωσε ο Κάσσανδρος για τον κυριότερο τύπο των χάλκινων νομισμάτων του, ονομαστικής αξίας ενός ημιωβόλιου147. Βέβαια, γενικώς ως παράσταση ο ιππέας έχει μια μακρά παράδοση στη βασιλική μακεδονική νομισματοκοπία και έλκει την καταγωγή του από τα αργυρά νομίσματα του Αλεξάνδρου Α 148, ενώ κεφαλή Ηρακλή συναντάμε για πρώτη φορά στη νομισματοκοπία του Αρχελάου149. Η κεφαλή του Ηρακλή και ο ιππέας χρησιμοποιούνται από τον Αντίγονο ως μέσο προπαγάνδας με σκοπό τη σταθεροποίησή του στο βασιλικό θρόνο και την αποδοχή του από τους Μακεδόνες, οι οποίοι στη σύγκρουσή του με τον Πύρρο το 274/3 π.χ. τον είχαν εγκαταλείψει και είχαν προσχωρήσει στο στρατόπεδο του εισβολέα. Με την απεικόνιση της κεφαλής του μυθικού γενάρχη των Τημενιδών, Ηρακλή, θέλησε να τονίσει τη σύνδεση και την άμεση σχέση της βασιλικής δυναστείας των Τημενιδών με τον οίκο των Αντιγονιδών και τη νόμιμη κατοχή του θρόνου. Με τον ιππέα που, όπως έχει ερμηνευθεί, μιλά στο στρατό ή στο λαό της Μακεδονίας επεδίωξε να ταυτιστεί κατά κάποιο τρόπο, αφού και αυτός απευθύνεται στο μακεδονικό στρατό ή λαό ζητώντας ενότητα, ομόνοια, υποστήριξη και εμπιστοσύνη στο πρόσωπό του για τη σταθερότητα και την ενδυνάμωση του βασιλείου. Η έναρξη κοπής της σειράς Αθηνά/Πάνας I συνδέεται, κατά τη γνώμη μας, με το Χρεμωνίδειο πόλεμο εναντίον των Αθηναίων και των συμμάχων τους, ο οποίος ξεκίνησε το 268/7 π.χ. Η τοποθέτηση δε της κεφαλής της Αθηνάς και του Πάνα που στήνει τρόπαιο στο νέο βαρύ νόμισμα (ημιωβόλιο) είχε ιδεολογικοπολιτικό χαρακτήρα. Με την απεικόνιση της κεφαλής της Αθηνάς με το κορινθιακό κράνος, που απαντά για πρώτη φορά στον εμπροσθότυπο των χρυσών εκδόσεων του Αλεξάνδρου Γ 150, ο Αντίγονος τιμά μια θεότητα που ήταν σημαντική και στη Μακεδονία151, αλλά ίσως η επιλογή του αυτή να είχε σχέση και με το ότι η Αθηνά ήταν πολιούχος θεά της αντίπαλης πόλης. Η παράσταση του Πάνα που στήνει τρόπαιο τοποθετήθηκε για να τιμηθεί ο θεός, που με την καθοριστική «παρουσία» του στη μάχη της Λυσιμάχειας το 277 π.χ. και τον πανικό που ενέσπειρε στους Γαλάτες συνέβαλε αποφασιστικά για τη νικηφόρα έκβασή της υπέρ του Αντιγόνου. Παράλληλα όμως, αποτελεί κυρίως και μια σαφή υπόμνηση και προειδοποίηση προς τους αντιπάλους του Αντιγόνου ότι, όπως τότε έτσι και τώρα, η συμβολή και βοήθεια του τραγοπόδαρου θεού είναι δεδομένη με το μέρος των Μακεδόνων και ότι θα υποστούν ό,τι και οι Γαλάτες. Ως προς την επιγραφή στη σειρά Ηρακλής/Ιππέας I, η οποία κατά τη γνώμη μας κόβεται πρώτη την περίοδο από το 272 π.χ. και μετά, υιοθετείται η χρήση της ολόγραφης αναγραφής ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΝΤΙενιαία ομάδα και ακριβώς το στοιχείο αυτό αποτελεί και το λόγο της διαφοροποίησής τους, διότι, σύμφωνα με το δικό μας διαχωρισμό, η σειρά Αθηνά/Πάνας II κόβεται μετά τις σειρές Ηρακλής/Ιππέας I, II και III και πριν από τη σειρά IV του ίδιου τύπου Gaebler, ό.π. (υποσημ. 21), σ. 166, αριθ. 26, πίν. XXXI, 1, SNG Cop SNG Alpha Bank Για τη σειρά αυτή, βλ. Portolos, ό.π. (υποσημ. 128), σ Gaebler, ό.π., σ. 167, αριθ. 34, πίν. XXXI, 9, SNG Alpha Bank SNG Cop SNG Cop , 484, SNG Cop Θ8, SNG Alpha Bank ' SNG Cop Βλ. E. Voutiras, Athéna dans les cités de Macédoine, Kemos 11 (1998), σ

42 ΓΟΝΟΥ, όπως στα ίδιου τύπου νομίσματα του Κασσάνδρου, τα οποία εξακολουθούν να κυκλοφορούν στο βασίλειο ως τα βαριά νομίσματα (ημιωβόλια), ονομαστική αξία που ο Αντίγονος δεν είχε κόψει ακόμη. Με τη χρήση αυτής της επιγραφής ο Αντίγονος, αφού εδραίωσε τη θέση του στο μακεδονικό θρόνο, θέλησε να επισημάνει ότι μετά τις περιπέτειες στα τέλη της δεκαετίας του 270 και την παρ ολίγον απώλεια του βασιλείου από την εισβολή του Πύρρου αυτός παραμένει ο αδιαφιλονίκητος βασιλιάς των Μακεδόνων. Το μήνυμα αυτό απευθυνόταν κυρίως προς το εσωτερικό, επιδιώκοντας την υποστήριξη και την αφοσίωση των Μακεδόνων στην προσπάθειά του για την ανασυγκρότηση του βασιλείου. Ακολουθεί η σειρά II του ίδιου τύπου, όπου παραμένει ο βασιλικός τίτλος ολογράφως και το όνομα αποδίδεται με μονόγραμμα, και στη συνέχεια η σειρά III, όπου και ο βασιλικός πλέον τίτλος περιορίζεται στα δύο αρχικά του γράμματα B Α, τα οποία τοποθετούνται αρ. και δ. από την κεφαλή του ιππέα. Έχουμε δηλαδή μια εξελικτική πορεία της επιγραφής από ολόγραφη προς συντετμημένη. Σε αυτό συνηγορεί και η σύσταση του «θησαυρού» από το Οφρύνιο, όπου η σειρά I, ως η παλαιότερη, εκπροσωπείται με τα λιγότερα νομίσματα (τρία), η σειρά II με πέντε και η σειρά III, ως η νεότερη, με τα περισσότερα (36). Από τις δύο οψιμότερες σειρές των δύο βασικών τύπων του Αντιγόνου, η έναρξη κοπής της σειράς Αθηνά/Πάνας III προηγείται της σειράς Ηρακλής/Ιππέας IV. Αυτό το συμπέρασμα εξάγεται κυρίως από τη σύσταση του «θησαυρού» του Ροδολίβους152, αλλά και από το βαθμό διατήρησης των νομισμάτων των δύο σειρών στους «θησαυρούς» που υπάρχουν. Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, ο «θησαυρός» του Ροδολίβους είναι προγενέστερος των δύο νεότερων «θησαυρών» της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης, λόγω της ύπαρξης των υστερόσημων στα νομίσματα των δύο τελευταίων «θησαυρών» και της απουσίας τους από του Ροδολίβους. Το ίδιο ισχύει και για το «θησαυρό» Αγριανή Σερρών/2001, τα νομίσματα του οποίου επίσης δεν είναι επισημασμένα. Τα νομίσματα λοιπόν της σειράς Αθηνά/Πάνας III στους δύο τελευταίους «θησαυρούς» αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα των νομισμάτων του Γονατά (70% στο «θησαυρό» του Ροδολίβους και 64,29% της Αγριανής), ενώ απουσιάζει η σειρά Ηρακλής/Ιππέας IV, η οποία εμφανίζεται για πρώτη φορά στους δύο οψιμότερους «θησαυρούς» της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης153. Από την άλλη πλευρά, η διατήρηση των νομισμάτων της σειράς Ηρακλής/Ιππέας IV είναι πολύ καλύτερη από των περισσότερων νομισμάτων της σειράς Αθηνά/Πάνας III στους δύο τελευταίους «θησαυρούς». Ο συνδυασμός αυτών των δύο στοιχείων μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι στην αρχή κόβεται μόνον η σειρά Αθηνά/Πάνας III και έπειτα από μια περίοδο αρκετών ετών εκδίδονται παράλληλα και οι δύο σειρές. Όπως στην περίπτωση παράλληλης κοπής των σειρών Ηρακλής/Ιππέας III και Αθηνά/Πάνας I, έτσι και τώρα οι δύο σειρές κόβονται μάλλον σε δύο διαφορετικά νομισματοκοπεία, η σειρά Αθηνά/Πάνας III στην Αμφίπολη και η σειρά Ηρακλής/Ιππέας IV στην Πέλλα. Σύμφωνα με όσα έχουμε εκθέσει παραπάνω για τη χρονολογική σειρά κοπής των σειρών των τριών τύπων της χάλκινης νομισματοκοπίας του Αντιγόνου Γονατά, προτείνουμε την ένταξή τους σε έξι νομισματικές περιόδους, που έχουν άμεση σχέση με σημαντικά ιστορικά γεγονότα154. Πρώτη περίοδος: /2 π.χ. Στην περίοδο αυτή, η οποία ξεκινά με την ανάρρηση του Αντιγόνου στο θρόνο του μακεδονικού βασιλείου μετά τη μάχη της Λυσιμάχειας και τελειώνει μετά την εισβολή και Σχεδόν όμοιας σύστασης ως προς τα νομίσματα του Γονατά (οι ελάχιστες διαφορές είναι στον αριθμό των νομισμάτων) είναι και ο «θησαυρός» Αγριανή Σερρών/2001 (βλ. υποσημ. 67). Από τα 14 νομίσματα αυτού του Αντιγονίδη, 1 είναι μάλλον μιας από τις δύο πρώτες σειρές του τύπου Ηρακλής/Ιππέας, 3 είναι της σειράς Ηρακλής/Ιππέας III, 1 της σειράς Αθηνά/Πάνας I και 9 της σειράς Αθηνά/Πάνας III Σύμφωνα με τη σύνθεση των δύο «θησαυρών», νεότερος μεταξύ των δύο είναι της Νέας Ζίχνης, λόγω της ύπαρξης του νομίσματος του Φιλίππου Ε' Για τα ιστορικά γεγονότα επί βασιλείας Αντιγόνου Γονατά, βλ. W.W. Tarn, Antigonos Gonatas, Oxford 1913, σ και για τις ναυμαχίες της Κω και της Άνδρου, σ Κ. Buraselis, Das hellenistische Makedonien und die Ägäis: Forschungen zur Politik des Kassandros und der drei ersten Antigoniden im Ägäischen Meer und in Westkleinasien, Münchener Beiträge 73, München 1982, σ Γ F. W. Walbank, στο Μακεδονία, 4.000χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, Αθήνα 1982, σ * N.G.L. Hammond - F.W. Walbank, A History o f Macedonia ( B. C ), III, Oxford 1988, σ και για τις ναυμαχίες της Κω και της Άνδρου σ N.G.L. Hammond, The Macedonian State: Origins, Institutions, and History, Oxford 1989, σ

43 κατάληψη του μεγαλύτερου τμήματος της Μακεδονίας από τον Πύρρο, κόβονται μόνον οι δυο χάλκινες σειρές του τύπου Ασπίδα/Κράνος, ονομαστικής αξίας ενός τεταρτημόριου (μέσο βάρος 3,95 γρ.). Ο τύπος της σειράς I πρωτοκόπηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο, κυριάρχησε μετά το θάνατό του στα λεγάμενα ανώνυμα μακεδονικά νομίσματα και χρησιμοποιήθηκε από τον πατέρα του Αντιγόνου Δημήτριο Πολιορκητή, όπως επίσης και από τον Πύρρο. Στο μεγαλύτερο διάστημα της περιόδου κόβεται η σειρά I και στο τελευταίο έτος η πολύ σπάνια και περιορισμένης παραγωγής σειρά II, μάλλον μόνο στην Αμφίπολη. Δεύτερη περίοδος: 272/1-268/7 π.χ. Η δεύτερη περίοδος αρχίζει μετά την εκδίωξη του Πτολεμαίου, γιου του Πύρρου, από τη Μακεδονία και την επανάκτηση ολόκληρου του βασιλείου από τον Αντίγονο, καθώς επίσης και μετά από το θάνατο του ίδιου του Πύρρου στο Άργος, και τελειώνει με την έναρξη του Χρεμωνίδειου πολέμου κατά των Αθηναίων και των συμμάχων τους. Η χάλκινη νομισματική παραγωγή συνεχίστηκε με τον τύπο Ηρακλής/Ιππέας και κατά χρονική σειρά με τις σειρές I, II και III, με την τελευταία να αρχίζει να κόβεται μάλλον μετά τα μέσα της περιόδου. Η ονομαστική αξία εξακολουθεί να είναι το ένα τεταρτημόριο, αλλά με αυξημένο το μέσο βάρος του (4,51 γρ. για τις δύο πρώτες σειρές και 4,55 γρ. για την τρίτη). Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, θεωρούμε πως η επιλογή του συγκεκριμένου τύπου από τον Αντίγονο, κυρίως με την επιγραφή της σειράς I, έγινε για την εξυπηρέτηση της εσωτερικής ιδεολογικοπολιτικής προπαγάνδας του, η οποία αποσκοπούσε στην αποδοχή του από τους Μακεδόνες ως νόμιμου βασιλιά και στην εμπιστοσύνη και αφοσίωσή τους στο πρόσωπό του. Τρίτη περίοδος: 267/6-262/1 π.χ. Η περίοδος αυτή ταυτίζεται με τη διάρκεια του Χρεμωνίδειου πολέμου, ο οποίος τερματίστηκε με την κατάληψη της Αθήνας το 261 π.χ. από τους Μακεδόνες και την εγκατάσταση μακεδονικής φρουράς στον Πειραιά και στην Αθήνα. Στη χάλκινη νομισματοκοπία του Αντιγόνου συνεχίζεται με αυξημένη παραγωγή η κοπή της σειράς Ηρακλής/Ιππέας III, εκδίδεται όμως παράλληλα για πρώτη φορά και η σειρά Αθηνά/Πάνας I, ονομαστικής αξίας ενός ημιωβόλιου, με μέσο βάρος 6,58 γρ. Μέχρι τότε ως βαρύ νόμισμα χρησιμοποιείται αποκλειστικά ο τύπος Ηρακλής/Ιππέας του Κασσάνδρου («θησαυροί» Βεργίνας και Μακρύγιαλου), το οποίο συνεχίζει να κυκλοφορεί παράλληλα με το ημιωβόλιο του Αντιγόνου (περίπτωση «θησαυρών» Δράμας και Οφρυνίου). Οι λόγοι που οδήγησαν τον Αντίγονο στην έκδοση και αυτής της υποδιαίρεσης, αλλά και στην αύξηση της παραγωγής της σειράς Ηρακλής/Ιππέας III, ήταν πρωτίστως οικονομικοί. Θεωρούμε ότι οι αυξημένες ανάγκες του πολέμου απαιτούσαν, εκτός από το τεταρτημόριο, την κοπή και ενός βαρύτερου χάλκινου νομίσματος, δεδομένου ότι τα ημιωβόλια του Κασσάνδρου που κυκλοφορούσαν δεν αρκούσαν για να τις καλύψουν. Βέβαια, κάτι τέτοιο ήταν επιβεβλημένο και λόγω της αυξημένης μακεδονικής παρουσίας και επιρροής στο εξωτερικό, αλλά όμως κατέστη δυνατόν και λόγω της γενικότερης καλής κατάστασης του βασιλείου μετά τις περιπέτειες της προηγούμενης δεκαετίας και τη σταθεροποίηση του Αντιγόνου στο θρόνο. Όπως έχουμε σημειώσει, οι συγκεκριμένες παραστάσεις της Αθηνάς και του Πάνα χρησιμοποιήθηκαν για να εξυπηρετήσουν, σε αντίθεση με την προηγούμενη περίοδο, την εξωτερική ιδεολογικοπολιτική προπαγάνδα του Αντιγόνου. Τέταρτη περίοδος: 261/0-255/4 π.χ.155. Η τέταρτη περίοδος ξεκινά μετά την κατάληψη της Αθήνας και τελειώνει με τη νίκη του Γονατά επί του στόλου του Πτολεμαίου Β' στη ναυμαχία της Κω και με την τυπική απόδοση της ελευθερίας στην πόλη της Παλλάδας, χωρίς όμως την αντίστοιχη μείωση της μακεδονικής κυριαρχίας και την απόσυρση της φρουράς. Στο διάστημα αυτό σταματά η έκδοση του ημιωβόλιου και επανέρχεται η κοπή μόνον ενός τύπου, ονομαστικής αξίας ενός τεταρτημόριου. Διακόπτεται όμως η έκδοση του τεταρτημόριου στον τύπο Ηρακλής/Ιππέας και αντικαθίσταται με τη σειρά Αθηνά/Πάνας II, μέσου βάρους 3,85 γρ., το οποίο υπολείπεται κατά 0,70 γρ. της προηγούμενης ισάξιας υποδιαίρεσης και πλησιάζει προς την πρώτη του τύπου Ασπίδα/Κράνος. Οι λόγοι διακοπής της έκδοσης του ημιωβόλιου ίσως πρέπει να αναζητηθούν στην όχι μεγάλη αναγκαιότητα κοπής δύο ονομαστικών αξιών, αφού στο διάστημα αυτό επικράτησε μια σχετική ηρεμία στις εξωτερικές σχέσεις του μακεδονικού βασιλείου. Η μείωση του βάρους του νέου τεταρτημόριου πιθανώς να υπαγορεύθηκε από την έλλειψη μεταλλεύματος Το κατώτερο όριο αυτής της νομισματικής περιόδου, συνεπώς και τα όρια των δύο επόμενων, πρέπει να θεωρούνται ενδεικτικά, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι δεν είναι δυνατόν και να ισχύουν. Σε αντίθεση με τα όρια των τριών πρώτων περιόδων 279 που νομίζουμε ότι είναι πιο σταθερά, τα όρια των τριών τελευταίων είναι πολύ πιθανόν να επιδέχονται κάποια μετατόπιση 1-2 ετών.

44 Πέμπτη περίοδος: 254/3-246/5 π.χ. Αυτή η περίοδος περιλαμβάνει το διάστημα μετά από τη ναυμαχία της Κω έως τη ναυμαχία της Άνδρου, στην οποία και πάλι ο μακεδονικός στόλος κατήγαγε νίκη επί του πτολεμαϊκού, και την επανάκτηση της Κορίνθου. Ο Αντίγονος αντιμετώπισε διάφορα προβλήματα νότια της Θεσσαλίας, κυρίως από την Αχαϊκή Συμπολιτεία και τον ανεψιό του Αλέξανδρο, ο οποίος ήταν επικεφαλής της μακεδονικής φρουράς στην Κόρινθο, αλλά επαναστάτησε, αυτοαναγορευθηκε βασιλιάς και συμμάχησε με τους Αχαιούς. Από νομισματικής πλευράς συνεχίστηκε η κοπή μιας μόνο χάλκινης υποδιαίρεσης, αλλά το τεταρτημόριο της σειράς Αθηνά/Πάνας II αντικαταστάθηκε με το ημιωβόλιο της σειράς III του ίδιου τύπου και μέσου βάρους 5,35 γρ., το οποίο όμως είναι αρκετά ελαφρύτερο από το προηγούμενο της σειράς I της τρίτης περιόδου (6,58 γρ.). Αυτός είναι και ο λόγος, κατά την άποψή μας, που όλα τα νέα ημιωβόλια φέρουν στο πεδίο κάτω αρ. το μακεδονικό κράνος με τα δυο κάθετα φτερά πουλιού156. Το σύμβολο αυτό λειτουργεί ως ιδιαίτερο σημάδι εύκολης αναγνώρισης της νέας σειράς από τα ίσης ονομαστικής αξίας αλλά βαρύτερα ημιωβόλια της παλαιότερης σειράς I, χωρίς να απαιτείται η προσφυγή σε ζύγισμα. Σύμφωνα με το βάρος των δύο ημιωβόλιων, η αναλογία μεταξύ τους θα ήταν πέντε παλαιά προς έξι νέα. Θεωρούμε πως η μεγάλη χρονική διάρκεια συνεχούς χρήσης του φτεροφόρου κράνους μάς απομακρύνει από την περίπτωση να πρόκειται για σύμβολο ενός νομισματοκόπου και, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, μας φέρνει πιο κοντά στην πιθανότητα να πρόκειται για το χαρακτηριστικό σημάδι ενός νομισματοκοπείου, κατά πάσα πιθανότητα της Αμφίπολης157. Ως προς την εμφάνισή του και σε έκδοση της σειράς Ηρακλής/Ιππέας IV, αλλά και στις αντιγονίδειες δραχμές Ποσειδώνας ή Δίας/ Αθηνά και σε δύο εκδόσεις του επίσης αντιγονίδειου τετράδραχμου Πάνας/Αθηνά, θεωρούμε ότι πιθανώς να έχει την ίδια σημασία. Έχουμε τη γνώμη ότι το μειωμένο βάρος του νέου ημιωβόλιου οφειλόταν στην ανάγκη να κοπούν όσο το δυνατόν περισσότερα τεμάχια για την κάλυψη των πολεμικών δαπανών, οι οποίες μετά την ύφεση της προηγούμενης περιόδου αυξήθηκαν και πάλι. Εννοείται, βέβαια, ότι η σχέση μεταξύ δραχμής και ημιωβόλιου παρέμεινε σταθερή, δηλαδή 1 δραχμή = 12 ημιωβόλια, ενώ δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν συνέβη το ίδιο και με την ανταλλακτική ή αγοραστική αξία της νέας υποδιαίρεσης. Έκτη περίοδος: 245/4-239 π.χ. Η τελευταία περίοδος από τη ναυμαχία της Άνδρου έως το θάνατο του Αντιγόνου. Τα προβλήματα με την Αχαϊκή Συμπολιτεία συνεχίστηκαν με αποκορύφωμα την κατάληψη της Κορίνθου από τον Άρατο το 243 π.χ. και την προσχώρηση γειτονικών πόλεων στο Κοινό των Αχαιών. Η χάλκινη νομισματική παραγωγή συνεχίστηκε με το ημιωβόλιο της σειράς Αθηνά/Πάνας III, αλλά παράλληλα κόβεται και τεταρτημόριο με την επαναφορά του τύπου Ηρακλής/Ιππέας, διά της σειράς IV και μέσου βάρους 4,23 γρ. Το τεταρτημόριο αυτό είναι ελαφρώς βαρύτερο από το προηγούμενο της σειράς Αθηνά/Πάνας II (3,85 γρ.) της τέταρτης περιόδου και λίγο ελαφρύτερο από το τεταρτημόριο της σειράς Ηρακλής/Ιππέας III (4,55 γρ.) της δεύτερης και τρίτης περιόδου. Στο σημείο αυτό θα αναφερθούμε εν ολίγοις στο ζήτημα της απόδοσης και, ως εκ τούτου, και της χρονολόγησης του τύπου Ηρακλής/Ιππέας με B - A και ^. Οι έως τώρα απόψεις για την απόδοσή του διχάζονται μεταξύ του Αντιγόνου Γονατά και του Αντιγόνου Δώσωνος, κυρίως με αφορμή τις επικοπές του Βοιωτικού Κοινού πάνω στα νομίσματα αυτά158. Οι κύριοι υποστηρικτές της απόδοσης του τύπου αυτού Ο Κ. Lönnqvist, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 139,141, αποδίδει το μακεδονικό κράνος σε νομισματοκόπο και κλίνει προς τη χρονολόγηση αυτής της σειράς στα τέλη της δεκαετίας του 270 π.χ., συνδέοντάς τη με το όμοιο σύμβολο στα αργυρά νομίσματα του Αντιγόνου Γονατά. Τη χρονολόγηση αυτή γενικώς για το ημιωβόλιο του τύπου Αθηνά/Πάνας, χωρίς να το διαχωρίζει σε δυο ξεχωριστές σειρές αναλόγως με την παρουσία ή μη του φτεροφόρου κράνους ως συμβόλου, υιοθετεί και ο X. Γκατζόλης, ό.π. (υποσημ. 2), σ. 116, συγκεκριμενοποιώντας την, μάλιστα, μετά το 272 π.χ Βλ. υποσημ Για τέτοια επικεκομμένα νομίσματα σε «θησαυρούς», βλ. Ι.Ν. Σβορώνος, Εύρημα έκτης Κωπαΐδος,ζΙΕΆΑ 11 (1908), σ (IGCH 229) Τ. Hackens, La circulation monétaire dans la Béotie Hellénistique: Trésors de Thèbes 1935 et 1965, BCH 93 (1969), σ και ιδίως σ (IGCH 233) A.S. Walker, Four AE Coin Hoards in the Collection of the American School of Classical Studies at Athens, Hesperia 47 (1978), σ και ιδιαίτερα σ (The «White Sack» hoard) Έ. Βλαχογιάννη, «Θησαυρός» Νομισμάτων από τη Θήβα. Το προβλημάτων Βοιωτικών Επικοπών, Νομισματικά Χρονικά 19 (2000), σ Επίσης, βλ. και ΑΔ 19 (1964), Χρονικά, σ. 8 (IG CH 169).

45 στον Γονατά είναι οι Ειρήνη Βαρούχα159, Georges Le Rider160, John H. Kroll161, Kenneth Lönnqvist162 και Έλενα Βλαχογιάννη163. Την απόδοση του τύπου στον Δώσωνα υποστηρίζουν οι Barclay V. HeΑΔ164, Ιωάννης Ν. Σβορώνος165, Irwin L. Merker166, Tony Hackens167 και Alan S. Walker168. Κατ αρχάς, να σημειώσουμε ότι η έως τώρα έρευνα εκλάμβανε τον τύπο Ηρακλής/Ιππέας ως ενιαίο και όχι χωρισμένο στις δικές μας σειρές I, II, III και IV. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτόν το διαχωρισμό και την παρουσία των νομισμάτων των σειρών I, II και III στους δύο «θησαυρούς» της Δράμας και του Οφρυνίου, πιστεύουμε ότι δεν τίθεται πλέον θέμα καμιάς απολύτως αμφισβήτησης ως προς την απόδοσή τους στον Αντίγονο Γονατά. Επομένως, η μόνη σειρά που απομένει για τον Αντίγονο Δώσωνα και που θα μπορούσε να προσφέρει κάποια επιχειρήματα σε όσους θεωρούν ότι πρέπει οπωσδήποτε να έκοψε δικό του νόμισμα είναι η σειρά IV. Βέβαια, σύμφωνα με την παρουσία και αυτής της σειράς στους «θησαυρούς», σε συνδυασμό με τα υστερόσημα που φέρουν νομίσματά της, η δική μας άποψη είναι ότι και αυτή ανήκει στον Γονατά και όχι στον Δώσωνα. Yστερόσημα169 Για τα δημόσια υστερόσημα είναι πλέον γενικά αποδεκτό ότι τοποθετούνταν από μια εκδότρια αρχή είτε σε ένα δικό της νόμισμα είτε σε ένα ξένο, ήταν δηλαδή μια επίσημη διοικητική πράξη οικονομικής πολιτικής. Η πράξη αυτή ήταν αποτέλεσμα μιας ιδιαίτερης πολιτικής απόφασης προκειμένου να ξαναδοθεί κυκλοφοριακή ισχύ σε ένα νόμισμα της ίδιας εκδότριας αρχής, που την έχασε λόγω εσκεμμένης απόσυρσης από την κυκλοφορία, ή σε ένα ξένο, για να δοθεί κυκλοφοριακή ισχύ σε ένα νόμισμα που δεν την είχε. Ο κυριότερος λόγος που οδηγούσε μια εκδότρια αρχή να επισημάνει ένα νόμισμα είχε να κάνει με την αδυναμία κοπής «φρέσκου» χρήματος, οπότε στην περίπτωση αυτή δεν κυκλοφορούσε μαζί με το επισημασμένο νόμισμα και κάποιο νέο ή νέα έκδοση αυτού που κυκλοφορούσε αμέσως πριν ή κατά την επισήμανση. Υπάρχει, όμως, και η περίπτωση ενίσχυσης της υπάρχουσας ποσότητας του χρήματος λόγω έκτακτων αναγκών, οπότε στην περίπτωση αυτή έχουμε ταυτόχρονη κυκλοφορία του επισημασμένου νομίσματος και ενός νέου ή νέων εκδόσεων του κυκλοφορούντος κατά την επισήμανση. Το φαινόμενο της επισήμανσης νομισμάτων δεν σημαίνει ότι τα νομίσματα προηγούμενων σειρών της ίδιας εκδότριας αρχής ή άλλης επισημαίνονταν πάντοτε προκειμένου να συνεχίσουν να κυκλοφορούν κανονικά. Έχουμε τα παραδείγματα των νομισμάτων του Φιλίππου Β', του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του Κασσάνδρου, της πόλης των Φιλίππων κ.ά., που συνέχισαν να κυκλοφορούν κανονικά αρκετά χρόνια μετά το σταμάτημα της κοπής τους, ιδίως των δύο πρώτων, χωρίς να είναι επισημασμένα. Όπως ήδη αναφέρθηκε, η συντριπτική πλειονότητα των νομισμάτων στους «θησαυρούς» της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης (84,62% και 76,19% αντίστοιχα) φέρουν στον εμπροσθότυπο κυκλικό υστερόσημο. Στο δεύτερο «θησαυρό» υστερόσημο έχει και το νόμισμα του Κασσάνδρου. Ό που κατέστη δυνατή η 159. ΑΔ 19 (1964), Χρονικά, σ. 8, όπου αναφέρεται ότι οι επικοπές είναι πάνω σε νομίσματα του Γονατά, Gaebler, ό.π. (υποσημ. 21), πίν. XXXIV, 8-10, τα οποία όμως, εκτός από τη σειρά Ηρακλής/Ιππέας IV, αντιστοιχούν και στις σειρές Ηρακλής/Ιππέας I και II G. Le Rider, Contremarques et surfrappes dans l antiquité grecque, Numismatique Antique, Problèmes et Méthodes, Etudes d'archéologie Classique IV (1975), σ. 53, σημ Kroll, ό.π. (υποσημ. 2), σ και Lönnqvist, ό.π. (υποσημ. 2), σ και σημ. 19 και Βλαχογιάννη, ό.π., σ Β. HeΑΔ, On the Chronological Sequence of the Coins of Boeotia, NC 1881, σ Σβορώνος, ό.π L. Merker, The Silver Coinage of Antigonos Gonatas and Antigonos Doson, A/VSM/V 9 (1960), σ Hackens, ό.π. (υποσημ. 158), σ. 726, σημ Walker, ό.π. (υποσημ. 158), σ Γενικά για τα υστερόσημα, βλ. Γ.Π. Οικονόμου, Περί της σημασίας των νομισματικών υστεροσήμων επί τη βάσει νέας αργυράς δραχμής των Ναξίων, Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 3 (1928), σ. 25-3L S.P. Noe, Countermarked and Overstruck Greek Coins at the American Numismatic Society, ANSMN 6 (1954), σ H. Seyrig, Monnaies contremarquées en Syrie, Syria (1958), σ και, κυρίως, Le Rider, ό.π. (υποσημ. 160), σ και ιδιαίτερα σ (δημόσια υστερόσημα πόλεων και βασιλέων), όπου υπάρχει και η σχετική προηγούμενη βιβλιογραφία.

46 αναγνώριση της παράστασης, διαπιστώθηκε κυρίως κεφαλή Πάνα και δευτερευόντως Ηρακλή (η πρώτη, εξάλλου, είναι η συχνότερα εμφανιζόμενη στα επισημασμένα νομίσματα του Γονατά170). Εκτός όμως από αυτές τις δυο παραστάσεις, υπάρχουν και άλλες σε υστερόσημα νομισμάτων του Γονατά171. Αυτή η εκτεταμένη επισήμανση χάλκινων νομισμάτων των τύπων Ηρακλής/Ιππέας και Αθηνά/Πάνας του Αντιγόνου Γονατά αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση για τα νομίσματα της βασιλικής νομισματοκοπίας της Μακεδονίας. Τα βασικά ερωτήματα που τίθενται για τα επισημασμένα νομίσματα είναι ποια εκδότρια αρχή τα επεσήμανε, πότε και για ποιο λόγο. Κατ αρχάς, πρέπει να επισημάνουμε ότι εκτός από τον τύπο Ασπίδα/Κράνος και με τα μέχρι τώρα δεδομένα, ίσως και την αμέσως επόμενη σειρά Ηρακλής/Ιππέας I, τα νομίσματα όλων των υπόλοιπων σειρών, σε ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, φέρουν υστερόσημα, κυρίως όμως η σειρά Αθηνά/Πάνας III. Αυτό είναι φυσιολογικό και αναμενόμενο, αφού πρόκειται για μία από τις δυο τελευταίες σειρές του Γονατά και αυτή με τις περισσότερες εκδόσεις και τη μεγαλύτερη παραγωγή τεμαχίων. Επίσης, πρέπει να σημειώσουμε ότι κάποια από τα υστερόσημα έχουν αποδοθεί σε επισημάνσεις εκδοτριών αρχών εκτός της Μ ακεδονίας172. Πίνακας 10 Υστερόσημα, τύποι-σειρές και προέλευση επισημασμένων νομισμάτων Αντιγόνου Γονατά και Κασσάνδρου. Υ σ τ ε ρ ό σ η μ α Τ υ π ο ι - σ ε ι ρ έ ς Π ρ ο έ λ ε υ σ η Κεφαλή Πάνα Ηρακλής/Ιππέας ΙΙ(;) «Θησαυρός» Ν. Ζίχνης Αθηνά/Πάνας I SNG Alpha Bank 1037 McClean 3608 Αθηνά/Πάνας III «Θησαυρός» Ν. Φυλής «Θησαυρός» Ν. Ζίχνης SNG München 1095,1098 McClean 3606 Αθηνά/Πάνας ΙΙΙ(;) Αθηναϊκή Αγορά Α-1 και ΓΓ-348 (507m) Ηρακλής/Ιππέας IV «Θησαυρός» Ν. Ζίχνης Ηρακλής/Ιππέας Αθηναϊκή Αγορά ΝΝ-1455 (509c) Κεφαλή Πάνα: SNG Alpha Bank 1037 (σειρά Αθηνά/Πάνας I), SNG München 1095 και 1098 (σειρά Αθηνά/Πάνας III), McClean 3606 (σειρά Αθηνά/Πάνας III), McClean 3608 (σειρά Αθηνά/Πάνας I), αθηναϊκή Αγορά Α-1 και ΓΓ-348/507ιή (σειρά Αθηνά/Πάνας III;), αθηναϊκή Αγορά NN-1455/509C (Ηρακλής/Ιππέας), κεφαλή Ηρακλή: Hunterian 7 (σειρά Αθηνά/Πάνας III) Βούκρανιο: SNG Cop (σειρά Αθηνά/Πάνας III;), κεφαλή Ήρας κατενώπιον: SNG Cop (σειρά Αθηνά/Πάνας III), Gaebler, ό.π. (υποσημ. 21), σ. 187, αριθ. 8, πίν. XXXIV, 7 (σειρά Αθηνά/Πάνας III), αθηναϊκή Αγορά A-210a/507k, Η-46 και /5071 (σειρά Αθηνά/Πάνας III), αμφορέας: SNG Evelpidis 1429 (σειρά Αθηνά/Πάνας III), βότρυς: SNG Evelpidis 1434 (σειρά Αθηνά/Πάνας III;), Φ και δάδα (στον οπισθότυπο): SNG München 1088 (σειρά Ηρακλής/Ιππέας IV), μακεδονικό κράνος: SNG München 1097 (σειρά Αθηνά/Πάνας III), διπλός πέλεκυς: Weber 2194 (σειρά Αθηνά/Πάνας III), στεφάνι: αθηναϊκή Αγορά Ξ-467 και Κ-1004/507η (σειρά Αθηνά/Πάνας III;), βοιωτικό κράνος: αθηναϊκή Αγορά ΣΓ-549/509ά (Ηρακλής/Ιππέας), πλώρη: SNG Alpha Bank 996 (σειρά Ηρακλής/Ιππέας III;), Η :ΑΔ ( ), Μελέτες, σ. 212, αριθ. 61 (τόπος προέλευσης Πέλλα), όπου αναφέρεται Η, αλλά επειδή το έχουμε δει προσωπικώς πρόκειται πέρα από κάθε αμφιβολία για το μονόγραμμα Π (σειρά Αθηνά/Πάνας II), αδιάγνωστο: SNG Alpha Bank 997 (Ηρακλής/Ιππέας), SNG Alpha Bank 1018, 1027, (σειρά Αθηνά/Πάνας III), SNG Alpha Bank 1038 (σειρά Αθηνά/Πάνας I), SNG München 1112 (σειρά Αθηνά/Πάνας I) Ο O. Picard, Chalcis et la Confédération Eubéenne. Etude de numismatique et d histoire (IVe-Ier siècle), Paris 1979, σ , αναφέρει 12 επισημασμένα νομίσματα του Γονατά του τύπου Αθηνά/Πάνας με κεφαλή της Ήρας στο υστερόσημο και 11 του ίδιου τύπου με βουκράνιο, όλα από τις ανασκαφές της Ερέτριας. Βλ. επίσης ο ίδιος, Monnaies contremarquées en Eubée, Bulletin de la Société Française de Numismatique, 1976, o και ιδίως σ. 31. Αποδίδει το υστερόσημο με την κεφαλή της Ήρας στην πόλη της Χαλκίδας και με το βουκράνιο στην Ευβοϊκή Συνομοσπονδία, συνδέοντας τις δυο παραστάσεις με τη νομισματοκοπία τους, όπου χρησιμοποιούνται ως κύριο εικονογραφικό θέμα στον εμπροσθότυπο και στον οπισθότυπο αντίστοιχα, θεωρεί δε ότι οι επισημάνσεις κτυπήθηκαν σε περιόδους επαναστάσεων των Χαλκιδέων και των Ευβοέων κατά των μακεδονικών φρουρών του Γονατά στο νησί.

47 Υ σ τ ε ρ ό σ η μ α Τ ύ π ο ι - σ ε ι ρ έ ς Π ρ ο έ λ ε υ σ η Κεφαλή Ηρακλή Αθηνά/Πάνας III «Θησαυρός» Ν. Φυλής «Θησαυρός» Ν. Ζίχνης Hunterian 7 Μακεδονικό κράνος Αθηνά/Πάνας III SNG München 1097 Η Αθηνά/Πάνας II Πέλλα Φ και δάδα (οπισθότυπος) Ηρακλής/Ιππέας IV SNG München 1088 Κεφαλή Ή ρα ς κατενώπιον Αθηνά/Πάνας III SNG Cop Gaebler, 187 αριθ. 8, πίν XXXIV, 7 Αθηναϊκή Αγορά A-210a (507k) Αθηναϊκή Αγορά Η-46 και (5071) Αθηνά/Πάνας Ερέτρια Βουκράνιο Αθηνά/Πάνας ΙΙΙ(;) SNG Cop Αθηνά/Πάνας Ερέτρια Βοιωτικό κράνος Ηρακλής/Ιππέας Αθηναϊκή Αγορά Σ Τ -549 (509d) Πλώρη Ηρακλής/Ιππέας ΙΙΙ(;) SNG Alpha Bank 996 Αμφορέας Αθηνά/Πάνας III SNG Evelpidis 1429 Διπλός πέλεκυς Αθηνά/Πάνας III Weber 2194 Βότρυς Αθηνά/Πάνας ΙΙΙ(;) SNG Evelpidis 1434 Στεφάνι Αθηνά/Πάνας ΙΙΙ(;) Αθηναϊκή Αγορά Ξ-467 και Κ-1004 (507n) Αδιάγνωστη παράσταση Αθηνά/Πάνας I SNG Alpha Bank 1038 SNG München 1112 Αθηνά/Πάνας III «Θησαυρός» Ν. Φυλής «Θησαυρός» Ν. Ζίχνης SNG Alpha Bank 1018,1027, Ηρακλής/Ιππέας IV «Θησαυρός» Ν. Φυλής Ηρακλής/Ιππέας SNG Alpha Bank 997 Ηρακλής/Ιππέας «Θησαυρός» Ν. Ζίχνης (Κασσάνδρου) Η μαρτυρία των δύο επισημασμένων «θησαυρών» από τη Νέα Φυλή και τη Νέα Ζίχνη, δύο περιοχές μέσα στο μακεδονικό βασίλειο, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα υστερόσημα που φέρουν όλα τα νομίσματα των δύο «θησαυρών» είναι του μακεδονικού κράτους, οπότε για τα δύο από αυτά που αναγνωρίστηκαν (κεφαλή Πάνα και Ηρακλή) στα νομίσματα του Γονατά δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ανήκουν σε βασιλικές επισημάνσεις. Από τα υπόλοιπα υστερόσημα, έχουμε τη γνώμη πως αυτά που συγκεντρώνουν τις περισσότερες πιθανότητες να είναι κρατικές μακεδονικές επισημάνσεις είναι αυτά με το μακεδονικό κράνος, το Φ με τη δάδα και το μονόγραμμα Η. Το πρώτο για προφανείς λόγους, το δεύτερο επειδή το Φ μπορεί να αποδίδει το όνομα του Φιλίππου Ε' και το τρίτο διότι μάλλον αντιστοιχεί στο όνομα του Δημητρίου Β' και το παράδειγμα που έχουμε βρέθηκε στην πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου, την Πέλλα. Εκτός αυτού, το γράμμα και το μονόγραμμα χρησιμοποιούνται ευρέως στη μακεδονική νομισματοκοπία ως σημάδια νομισματοκόπων. Η κεφαλή της Ή ρας και το βουκράνιο έχουν αποδοθεί από τον Ο. Picard στην πόλη της Χαλκίδας και στην Ευβοϊκή Συνομοσπονδία αντίστοιχα, ενώ, κατά τη γνώμη μας, και το βοιωτικό κράνος μπορεί να αποδοθεί στο Βοιωτικό Κοινό. Για το ποια από τα υπόλοιπα υστερόσημα μπορεί να ανήκουν σε μακεδονικές βασιλικές επισημάνσεις και ποια σε άλλες εκδότριες αρχές δεν είμαστε σε θέση αυτήν τη στιγμή να υποθέσουμε οτιδήποτε, θεωρούμε όμως ότι τα περισσότερα πρέπει να είναι μάλλον μακεδονικά. Η συντριπτική πλειονότητα των επισημασμένων νομισμάτων στους δύο «θησαυρούς», αλλά και η πολύ συχνή μεμονωμένη ανεύρεσή τους σε ανασκαφές και τυχαία ευρήματα καταδεικνύει ότι πρόκειται για μια οικονομική μεταρρύθμιση με χρονική διάρκεια και αυξημένη ποσότητα νομισμάτων και όχι για μια περιστασιακή και βραχύβια απόπειρα περιορισμένης παραγωγής. Από την άλλη πλευρά, η έστω πολύ μικρή παρουσία και μη επισημασμένων νομισμάτων σημαίνει ότι ή δεν πέρασαν από τα κρατικά νομισματοκοπεία για να επισημανθούν αλλά κυκλοφορούσαν, σε περιορισμένο αριθμό βέβαια, ταυτόχρονα μαζί με 283

48 τα επισημασμένα ή κατά τη διαδικασία της επισήμανσης βρίσκονταν στο προσωπικό ταμείο του κατόχου τους, όπου και παρέμειναν μέχρι τον ενταφιασμό των «θησαυρών» χωρίς να επισημανθούν. Η παρουσία του νομίσματος του Φιλίππου Ε' στο «θησαυρό» της Νέας Ζίχνης μας παρέχει και ένα terminus ante quem ως προς τη χάλκινη νομισματοκοπία στο χρονικό διάστημα π.χ., δηλαδή επί βασιλείας Δημητρίου Β' και Αντιγόνου Δώσωνος. Το συμπέρασμα, λοιπόν, που συνάγεται είναι ότι την περίοδο αυτή οι δυο βασιλείς δεν κόβουν δικό τους χάλκινο νόμισμα, διαφορετικά θα είχαμε κάποιο παράδειγμα αυτής της νομισματοκοπίας στο «θησαυρό»173. Οι βασιλείς που μπορεί να τοποθέτησαν τα μακεδονικά κρατικά υστερόσημα είναι ο Αντίγονος Γονατάς, ο Δημήτριος Β', ο Αντίγονος Δώσων και ο Φίλιππος Ε'. Για να είναι ο Γονατάς πρέπει να υποθέσουμε ότι σε κάποιο σημείο της τελευταίας πενταετίας της βασιλείας του σταμάτησε την κοπή των δυο τελευταίων σειρών του, Αθηνά/Πάνας III και Ηρακλής/Ιππέας IV, και αφού μεσολάβησε κάποιο διάστημα χωρίς την έκδοση νέου νομίσματος πραγματοποίησε την επισήμανση, όχι όμως μόνον αυτών των δυο τελευταίων σειρών, αλλά και των προγενέστερων Αθηνά/Πάνας I, II και Ηρακλής/Ιππέας II, III, καθώς επίσης και του Κασσάνδρου. Στην περίπτωση αυτή, βέβαια, η κοπή όλων των σειρών, πλην του τύπου Ασπίδα/Κράνος, πρέπει να τοποθετηθεί μέσα στο διάστημα από το 272/1 έως το 245/4 π.χ.174, ούτως ώστε να μείνει η έκτη περίοδος ελεύθερη για τις επισημάνσεις και το πριν από αυτές, έστω και μικρό, διάστημα χωρίς την κοπή νέου νομίσματος. Κατά τη γνώμη μας, αυτή η υπόθεση πρέπει να απορριφθεί, διότι όσο και αν ψάχνουμε δεν βρίσκουμε κάποιο σοβαρό λόγο για τον οποίο ο Γονατάς θα διέκοπτε την έκδοση των δυο τελευταίων σειρών του για να προχωρήσει στη συνέχεια σε μια μαζική επισήμανση του συνόλου της νομισματοκοπίας του μετά το 270 π.χ. περίπου, αλλά και του ημιωβόλιου του Κασσάνδρου. Γι αυτό το τελευταίο πρέπει να σημειώσουμε πως κυκλοφορούσε κανονικά χωρίς επισήμανση από τις αρχές της βασιλείας του Γονατά, ακόμη και όταν έκοψε το δικό του ημιωβόλιο με τη σειρά Αθηνά/Πάνας I (περίπτωση «θησαυρών» Βεργίνας, Μακρύγιαλου, Δράμας και Οφρυνίου). Αν ήταν επισημασμένη μόνον η σειρά Αθηνά/Πάνας III, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ο Γονατάς προέβη σε αυτή την ενέργεια λόγω του αρκετά μειωμένου βάρους της σειράς σε σύγκριση με το ίδιας ονομαστικής αξίας ημιωβόλιο της σειράς I του ίδιου τύπου. Γιατί όμως θα έπρεπε να επισημανθεί και η σειρά Αθηνά/Πάνας I, καθώς και οι υπόλοιπες, στις οποίες δεν υπάρχουν θεαματικές μετρολογικές διαφοροποιήσεις και από τις οποίες οι παλαιότερες, πριν επισημανθούν, κυκλοφορούσαν ούτως ή άλλως και μετά το σταμάτημα της κοπής τους; Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι τουλάχιστον το υστερόσημο με την κεφαλή του Πάνα, μια θεότητα που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τον Γονατά και χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον στην αργυρή και χάλκινη νομισματοκοπία του, πρέπει να αποδοθεί σε αυτό τον Αντιγονίδη και τα υπόλοιπα σε άλλες εκδότριες αρχές. Και σε αυτή την περίπτωση, όμως, θα παρέμενε και πάλι ανεξήγητη η σκοπιμότητα επισήμανσης του συνόλου της χάλκινης νομισματοκοπίας από το 270 π.χ. περίπου και μετά. Όπως φαίνεται από την έκταση των επισημάνσεων, έχουμε να κάνουμε όχι με μια μεμονωμένη ενέργεια για μια-δυο νομισματικές σειρές αλλά με μια διοικητική πράξη καθολικού οικονομικού χαρακτήρα, κάτι που νομίζουμε ότι δεν είχε κανέναν απολύτως λόγο να κάνει ο Γονατάς. Έ να στοιχείο που ενισχύει αυτή την άποψη είναι και η διατήρηση των νομισμάτων πριν την επισήμανσή τους στους «θησαυρούς» της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης. Η φθορά ορισμένων, με χαρακτηριστικότερη περίπτωση αυτή των αριθ. 22 και 29 του «θησαυρού» της Νέας Ζίχνης, είναι τέτοιου βαθμού που δεν δικαιολογείται από μια κυκλοφορία το πολύ δέκα ετών, αν είχαν Ορισμένοι ερευνητές, στην προσπάθεια τους να μην αφήσουν χωρίς χάλκινα νομίσματα τον Δημήτριο Β' και τον Αντίγονο Δώσωνα, έχουν αποδώσει και στους δύο τον τύπο Ασπίδα/Κράνος με το όνομά τους σε μονόγραμμα στο επίσημα της ασπίδας και στον Δώσωνα τον τύπο Ηρακλής/Ιππέας με Β - A και ^. Όμως, όπως έχουμε ήδη σημειώσει, θεωρούμε πως δεν πρέπει να υπάρχει πλέον καμιά αμφισβήτηση για την απόδοση του τύπου Ασπίδα/Κράνος με μονόγραμμα Δημητρίου και Αντιγόνου στον Δημήτριο Πολιορκητή και στον Γονατά αντίστοιχα και όχι στον Δημήτριο Β' και στον Δώσωνα (βλ. υποσημ. 135). Αυτό επιβεβαιώνεται και από την απουσία νομισμάτων αυτού του τύπου από το «θησαυρό» της Νέας Ζίχνης, ο οποίος, λόγω της παρουσίας του νομίσματος του Φιλίππου Ε', θα ενταφιάστηκε στους πρώτους χρόνους της βασιλείας του. Εάν ο Δημήτριος Β' και ο Δώσων είχαν κόψει νομίσματα του τύπου Ασπίδα/Κράνος θα έπρεπε να εκπροσωπούνται στο «θησαυρό» αυτό και μάλιστα ευάριθμα. Για την απόδοση του τύπου Ηρακλής/Ιππέας με Β - A και Μστον Γονατά ή στον Δώσωνα, βλ. υποσημ και παρακάτω Για τον τύπο Ασπίδα/Κράνος έχουμε την άποψη ότι δεν υπάρχει πλέον καμιά αμφιβολία ότι κόβεται μόνον αυτός από το 277 έως το 273/2 π.χ.

49 επισημανθεί από τον Γονατά. Η φθορά αυτή πρέπει να είναι αποτέλεσμα κυκλοφορίας περισσότερων ετών, εάν τη συγκρίνουμε με εκείνη των νομισμάτων αριθ του «θησαυρού» της Νέας Ζίχνης της σειράς Αθηνά/Πάνας I, που είναι μεν λίγο μεγαλύτερη, αλλά με σχεδόν διπλάσιο χρόνο κυκλοφορίας. Δεν αναφέρουμε την πολύ μεγαλύτερη φθορά των αριθ. 40 και 41 των δύο πρώτων σειρών του τύπου Ηρακλής/Ιππέας, η οποία ασφαλώς οφείλεται στην πιο μακροχρόνια κυκλοφορία τους από τα αριθ , λόγω της προγενέστερης κοπής τους. Θα μπορούσε να είναι ο Φίλιππος Ε' αυτός που προχώρησε στην επισήμανση των περισσότερων νομισματικών σειρών του Γονατά και του ημιωβόλιου του Κασσάνδρου, πριν ξεκινήσει τη δική του χάλκινη νομισματοκοπία; Νομίζουμε ότι η πλούσια χάλκινη νομισματοκοπία του Φιλίππου Ε'175, η έναρξη κοπής της οποίας, μάλιστα, χρονολογείται από τις αρχές της βασιλείας του, δεν δικαιολογεί τη μαζική επισήμανση της πλειονότητας της προηγούμενης χάλκινης νομισματοκοπίας. Εκτός αυτού, η παράσταση με την κεφαλή του Πάνα, του συνηθέστερου υστερόσημου, νομίζουμε ότι είναι πιο πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε από το γιο του Γονατά αμέσως μετά το σταμάτημα της κοπής του τύπου με τον Πάνα ολόσωμο, παρά είκοσι χρόνια αργότερα από τον εγγονό του. Επίσης, και το υστερόσημο στο νόμισμα από την Πέλλα πρέπει να ανήκει στον Δημήτριο Β', αφού το μονόγραμμα Η μάλλον αντιστοιχεί στο όνομά του176. Βέβαια, το υστερόσημο με Φ και δάδα στον οπισθότυπο νομίσματος της σειράς Ηρακλής/Ιππέας IV177 συγκεντρώνει αρκετές πιθανότητες να ανήκει στον Φίλιππο Ε, λόγω του γράμματος. Το μοναδικό όμως αυτό παράδειγμα που μας είναι γνωστό και παράλληλα η απουσία του από το «θησαυρό» της Νέας Ζίχνης δείχνει ότι πρόκειται ίσως για μια βραχύβια και περιορισμένης παραγωγής ενέργεια του Φιλίππου Ε στην αρχή της βασιλείας του, εφόσον βέβαια είναι σωστή η απόδοση του υστερόσημου σε αυτόν το βασιλιά, πριν αρχίσει να κόβει δικά του χάλκινα νομίσματα. Η φθορά αρκετών υστερόσημων στους «θησαυρούς» της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης, σε σημείο που να μην αναγνωρίζεται η παράσταση που φέρουν, δείχνει μια πολύχρονη κυκλοφορία των επισημασμένων νομισμάτων. Επομένως, και εφόσον υποθετικά δεχθούμε ότι τα υστερόσημα αυτών των «θησαυρών» τοποθετήθηκαν από τον Φίλιππο Ε, πρέπει να χρονολογήσουμε τον ενταφιασμό τους το νωρίτερο μεταξύ π.χ. Σε μια τέτοια περίπτωση και έχοντας ως δεδομένο την παρουσία ενός μόνο νομίσματος του Φιλίππου Ε στο «θησαυρό» της Νέας Ζίχνης (αριθ. 42) και κανενός στο «θησαυρό» της Νέας Φυλής, πρέπει να κατέβει κατά τουλάχιστον δέκα με δεκαπέντε χρόνια η έναρξη της χάλκινης νομισματοκοπίας του Φιλίππου Ε από την παραδοσιακή χρονολόγησή της στις αρχές της βασιλείας του. Η περίπτωση να είχε ξεκινήσει από τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του να κόβει δικά του χάλκινα νομίσματα, επισημαίνοντας παράλληλα και τα προηγούμενα, πρέπει να αποκλειστεί, διότι σε μια τέτοια περίπτωση θα έπρεπε στους δύο «θησαυρούς» να υπάρχουν περισσότερα νομίσματά του, και μάλιστα και σε άλλους τύπους. Εμείς, βέβαια, έχουμε την άποψη ότι οι επισημάνσεις στους δύο «θησαυρούς» αλλά και γενικότερα όλες οι εκτεταμένες επισημάνσεις σε νομίσματα του Γονατά δεν έγιναν από τον Φίλιππο Ε, οπότε ανεβαίνει χρονικά ο ενταφιασμός των «θησαυρών» πριν και μετά την άνοδό του στο θρόνο και έτσι δικαιολογείται η απουσία νομισμάτων του στο «θησαυρό» της Νέας Φυλής και η παρουσία ενός μόνο στο «θησαυρό» της Νέας Ζίχνης. Επειδή έχουμε την περίπτωση του νομίσματος αριθ. 13 του «θησαυρού» της Νέας Φυλής, το οποίο αποδώσαμε στον Γονατά κυρίως λόγω του υστερόσημου που φέρει, αλλά ως τύπος θα μπορούσε να ανήκει στην πρώτη σειρά νομισμάτων του Φιλίππου Ε, πρέπει να σημειώσουμε ότι αποκλείουμε εντελώς την περίπτωση επισήμανσης των δικών του νομισμάτων αμέσως μετά την κοπή τους, διότι και δεν υπήρχε κανένας απολύτως λόγος να προχωρήσει σε μια τέτοια ενέργεια, αλλά και διότι δεν μας είναι γνωστά τέτοια παραδείγματα Βλ. Α. Mamroth, Die Bronzemünzen des Königs Philippos V. von Makedonien, ZfN 42 (1935), o Ο T. Hackens, ό.π. (υποσημ. 158), σ. 726, σημ. 8, αναφέρει: «Mlle Thompson nous fait remarquer que les émissions présentant au revers Pan et le trophée sont plus abondantes et datent d Antigonus Gonatas, d autant plus qu un exemplaire de l A.N.S. porte une contremarque qui pourrait être de Démétrius II». Μολονότι δεν γνωρίζουμε εάν πρόκειται για το μονόγραμμα ΡΙ ή για κάτι άλλο, αυτό που έχει σημασία είναι η απόδοση στον Δημήτριο Β' υστερόσημου πάνω σε νόμισμα του τύπου Αθηνά/Πάνας SNG München

50 Αυτοί που κατά τη γνώμη μας συγκεντρώνουν τις περισσότερες πιθανότητες να προέβησαν στις επισημάνσεις που μας απασχολούν είναι ο Δημήτριος Β' και ο Αντίγονος Δώσων. Ο βασικότερος λόγος αυτής της απόδοσης είναι ότι, όπως ήδη έχουμε σημειώσει, και οι δυο αυτοί βασιλείς δεν έχουν δική τους χάλκινη νομισματοκοπία. Επομένους, νομίζουμε πως δικαιολογείται απολύτως το γεγονός η απόφαση για επισήμανση όλων των ευρέως κυκλοφορούντων νομισμάτων να πάρθηκε από τον Δημήτριο Β' και τον Δώσωνα, προκειμένου να δοθεί κυκλοφοριακή ισχύ σε νομίσματα άλλων εκδοτριών αρχών (Κασσάνδρου και Γονατά). Τα νομίσματα αυτά ήταν το ημιωβόλιο του Κασσάνδρου του τύπου Ηρακλής/Ιππέας, οι σειρές Ηρακλής/Ιππέας II, III και IV και οι τρεις σειρές του τύπου Αθηνά/Πάνας. Τα νομίσματα του τύπου Ασπίδα/Κράνος και μάλλον και η σειρά Ηρακλής/Ιππέας I του Γονατά δεν πρέπει να επισημάνθηκαν, διότι ό- πως φαίνεται από την εκπροσώπησή τους στους «θησαυρούς» και στις ανασκαφές της Αθήνας η κυκλοφορία των πρώτων είχε σταματήσει πλέον, ενώ των δεύτερων είχε περιοριστεί δραστικά. Ασφαλώς, η αιτία που οδήγησε τους δύο βασιλείς στην επισήμανση των προηγούμενων χάλκινων νομισμάτων ήταν η αδυναμία κοπής νέου νομίσματος, οφειλόμενη μάλλον στην έλλειψη μεταλλεύματος, διότι σε διαφορετική περίπτωση αδυνατούμε να εξηγήσουμε για ποιο λόγο δεν θα έκοβαν δικό τους νόμισμα. Το ερώτημα που τίθεται είναι εάν και οι δύο βασιλείς προχώρησαν στο μέτρο της επισήμανσης ή ένας εκ των δύο και ποιος. Έχουμε τη γνώμη ότι εφόσον και οι δύο στερούνται δικής τους νομισματοκοπίας είναι λογικό να επεσήμαναν νομίσματα και οι δύο. Βέβαια, όπως έχουμε αναφέρει παραπάνω, όλα τα υστερόσημα που έχουμε παραθέσει δεν είναι δικά τους. Αυτά που κατά την άποψή μας πρέπει να αποδοθούν στους δύο Αντιγονίδες είναι οπωσδήποτε τα υστερόσημα με την κεφαλή του Πάνα και του Ηρακλή και από τα υπόλοιπα, κατά πάσα πιθανότητα, εκείνα με το μακεδονικό κράνος και το μονόγραμμα Η. Εάν επιχειρούσαμε να προβούμε σε μια ιδιαίτερη απόδοση αυτών των τεσσάρων υστερόσημων θα προτείναμε την κεφαλή του Πάνα και το μονόγραμμα h για τον Δημήτριο Β' και τα άλλα δύο για τον Αντίγονο Δώσωνα. Τον Πάνα τον αποδίδουμε στον Δημήτριο Β', αφ ενός επειδή θεωρούμε ότι συνεχίζει την οικογενειακή παράδοση ως προς τη χρήση του, αφού και ο πατέρας του τον τοποθέτησε, είτε μόνον το κεφάλι του είτε ολόσωμο, στην αργυρή και χάλκινη νομισματοκοπία του, αφ ετέρου επειδή τα νομίσματα με το υστερόσημο αυτό είναι τα πολυαριθμότερα από όλα τα υπόλοιπα. Επομένως, το πιθανότερο είναι να επισημάνθηκαν από τον Δημήτριο Β', διότι προηγείται χρονικά και θα είχε συγκεντρώσει προς επισήμανση μεγαλύτερο αριθμό νομισμάτων από τον Δώσωνα. Το μονόγραμμα Μ έχουμε τη γνώμη ότι αποδίδει το όνομα του του γιου του Γονατά. Οπωσδήποτε, στον Δημήτριο Β' και στον Δώσωνα ανήκουν και τα υστερόσημα των «θησαυρών» της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης, οι παραστάσεις των οποίων δεν αναγνωρίστηκαν και πιθανώς να είναι και κάποιες άλλες εκτός από την κεφαλή του Πάνα και του Ηρακλή. Η παρουσία των μακεδονικών βασιλικών υστερόσημων στα νομίσματα της σειράς Ηρακλής/Ιππέας IV (περίπτωση «θησαυρών» Νέας Φυλής και Νέας Ζίχνης) νομίζουμε ότι ενισχύει την άποψη για την απόδοσή της στον Γονατά και όχι στον Δώσωνα. Εάν η σειρά αυτή είχε κοπεί από τον Δώσωνα, δεν βλέπουμε το λόγο για τον οποίο θα έπρεπε να προχωρήσει εν συνεχεία ο ίδιος και στην επισήμανση των δικών του νομισμάτων. Η μόνη πιθανότητα που υπάρχει για την κοπή της σειράς Ηρακλής/Ιππέας IV από τον Δώσωνα είναι τα υστερόσημα να κτυπήθηκαν από τον Φίλιππο Ε', κάτι που εμείς τουλάχιστον το αποκλείουμε, για τους λόγους που αναφέρουμε παραπάνω. Ως προς το χρονικό διάστημα επισήμανσης νομισμάτων του Γονατά από μη μακεδονικές εκδότριες αρχές, θα προτείναμε την περίοδο που το μέτρο αυτό εφαρμόστηκε στο μακεδονικό βασίλειο, δηλαδή το διάστημα από τη βασιλεία του Δη μητριού Β' έως τους πρώτους χρόνους του Φιλίππου Ε'178. Το πιθανότερο είναι πως οι εκδότριες αρχές εκτός μακεδονικού βασιλείου προχώρησαν στην επισήμανση χάλκινων νομισμάτων του Γονατά ακολουθιόντας το παράδειγμα των μακεδόνων βασιλέων, είτε λόγω αδυναμίας κοπής «φρέσκου» χρήματος είτε προκειμένου να ενισχύσουν την ποσότητα του ήδη κυκλοφορούντος χάλκινου νομίσματος Θεωρούμε ως πιθανότερο και οι επισημάνσεις της Χαλκίδας και της Ευβοϊκής Συνομοσπονδίας επάνω σε νομίσματα του τύπου Αθηνά/Πάνας να έγιναν μετά το θάνατο του Γονατά, παρά κατά τη διάρκεια της ζωής του, όπως υποστήριξε ο Ο. Picard, ό.π. (υποσημ. 172).

51 Ενταφιασμός ή απόκρυψη των «θησαυρών» Σύμφωνα με την προτεινόμενη κατάταξη της χάλκινης νομισματοκοπίας του Γονατά σε εννέα σειρές και την ένταξή τους σε έξι χρονολογικές περιόδους, την απόδοση των υστερόσημων στα νομίσματα των «θησαυρών» της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης στον Δημήτριο Β' και στον Αντίγονο Δώσωνα και τη σύσταση του καθενός από τους πέντε «θησαυρούς», προτείνουμε τις παρακάτω χρονολογίες για τον ενταφιασμό ή την απόκρυψή τους: Στο «θησαυρό» της Δράμας υπάρχουν μόνο δυο νομίσματα από τη σειρά Αθηνά/Πάνας I, τα οποία είναι τα νεότερα του «θησαυρού». Επομένως, αφού η κοπή αυτής της σειράς τοποθετείται στην τρίτη περίοδο (267/6-262/1 π.χ.), ο ενταφιασμός του «θησαυρού» χρονολογείται γύρω στο 265 π.χ., πριν από την κοπή και την κυκλοφορία όλων των εκδόσεών της. Αφού τα δύο νομίσματα της σειράς Αθηνά/Πάνας I είναι από τα πρώτα της σειράς, τότε είναι λογικό, κατά τη γνώμη μας, να υποθέσουμε ότι και η έκδοση με τα γράμματα Κ και Φ, που φέρει το ένα από τα δύο, είναι από τις πρώτες. Ο «θησαυρός» του Οφρυνίου είναι αποταμιευτικός, σε αντίθεση με τους άλλους τέσσερις που είναι ταφικοί. Ως εκ τούτου, εκπροσωπούνται και οι δύο σειρές (εν ζωή και μεταθανάτια) του Κασσάνδρου και σχεδόν όλες οι μέχρι την απόκρυψή του σειρές του Γονατά, απουσιάζει μόνον η σπανιότατη Ασπίδα/Κράνος II. Τα 23 νομίσματα της σειράς Αθηνά/Πάνας II είναι τα τελευταία του ευρήματος και τα καλύτερα διατηρημένα. Για αυτά τα νομίσματα έχουμε μόνο δύο εκδόσεις (με Ε η μία, με μονόγραμμα FS1 και Τ η άλλη), τα δε δέκα νομίσματα της δεύτερης έκδοσης κτυπήθηκαν μόνον από μία σφραγίδα εμπροσθότυπου και τέσσερις οπισθότυπου. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι οι δύο εκδόσεις της σειράς αυτής πρέπει να είναι από τις πρώτες και με την Ε να προηγείται της F5! - Τ, η οποία θα κυκλοφόρησε ελάχιστα πριν από την ενσωμάτωσή της στο «θησαυρό». Λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι η σειρά Αθηνά/Πάνας II κόπηκε στην τέταρτη περίοδο (261/0-255/4 π.χ.), η απόκρυψη του «θησαυρού» τοποθετείται μέσα σε αυτή και κατά πάσα πιθανότητα πριν από τα μέσα της. Στο «θησαυρό» του Ροδολίβους η πλειονότητα των νομισμάτων (53,85%) ανήκει στη σειρά Αθηνά/Πάνας III, η οποία, σύμφωνα με την κατάταξή μας, κόβεται στην πέμπτη (254/3-246/5 π.χ.) και έκτη περίοδο (245/4-239 π.χ.). Λείπει όμως η σειρά Ηρακλής/Ιππέας IV, που κόπηκε στην τελευταία νομισματική περίοδο της βασιλείας του Αντιγόνου Γονατά. Άρα, ο ενταφιασμός του «θησαυρού» πρέπει να χρονολογηθεί στο δεύτερο μισό της πέμπτης περιόδου ( π.χ.), αφού θα απαιτήθηκε και ένα διάστημα για την κοπή και την κυκλοφορία των εκδόσεων της σειράς Αθηνά/Πάνας III που εκπροσωπούνται στο «θησαυρό». Στο ίδιο διάστημα τοποθετείται και ο ενταφιασμός του «θησαυρού» της Αγριανής Σερρών, λόγο) παρόμοιας σύνθεσης. Και στο «θησαυρό» της Νέας Φυλής υπερτερούν συντριπτικώς (84,62%) τα νομίσματα της σειράς Αθηνά/Πάνας III. Υπάρχουν όμως και δύο νομίσματα της σειράς Ηρακλής/Ιππέας IV, ενώ καθοριστικό στοιχείο αποτελεί και το γεγονός της επισήμανσης με υστερόσημα των περισσότερων νομισμάτων (τα 11 από τα 13). Η ύπαρξη των υστερόσημων, από τη μια πλευρά, τα οποία έχουμε αποδώσει στον Δημήτριο Β' και στον Δώσωνα και η απουσία έστω και ενός νομίσματος του Φιλίππου Ε', από την άλλη, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο ενταφιασμός του «θησαυρού» χρονολογείται επί της βασιλείας του Αντιγόνου Δώσωνος ( π.χ.), με πιθανότερο διάστημα το δεύτερο μισό ( π.χ.). Το ουσιαστικό στοιχείο διαφοροποίησης του «θησαυρού» της Νέας Ζίχνης από εκείνον της Νέας Φυλής είναι η παρουσία του νομίσματος του Φιλίππου Ε. Με δεδομένη την κοπή της συγκεκριμένης σειράς με τον Ηρακλή και τον ιππέα, όπου υπάγεται το νόμισμα, στις αρχές της βασιλείας του Φιλίππου Ε (εμείς τη χρονολογούμε στο π.χ.), ο ενταφιασμός του «θησαυρού» της Νέας Ζίχνης τοποθετείται οπωσδήποτε πριν από την κοπή των νέων εικονογραφικών τύπων, γύρω στο 218/7 π.χ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ανακεφαλαιώνοντας τις παρατηρήσεις και τις προτάσεις μας για τη χάλκινη νομισματοκοπία των Αντιγονιδών από τον Αντίγονο Γονατά έως τον Φίλιππο Ε', παραθέτουμε συνοπτικά τα ακόλουθα: Η χάλκινη νομισματοκοπία του Γονατά ξεκινά αμέσως μετά την άνοδό του στο θρόνο του μακεδονικού βασιλείου το 277 π.χ. με τη σειρά Ασπίδα/Κράνος I, ονομαστικής αξίας ενός τεταρτημόριου του οβολού (μέσο βάρος 3,95 γρ.). Η σειρά αυτή κόβεται έως την εισβολή του Πύρρου στη Μακεδονία το 274/3 287

52 288 π.χ. και την κατάληψη του μεγαλύτερου μέρους της, συμπεριλαμβανομένης της Πέλλας, εκτός από τις ακτές και την Αμφίπολη. Έτσι, κατά τη διάρκεια κατοχής της Πέλλας από τον Πύρρο δίνεται η δυνατότητα στον Γονατά να κόψει στο νομισματοκοπείο της Αμφίπολης το 273/2 π.χ. τη σειρά Ασπίδα/Κράνος II, διαφοροποιημένη από την πρώτη ως προς το κράνος του οπισθότυπου, το οποίο αντί για διπλό λοφίο φέρει δύο κάθετα φτερά πουλιού, και το βασιλικό τίτλο, που αντί για ΒΑ - ΣΙ αναγράφεται Β - Α. Ως ημιωβόλιο χρησιμοποιείται ο τύπος Ηρακλής/Ιππέας του Κασσάνδρου, η εν ζωή και η μεταθανάτια σειρά του οποίου συνεχίζουν να κυκλοφορούν κανονικά (περίπτωση «θησαυρών» Βεργίνας Ημαθίας/1994 και Μακρύγιαλου Πιερίας/1995). Με την απελευθέρωση της Μακεδονίας το 272 π.χ. σταματά η κοπή του τύπου Ασπίδα/Κράνος και ξεκινά ενός άλλου, παραδοσιακού, με τον Ηρακλή και τον Ιππέα, ονομαστικής αξίας πάλι ενός τεταρτημόριου, αλλά με αυξημένο το μέσο βάρος (4,51-4,55 γρ.). Στην αρχή (σειρά I) η επιγραφή αναγράφεται ολογράφως (ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΝΤΙΓΟΝΟΥ), κατά το πρότυπο του ημιωβόλιου του Κασσάνδρου, στη συνέχεια (σειρά II) ΒΑΣΙΛΕΩΣ # και τελικώς (σειρά III) Β - A ^. Από τα τεμάχια που έχουν φθάσει έως τις μέρες μας, τις εκδόσεις και την παρουσία τους στους «θησαυρούς», φαίνεται ότι οι δύο πρώτες σειρές ήταν βραχύβιες και περιορισμένης παραγωγής, ενώ η τρίτη, που πρέπει να άρχισε να κόβεται γύρω στο 269/8 π.χ., ήταν η δεύτερη σε διάρκεια και όγκο παραγωγής από όλες τις σειρές του Γονατά. Μετά την έναρξη του Χρεμωνίδειου πολέμου (268/7 π.χ.) ξεκινά η κοπή του ημιωβόλιου του Γονατά, μέσου βάρους 6,58 γρ., με την κεφαλή της Αθηνάς και τον Πάνα να στήνει τρόπαιο, έναν εντελώς νέο εικονογραφικό τύπο που απηχεί τη βοήθεια του τραγοπόδαρου θεού στη νίκη κατά των Γαλατών το 277 π.χ. Παράλληλα με το νέο ημιωβόλιο κόβεται και το τεταρτημόριο της σειράς Ηρακλής/Ιππέας III, το ένα στην Αμφίπολη και το άλλο στην Πέλλα, ενώ συνεχίστηκε απρόσκοπτα η κυκλοφορία και του παλιού ημιωβόλιου του Κασσάνδρου, τουλάχιστον έως τα μέσα της δεκαετίας του π.χ. (περίπτωση «θησαυρών» Δράμας και Οφρυνίου). Με τη λήξη του Χρεμωνίδειου πολέμου (261 π.χ.) σταματά και η κοπή των σειρών Ηρακλής/Ιππέας III και Αθηνά/Πάνας I. Έ ω ς το 255/4 π.χ., πιθανή χρονολογία της ναυμαχίας της Κω, κόβεται μόνον η νέα υποδιαίρεση του τεταρτημόριου με τη σειρά Αθηνά/Πάνας II, μέσου βάρους 3,85 γρ., που είναι μειωμένο έναντι των ίδιας ονομαστικής αξίας προηγούμενων σειρών Ηρακλής/Ιππέας Ι-ΙΙΙ και κοντά στο πρώτο τεταρτημόριο του τύπου Ασπίδα/Κράνος. Προκαλεί εντύπωση η παντελής απουσία του νέου τεταρτημόριου από τους «θησαυρούς» που απεκρύβησαν αμέσως μετά το σταμάτημα της κοπής του (Ροδολίβους και Αγριανής) ή και αργότερα (Νέας Φυλής και Νέας Ζίχνης), ενώ εκπροσωπούνται σειρές που κόπηκαν πριν από αυτό. Η μόνη εξήγηση που μπορεί να δοθεί είναι πως, λόγω του προβλήματος της δύσκολης αναγνώρισής του από το όμοιου τύπου ημιωβόλιο χωρίς το κράνος, ή αποσύρθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά από την κυκλοφορία ή δεν έτυχε της προτίμησης των χρηστών. Από το 254/3 π.χ. έως το θάνατο του Γονατά το 239 π.χ. κόβεται η μεγαλύτερη σε διάρκεια και παραγωγή σειρά Αθηνά/Πάνας III, με το χαρακτηριστικό σύμβολο του φτεροφόρου κράνους σε όλα τα νομίσματά της. Με τη σειρά αυτή επανέρχεται η ονομαστική αξία του ενός ημιωβόλιου, αλλά με μέσο βάρος 5,35 γρ., αρκετά ελαφρύτερο από το προηγούμενο του ίδιου τύπου. Μετά τη ναυμαχία της Άνδρου (246/5 π.χ.), μαζί με το ημιωβόλιο κόβεται και πάλι τεταρτημόριο με τη σειρά Ηρακλής/Ιππέας IV, μέσου βάρους 4,23 γρ. Οι διάδοχοι του Αντιγόνου Γονατά, Δημήτριος Β' ( π.χ.) και Αντίγονος Δώσων ( π.χ.), δεν έκοψαν δικό τους χάλκινο νόμισμα και προκειμένου να δώσουν κυκλοφοριακή ισχύ σε προηγούμενα νομίσματα, του Γονατά και του Κασσάνδρου, προέβησαν στο μέτρο της επισήμανσής τους με υστερόσημα. Κάποια από τα υστερόσημα ανήκουν και σε μη μακεδονικές εκδότριες αρχές, γεγονός που σημαίνει ότι το μέτρο αυτό υιοθετήθηκε και εκτός μακεδονικού βασιλείου για τους ίδιους λόγους που εφαρμόστηκε σε αυτό. Στους πρώτους χρόνους της βασιλείας του ( π.χ.) ο Φίλιππος Ε' αρχικώς επεσήμανε νομίσματα του Γονατά (Αθηνά/Πάνας και σειρά Ηρακλής/Ιππέας IV) και στη συνέχεια προχώρησε στην κοπή δύο δικών του σειρών του τύπου Αθηνά/Πάνας με το μακεδονικό κράνος ως σύμβολο, το οποίο μας παραπέμπει στο νομισματοκοπείο της Αμφίπολης. Από το 219 π.χ. περίπου και μετά κόβει στην αρχή άλλη μια σειρά σε επίσης έναν προηγούμενο τύπο (Ηρακλής/Ιππέας), μακροβιότερη και μαζικότερη όμως από τις προηγούμενες δύο βραχύβιες και πολύ περιορισμένης παραγωγής, και γύρω στο 217 π.χ. ξεκινά τη χάλκινη νομισματοκοπία του με τη νέα και πλούσια εικονογραφία.

53 Πίνακας 11 Χάλκινη νομισματοκοπία των Αντιγονιδών από τον Γονατά έως τους πρώτους χρόνους του Φιλίππου Ε'. Χ ρ ο ν ο λ ο γ ί α Α ν τ ί γ ο ν ο ς Γ ο ν α τ ά ς Δ η μ ή τ ρ ι ο ς Β' Φ ί λ ι π π ο ς Ε' ( Τ ύ π ο ι - Σ ε ι ρ έ ς ) Α ν τ ί γ ο ν ο ς Λ ώ σ ω ν /3 Ασπίδα/Κράνος I 273/2 Ασπίδα/Κράνος II 272/1-270/69 Ηρακλής/Ιππέας I, II 269/8-262/1 Ηρακλής/Ιππέας III 267/6-262/1 Αθηνά/Πάνας I 261/0-255/4 Αθηνά/Πάνας II 254/3-239 Αθηνά/Πάνας III 245/4-239 Ηρακλής/Ιππέας IV Υστερόσημα 221 Υστερόσημα 220 Αθηνά/Πάνας Ηρακλής/Ιππέας ΠΑΡΑΡΤΗΜ Α Ενώ η εργασία αυτή βρισκόταν στο τέλος της, κυκλοφόρησαν τα Πρακτικά του Συνεδρίου για το νόμισμα στο θεσσαλικό χώρο, όπου δημοσιεύεται εργασία του Α. Furtwängler, η οποία εξετάζει τους τρεις τύπους Ασπίδα/Κράνος, Ηρακλής/Ιππέας και Αθηνά/Πάνας και χρονολογεί τη χάλκινη νομισματοκοπία των Αντιγονίδων στον 3ο αι. π.χ Μια γενική παρατήρηση που θα θέλαμε να διατυπώσουμε είναι πως στις κατατάξεις που παραθέτει ο Α. Furtwängler για τους τρεις τύπους, αυτοί δεν διαχωρίζονται σε σειρές, όπως εδώ, αλλά ακολουθείται μια ταξινόμηση κατά ομάδες για κάθε τύπο, σύμφωνα με τα σύμβολα, τα γράμματα και τα μονογραφήματα που φέρει η κάθε ομάδα Να σημειώσουμε ότι κάποια από αυτά τα σημάδια των ομάδων ή εκδόσεων δεν τα έχουμε εδώ και το αντίστροφο, χωρίς αυτό το γεγονός να επηρεάζει τις δύο μεθόδους κατάταξης, διότι είναι καθαρά ποσοτικό. Στο νόμισμα της SNG Evelpidis 1429 (σειρά Αθηνά/Πάνας III) με υστερόσημο αμφορέα, που παραθέτουμε παραπάνω, πρέπει να προσθέσουμε ακόμη δύο του Νομισματικού Μουσείου της Αθήνας, τα οποία δημοσιεύονται στην εργασία του Α. Furtwängler (Taf. 2, 10 και 11 - σειρά Αθηνά/Πάνας III με δύο υστερόσημα με αμφορείς διαφορετικού μεγέθους και σχήματος και Ηρακλής/Ιππέας αντίστοιχα). Τα βασικά σημεία αυτής της εργασίας είναι τα εξής: ο τύπος Αθηνά/Πάνας θεωρείται ως ένας σταθερός τύπος, που κόβεται συνεχώς από τα μέσα της βασιλείας του Γονατά και για 40 χρόνια, δηλαδή από το 260 π.χ. περίπου έως τους πρώτους χρόνους της βασιλείας του Φιλίππου Ε', ενώ από τον τύπο Ηρακλής/Ιππέας κάποιες σειρές ή ομάδες κόβονται κατά καιρούς παράλληλα με τον τύπο Αθηνά/Πάνας. Σύμφωνα με την κατάταξη των τριών τύπων από τον Α. Furtwängler, από τις δικές μας σειρές μόνον οι Ασπίδα/Κράνος I (Tab. I) και Ηρακλής/Ιππέας I (Tab. II, 1-3) ανήκουν αποκλειστικώς στον Γονατά, ενώ η σειρά Ηρακλής/Ιππέας II δεν συμπεριλαμβάνεται στην κατάταξη αυτή. Οι σειρές Ηρακλής/Ιππέας III (Tab. II, 4-17) και Αθηνά/Πάνας I και II (Tab. Ill, 1-13) αποδίδονται στον Γονατά και /ή στον Δημήτριο Β'. Οι σειρές Ασπίδα/Κράνος II (Taf. 1, 8-9), Ηρακλής/Ιππέας IV (Tab. II, 18-21)181 και Αθηνά/Πάνας III με το 179. Α.Ε. Furtwängler, Beobachtungen zur Chronologie Antigonidischer Kupfermünzen im 3. Jh. v. Chr., Πρακτικά της ΓΕπιστημονικής Συνάντησης, Το Νόμισμα στο Θεσσαλικό Χώρο, Οβολός 7, 2004, ο Ο χαρακτηρισμός είναι του Α. Furtwängler, ενώ εμείς τις θεωρούμε ιδιαίτερες εκδόσεις Οι αναφερόμενες στον Tab. II, τέσσερις ομάδες (χωρίς σύμβολο, γράμμα ή μονογράφημα - με στεφάνι - με στεφάνι και το μονογράφημα Α - με μακεδονικό κράνος) αντιστοιχούν στη δική μας σειρά Ηρακλής/Ιππέας IV, εκτός από εκείνη με το στεφάνι και το μονόγραμμα Α, η οποία μας είναι άγνωστη γι αυτό τον τύπο. Σε αυτήν τη σειρά όμως εμείς έχουμε εντάξει και τις ομάδες με το μονογράφημα και τα γράμματα Θ και Η (Tab. II, 8,12 και 16 αντίστοιχα). 289

54 μακεδονικό κράνος (Tab. Ill, 14-23)182 αποδίδονται αποκλειστικώς στον Δώσωνα183. Δηλαδή, το μεγαλύτερο μέρος της αποδιδόμενης από εμάς χάλκινης νομισματοκοπίας στον Γονατά μεταφέρεται στον Δημήτριο Β' και στον Δώσωνα. Δημοσιεύεται ένα νόμισμα του τύπου Αθηνά/Πάνας με B - A και #, το οποίο στον οπισθότυπο φέρει υστερόσημο με το μονόγραμμα rfl (Taf. 2, 12)184, και δύο νομίσματα του Νομισματικού Μουσείου της Αθήνας του ίδιου τύπου, με Β - A και το ίδιο μονόγραμμα ftl αντί του # (Tab. Ill, 24 και Taf. 2, 13-14). Επίσης, στον ίδιο τύπο συμπεριλαμβάνεται και μια ομάδα με Β - A και Φ (Tab. Ill, 25 και Taf. 2,16)185. Το μονόγραμμα ffì ο A. Furtwängler θεωρεί ότι αντιστοιχεί στο όνομα Φίλιππος, οπότε την επισήμανση και τη σειρά που το φέρουν τις αποδίδει στον Φίλιππο Ε, όπως βεβαίως και την ομάδα με το Φ. Η μεταφορά του μεγαλύτερου μέρους της χάλκινης νομισματοκοπίας του Γονατά στον Δημήτριο Β' και στον Δώσωνα μας βρίσκει αντίθετους, διότι εκτός από τους λόγους που θα αναπτύξουμε παρακάτω πιστεύουμε ότι δεν είναι δυνατόν ένας βασιλιάς της σπουδαιότητας και του κύρους του Αντιγόνου Γονατά και με τόση διάρκεια βασιλείας να έχει υποδεέστερη νομισματοκοπία από τους δύο ήσσονος σημασίας και βασιλικής θητείας διαδόχους του. Με την αφαίρεση σειρών και εκδόσεων από τον Γονατά, η χάλκινη νομισματοκοπία του χάνει τη δυναμική που αρμόζει στο σημαντικότερο βασιλιά μετά τον Μέγα Αλέξανδρο και καταντά σχεδόν περιστασιακή, αφού οι σειρές Ηρακλής/Ιππέας Ι-ΙΙΙ και Αθηνά/Πάνας I και II πρέπει να καλύψουν ένα χρονικό διάστημα 33 ετών (272/1-239 π.χ.)186. Από την άλλη πλευρά, με την απόδοση και μόνον της πολυαριθμότερης από κάθε άποψη σειράς Αθηνά/Πάνας III στον Δώσωνα, η διάρκεια της κοπής της στριμώχνεται μέσα στο ασφυκτικό πλαίσιο των ετών της βασιλείας του, σε αντίθεση με τα σχεδόν διπλάσια χρόνια της πέμπτης και έκτης περιόδου του Γονατά. Η απόδοση αποκλειστικώς στον Δώσωνα όλης της μεγάλης σειράς Αθηνά/Πάνας III και του μεγαλύτερου μέρους της σειράς Ηρακλής/Ιππέας IV, λαμβάνοντας υπόψη τα υστερόσημα και το επικεκομμένο νόμισμα του «θησαυρού» της Νέας Φυλής, αντιμετωπίζει, κατά τη γνώμη μας, σοβαρές δυσκολίες για τους εξής λόγους: Πρώτον, εάν οι σειρές αυτές κόπηκαν από τον Δώσωνα, τότε δεν είναι δυνατόν και να επισημάνθηκαν από τον ίδιο, διότι, όπως και στις περιπτώσεις του Γονατά και του Φιλίππου Ε', δεν υπήρχε κανένας απολύτως λόγος να επισημάνει τα δικά του νομίσματα. Κάτι τέτοιο επιβεβαιώνεται από τους δύο «θησαυρούς» του Ροδολίβους και της Αγριανής, οι οποίοι δεν φέρουν υστερόσημα και αποτελούνται στη συντριπτική τους πλειονότητα από νομίσματα της αποδιδόμενης στον Δώσωνα σειράς Αθηνά/Πάνας III (70% και 64,29% αντίστοιχα επί των αντιγονίδειων νομισμάτων). Θα μπορούσε να υποτεθεί, βέβαια, ότι αυτοί οι δύο «θησαυροί» ενταφιάστηκαν επί Δώσωνος, πριν ο ίδιος προχωρήσει στην επισήμανση των νομισμάτων του. Σε μια τέτοια περίπτωση, όμως, μειώνεται ακόμη περισσότερο το, ούτως ή άλλως, μικρό χρονικό διάστημα κοπής της μεγαλύτερης αντιγονίδειας νομισματικής σειράς. Εκτός αυτού, υπάρχουν και τα υστερόσημα με την κεφαλή της Ή ρας και το βουκράνιο, τα οποία ο Ο. Picard αποδίδει στη Χαλκίδα και στην Ευβοϊκή Συνομοσπονδία αντίστοιχα και χρονολογεί την επισήμανση με αυτά νομισμάτων της σειράς Αθηνά/Πάνας III στους χρόνους του Γονατά187, οπότε δεν είναι δυνατόν η σειρά αυτή να κόπηκε από τον Δώσωνα, ακόμη και αν κατεβούν οι επισημάνσεις στους χρόνους του Δημητρίου Β', όπως θεωρούμε εμείς Η ομάδα με τρίαινα και Φ (Tab. Ill, 14), η οποία μας είναι άγνωστη, δεν ανήκει στη σειρά Αθηνά/Πάνας III, αλλά κατά πάσα πιθανότητα στην I Ενώ στον Tab. Ill η σειρά Αθηνά/Πάνας με το μακεδονικό κράνος ως σύμβολο αποδίδεται αποκλειστικά στον Δώσωνα, στη σημ. 34 αναφέρεται ότι το σύμβολο αυτό χαρακτηρίζει με μεγάλη πιθανότητα ένα νομισματοκόπο, ο οποίος δραστηριοποιήθηκε και στους χρόνους του Δημητρίου Β' Στη σημ. 26 αναφέρονται 2 νομίσματα: London. BM/Lincoln 1911, 143. Paris, BN Η παραπομπή δίνεται από τον Α. Furtwängler (σ. 285). Όμως, στον Taf. 2 το αριθ. 16 είναι του τόπου Ηρακλής/Ιππέας, ενώ στη σχετική σημ. 31 αναφέρεται: «Bisher m. W. nur ein unikales Stück in Athen (Numismatische Sammlung) bekannt» Η K. Παναγοπούλου, Panagopoulou, ό.π. (υποσημ. 76), σ. 349, αναφερόμενη στις λίγες αργυρές μικρές αντιγονίδειες υποδιαιρέσεις σημειώνει: «Their rarity might imply the use of other coinages, silver and bronze...». Ως προς τις χάλκινες υποδιαιρέσεις, όμως, κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιώνεται από τη σύνθεση των 12 μακεδονικών «θησαυρών» (5 που εξετάζονται, 5 που αναφέρονται και οι 2 της Βεργίνας και του Μακρύγιαλου), όπου το μόνο ξένο χάλκινο νόμισμα είναι το ένα των Αιτωλών στο «θησαυρό» του Ροδολίβους, στο οποίο θα μπορούσε ίσως να προστεθεί και το επικεκομμένο, επί αντιγονίδειου όμως νομίσματος, των Οπουντίων Λοκρών στο «θησαυρό» της Νέας Φυλής και τα οποία είναι μάλλον προϊόντα ανθρώπινων επισκέψεων παρά εμπορικών συναλλαγών ή οικονομικών δοσοληψιών Βλ. υποσημ. 172.

55 Δεύτερον, όπως έχουμε αναφέρει και παραπάνω, η φθορά κάποιων νομισμάτων και υστερόσημων στους δυο «θησαυρούς» της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης δικαιολογείται μόνο με μια μακροχρόνια κυκλοφορία τους. Άρα, πρέπει να δεχθούμε ότι τα νομίσματα των δύο αποδιδόμενων στον Δώσωνα σειρών συνέχισαν να κυκλοφορούν για κάποια χρόνια και επί Φιλίππου Ε' χωρίς να επισημανθούν, εν συνεχεία κυκλοφόρησαν για αρκετά χρόνια επισημασμένα και έπειτα ο μεν «θησαυρός» της Νέας Φυλής ενταφιάστηκε πριν ξεκινήσει ο Φίλιππος Ε' να κόβει δικά του χάλκινα νομίσματα, ο δε της Νέας Ζίχνης αμέσως μετά την έναρξη της κοπής τους. Όμως, εάν ισχύει κάτι τέτοιο, τότε σύμφωνα με τους μετριοπαθέστερους υπολογισμούς μας πρέπει να άρχισε τη δική του χάλκινη νομισματοκοπία γύρο) στο 200 π.χ., κάτι που θεωρούμε εντελώς απίθανο, εκτός και αν ο Φίλιππος Ε' έκοβε εξαρχής δικά του χάλκινα νομίσματα και παράλληλα επεσήμανε προηγούμενα, αλλά τότε θα έπρεπε στους δύο «θησαυρούς» να υπήρχαν περισσότερα νομίσματά του, και μάλιστα και σε άλλους τύπους. Τρίτον, έχουμε την περίπτωση του επικεκομμένου νομίσματος αριθ. 1 στο «θησαυρό» της Νέας Φυλής. Εάν υποθέσουμε και πάλι ότι η σειρά Αθηνά/Πάνας III, πάνω σε νόμισμα της οποίας έγινε η επικοπή, ανήκει στον Δώσωνα, τότε στην καλύτερη περίπτωση αυτή θα έγινε στα μέσα της βασιλείας του, αφού ακόμη και αν το συγκεκριμένο νόμισμα ανήκει στις πρώτες εκδόσεις πρέπει να υπολογίσουμε ένα χρονικό διάστημα κυκλοφορίας του μέχρι να φθάσει στη Λοκρίδα και να επικοπεί. Συνεπώς, πρέπει να θεωρήσουμε ότι τουλάχιστον έως το 225 π.χ. περίπου συνεχιζόταν η κοπή των αργυρών στατήρων των Οπουντίων Λοκρών. Όμως, μια τόσο χαμηλή χρονολόγησή τους δεν συνάδει με την παρουσία τους στους «θησαυρούς», διότι η απόκρυψη του τελευταίου «θησαυρού», όπου βρίσκουμε ένα στατήρα των Οπουντίων Λοκρών, τοποθετείται στο διάστημα π.χ. (IGCH 195), ενώ λογικά θα περιμέναμε την παρουσία τους και σε «θησαυρούς» που απεκρύβησαν τουλάχιστον στο a τέταρτο του 2ου αι. π.χ. Αυτό το υποστηρίζουμε, διότι όπως συμβαίνει σχεδόν πάντα με την κυκλοφορία όχι μόνον αργυρών νομισμάτων αλλά ακόμη και χάλκινων, πολύ δε περισσότερο μεγάλης ονομαστικής αξίας όπως οι στατήρες, βρίσκονται σε «θησαυρούς» που απεκρύβησαν ή ενταφιάστηκαν αρκετά χρόνια μετά το σταμάτημα της κοπής τους. Επομένως, νομίζουμε ότι μια υψηλότερη χρονολόγηση των στατήρων των Οπουντίων Λοκρών θα δικαιολογούσε με τον καλύτερο τρόπο τη συμμετοχή τους στη σύνθεση των «θησαυρών» CH II 72 ( π.χ.), IGCH 175 (235 π.χ.), IGCH 176 ( π.χ.) και IGCH 195 ( π.χ.) και για το λόγο αυτό προτείναμε ως κατώτερο όριο για την κοπή τους το 240/39 π.χ. Συνεπώς, και την επικοπή πάνω στο νόμισμα της σειράς Αθηνά/Πάνας III την τοποθετούμε πριν από αυτήν τη χρονολογία, οπότε, βέβαια, η σειρά αυτή ανήκει στον Γονατά και όχι στον Δώσωνα. Ασφαλώς, ακόμη και αν κατεβεί η επικοπή του νομίσματος στους χρόνους του Δημητρίου Β', πάλι η σειρά δεν μπορεί να αποδοθεί στον Δώσωνα. Έ να άλλο αρνητικό στοιχείο για την κοπή και επικοπή του νομίσματος που εξετάζουμε στους χρόνους του Δώσωνος είναι η διατήρησή του, κυρίως του εμπροσθότυπου. Ο βαθμός της φθοράς της επικεκομμένης παράστασης του Αίαντα δείχνει μια κυκλοφορία αρκετών χρόνων μετά την επικοπή, οπότε ο ενταφιασμός του «θησαυρού» της Νέας Φυλής θα έπρεπε να τοποθετηθεί σε προχωρημένο έτος από την άνοδο του Φιλίππου Ε' στο θρόνο. Σε μια τέτοια όμως περίπτωση ή θα έπρεπε να υπάρχει στο «θησαυρό» έστω και ένα νόμισμά του, όπως στης Νέας Ζίχνης, ή να κατεβεί αρκετά η έναρξη της χάλκινης νομισματοκοπίας του, κάτι, που όπως ήδη αναφέραμε, το θεωρούμε εντελώς απίθανο. Τέταρτον, ο Α. Furtwängler188 θεωρεί ότι το μακεδονικό κράνος με φτερά αποτελεί ένα σταθερό σημείο για μια γενική χρονόλογηση των κοπούν των Αντιγονιδών. Αυτό το σύμβολο εμφανίζεται στα χάλκινα νομίσματα του Φιλίππου Ε' του τύπου Αθηνά/Πάνας και επίσης σε όλη τη σειρά Αθηνά/Πάνας III, σε αντιγονίδεια τετράδραχμα με τον Πάνα, στις αντιγονίδειες δραχμές με τον Ποσειδώνα ή τον Δία, καθώς επίσης και σε έκδοση της σειράς Ηρακλής/Ιππέας IV. Κατά τον Α. Furtwängler, το σύμβολο του φτεροφόρου κράνους χαρακτηρίζει με μεγάλη πιθανότητα ένα νομισματοκόπο, ο οποίος δραστηριοποιείται στους χρόνους του Δημητρίου Β', του Δώσωνος και στον πρώτο χρόνο της βασιλείας του Φιλίππου Ε'. Κατ αρχάς, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι στον Tab. Ill του Α. Furtwängler η μεγάλη σειρά Αθηνά/Πάνας με το κράνος αποδίδεται αποκλειστικώς στον Δώσωνα κι όχι και στον Δημήτριο Β'. Δεύτερον, όπως έχουμε ήδη Furtwängler, ό.π. (υποσημ. 179), σ

56 προτείνει, νομίζουμε ότι το σύμβολο αυτό τοποθετήθηκε για να ξεχωρίζει η σειρά Αθηνά/Πάνας III από την ίδιας ονομαστικής αξίας αλλά βαρύτερη σειρά Αθηνά/Πάνας I, δηλαδή χαρακτηρίζει μια ολόκληρη σειρά και όχι μια έκδοση. Τρίτον, την παρουσία του και σε άλλες σειρές νομισμάτων, χάλκινων και αργυρών, τη συνδέουμε περισσότερο με ένα νομισματοκοπείο παρά με κάποιο πρόσωπο. Η απόδοση από την Κ. Παναγοπούλου στον Δώσωνα της αντιγονίδειας σειράς των δραχμών με Ποσειδώνα ή Δία και των εκδόσεων του επίσης αντιγονίδειου τετράδραχμου με Πάνα, που φέρουν το φτεροφόρο κράνος189, θα μπορούσε ίσως να χρησιμοποιηθεί ως επιχείρημα για την απόδοση στον ίδιο βασιλιά της σειράς Αθηνά/Πάνας III, η οποία φέρει το ίδιο κράνος, και της έκδοσης με το ίδιο σύμβολο της σειράς Ηρακλής/Ιππέας IV και, κατ επέκταση, και όλης της σειράς. Όμως, όπως έχουμε ήδη παρατηρήσει, μπορεί τα κοινά σημάδια των νομισματοκόπων να συνδέουν τύπους και σειρές, ακόμη και διαφορετικών εκδοτριών αρχών, να δείχνουν ότι κόπηκαν στο ίδιο νομισματοκοπείο, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνουν πάντα και σύγχρονη κοπή. Σε επιβεβαίωση αυτών των απόψεων έχουμε την περίπτωση των κοινών μονογραμμάτων W, A και Η*, τα οποία σύμφωνα με την Κ. Παναγοπούλου «...link the Poseidons not only with the Pans but also with the posthumous Alexander tetrαδrachms. This not only confirms continuity in the ΑΔministration of the main Macedonian mint... Similarly, monogram 22 - πρόκειται για το A - links the Pan heαδ and the Poseidon heαδ tetrαδrachms with the silver coinage of Philip V.»190. Εκτός από αυτά τα μονογράμματα υπάρχουν και άλλα, καθώς επίσης και γράμματα, όπως τα ΤΙ και ΚΤ, τα οποία είναι κοινά σε αντιγονίδεια αργυρά νομίσματα, είτε με κεφαλή Πάνα είτε Ποσειδώνα, τα οποία όμως κατατάσσονται από την Κ. Παναγοπούλου σε διαφορετικές χρονικές περιόδους191. Επίσης, έχουμε τα μονογραφήματα Έ και Ε, τα οποία εμφανίζονται σε τετράδραχμα Αλεξανδρινού τύπου με την επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΝΤΙΓΟΝΟΥ, που κόπηκαν οπωσδήποτε από τον Γονατά πριν από τα τετράδραχμα με τον Πάνα192, αλλά και σε χάλκινα του Φιλίππου Β' (νόμισμα αριθ. 1 «θησαυρού» Ροδολίβους) και στη σειρά Ηρακλής/Ιππέας IV του Γονατά (SNG Cop. 1218, SNG Dreer-Klagenfurt 594), και που αναμφίβολα απέχουν μεταξύ τους χρονολογικά. Ως προς την απόδοση του υστερόσημου με το μονόγραμμα tl, στο οποίο ίσως θα μπορούσε να προστεθεί και εκείνο με το Φ και τη δάδα, της σειράς Αθηνά/Πάνας με το ίδιο μονόγραμμα και της σειράς ίδιου τύπου με Φ στον Φίλιππο Ε', νομίζουμε ότι επιβεβαιώνουν τις δικές μας παρατηρήσεις και προτάσεις. Ο Α. Furtwängler αποδίδει το μονόγραμμα ft! στον Φίλιππο Ε', θεωρώντας πως το Τ του μονογράμματος είναι το γράμμα Φ. Την άποψή του αυτή τη στηρίζει στο όμοιο Τ που υπάρχει σε επιγραφή της Δημητριάδας και αντιστοιχεί στο Φ. Δεν έχουμε κανένα λόγο να αμφισβητήσουμε την απόδοση στον Φίλιππο Ε του υστερόσημου με το μονόγραμμα Iti, της σειράς του τύπου Αθηνά/Πάνας με το μακεδονικό κράνος ως σύμβολο, με τα γράμματα Β - A και το ίδιο μονόγραμμα, καθώς επίσης και την κοπή δεύτερης σειράς ίδιου τύπου με Β - A και Φ. Αυτό που θέλουμε μόνο να παρατηρήσουμε είναι ότι τα ελάχιστα παραδείγματα που υπάρχουν (συνολικά πέντε νομίσματα και για τις τρεις περιπτώσεις) και η απουσία τους από «θησαυρούς» μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για βραχύβιες επισημάνσεις και σειρές πολύ περιορισμένης παραγωγής στους πρώτους χρόνους της βασιλείας του Φιλίππου Ε. Όπως συμβαίνει συχνά με τις βασιλικές μακεδονικές νομισματοκοπίες, ο Φίλιππος Ε κατά πάσα πιθανότητα ακολούθησε την προηγούμενη νομισματική τυπολογία και πρακτική. Στην αρχή θα επεσήμανε νομίσματα με το μονόγραμμα ft193 και ίσως με το Φ και τη δάδα. Στη συνέχεια προχώρησε στην κοπή δικών του σειρών, χρησιμοποιώντας όμως το δημοφιλέστερο προηγούμενο νομισματικό τύπο (Αθηνά/Πά Panagopoulou, ό.π. (υποσημ. 76), σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ. 318, Tab Ο Α. Furtwängler, ό.π. (υποσημ. 179), σ. 285, σημ. 32, αναφέρει: «Vgl. die sehr stilistisch übereinstimmenden Athenaköpfe, Taf. 2,17 (Antigonos Doson) und Taf. 2,12 (Pilipp V)». Κατ αρχάς, να επισημάνουμε μια αναντιστοιχία μεταξύ αυτής της υποσημείωσης και του Taf. 2, όπου το νόμισμα αριθ. 12 (το επισημασμένο με το μονόγραμμα του Φιλίππου Ε') αποδίδεται αόριστα σε έναν Αντίγονο και το αριθ. 17 αποδίδεται στον Φίλιππο Ε'. Κατά δεύτερον, λόγω της φθοράς του εμπροσθότυπου του νομίσματος αριθ. 12 δεν σώζονται λεπτομέρειες από την κεφαλή της Αθηνάς και κατά την άποψή μας δεν μπορούν να γίνουν τεχνοτροπικές συγκρίσεις με άλλα νομίσματα.

57 νας με το μακεδονικό κράνος ως σύμβολο), πρώτα με το ίδιο το μονόγραμμά του και μετά με το Φ. Βέβαια, μολονότι δεν πρέπει να αποκλείσουμε εντελώς το ενδεχόμενο οι επισημάνσεις και η κοπή των δυο σειρών να πραγματοποιήθηκαν παράλληλα ή ακόμη και αντίστροφα, νομίζουμε ότι η πιθανότερη σειρά ενεργειών είναι αυτή που περιγράψαμε. Πάντως, ούτως ή άλλως αυτές οι επισημάνσεις και οι σειρές, από τα παραδείγματα των οποίων εξάγεται το συμπέρασμα ότι η διάρκεια και η παραγωγή της κάθε μιας ξεχωριστά ήταν πολύ μικρή, θα μπορούσαν να χρονολογηθούν στα δύο πρώτα έτη της βασιλείας του Φιλίππου Ε' ( π.χ.)194. Ακολούθως, έκοψε άλλη μια σειρά σε επίσης έναν προηγούμενο διαδεδομένο τύπο (Ηρακλής/Ιππέας) με B - A και Φ ή ΦΙ, η οποία ήταν μακροβιότερη και μαζικότερη από τις προηγούμενες και νομίζουμε ότι μια χρονολόγησή της στο διάστημα π.χ. δεν θα απείχε πολύ από την πραγματικότητα. Στη συνέχεια, γύρω στο 217 π.χ. πρέπει ο Φίλιππος Ε' να άρχισε τη χάλκινη νομισματοκοπία του, με τη νέα και ποικίλη εικονογραφία195. Σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα που μόλις περιγράψαμε για τη νομισματοκοπική δραστηριότητα του Φιλίππου Ε' στους πρώτους χρόνους της βασιλείας του και τα παραδείγματα που σώζονται, φαίνεται ότι γρήγορα εγκατέλειψε την πολιτική των επισημάνσεων των προκατόχων του και ξεκίνησε να κόβει δικά του χάλκινα νομίσματα. Συνεπώς, σε καμιά περίπτωση η οικονομική πολιτική μαζικών επισημάνσεων χάλκινων νομισμάτων, όπως αυτή εκφράζεται από τον αριθμό των υστερόσημων σε μεμονωμένα νομίσματα και στους «θησαυρούς» της Νέας Φυλής και της Νέας Ζίχνης, δεν πρέπει να ανήκει στον Φίλιππο Ε'. Η απομάκρυνση της πιθανότητας να προχώρησε ο Φίλιππος Ε' σε εκτεταμένες επισημάνσεις των προηγούμενων χάλκινων νομισμάτων αποτελεί, σε συνάρτηση με τα όσα έχουμε αναφέρει έως τώρα, πολύ σημαντικό στοιχείο για την απόδοση των σειρών Αθηνά/Πάνας III και Ηρακλής/Ιππέας IV στον Αντίγονο Γονατά και των περισσότερων υστερόσημων στον Δημήτριο Β' και στον Αντίγονο Δώσωνα. Βέβαια, στο πρώτο διάστημα της βασιλείας του Φιλίππου Ε' θα κυκλοφορούσαν παράλληλα με τα ολιγάριθμα δικά του νομίσματα και χάλκινα νομίσματα του Γονατά, κυρίως από τις δύο τελευταίες σειρές του, είτε συνήθως επισημασμένα, κυρίως από τον Δημήτριο Β' και τον Δώσωνα αλλά σπανιότερα και από τον ίδιο τον Φίλιππο Ε', είτε και χωρίς επισήμανση. Τα νομίσματα του Γονατά θα συμπλήρωναν τις ανάγκες κυκλοφορίας επαρκούς χάλκινου χρήματος και φυσικά όσο θα αυξανόταν η παραγωγή της χάλκινης νομισματοκοπίας του Φιλίππου Ε' θα μειωνόταν η κυκλοφορία τους Ο Α. Furtwängler, ό.π. (υποσημ. 179), σ. 285, τοποθετεί τη χρήση του μονογράμματος του από τον Φίλιππο Ε' στις αρχές της βασιλείας του ( π.χ. περίπου), μιμούμενος τον Γονατά και τον Δημήτριο Α, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν μονόγραμμα για το όνομά τους, ενώ στη σημ. 34 αποδίδει το σύμβολο του κράνους με φτερά σε ένα νομισματοκόπο, τη δράση του οποίου επεκτείνει και στον πρώτο χρόνο της βασιλείας του Φιλίππου Ε'. Επομένως, η σειρά του Φιλίππου Ε' Αθηνά/Πάνας με το μονόγραμμά του και το κράνος ως σύμβολο πρέπει, σύμφωνα με τον Α. Furtwängler, να χρονολογηθεί στον πρώτο χρόνο της βασιλείας του. Το αν αυτή η σειρά κόπηκε τον πρώτο ή το δεύτερο χρόνο, όπου εμείς κλίνουμε περισσότερο, τοποθετώντας στον πρώτο χρόνο την επισήμανση νομισμάτων, νομίζουμε ότι δεν έχει και τόσο μεγάλη σημασία Πρβλ. J. Touratsoglou, The Coinage of the Roman World in the Late Republic. BAR 326, 1987, πίν

58 Summary CONTRIBUTION TO THE STUDY OF THE BRONZE COINAGE OF THE ANTIGONIDS, FROM GONATAS TO THE EARLY YEARS OF PHILIP V This article is devoted to the study of five hoards containing bronze coins from east Macedonia. A shared feature of all five hoards is that the majority of the coins are issues of Antigonos Gonatas (277/6-240/39 BC), and in two cases they are stamped with a circular countermark on the obverse. From the study of the five hoards, and also taking into account the bronze coins of Antigonos Gonatas and Philip V found in other hoards, catalogues of collections and other publications, I have reached the following conclusions regarding the bronze coinage of the Antigonids from Gonatas to the early years of Philip V. Each of the three types of bronze coin issued by Gonatas may be divided into specific series, and some of these may be subdivided into groups. Macedonian shield/macedonian helmet In this type, there are two series, distinguished by the representation and the inscription on the reverse. Series I: BA - ΣΙ 1. and r. of a Macedonian helmet with a double crest. In the field, 1., r. and below, symbols and monograms. Series II: B - A 1. and r. of a Macedonian helmet with two vertical bird s wings. Beneath the helmet, symbol or nothing. Herakles/Horseman In this type there are four series, distinguished by the inscription and the position of the symbol, and the presence of a single letter or a monogram on the reverse. Series I: ΒΑΣΙΛΕΩΣ at the top, ΑΝΤΙΓΟΝΟΥ at the bottom, in a semicircle. Beneath the horse s belly, symbol. Series II: ΒΑΣΙΛΕΩΣ in a semicircle at the top, A beneath the horse s belly or in the field r. Nothing, letter or monogram between the horse s forelegs, or symbol beneath its belly, depending on its position A. Series III: B - A 1. and r. of the horseman s heαδ, A beneath the horse s belly. In the field r. nothing, symbol, letter, monogram, monogram and letter, or in the field r. monogram and, between the horse s forelegs, an uncertain monogram or letter. Series IV: B - A 1. of the horseman s heαδ and in the field r., A or Al beneath the horse s belly, or BA 1. of the horseman s heαδ, A beneath the horse s belly (one known coin). Between the horse s forelegs nothing, symbol, letter, monogram, or symbol in the same position and behind the horseman s back. 294 Athena/Pan erecting trophy This type is divided into three series, according to the size and weight of the coins (different denominations) and the winged Macedonian helmet, which is found on the reverse of all the coins in the third series. Series I: Hemiobol B - A 1. of Pan s heαδ and in the field r., or 1. and r. of Pan s heαδ, A or Al between his legs. Pan stands with his legs straight and apart in the shape of the Greek A, or moves with a wide or slight stride. In the field 1. symbol, monogram, letter or letters, the latter also found in the field 1. and below. Series II: Tetartemorion B - A 1. of Pan s heαδ and in the field r., A, Al or A between his legs, or B - A below, 1. of Pan s legs and r. of the trophy, A 1. of Pan s heαδ (one known coin). Pan usually stands with his legs wide apart in the shape

59 of the Greek A, or moves with a slight stride, in some cases crowning the trophy. In the field 1. and r. nothing, symbol, letter or letters, monogram. Series III: Hemiobol B - A 1. of Pan s heαδ and in the field r., or BA 1. of Pan s heαδ (two known coins), ^ between Pan s legs. Pan moves with a wide or slight stride. In the field 1. Macedonian helmet with two vertical bird s wings. ΑΔditionally, in the field 1. and r. nothing, monogram, letter or letters, symbol. The above nine series were struck with two denominations: the hemiobol (or tetrachalkon, A, AE AE2) and the tetartemorion (or dichalkon, B, 1/2AE, AE3), while the chalkous is absent (C, 1/4AE, AE4). Specifically, the coins in the Athena/Pan I and III series are hemiobols and those of the other series tetartemoria. The minting of the nine series may be assigned to six periods, which are related to important historical events. First period: /2 BC. From Gonatas s victory at the battle of Lysimacheia to the invasion and capture of the greater part of Macedonia by Pyrrhos. Only the two series of the Shield/Helmet type were struck with a denomination of one tetartemorion (average weight 3.95 gr.). Series I was struck throughout the greater part of this period, and the very rare, limited Series II in the last year of it (273/2 BC), probably only at Amphipolis. Second period : 272/1-268/7 BC. From the recapture of the whole of Macedonia to the beginning of the Chremonidean War. The new type of Herakles/Horseman was introduced, and Series I and II were struck from 272/1-270/69 BC, while the issuing of the large Series III began in 269/8 BC. This type, too, was only issued in the denomination of one tetartemorion, though with an increased average weight (4.51 gr. for the first two series and 4.55 gr. for the third). Third period: 267/6-262/1 BC. This period is identified with the duration of the Chremonidean War. In the bronze coinage, the issuing of the Herakles/Horseman III Series continued, with an increased output. Owing to the increased needs of the war, however, a new hemiobol was also issued in parallel for the first time in the name of Antigonos Gonatas, in the Athena/Pan I Series, average weight 6.58 gr. Until this time, the type of heavy bronze coin in use was the Herakles/Horseman of Cassander, which continued to circulate, with the Gonatas s hemiobol, until the following period. The parallel striking of the two series Herakles/Horseman III and Athena/Pan I was probably carried out at two different mints, specifically at Pella and Amphipolis respectively. Fourth period: 261/0-255/4 BC. From the capture of Athens to the naval battle of Kos. The hemiobol ceased to be issued during this period, and the issuing of tetartemorion was resumed. However, the striking of tetartemorion in the type Herakles/Horseman ceased and the type was replaced by the Athena/Pan II series, average weight 3.85 gr. Fifth period: 254/3-246/5 BC. From the naval battle of Kos to the naval battle of Andros and the recapture of Corinth. The minting of only one bronze denomination continued, but the tetartemorion of the series Athena/Pan II was replaced by the hemiobol of the larger (in terms of its duration and output) series III of the same type, though with a reduced average weight (5.35 gr.). This is the reason, in my view, that all the new hemiobols have the winged Macedonian helmet in the field, below 1. This symbol serves as a sign distinguishing the series from the hemiobols of the earlier series I, which are of the same denomination but heavier. I consider it likely that it is the mark of a mint, probably that of Amphipolis, rather than a minier. Sixth period: 245/4-239 BC. From the naval battle of Andros to the death of Antigonos. The output of bronze coinage continued with the hemiobol of the Athena/Pan III Series, but a tetartemorion was also minted in parallel, probably at Pella, with the resumption of the Herakles/Horseman type series IV, with an average weight of 4.23 gr. Demetrios II and Antigonos Doson ( BC) did not issue their own bronze coins and in order to give validity to the existing coins they countermarked them on the obverse. In my opinion, it is to this measure on the part of Gonatas s successors that is owed the large number of countermarked bronze coins of Gonatas in the types Herakles/Horseman and Athena/Pan. The large number of such coins is exceptional for 295

60 the royal bronze coinage of Macedonia. There are, however, countermarks that are attributed to issuing authorities outside Macedonia. These issuing authorities probably followed the example of Gonatas s successors and countermarked his bronze coins, either because they were unable to mint new coins or in order to increase the quantity of the bronze coins alreαδy in circulation. Philip V initially (221 BC) countermarked the reverse of coins of Gonatas with the monogram fft and Φ with a torch (Athena/Pan and Herakles/Horseman series, respectively). After this (220 BC) he issued two short series of his own of the Athena/Pan type with B - A and fft or Φ and with the Macedonian helmet as symbol, which points to the mint at Amphipolis. From about 219 BC onwards he at first issued a series in a previous type (Herakles/Horseman), though longer-lived and larger in volume than the previous two shortlived limited-circulation issues, and about 217 BC he instituted his bronze coinage with its new, rich iconography. VASILIS D. POULIOS 296

1:Layout 1 10/2/2009 11:00 μ Page 1. το αρχαιολογικό μουσείο ιωαννίνων

1:Layout 1 10/2/2009 11:00 μ Page 1. το αρχαιολογικό μουσείο ιωαννίνων 1:Layout 1 10/2/2009 11:00 μ Page 1 το αρχαιολογικό μουσείο ιωαννίνων 1:Layout 1 10/2/2009 11:00 μ Page 2 1:Layout 1 10/2/2009 11:00 μ Page 3 ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΠΥΡΡΟΣ αντίγραφο από πρωτότυπο του 3ου π.χ. αι. της

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΘΗΜΑ ΠΡΟΤΖΕΚΤ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

ΜΑΘΗΜΑ ΠΡΟΤΖΕΚΤ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ ΠΡΟΤΖΕΚΤ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΔΙΟΝ ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ Το Δίον ήταν μια αρχαιότατη πόλη στρατηγικής σημασίας και μια από τις πιο φημισμένες μακεδονικές πολιτείες. Η γεωγραφική θέση

Διαβάστε περισσότερα

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΣΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΣΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΣΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ της Σταυρούλας Σδρόλια Το κρασί έπαιζε τεράστιο ρόλο στην οικονομία της περιοχής του Δήμου Μελιβοίας από την αρχαιότητα μέχρι το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Οι αρχαιότερες

Διαβάστε περισσότερα

Αναστασόπουλος Ανδρέας Αρβανίτη Νικολέτα Τάξη: Α1 3 ο ΓΕΛ Πάτρας Σχολ. Έτος: 2013-14 Υπεύθυνη καθηγήτρια: Ντούμα Μαρία

Αναστασόπουλος Ανδρέας Αρβανίτη Νικολέτα Τάξη: Α1 3 ο ΓΕΛ Πάτρας Σχολ. Έτος: 2013-14 Υπεύθυνη καθηγήτρια: Ντούμα Μαρία Αναστασόπουλος Ανδρέας Αρβανίτη Νικολέτα Τάξη: Α1 3 ο ΓΕΛ Πάτρας Σχολ. Έτος: 2013-14 Υπεύθυνη καθηγήτρια: Ντούμα Μαρία Μεταλλικά νομίσματα αρχίζουμε να συναντάμε από το 2000 π.χ. στην Μεσόγειο. Συνήθως

Διαβάστε περισσότερα

Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Α Κ Α Ι Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Α Γ Ε Γ Ο Ν Ο Τ Α

Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Α Κ Α Ι Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Α Γ Ε Γ Ο Ν Ο Τ Α Α Ρ Χ Α Ι Α Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Α Κ Α Ι Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Α Γ Ε Γ Ο Ν Ο Τ Α Σ η µ ε ί ω σ η : σ υ ν ά δ ε λ φ ο ι, ν α µ ο υ σ υ γ χ ω ρ ή σ ε τ ε τ ο γ ρ ή γ ο ρ ο κ α ι α τ η µ έ λ η τ ο ύ

Διαβάστε περισσότερα

ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΕΝΗ Διδ. Αρχαιολόγος- Νομισματολόγος Οικονομική και Νομισματική Ιστορία της πόλης των Μεγάρων

ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΕΝΗ Διδ. Αρχαιολόγος- Νομισματολόγος Οικονομική και Νομισματική Ιστορία της πόλης των Μεγάρων ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΕΝΗ Διδ. Αρχαιολόγος- Νομισματολόγος Οικονομική και Νομισματική Ιστορία της πόλης των Μεγάρων Η πόλη των Μεγάρων βρίσκεται ανάμεσα στην Αττική, την Βοιωτία και την Κόρινθο και πήρε το όνομά της

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΔΙΟΥ, Αλέξανδρος Μπαξεβανάκης, ΒΠΠΓ

ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΔΙΟΥ, Αλέξανδρος Μπαξεβανάκης, ΒΠΠΓ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΔΙΟΥ, Αλέξανδρος Μπαξεβανάκης, ΒΠΠΓ ΔΙΟΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΙΟ ΟΝΟΜΑΣΤΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ Το αρχαίο Δίον του Ολύμπου βρίσκεται 15 χλμ. νότια της Κατερίνης, στους πρόποδες του Ολύμπου δίπλα στο

Διαβάστε περισσότερα

Η Νίκη ήταν κόρη της Στύγας και του Πάλλαντα. Είχε αδέρφια της το Κράτος, το Ζήλο και τη Βία.

Η Νίκη ήταν κόρη της Στύγας και του Πάλλαντα. Είχε αδέρφια της το Κράτος, το Ζήλο και τη Βία. Η Νίκη σε νομίσματα Νίκη: θεά της ελληνικής μυθολογίας προσωποποιούσε τη δόξα του ελληνικού πολιτισμού. Η Νίκη στέλνονταν από το Δία για να εξυμνήσει μία νίκη, να προσφέρει σπονδές ή να στεφανώσει ένα

Διαβάστε περισσότερα

Δημήτρης Δαμάσκος Δημήτρης Πλάντζος Πανεπιστημιακή Ανασκαφή Άργους Ορεστικού

Δημήτρης Δαμάσκος Δημήτρης Πλάντζος Πανεπιστημιακή Ανασκαφή Άργους Ορεστικού Δημήτρης Δαμάσκος Δημήτρης Πλάντζος Πανεπιστημιακή Ανασκαφή Άργους Ορεστικού Κατά την περίοδο 2010 συνεχίσαμε την έρευνα τόσο στο χώρο της αίθουσας όσο και στο χώρο του αιθρίου με σκοπό την περαιτέρω διερεύνηση

Διαβάστε περισσότερα

Το νόμισμα στα Αρχαία Χρόνια

Το νόμισμα στα Αρχαία Χρόνια Το νόμισμα στα Αρχαία Χρόνια Εισαγωγή Τα νομίσματα αποτελούν βασική μονάδα μέτρησης του χρήματος. Η λέξη νόμισμα προέρχεται ετυμολογικά από το «νόμος»,επιβεβαιώνοντας ότι το νόμισμα το ζυγίζει, το ελέγχει

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ. Νομισματικά μέτρα έκτακτης ανάγκης στα τέλη του 5ου αι. π.χ.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ. Νομισματικά μέτρα έκτακτης ανάγκης στα τέλη του 5ου αι. π.χ. ΙΣΤΟΡΙΑ Στο τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου (413 404 π.χ.) η Αθήνα βρέθηκε σε μείζονα οικονομική κρίση. Οι Σπαρτιάτες τής απέκλεισαν την πρόσβαση στα μεταλλεία του Λαυρίου. Τα μέλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ. Χ ώ ρο ς Π.ΕΛΛΑΣ. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Εφορεία Αρχαιοτήτων Πέλλας

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ. Χ ώ ρο ς Π.ΕΛΛΑΣ. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Εφορεία Αρχαιοτήτων Πέλλας ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ Χ ώ ρο ς Π.ΕΛΛΑΣ Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Εφορεία Αρχαιοτήτων Πέλλας ΥΠΟΜΝΗΜΑ 1. Ο ΙΚΙΑ «ΔΙΟΝΥΣΟΥ» 2. Ο ΙΚΙΑ «ΑΡΠΑΓΗΣ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ» 3. Δ Η Μ Ο Σ ΙΟ ΑΡΧΕΙΟ 4. ΑΓΟΡΑ 5. ΥΠΟΓΕΙΑ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

Τα θέατρα της Αμβρακίας. Ανδρέας Μαυρίκος, ΒΠΠΓ

Τα θέατρα της Αμβρακίας. Ανδρέας Μαυρίκος, ΒΠΠΓ Τα θέατρα της Αμβρακίας Ανδρέας Μαυρίκος, ΒΠΠΓ Αμβρακία Η Αμβρακία, μία από τις αξιολογότερες κορινθιακές αποικίες, ήταν χτισμένη στην περιοχή του Αμβρακικού κόλπου κοντά στην όχθη του ποταμού Άραχθου.

Διαβάστε περισσότερα

Δημήτρης Δαμάσκος Δημήτρης Πλάντζος Πανεπιστημιακή Ανασκαφή Άργους Ορεστικού

Δημήτρης Δαμάσκος Δημήτρης Πλάντζος Πανεπιστημιακή Ανασκαφή Άργους Ορεστικού Δημήτρης Δαμάσκος Δημήτρης Πλάντζος Πανεπιστημιακή Ανασκαφή Άργους Ορεστικού Η ανασκαφή τού 2012 είχε ως στόχους: την περαιτέρω διερεύνηση της στοάς του μεγάλου ρωμαϊκού κτιρίου με τη στοά περιμετρικά

Διαβάστε περισσότερα

3 Τοποθετήσεις Διευθυντών/ντριών Διευθύνσεων και Προϊσταμένων Γραφείων για τα έτη 1982, 1983, 1986, 1987, 1988, 1989, 1990, 1991, 1992, 1995, 1997,

3 Τοποθετήσεις Διευθυντών/ντριών Διευθύνσεων και Προϊσταμένων Γραφείων για τα έτη 1982, 1983, 1986, 1987, 1988, 1989, 1990, 1991, 1992, 1995, 1997, Τοποθετήσεις Διευθυντών/ντριών Διευθύνσεων και Προϊσταμένων Γραφείων για τα έτη 98, 98, 986, 987, 988, 989, 99, 99, 99, 995, 997, 998, 999,,, και. Καναβέλη Ελιάνα Παλιεράκη Πόπη 8--6 . Εισαγωγή..... Αντικείμενο

Διαβάστε περισσότερα

http://www.namuseum.gr/object-month/2012/jul/jul12-en.html

http://www.namuseum.gr/object-month/2012/jul/jul12-en.html Ο Οινοπίωνας, ήταν γιος του θεού Διόνυσου και της Αριάδνης, κόρης του Μίνωα και θεωρείται ο πρώτος μυθικός βασιλιάς της Χίου. Δίδαξε στους κατοίκους την τέχνη της αμπελουργίας και την παραγωγή του καλύτερου

Διαβάστε περισσότερα

Σο ναυάγιο των Αντικυθήρων. Γωγώ Κουλούρη

Σο ναυάγιο των Αντικυθήρων. Γωγώ Κουλούρη Σο ναυάγιο των Αντικυθήρων Γωγώ Κουλούρη Ευρήματα: Ο «Έφηβος των Αντικυθήρων» Άγαλμα Ερμή Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων Εμπορικοί αμφορείς Σα νομίσματα Ο «Έφηβος των Αντικυθήρων» Υλικό: Χαλκός Διαστάσεις:

Διαβάστε περισσότερα

Στέλλα ρένη. Τεχνολογία παραγωγής νοµισµάτων κατά την αρχαιότητα 1

Στέλλα ρένη. Τεχνολογία παραγωγής νοµισµάτων κατά την αρχαιότητα 1 Στέλλα ρένη Τεχνολογία παραγωγής νοµισµάτων κατά την αρχαιότητα 1 Στην καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. κα. Αλίκη Μουστάκα Στην παρούσα µελέτη επιχειρείται µία προσπάθεια κατανόησης και «αποκατάστασης»

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ Με τις ερωτήσεις του τύπου αυτού καλείται ο εξεταζόμενος να επιλέξει την ορθή απάντηση από περιορισμένο αριθμό προτεινόμενων απαντήσεων ή να συσχετίσει μεταξύ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ, ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ Α.Ε.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ, ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ Α.Ε. ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ, ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ Α.Ε. Ιαν. 2016 ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ: Χωρική διάρθρωση και εξέλιξη της οικοδομικής δραστηριότητας στη Ζώνη Επιρροής της Εγνατίας Οδού, 2004-2014 ΓΕΩΧΩΡΟΣ Α.Ε., Σύμβαση: Παροχή υπηρεσιών

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΛΙΚΟ ΤΑΓΜΑ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ

ΒΑΣΙΛΙΚΟ ΤΑΓΜΑ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟ ΤΑΓΜΑ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ Η σύσταση του Τάγματος έγινε στις 20 Μαΐου 1833. Ήταν η ανώτατη διάκριση του Ελληνικού Κράτους. Απονεμόταν σε Έλληνες και ξένους πολίτες οι οποίοι αρίστευσαν στον Αγώνα

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟΠΙΚΑ ΑΚΡΟΤΑΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΚΡΟΤΑΤΩΝ

ΤΟΠΙΚΑ ΑΚΡΟΤΑΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΚΡΟΤΑΤΩΝ Ενότητα 1 ΤΟΠΙΚΑ ΑΚΡΟΤΑΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΚΡΟΤΑΤΩΝ Ασκήσεις για λύση 3 3, < 1). Δίνεται η συνάρτηση f ( ). 6, Να βρείτε : i ) την παράγωγο της f, ii) τα κρίσιμα σημεία της f. ). Να μελετήσετε ως προς τη μονοτονία

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΛΕΞΗ ΤΡΙΤΗ ΤΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΙΑΛΕΚΤΩΝ

ΔΙΑΛΕΞΗ ΤΡΙΤΗ ΤΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΙΑΛΕΚΤΩΝ ΔΙΑΛΕΞΗ ΤΡΙΤΗ ΤΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΙΑΛΕΚΤΩΝ 1. Από τη Γραμμική Β στην εισαγωγή του αλφαβήτου - Στον ελληνικό χώρο, υπήρχε ένα σύστημα γραφής μέχρι το 1200 π.χ. περίπου, η

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΝΑΛΛΑΓΈΣ ΑΠΟ ΤΑ ΑΡΧΑΊΑ ΧΡΌΝΙΑ ΜΈΧΡΙ ΣΉΜΕΡΑ

ΣΥΝΑΛΛΑΓΈΣ ΑΠΟ ΤΑ ΑΡΧΑΊΑ ΧΡΌΝΙΑ ΜΈΧΡΙ ΣΉΜΕΡΑ ΣΥΝΑΛΛΑΓΈΣ ΑΠΟ ΤΑ ΑΡΧΑΊΑ ΧΡΌΝΙΑ ΜΈΧΡΙ ΣΉΜΕΡΑ Αρχαία 2016-2017 ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΤΑ ΧΡΗΜΑΤΑ? Η ιστορία των χρημάτων δείχνει ότι είναι ένα μέσο ανταλλαγής για το εμπόριο. Μπορούν να αποτελέσουν μέσο ανταλλαγής γιατί

Διαβάστε περισσότερα

Ο Μ.Αλέξανδρος εικονίζεται σε εξάρτηµα της πολεµικής του πανοπλίας στον ΙΙ βασιλικό τάφο της Βεργίνας

Ο Μ.Αλέξανδρος εικονίζεται σε εξάρτηµα της πολεµικής του πανοπλίας στον ΙΙ βασιλικό τάφο της Βεργίνας Ο Μ.Αλέξανδρος εικονίζεται σε εξάρτηµα της πολεµικής του πανοπλίας στον ΙΙ βασιλικό τάφο της Βεργίνας Το 274π.Χ. ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος κατέλαβε αιφνιδιαστικά τη Μακεδονία, όταν βασίλευε σ αυτήν

Διαβάστε περισσότερα

Αναγνώριση φύλου στα καναρίνια

Αναγνώριση φύλου στα καναρίνια Αναγνώριση φύλου στα καναρίνια Η διάκριση του φύλου στα καναρίνια αποτελούσε και αποτελεί ένα πάγιο ερώτημα των ερασιτεχνών εκτροφέων καναρινιών. Πόσοι από μας που ερασιτεχνικά και μόνο από αγάπη εκτρέφουμε

Διαβάστε περισσότερα

Υλικά. 4 κάρτες αξιολόγησης 1 κάρτα γύρου 4 μολύβια. 100 σταυροί 1000 θησαυροί! Παίκτες: 2-4 Ηλικία: 8 ετών και άνω Διάρκεια: περίπου 20 λεπτά

Υλικά. 4 κάρτες αξιολόγησης 1 κάρτα γύρου 4 μολύβια. 100 σταυροί 1000 θησαυροί! Παίκτες: 2-4 Ηλικία: 8 ετών και άνω Διάρκεια: περίπου 20 λεπτά Phil Walker-Harding 100 σταυροί 1000 θησαυροί! Παίκτες: 2-4 Ηλικία: 8 ετών και άνω Διάρκεια: περίπου 20 λεπτά Υλικά 47 κάρτες θησαυρού Από κάθε χρώμα (λιλά, πορτοκαλί, πράσινο, γκρι) υπάρχουν 12 κάρτες

Διαβάστε περισσότερα

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 (όπου «α» και «β» τα αποτελέσματα για το 2003 και 2005 αντίστοιχα)

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 (όπου «α» και «β» τα αποτελέσματα για το 2003 και 2005 αντίστοιχα) ΠΙΝΑΚΑΣ 1 (όπου «α» και «β» τα αποτελέσματα για το 2003 και 2005 αντίστοιχα) Α/Α ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ - ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ Βαθμός Καθαριότητας 1 2 3 4 5 1α Διαδρομή Θεσ/νίκη Λιοντάρι Αμφιπόλεως Φίλιπποι - 22,0 58,5

Διαβάστε περισσότερα

3. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

3. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ . ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Έτος Ίδρυσης: 9 ΠΑΛΙΕΡΑΚΗ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.). Η κατά φύλο σύνθεση των μελών ΔΕΠ (Συνολικά στοιχεία). Κατανομή

Διαβάστε περισσότερα

Αρχαιολογικός κάνναβος και στρωματογραφία

Αρχαιολογικός κάνναβος και στρωματογραφία Αρχαιολογικός κάνναβος και στρωματογραφία Μετά τον εντοπισμό και καθορισμό των αρχαιολογικών θέσεων, καθώς και τη μεταφορά των απαραίτητων υλικών και εργαλείων, το επόμενο σημαντικό στάδιο είναι η ανασκαφή

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΔΙΟΥ- «ΠΟΣΟ ΚΑΛΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΟΝ ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟ;»

ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΔΙΟΥ- «ΠΟΣΟ ΚΑΛΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΟΝ ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟ;» ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΔΙΟΥ- «ΠΟΣΟ ΚΑΛΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΟΝ ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟ;» ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η έρευνα «ΠΟΣΟ ΚΑΛΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΟΝ ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟ;» πραγματοποιήθηκε τους μήνες Φεβρουάριο-Μάρτιο 2014 σε πέντε σχολεία της Θεσσαλονίκης

Διαβάστε περισσότερα

Ανάλυση βημάτων. Α ρ χ ι κ ή θ έ σ η. Β ή μ α 5 ο. 1. Αρχική θέση: Το δεξί πόδι είναι σταυρωμένο πάνω από το αριστερό, στα δάκτυλα

Ανάλυση βημάτων. Α ρ χ ι κ ή θ έ σ η. Β ή μ α 5 ο. 1. Αρχική θέση: Το δεξί πόδι είναι σταυρωμένο πάνω από το αριστερό, στα δάκτυλα νάλυση βημάτων ρ χ ι κ ή θ έ σ η 1. ρχική θέση: Το δεξί πόδι είναι σταυρωμένο πάνω από το αριστερό, στα δάκτυλα Β ή μ α 1 ο 2. Φέρνουμε το δεξί πόδι προς τη φορά του κύκλου Β ή μ α 2 ο 3. Φέρνουμε το αριστερό

Διαβάστε περισσότερα

Νομίσματα από Ήλεκτρον

Νομίσματα από Ήλεκτρον Περίληψη : Οι πρώτες νομισματικές κοπές από ήλεκτρο (κράμα χρυσού και αργύρου) κόπηκαν στο βασίλειο της Λυδίας ή στις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας, κατά το α μισό του 6ου αι. π.χ. Το νόμισμα αυτό

Διαβάστε περισσότερα

Όψεις Βυζαντίου... στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας. Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας

Όψεις Βυζαντίου... στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας. Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας... στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας Το φυλλάδιο αυτό είναι του/της... που επισκέφθηκε το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας στις... Το φυλλάδιο που κρατάς στα χέρια σου

Διαβάστε περισσότερα

Α Ρ Ι Θ Μ Ο Σ : 6.913

Α Ρ Ι Θ Μ Ο Σ : 6.913 Α Ρ Ι Θ Μ Ο Σ : 6.913 ΠΡΑΞΗ ΚΑΤΑΘΕΣΗΣ ΟΡΩΝ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ Σ τ η ν Π ά τ ρ α σ ή μ ε ρ α σ τ ι ς δ ε κ α τ έ σ σ ε ρ ι ς ( 1 4 ) τ ο υ μ ή ν α Ο κ τ ω β ρ ί ο υ, η μ έ ρ α Τ ε τ ά ρ τ η, τ ο υ έ τ ο υ ς δ

Διαβάστε περισσότερα

Μετεωρολογία. Αν σήμερα στις 12 τα μεσάνυχτα βρέχει, ποια είναι η πιθανότητα να έχει λιακάδα μετά από 72 ώρες;

Μετεωρολογία. Αν σήμερα στις 12 τα μεσάνυχτα βρέχει, ποια είναι η πιθανότητα να έχει λιακάδα μετά από 72 ώρες; Ονόματα Η μητέρα της Άννας έχει άλλους τρεις μεγαλύτερους γιους. Επειδή έχει πάθος με τα χρήματα, τους έχει βαφτίσει ως εξής: Τον μεγάλο της γιο "Πενηνταράκη", τον μεσαίο "Εικοσαράκη" και τον μικρότερο

Διαβάστε περισσότερα

ηαποκάλυψη αρχαιοτήτων στις βορειοανατολικές υπώρειες του λοφώδους

ηαποκάλυψη αρχαιοτήτων στις βορειοανατολικές υπώρειες του λοφώδους κωνσταντινα Γραβανη e-mail: cgravani@cc.uoi.gr ΠανεΠιστηΜιουΠολη Δουρουτησ: αρχαιολογικεσ ερευνεσ, εργασιεσ και Μελετεσ: συντομη αναφορα ηαποκάλυψη αρχαιοτήτων στις βορειοανατολικές υπώρειες του λοφώδους

Διαβάστε περισσότερα

12. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

12. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης . Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Έτος Ίδρυσης: 97 ΠΑΛΙΕΡΑΚΗ ΚΑΛΛΙΟΠΗ Περιεχόμενα. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης ( ).... Η κατά φύλο σύνθεση των μελών ΔΕΠ (συνολικά στοιχεία).... Κατανομή των μελών ΔΕΠ

Διαβάστε περισσότερα

εκέµβριος 2015 Νοµισµατική Συλλογή Alpha Bank, Πανεπιστηµίου 41, , Αθήναι, Τηλ

εκέµβριος 2015 Νοµισµατική Συλλογή Alpha Bank, Πανεπιστηµίου 41, , Αθήναι, Τηλ εκέµβριος 2015 Νοµισµατική Συλλογή Alpha Bank, Πανεπιστηµίου 41, 102 52, Αθήναι, Τηλ. 210 326 2460-1 www.alphanumismatics.gr, numismatic@alpha.gr ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Έκθεση: «Η Ευρώπη της Ελλάδος. Αποικίες και

Διαβάστε περισσότερα

[IA12] ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Β

[IA12] ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Β [IA12] ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Β Αρχαιολογία των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων (480 π.χ. - 30 π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος Δ. Πλάντζος, Ελληνική τέχνη και αρχαιολογία 1200-30 π.χ. Εκδόσεις Καπόν: Αθήνα, 2016

Διαβάστε περισσότερα

Ποδόσφαιρο, τι είναι?

Ποδόσφαιρο, τι είναι? ΟΜΑΔΙΚΗ ΤΑΚΤΙΚΗ Ποδόσφαιρο, τι είναι? επίθεση Κύκλος τεσσάρων φάσεων σκοράρισμα εναλλαγή + - παρεμπόδιση ανάπτυξης άμυνα ανάπτυξη + - εναλλαγή αποσόβηση σκοραρίσματος Στόχος του παιχνιδιού: Νίκη Ομαδικές

Διαβάστε περισσότερα

Η θεώρηση και επεξεργασία του θέματος οφείλει να γίνεται κυρίως από αρχιτεκτονικής απόψεως. Προσπάθεια κατανόησης της συνθετικής και κατασκευαστικής

Η θεώρηση και επεξεργασία του θέματος οφείλει να γίνεται κυρίως από αρχιτεκτονικής απόψεως. Προσπάθεια κατανόησης της συνθετικής και κατασκευαστικής ΑΝΑΓΝΩΣΗ - ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΗΦΑΙΣΤΟΥ Η θεώρηση και επεξεργασία του θέματος οφείλει να γίνεται κυρίως από αρχιτεκτονικής απόψεως. Προσπάθεια κατανόησης της συνθετικής και κατασκευαστικής δομής

Διαβάστε περισσότερα

Ο αρχαίος Ναός Δήμητρας και Κόρης στο Θορικό (Γιώργος Πρίμπας)

Ο αρχαίος Ναός Δήμητρας και Κόρης στο Θορικό (Γιώργος Πρίμπας) Ο αρχαίος Ναός Δήμητρας και Κόρης στο Θορικό (Γιώργος Πρίμπας) (1) εγκαταστάσεις ΔΕΗ και βιομηχανίας χημικών (2) Ι Ν Αγίου Νικολάου (3) θολωτοί μυκηναϊκοί τάφοι (4) κορυφή λόφου Βελατούρι (5) αρχαία πόλη

Διαβάστε περισσότερα

Έρευνα για τον πολιτισμό στην Αθήνα Βασικά συμπεράσματα

Έρευνα για τον πολιτισμό στην Αθήνα Βασικά συμπεράσματα Έρευνα για τον πολιτισμό στην Αθήνα Βασικά συμπεράσματα Αντιλήψεις για τις πολιτιστικές επιλογές που προσφέρει η Αθήνα o Ορατότητα πολιτιστικών εκδηλώσεων στην Αθήνα Γενική πεποίθηση των κατοίκων της Αθήνας

Διαβάστε περισσότερα

Αναρτήθηκε από τον/την Δρομπόνης Σωτήριος Πέμπτη, 18 Απρίλιος :48 - Τελευταία Ενημέρωση Πέμπτη, 18 Απρίλιος :49

Αναρτήθηκε από τον/την Δρομπόνης Σωτήριος Πέμπτη, 18 Απρίλιος :48 - Τελευταία Ενημέρωση Πέμπτη, 18 Απρίλιος :49 Στις 17 Απριλίου 2013 επισκεφθήκαμε το Αρχαιολογικό Μουσείο Μεγάρων. Η αρχαιολόγος κα Τσάλκου (την οποία θερμά ευχαριστούμε) μας παρουσίασε τα πολύ εντυπωσιακά ευρήματα της περιοχής μας δίνοντάς μας αναλυτικές

Διαβάστε περισσότερα

Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος

Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος [IA11] ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Α Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων (1100-480 π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος Πηγές και μέθοδοι (συνέχεια) Ο κλασικός αρχαιολόγος ταξινομεί το υλικό του: Κατά χρονική

Διαβάστε περισσότερα

AΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΠΕΜΠΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2015 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ

AΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΠΕΜΠΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2015 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ AΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΠΕΜΠΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2015 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ ΘΕΜΑ: Σύνθεση με τρία αντικείμενα ΓΕΝΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ: Η σύνθεση περιλαμβάνει

Διαβάστε περισσότερα

AΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΠΕΜΠΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2015 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ ΔΥΟ (2)

AΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΠΕΜΠΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2015 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ ΔΥΟ (2) AΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΠΕΜΠΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2015 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ ΔΥΟ (2) ΖΗΤΟΥΝΤΑΙ: 1. Απεικόνιση του θέματος στον καθορισμένο

Διαβάστε περισσότερα

Παπαζώης Τριαντάφυλλος

Παπαζώης Τριαντάφυλλος digitalarchive publishing by tag Παπαζώης Τριαντάφυλλος Πρόκειται για τον ιστορικό ερευνητή που ανέτρεψε τα δεδομένα στη Βεργίνα! Έπειτα από πολυετή έρευνα αποκάλυψε ότι στον τάφο της Βεργίνας δεν βρίσκεται

Διαβάστε περισσότερα

Ανάβρυτα Συντελεστές: Αγγελάκης Άγγελος Αδαμάκης Παύλος Τσαντά Ιωάννα Σωτηροπούλου Κωνσταντίνα

Ανάβρυτα Συντελεστές: Αγγελάκης Άγγελος Αδαμάκης Παύλος Τσαντά Ιωάννα Σωτηροπούλου Κωνσταντίνα Ανάβρυτα 2015 2016 Συντελεστές: Αγγελάκης Άγγελος Αδαμάκης Παύλος Τσαντά Ιωάννα Σωτηροπούλου Κωνσταντίνα Γεωργική Οικονομία Τα πρώτα βήματα στην γεωργική οικονομία γίνονται κατά την Μυκηναϊκήεποχή. Τηνεποχήαυτή:

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΩΡΙΑ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ. Μια παράσταση που περιέχει πράξεις με μεταβλητές (γράμματα) και αριθμούς καλείται αλγεβρική, όπως για παράδειγμα η : 2x+3y-8

ΘΕΩΡΙΑ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ. Μια παράσταση που περιέχει πράξεις με μεταβλητές (γράμματα) και αριθμούς καλείται αλγεβρική, όπως για παράδειγμα η : 2x+3y-8 ΘΕΩΡΙΑ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Άλγεβρα 1 ο Κεφάλαιο 1. Τι ονομάζουμε αριθμητική και τι αλγεβρική παράσταση; Να δώσετε από ένα παράδειγμα. Μια παράσταση που περιέχει πράξεις με αριθμούς, καλείται αριθμητική παράσταση,

Διαβάστε περισσότερα

EASY FIT 5 TRAINER ΟΡΓΑΝΟ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ Ο ΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΗΣ

EASY FIT 5 TRAINER ΟΡΓΑΝΟ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ Ο ΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΗΣ EASY FIT 5 TRAINER ΟΡΓΑΝΟ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ Ο ΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΗΣ Κωδ: ΤΡΕΙΝΕΡ, ΤΡΕΙΝΕΡ-1 Το σετ που έχετε αγοράσει περιλαµβάνει: 1 Easy Fit 5 Trainer 2 χειρολαβές 2 µπάλες αντίστασης επίπεδο εκγύµνασης 2: µεσαίο (πράσινο)

Διαβάστε περισσότερα

Μαθηματικά: Αριθμητική και Άλγεβρα. Μάθημα 3 ο, Τμήμα Α. Τρόποι απόδειξης

Μαθηματικά: Αριθμητική και Άλγεβρα. Μάθημα 3 ο, Τμήμα Α. Τρόποι απόδειξης Μαθηματικά: Αριθμητική και Άλγεβρα Μάθημα 3 ο, Τμήμα Α Ο πυρήνας των μαθηματικών είναι οι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να συλλογιζόμαστε στα μαθηματικά. Τρόποι απόδειξης Επαγωγικός συλλογισμός (inductive)

Διαβάστε περισσότερα

ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε για τα φύλλα εργασίας προέρχεται εξολοκλήρου από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Διαβάζουμε: Οι Κυκλάδες οφείλουν το όνομά τους στη γεωγραφική

Διαβάστε περισσότερα

Αφορμή για τη συγγραφή αυτού του άρθρου υπήρξε η ανακρίβεια

Αφορμή για τη συγγραφή αυτού του άρθρου υπήρξε η ανακρίβεια Ηγούμενος Χρυσορρογατίσσης Διονύσιος Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΗΜΑΤΟΥ Διόρθωση ανακρίβειας που προήλθε από παρεξήγηση Αφορμή για τη συγγραφή αυτού του άρθρου υπήρξε η ανακρίβεια που αναφέρεται στο βιβλίο της Μαρίνας

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ AΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ 25 Ιουνίου 2018 ΘΕΜΑ: Σύνθεση με τέσσερα (4) αντικείμενα

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ AΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ 25 Ιουνίου 2018 ΖΗΤΟΥΝΤΑΙ: 1. Απεικόνιση του θέματος

Διαβάστε περισσότερα

«Α σ τ ι κ ό π ε ρ ι β α λ λ ο ν τ ι κ ό μ ο ν ο π ά τ ι Λ α υ ρ ί ο υ»

«Α σ τ ι κ ό π ε ρ ι β α λ λ ο ν τ ι κ ό μ ο ν ο π ά τ ι Λ α υ ρ ί ο υ» Σχολικό έτος 2017-18 Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Η Ε Π Ι Σ Κ Ε Ψ Η Τ Η Σ Π Ε Ρ Β Α Λ Λ Ο Ν Τ Ι Κ Η Σ Ο Μ Α Δ Α Σ Τ Ο Υ Ρ Α Λ Λ Ε Ι Ο Υ Γ Υ Μ Ν Α Σ Ι Ο Υ «Α σ τ ι κ ό π ε ρ ι β α λ λ ο ν τ ι κ ό μ ο ν ο π ά τ

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ. Μαθηματικά 2. Σταύρος Παπαϊωάννου

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ. Μαθηματικά 2. Σταύρος Παπαϊωάννου ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ Μαθηματικά Σταύρος Παπαϊωάννου Ιούνιος 015 Τίτλος Μαθήματος Περιεχόμενα Χρηματοδότηση... Error! Bookmark not defined. Σκοποί Μαθήματος (Επικεφαλίδα

Διαβάστε περισσότερα

Έκθεση καθαρισμού της αμφιπρόσωπης εικόνας του Βυζαντινού Μουσείου

Έκθεση καθαρισμού της αμφιπρόσωπης εικόνας του Βυζαντινού Μουσείου Έκθεση καθαρισμού της αμφιπρόσωπης εικόνας του Βυζαντινού Μουσείου Τάσος ΜΑΡΓΑΡΙΤΩΦ Δελτίον XAE 1 (1959), Περίοδος Δ'. Στη μνήμη του Νίκου Βέη (1883-1958) Σελ. 144-148 ΑΘΗΝΑ 1960 ΕΚΘΕΣΗ ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΥ ΤΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

Ε.Ε. Παρ. III(I) Αρ. 3417,

Ε.Ε. Παρ. III(I) Αρ. 3417, Ε.Ε. Παρ. III(I) Αρ. 3417, 7.7.2000 750 Κ.Δ.Π. 191/2000 Αριθμός 191 Οι περί Αιαμνημονεύσεων του Στρατού της Δημοκρατίας Κανονισμοί του 2000 οι οποίοι εκδόθηκαν από το Υπουργικό Συμβούλιο, δυνάμει του άρθρου

Διαβάστε περισσότερα

Φύλλο Εργασίας 4 ο Μετρήσεις Θερμοκρασίας Η Βαθμονόμηση

Φύλλο Εργασίας 4 ο Μετρήσεις Θερμοκρασίας Η Βαθμονόμηση ΦΥΣΙΚΗ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Φύλλο Εργασίας 4 ο Μετρήσεις Θερμοκρασίας Η Βαθμονόμηση Εξακολουθούμε να μιλάμε για διαδικασίες μέτρησης, συγκεκριμένα της μέτρησης θερμοκρασίας. η μέτρηση είναι μία διαδικασία σύγκρισης

Διαβάστε περισσότερα

ΠΙΝΑΚΑΣ Ι ΤΩΝ ΥΠΟ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑ ΕΙΔΩΝ. 1. Αστέρες Ανώτερου Ταξιάρχη Τάγματος Φοίνικα τεμάχια 6. 2. Μετάλλια Στρατιωτικής Αξίας τεμάχια 160

ΠΙΝΑΚΑΣ Ι ΤΩΝ ΥΠΟ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑ ΕΙΔΩΝ. 1. Αστέρες Ανώτερου Ταξιάρχη Τάγματος Φοίνικα τεμάχια 6. 2. Μετάλλια Στρατιωτικής Αξίας τεμάχια 160 ΠΙΝΑΚΑΣ Ι ΤΩΝ ΥΠΟ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑ ΕΙΔΩΝ 1. Αστέρες Ανώτερου Ταξιάρχη Τάγματος Φοίνικα τεμάχια 6 2. Μετάλλια Στρατιωτικής Αξίας τεμάχια 160 3. Μετάλλια Ευδοκίμου Υπηρεσίας τεμάχια 160 4. Μετάλλια Αξίας και Τιμής

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 5 Κριτήρια απόρριψης απόμακρων τιμών

Κεφάλαιο 5 Κριτήρια απόρριψης απόμακρων τιμών Κεφάλαιο 5 Κριτήρια απόρριψης απόμακρων τιμών Σύνοψη Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται δύο κριτήρια απόρριψης απομακρυσμένων από τη μέση τιμή πειραματικών μετρήσεων ενός φυσικού μεγέθους και συγκεκριμένα

Διαβάστε περισσότερα

AΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΤΡΙΤΗ 21 ΙΟΥΝΙΟΥ 2016 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ

AΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΤΡΙΤΗ 21 ΙΟΥΝΙΟΥ 2016 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ AΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΤΡΙΤΗ 21 ΙΟΥΝΙΟΥ 2016 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ ΘΕΜΑ: Σύνθεση με πέντε (5) αντικείμενα ΓΕΝΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ: Η σύνθεση περιλαμβάνει

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΑΠΟ 3 ΣΕΛΙ ΕΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ

ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΑΠΟ 3 ΣΕΛΙ ΕΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΑΠΟ 3 ΣΕΛΙ ΕΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ 18 Σεπτεμβρίου 2013 ΘΕΜΑ: «Σύνθεση

Διαβάστε περισσότερα

Mικροί - Mεγάλοι σε δράση

Mικροί - Mεγάλοι σε δράση Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας

Διαβάστε περισσότερα

Αµφίπολη: Βρέθηκε σκελετός σε τάφο κάτω από τον τρίτο θάλαµο

Αµφίπολη: Βρέθηκε σκελετός σε τάφο κάτω από τον τρίτο θάλαµο Νοέµβριος 12 2014 13:20 Αµφίπολη: Βρέθηκε σκελετός σε τάφο κάτω από τον τρίτο θάλαµο Τι ανακοίνωσε το υπουργείο Πολιτισµού για τις ανασκαφικές εργασίες στον τάφο της Αµφίπολης. Τι έδειξαν οι ανασκαφές

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΛΤΙΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΔΕΙΚΤΗ SET08: ΠΡΟΣΠΕΛΑΣΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ

ΔΕΛΤΙΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΔΕΙΚΤΗ SET08: ΠΡΟΣΠΕΛΑΣΙΜΟΙ ΤΟΠΟΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΔΕΛΤΙΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΔΕΙΚΤΗ ΟΡΙΣΜΟΣ - ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ Ο δείκτης προσδιορίζει τους σημαντικούς τόπους τουριστικού ενδιαφέροντος στη Ζώνης Επιρροής της Εγνατίας Οδού που είναι προσπελάσιμοι μέσω κάποιου κόμβου

Διαβάστε περισσότερα

Ανάγνωση - Περιγραφή Μνημείου: Ναός του Ηφαίστου

Ανάγνωση - Περιγραφή Μνημείου: Ναός του Ηφαίστου ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Εργαστήριο Συγκοινωνιακής Τεχνικής Σχολή Αγρονόμων-Τοπογράφων Μηχανικών Τομές Τοπογραφίας Αποτυπώσεις Μνημείων Υπεύθυνος Διδάσκων: Γεωργόπουλος Ανδρέας Ανάγνωση - Περιγραφή

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΟΥ. Αναγκαιότητα τοποθέτησης διαστάσεων. 29/10/2015 Πολύζος Θωμάς

ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΟΥ. Αναγκαιότητα τοποθέτησης διαστάσεων. 29/10/2015 Πολύζος Θωμάς Αναγκαιότητα τοποθέτησης διαστάσεων 29/10/2015 Πολύζος Θωμάς 1 Αναγκαιότητα τοποθέτησης διαστάσεων Σφάλμα μέτρησης που οφείλεται: Σε υποκειμενικό λάθος εκείνου που κάνει την μέτρηση. Σε σφάλμα του οργάνου

Διαβάστε περισσότερα

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή για μη εμπορικούς σκοπούς με την προϋπόθεση ότι θα αναφέρεται η πηγή (Παρατηρητήριο ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ Α.Ε.).

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή για μη εμπορικούς σκοπούς με την προϋπόθεση ότι θα αναφέρεται η πηγή (Παρατηρητήριο ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ Α.Ε.). Στην παρούσα Θεματική Έκθεση εξετάζεται και αναλύεται, για την περίοδο 2009-2014 (και ανάλογα με τη διαθεσιμότητα των πιο πρόσφατων στοιχείων), η εξέλιξη εξειδικευμένων δεικτών, οι οποίοι εκφράζουν και

Διαβάστε περισσότερα

2. Α ν ά λ υ σ η Π ε ρ ι ο χ ή ς. 3. Α π α ι τ ή σ ε ι ς Ε ρ γ ο δ ό τ η. 4. Τ υ π ο λ ο γ ί α κ τ ι ρ ί ω ν. 5. Π ρ ό τ α σ η. 6.

2. Α ν ά λ υ σ η Π ε ρ ι ο χ ή ς. 3. Α π α ι τ ή σ ε ι ς Ε ρ γ ο δ ό τ η. 4. Τ υ π ο λ ο γ ί α κ τ ι ρ ί ω ν. 5. Π ρ ό τ α σ η. 6. Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α 1. Ε ι σ α γ ω γ ή 2. Α ν ά λ υ σ η Π ε ρ ι ο χ ή ς 3. Α π α ι τ ή σ ε ι ς Ε ρ γ ο δ ό τ η 4. Τ υ π ο λ ο γ ί α κ τ ι ρ ί ω ν 5. Π ρ ό τ α σ η 6. Τ ο γ ρ α φ ε ί ο 1. Ε ι σ α γ ω

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΑΡΓΥΡΑ, ΕΠΙΧΡΥΣΑ ΚΑΙ ΟΡΕΙΧΑΛΚΙΝΑ ΑΝΤΙΓΡΑΦΑ ΑΡΧΑΙΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ Η Collection Ifigenia, ξεκίνησε το 2009 μια προσπάθεια ανάδειξης των αντιγράφων από

ΕΠΑΡΓΥΡΑ, ΕΠΙΧΡΥΣΑ ΚΑΙ ΟΡΕΙΧΑΛΚΙΝΑ ΑΝΤΙΓΡΑΦΑ ΑΡΧΑΙΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ Η Collection Ifigenia, ξεκίνησε το 2009 μια προσπάθεια ανάδειξης των αντιγράφων από ΕΠΑΡΓΥΡΑ, ΕΠΙΧΡΥΣΑ ΚΑΙ ΟΡΕΙΧΑΛΚΙΝΑ ΑΝΤΙΓΡΑΦΑ ΑΡΧΑΙΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ Η Collection Ifigenia, ξεκίνησε το 2009 μια προσπάθεια ανάδειξης των αντιγράφων από αρχαία Ελληνικά νομίσματα που υπήρχαν για πολλά χρόνια

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ

ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ ΘΕΜΑ: ΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΞΕΝΑΓΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΘΕΑΤΡΩΝ_ ΘΕΑΤΡΟ ΟΙΝΙΑΔΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ: Οι μαθητές να είναι σε θέση: να αναγνωρίζουν τα µέρη του Αρχαίου Θεάτρου µε τις αντίστοιχες ονοµασίες τους

Διαβάστε περισσότερα

Επίσκεψη στην Αρχαία Αγορά

Επίσκεψη στην Αρχαία Αγορά Επίσκεψη στην Αρχαία Αγορά Η Αγορά ήταν η μεγαλύτερη πλατεία της πόλης. Η πλατεία άρχισε να χρησιμοποιείται ως δημόσιος χώρος από τα αρχαϊκά χρόνια. Μέχρι τότε στην περιοχή υπήρχαν σπίτια και τάφοι. Ο

Διαβάστε περισσότερα

Ανάλυση της τεχνικής στο ελεύθερο στυλ κολύμβησης

Ανάλυση της τεχνικής στο ελεύθερο στυλ κολύμβησης Ανάλυση της τεχνικής στο ελεύθερο στυλ κολύμβησης Περίγραμμα μαθήματος Αποτύπωση και περιγραφή της κίνησης των χεριών Κινήσεις των ποδιών Συγχρονισμός χεριών ποδιών αναπνοής Ελεύθερο Το ταχύτερο από τα

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑΣ Εισαγωγή

ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑΣ Εισαγωγή 1 ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑΣ Εισαγωγή Η ανάλυση ευαισθησίας μιάς οικονομικής πρότασης είναι η μελέτη της επιρροής των μεταβολών των τιμών των παραμέτρων της πρότασης στη διαμόρφωση της τελικής απόφασης. Η ανάλυση

Διαβάστε περισσότερα

5 ος Πανελλήνιος Μαθητικός Διαγωνισμός «Παιχνίδι και Μαθηματικά»

5 ος Πανελλήνιος Μαθητικός Διαγωνισμός «Παιχνίδι και Μαθηματικά» ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Πανεπιστημίου (Ελευθερίου Βενιζέλου) 34 106 79 ΑΘΗΝΑ Τηλ. 3616532-3617784 - Fax: 3641025 e-mail : info@hms.gr www.hms.gr GREEK MATHEMATICAL SOCIETY 34, Panepistimiou (Εleftheriou

Διαβάστε περισσότερα

Ανεμόσπηλια Αρχανών : τα ευρήματα και η ερμηνεία τους

Ανεμόσπηλια Αρχανών : τα ευρήματα και η ερμηνεία τους Ανεμόσπηλια Αρχανών : τα ευρήματα και η ερμηνεία τους Βογιατζόπουλος Σταμάτης Ιστορικό - Αρχαιολογικό Ιωαννίνων Ζ' Εξάμηνο Υπ.Καθ : Αν. Βλαχόπουλος, Μάθημα: Κρητομυκηναϊκή Θρησκεία Δεκέμβριος 2013 Εικόνα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Αθήνα, 8-6-2012 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ & Αριθμ. Πρωτ.: ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΥΠΠΟΤ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α1/Φ43/55265/2765 ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ & ΚΛΑΣΙΚΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ. Κάρτες εκγύμνασης

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ. Κάρτες εκγύμνασης ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ Άσκηση 1 η Κάρτες εκγύμνασης Υλικά: Ο εκπαιδευτικός ετοιμάζει 4 κάρτες με κινητικές δραστηριότητες (πχ. επικύψεις, καθίσματα, ασκήσεις χεριών, ασκήσεις ποδιών). Ο εκπαιδευτικός μοιράζει

Διαβάστε περισσότερα

Αλέξανδρος Νικολάου, ΒΠΠΓ

Αλέξανδρος Νικολάου, ΒΠΠΓ Αλέξανδρος Νικολάου, ΒΠΠΓ Στην αρχαϊκή εποχή εικάζεται ότι υπήρχε κάποιο είδος θεατρικής κατασκευής στο χώρο που βρίσκονται τα σημερινά ευρήματα του θεάτρου, ενώ στα κλασσικά χρόνια υπήρχε σίγουρα κάποια

Διαβάστε περισσότερα

Μάρτιος 2014. Λίγο μετά το αρχαιολογικό συνέδριο για την ανασκαφική δραστηριότητα στη Μακεδονία η επικεφαλής της ανασκαφής αποκαλύπτει:

Μάρτιος 2014. Λίγο μετά το αρχαιολογικό συνέδριο για την ανασκαφική δραστηριότητα στη Μακεδονία η επικεφαλής της ανασκαφής αποκαλύπτει: «Η αρχαιολογία είναι πάντα μαγεία και είναι πάντα το άγνωστο. Δεν ξέρουμε τι θα μας κρύψει και τι θα μας βγάλει η αυριανή μέρα. Ποτέ δεν πρέπει να απογοητευόμαστε, πάντα πρέπει να είμαστε αισιόδοξοι ότι

Διαβάστε περισσότερα

Φωτογραφική μηχανή - Αρχή λειτουργίας.

Φωτογραφική μηχανή - Αρχή λειτουργίας. Ο25 Φωτογραφική μηχανή - Αρχή λειτουργίας. 1 Σκοπός Στην άσκηση αυτή γίνεται μία παρουσίαση των βασικών στοιχείων της φωτογραφικής μηχανής (φακός φωτοφράκτης - διάφραγμα αισθητήρας) καθώς και μία σύντομη

Διαβάστε περισσότερα

Ο αρχαιολογικός χώρος του Καλαμωτού βρίσκεται 2 χλμ. νότια του χωριού και είναι γνωστός στους κατοίκους του με την ονομασία Τούμπες ή Καστέλλια.

Ο αρχαιολογικός χώρος του Καλαμωτού βρίσκεται 2 χλμ. νότια του χωριού και είναι γνωστός στους κατοίκους του με την ονομασία Τούμπες ή Καστέλλια. ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΛΙΝΔΟΙΑ ΣΥΝΟΨΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ: Ο αρχαιολογικός χώρος του Καλαμωτού βρίσκεται 2 χλμ. νότια του χωριού και είναι γνωστός στους κατοίκους του με την ονομασία Τούμπες

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΕΞΕΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ

ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΕΞΕΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ KAI ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΓΕΛ-ΕΠΑΛ ΕΞΕΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΞΕΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ

ΕΞΕΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ AΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ KAI ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΓΕΛ-ΕΠΑΛ ΕΞΕΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΧΕΔΙΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ Βρυξέλλες, 13.8.2008 COM(2008) 514 τελικό VOL.I 2008/0167 (CNS) 2008/0168 (CNS) Πρόταση ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ για την τροποποίηση του κανονισµού (EΚ) αριθ. 2182/2004

Διαβάστε περισσότερα

Περιληπτικά, τα βήματα που ακολουθούμε γενικά είναι τα εξής:

Περιληπτικά, τα βήματα που ακολουθούμε γενικά είναι τα εξής: Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε, για να μη στεναχωριόμαστε, είναι πως τόσο στις εξισώσεις, όσο και στις ανισώσεις 1ου βαθμού, που θέλουμε να λύσουμε, ακολουθούμε ακριβώς τα ίδια βήματα! Εκεί που πρεπει να

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΕΙ ΜΟΥΣΕΙΟ! Η Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΤΟΥ Μ.Σ.Θ.

ΤΟ ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΕΙ ΜΟΥΣΕΙΟ! Η Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΤΟΥ Μ.Σ.Θ. ΤΟ ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΑΕΙ ΜΟΥΣΕΙΟ! ΜΟΥΣΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΟΥΣΕΙΑΚΗ ΑΓΩΓΗ, 2012-2013 ΥΠΕΥΘΥΝΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΕΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: Α. ΑΡΖΟΓΛΟΥ & Ε. ΤΖΗΜΟΥΛΗ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ-ΣΥΝΟΔΟΙ: Τ. ΚΥΡΙΑΖΙΚΙΔΟΥ & Δ. ΤΖΟΒΑΝΑΚΗΣ Παρασκευή,

Διαβάστε περισσότερα

Πώς να λύσετε τον κύβο του Rubik

Πώς να λύσετε τον κύβο του Rubik Πώς να λύσετε τον κύβο του Rubik από τον Έλτον 1 Σκόντι, Β Λυκείου 1 ο ΓΕ.Λ. Ελευσίνας σχολικό έτος 2008-9 ΒΗΜΑ 1 Ο : Φτιάχνουμε έναν σταυρό σε όποιο χρώμα θέλουμε. Δηλαδή: Αν π.χ. θέλουμε να φτιάξουμε

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Πυραμίδες στην Ελλάδα

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Πυραμίδες στην Ελλάδα ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Πυραμίδες στην Ελλάδα Oι πυραμίδες που έχουν εντοπιστεί στην Ελλάδα, αποτελούν μοναδικά δείγματα πυραμιδικής αρχιτεκτονικής στον ευρωπαϊκό χώρο. Η μορφή τους, η αρχιτεκτονική τους, καθώς

Διαβάστε περισσότερα

Η ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ

Η ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ Η ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ Η μέλισσα έχει τρίχωμα διαφορετικού χρώματος στο σώμα της που κάνουν τις ρίγες των μελισσών να φαίνονται καφέ και κίτρινες. Στο κεφάλι της έχει δεξιά και αριστερά δύο μεγάλα μάτια,

Διαβάστε περισσότερα

4. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ

4. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ 4. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ Με τις ερωτήσεις του τύπου αυτού καλείται ο εξεταζόµενος να επιλέξει την ορθή απάντηση από περιορισµένο αριθµό προτεινόµενων απαντήσεων ή να συσχετίσει µεταξύ

Διαβάστε περισσότερα

Μου έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση τα ψηφιδωτά που βρίσκονταν στην αψίδα του ναού της Παναγίας της Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη.

Μου έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση τα ψηφιδωτά που βρίσκονταν στην αψίδα του ναού της Παναγίας της Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη. Μου έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση τα ψηφιδωτά που βρίσκονταν στην αψίδα του ναού της Παναγίας της Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη. Ο Χριστός. Ψηφιδωτό Παναγίας της Κανακαριάς. Λυθράγκωμη- Καρπασίας Τα ψηφιδωτά αυτά

Διαβάστε περισσότερα

ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ 26η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΜΕΣΣΗΝΙΑ Χριστιανούπολη, Ι.Ν. Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Σημαντικό οικοδομικό συγκρότημα του 11ου- 12ου αιώνα, που αποτελείται από τον οκταγωνικού τύπου ναό και το επισκοπικό

Διαβάστε περισσότερα

Mικροί - Mεγάλοι σε δράση

Mικροί - Mεγάλοι σε δράση Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς Διεύθυνση Μουσείων Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών

Διαβάστε περισσότερα

Ανάκλαση Είδωλα σε κοίλα και κυρτά σφαιρικά κάτοπτρα. Αντώνης Πουλιάσης Φυσικός M.Sc. 12 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΟΥ

Ανάκλαση Είδωλα σε κοίλα και κυρτά σφαιρικά κάτοπτρα. Αντώνης Πουλιάσης Φυσικός M.Sc. 12 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΟΥ Ανάκλαση Είδωλα σε κοίλα και κυρτά σφαιρικά κάτοπτρα Αντώνης Πουλιάσης Φυσικός M.Sc. 12 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΟΥ Πουλιάσης Αντώνης Φυσικός M.Sc. 2 Ανάκλαση Είδωλα σε κοίλα και κυρτά σφαιρικά κάτοπτρα Γεωμετρική

Διαβάστε περισσότερα

Λύσεις των δραστηριοτήτων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης

Λύσεις των δραστηριοτήτων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΑΜΙΛΛΑΣ στην αρχαία Ελλάδα Λύσεις των δραστηριοτήτων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ

Διαβάστε περισσότερα