ΙΑ119 Θεωρητικές και μεθοδολογικές αρχές στη μελέτη της κλασικής τέχνης. Δημήτρης Πλάντζος

Transcript

1 ΙΑ119 Θεωρητικές και μεθοδολογικές αρχές στη μελέτη της κλασικής τέχνης Δημήτρης Πλάντζος

2 Τι είναι έργο; Μεθοδολογικό εργαλείο που επινοεί ο μελετητής με βάση εμπειρικές κατά κανόνα παρατηρήσεις, ώστε να οργανώσει την μελέτη ενός πολιτισμικού φαινομένου, μιας εποχής ή μιας ανθρώπινης κοινωνίας Ως εκ τούτου, ως «έργο» μπορεί να νοείται και ένα τέτοιο φαινόμενο, μια εποχή ή μια κοινωνία

3 Τεχνοτροπική προσέγγιση: Βαθμιαία μετατόπιση της έρευνας από το φαινόμενο στο σύμπτωμα Το σύμπτωμα επενδύεται με την ιστορική σημασία του γεγονότος Η έρευνα των πολιτισμικών φαινομένων μετατρέπεται σε αναζήτηση επί μέρους «έργων» και η μελέτη των συγκεκριμένων «δημιουργών» αντικαθιστά τη μελέτη της εποχής τους

4 Δομή του Μαθήματος: Εισαγωγικά Η ανακάλυψη της κλασικής αρχαιότητας Η αναβίωση του κλασικού ιδεώδους Αναπαριστώντας το κλασικό ήθος Οι αρχαιολογίες του εικοστού αιώνα Χρόνος, χάος, ιστορία Τι είναι έργο; Ποιος δημιουργεί ένα έργο τέχνης; Η επικράτεια των εικόνων Σώματα, υλικότητα, ταυτότητες Ο χώρος ως αισθητική εμπειρία Η απο-αποικιοποίηση του κλασικού Συμπεράσματα συζήτηση

5 Δομή του Μαθήματος: Εισαγωγικά Η ανακάλυψη της κλασικής αρχαιότητας Η αναβίωση του κλασικού ιδεώδους Αναπαριστώντας το κλασικό ήθος Οι αρχαιολογίες του εικοστού αιώνα Χρόνος, χάος, ιστορία Τι είναι έργο; Ποιος δημιουργεί ένα έργο τέχνης; Η επικράτεια των εικόνων Σώματα, υλικότητα, ταυτότητες Ο χώρος ως αισθητική εμπειρία Η απο-αποικιοποίηση του κλασικού Συμπεράσματα συζήτηση

6 Νεωτερικότητα modernity Η πορεία της ανθρωπότητας μετά τον μεσαίωνα: Προσδοκία εξέλιξης και προόδου Εξορθολογισμός απόρριψη των μεταφυσικών εξαρτήσεων Εκκοσμίκευση της πολιτικής και της κοινωνίας Ολιστικές πολιτικές θεωρίες («μεγάλα αφηγήματα») Διαφωτισμός Βιομηχανική επανάσταση Εθνικισμός

7 Μετανεωτερικότητα postmodernity Δυσπιστία απέναντι στα μεγάλα αφηγήματα της νεωτερικότητας: Ουτοπία της προόδου Κοινωνικός εξελικτισμός Ιστορική τελεολογία Φυσικός ουσιοκρατισμός Παραδεδομένες ιεραρχήσεις πειθαρχίες

8 νεωτερικό μετανεωτερικό ήθος Ουσιοκρατία Τελεολογία Γραμμικότητα Επιστημονική αλήθεια Αντικειμενικότητα Νομιναλισμός Χάος Μη-προβλεψιμότητα Κριτικός σχετικισμός Πολυεστιακότητα

9 Sir John Beazley ( )

10 Attic Black-Figure Vase-Painters, 1956 Attic Red-Figure Vase-Painters, 1963 the name of the painter is of little importance; what interests us is himself and his style J.D. Beazley, 1910

11 Giovanni Morelli ( )

12 a system so definite, coherent, distinctive and in some respects so wilful, [that] is most easily intelligible as a personal system J.D. Beazley 1922

13 the Kleophrades Painter may be said to play a kind of Florentine to the Berlin Painter s Sienese J.D. Beazley 1918

14 Work (original): W(o) = E + R + D Work (copy): W(c) = R D Work (translation): W(t) = E = execution R = system of renderings D = design E R D J. D. Beazley, Citharoedus, Journal of Hellenic Studies 42 (1922),

15 F = ma Β Νόμος της κίνησης (Θεμελιώδης Νόμος της Μηχανικής) F = force m = mass a = acceleration

16 Laplace s Demon: Ας υποθέσουμε την ύπαρξη μιας ανώτερης Διανοίας που μπορεί να γνωρίζει ανά πάσα στιγμή κάθε δρώσα δύναμη στη φύση, καθώς και την θέση κάθε οντότητας που συναποτελεί τον κόσμο. Ας υποθέσουμε, ακόμη, πως αυτή η Διάνοια μπορεί να υποβάλει όλα αυτά τα δεδομένα σε μαθηματική ανάλυση. Θα μπορούσε, έτσι, να καταλήξει στην διατύπωση μιας, μόνης και ενιαίας εξίσωσης του σύμπαντος, που θα προέβλεπε την εξέλιξή του, από τον μεγαλύτερο πλανήτη στην ελαχιστότερη υποδιαίρεση του ατόμου. Pierre-Simon Laplace

17 physicists chased the dream, and historians chased the physicists F = ma Επιτάχυνση = Χρόνος Εξίσωση Κίνησης Ρυθμός μεταβολής Michael Shermer W(o) = E + R + D Εκτέλεση = Χρόνος Εξίσωση Ιστορίας Ρυθμός μεταβολής Διαφορικός Λογισμός Διαφορικός Λογισμός

18 Δυναμικά συστήματα (dynamical systems): συστήματα των οποίων οι αιτιοκρατικοί συσχετισμοί μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου δεν μπορούν να μελετηθούν στατικά, βάσει της εικόνας που παρουσιάζουν σε μια δεδομένη στιγμή δεν μπορούν να παρασταθούν βάσει ενός μονοδιάστατου μαθηματικού μοντέλου η δομή των Δ.Σ. φαίνεται αιτιοκρατική ενώ δεν είναι (Θεωρία του Χάους)

19 Eμπειρική μελέτη «τεχνοτροπίας»: περί ατομισμού πεποιθήσεις της δυτικής διανόησης ήδη από την Αναγέννηση ουσιοκρατική θεώρηση του πολιτισμού που παγίωσε και εμπέδωσε ο Διαφωτισμός ιδεολογικό υπόβαθρο που παρείχε ο ρομαντικός εθνικισμός μεθοδολογία των φυσικών επιστημών του δεκάτου ενάτου αιώνα.

20 Τεχνογνωστικό παράδειγμα: Η απόδοση συγκεκριμένων έργων σε πραγματικούς ή επινοημένους καλλιτέχνες βασίζεται στην κατασκευή ενός παραδείγματος γραμμικής εξέλιξης, ενός υποθετικού μαθηματικού «μοντέλου» βάσει του οποίου ερευνάται η αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία αιτίων και αιτιατών. Το παράδειγμα αυτό προϋποθέτει την διαρκή επανάληψη συγκεκριμένων σταδίων της δημιουργικής διαδικασίας (με την εκτέλεση νέων «έργων» από τον υποτιθέμενο «δημιουργό») χωρίς να προβλέπεται αλλοίωση των συστατικών παραμέτρων της διαδικασίας αυτής από απροσδιόριστους ή τυχαίους παράγοντες. Η πρακτική αυτή βασίζεται στην πεποίθηση ότι κάτω από ίδιες συνθήκες, οι ίδιες παράμετροι οδηγούν στο ίδιο αποτέλεσμα, το οποίο είναι νομοτελειακά προκαθορισμένο. Η αναθεώρηση του νευτόνιου επιστημονικού παραδείγματος κατά τον εικοστό αιώνα συμπαρασύρει αναγκαστικά και τα ιστορικά ή ιστορικοτεχνικά παραδείγματα τα οποία είχε εμπνεύσει.

21 Τεχνογνωστικό παράδειγμα: Αν η τεχνοτροπία αποτελεί δυναμικό σύστημα, τότε η ερμηνεία του συστήματος αυτού πρέπει να συμβαδίζει με την ερμηνεία παρόμοιων συστημάτων από την φυσική επιστήμη μετά την αρχή της αβεβαιότητας και την κβαντική μηχανική. Η διατάραξη της αντιστοιχίας αιτίου και αιτιατού, με την αναθεώρηση της ευθέως ανάλογης σχέσης τους, μας αναγκάζει να αναθεωρήσουμε και την πίστη μας στην ορθολογική εξήγηση των ιστορικών φαινομένων. Η αίρεση αυτής της βεβαιότητας, καταργεί το αιτιοκρατικό παράδειγμα και κλονίζει την απόλυτη αξία της τεχνοτροπικής ταυτοποίησης. Ενώ μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί ο Ζωγράφος Α ζωγραφίζει με την Τεχνοτροπία Χ, δεν μπορούμε να αποδείξουμε ότι όλα τα έργα Τεχνοτροπίας Χ, και μόνον αυτά, έχουν παραχθεί από τον Ζωγράφο Α, γιατί δεν μπορούμε πλέον να ισχυριστούμε ότι οι ίδιες παράμετροι οδηγούν στα ίδια αποτελέσματα.

22 Δημιουργός Ο «δημιουργός» στον οποίο αναφερόμαστε ως ιστορικοί και αρχαιολόγοι είναι μια ταξινομική μηχανή, ένα εργαλείο καταγραφής και αποδελτίωσης, ένας πυρήνας έκφρασης συγκεκριμένων ιδεών και αντιλήψεων. Ο «δημιουργός» είναι ιδιοφυής εκφραστής του καιρού του και ηγέτης των συγχρόνων του, έχει προκατόχους, μαθητές, ακολούθους και μιμητές, διαδόχους και επιγόνους που εμπνέονται από τις ιδέες του και εφαρμόζουν το παράδειγμά του. Ως βιολογική και πνευματική οντότητα, λειτουργεί ως μοχλός εξομάλυνσης αποκλίσεων και ανομοιογενειών, μηχανισμός εξοβελισμού της εξαίρεσης, του μη τυπικού. Επομένως, ο νεωτερικός «δημιουργός» είναι εγγυητής της γραμμικότητας, της προβλεψιμότητας, και της συντελεσμένης απολυτότητας του νεωτερικού μεθοδολογικού παραδείγματος. Μελετώντας αποκλειστικά τον «δημιουργό» περιορίζουμε την έρευνα στο στάδιο της δημιουργικής διαδικασίας, στη στιγμή που η αυθεντία ενός ανθρώπου, του καλλιτέχνη, εκφράζει με τρόπο ιδιοφυή μια άχρονη ιδέα. Ως εκ τούτου, στρέφουμε την προσοχή μακριά από τον «θόρυβο» της κοινωνίας που περιβάλλει τον «δημιουργό» και το «έργο» του, τη διαδικασία πρόσληψης, ανάγνωσης και παρανάγνωσής του, της οποίας εμείς είμαστε το τελευταίο (αλλά όχι το τελικό) στάδιο.

23 Ο Θάνατος του Δημιουργού Η μελέτη της διαδικασίας παραγωγής (της «δημιουργίας») ενός έργου (κειμένου, έργου τέχνης, κ.ο.κ.) δεν αρκεί για να οδηγηθεί κανείς στην ερμηνεία του. Παράγοντες ανεξάρτητοι από (ή ακόμη και αντίθετοι προς) τη θέληση του «δημιουργού», η δράση των οποίων τοποθετείται πριν και μετά από την ολοκλήρωση της δημιουργικής διαδικασίας, καθορίζουν την πρόσληψη του έργου από τους συγχρόνους του, αλλά και τη διαχρονική του εμβέλεια. Η σκιώδης προσωπικότητα του δημιουργού στη σύγχρονη μαζική κουλτούρα υπόκειται στον καταλυτικό έλεγχο των παντοδαπών παραγωγών, πρακτόρων, διαφημιστών, των μέσων μαζικής ενημέρωσης, πολύ πριν το έργο αφεθεί στα χέρια του «κοινού», το οποίο βεβαίως παραμένει σιωπηλό (και χειραγωγούμενο). «Δημιουργία του δημιουργού», μιας κατασκευασμένης, «χαρισματικής» προσωπικότητας η οποία καλείται να προσωποποιήσει αξίες και ποιότητες τις οποίες οι φιλότεχνοι, οι συλλέκτες, και οι πάσης φύσεως καταναλωτές του πολιτισμικού φαινομένου έχουν διδαχθεί να αναμένουν από το έργο, και κατά συνέπεια αποδίδουν στον δημιουργό του.

24 Roland Barthes ( ): Η οριστική καθυπόταξη του αφηγήματος στον (υποτιθέμενο) αφηγητή του, και κατ επέκταση και του έργου στον κατασκευασμένο δημιουργό του, είναι νεωτερικό «επίτευγμα» Συνδυασμός αγγλογενούς εμπειρισμού, γαλλοτραφούς ορθολογισμού, και ατομικής (ιδιωτικής) πίστης που καλλιέργησε η Μεταρρύθμιση. Η ανακάλυψη του ατόμου, της «ανθρώπινης μονάδας» που λάτρεψε ο δέκατος ένατος αιώνας, και η θετικιστική «επιστημονική» - μελέτη των έργων του, αποτέλεσε, την επιτομή και ταυτόχρονα την κορύφωση της καπιταλιστικής ιδεολογίας.

25 Michel Foucault ( ) Φιλολογικό πρότυπο τεχνογνωσίας Προσπάθεια ελέγχου, εκ μέρους του παντεπόπτη επιστήμονα, της δημιουργικής διαδικασίας, μιας διάδρασης ατόμου και κοινωνίας η οποία όμως εμπεριέχει τα χαρακτηριστικά του απρόβλεπτου, του ουτοπικού ή και του ανατρεπτικού Η εξομάλυνση των ιδεολογικών διαφορών, η ανατροπή του σημασιακού προγράμματος ενός όποιου «έργου» μέσα από δυναμικές διεργασίες που καθορίζουν την πρόσληψή του από την κοινωνία στην οποία απευθύνεται, η καταπίεση, εν τέλει, των υπόγειων, ασυναίσθητων, και συχνά ανεπιθύμητων παραγόντων που δεσμεύουν την περίφημη «ατομική πρωτοβουλία», μπορεί να επιτευχθεί μόνον με την, εκ των υστέρων, ανάδειξη του ατόμου ως του μόνου παράγοντα που δρα αυτόβουλα, ως «δημιουργός»

26 Σε τι χρησιμεύει ο δημιουργός; Γραμμική αφήγηση της ιστορίας Τελεολογία και προβλεψιμότητα Εύχρηστο ταξινομικό εργαλείο Μηχανιστική περιγραφή της ιστορικής διάδρασης Περιορισμός στην ασφάλεια του εργαστηρίου Πεθαίνει στ αλήθεια ποτέ ο δημιουργός;