2. Θεραπευτικος ζηλος - 'Κανω' Πραξη και συμβαν - Περαν ενεργητικου και παθητικου Παντα συμβαινει κατι που παραγει ηχο. Κανενας δεν μπορει να εχει

Transcript

1 2. Θεραπευτικος ζηλος - 'Κανω' Πραξη και συμβαν - Περαν ενεργητικου και παθητικου Παντα συμβαινει κατι που παραγει ηχο. Κανενας δεν μπορει να εχει μια ιδεα αφοτου αρχισει ν' ακουει πραγματικα. John Cage Πολλες γλωσσικες εκφρασεις που στη Δυση ειναι τελειως αυτονοητες, στις απωασιατικες γλωσσες δεν χρησιμοποιουνται σχεδον καθολου. Στην Κορεα για παραδειγμα δεν λες: "Σκεφτομαι οτι " Γραμματικα αυτη η εκφραση ειναι μεν δυνατη. Ομως ηχει πολυ ασυνηθιστη. Αντ' αυτου λενε: "seng-gak-i dunda", μια εκφραση που ειναι αδυνατον να μεταφραστει στα γερμανικα. Στα γερμανικα θα πει περιπου: Η σκεψη φωλιασε [hat sich... eingenistet] διπλα μου. Ομως για την ακριβεια αυτη η μεταφραση ειναι λαθος, διοτι με την αυτοπαθη αντωνυμια "sich" η σκεψη υποκειμενοποιηθηκε. Απο εκεινη την κορεατικη εκφραση λειπει καθε υποκειμενικοτητα. Λαθος θα ηταν επισης η μεταφραση: Η σκεψη μου ηρθε. Αυτη η μεταφραση βγαινει μεν χωρις αυτοπαθη αντωνυμια. Ομως το ρημα "ερχομαι" υπονοει και παλι κατι υποκειμενικο. Και η δοτικη "mir" ["μου"] υπογραμμιζει το δεχομενο, παθητικο υποκειμενο. Αντιθετα λειπει απο την κορεατικη εκφραση καθε παραπομπη σ' εναν αποδεκτη. Το ιδιο προβληματικη ειναι η μεταφραση: Η σκεψη μου κατεβηκε. Τοσο η δοτικη "mir" ["μου"] οσο και το ρημα "κατεβαινω" θα εξωθουσαν την κορεατικη εκφραση, στην οποια [121] ενδημει μια ανυποκειμενικη απλοχωρια, και παλι στη στενωπο μιας υποκειμενικης δομης. Ακομη λειπει απο την κορεατικη εκφραση η πτωτικη κινηση μιας σκεψης που κατεβαινει. Η σκεψη ειναι καπως εδω χωρις τη συμπραξη μου. Βρισκεται εδω χωρις να γινεται πιεστικη σ' εμενα η σε καποιον αλλο. Και ουτε υπαρχει καποιο παθητικο υποκειμενο το οποιο θα επασχε απο κατι που συμβαινει. Σε γλωσσα ερχεται ενα απλο "βρισκεται εδω" στο οποιο βασικα δεν συμμετεχει κανεις. Στα κορεατικα μια σκεψη σπανια προβαλλεται, η υπογραμμιζεται ως δικη μου. Απο μια αποψη ο ομιλητης κανει τον εαυτο του τελειως αποντα. Αποσυρεται σ' ενα ετσι-φαινεται, το οποιο παντως δεν σημαινει καμια σχετικοποιηση της αληθειας. Αυτο το ετσι-φαινεται, το οποιο αποφευγει καθε απολυτο, καθε οριστικο, ειναι ενα απολυτο φασμα καθοσον κανεις δεν μπορει να το μεταλλαξει σε ενα μονοσημαντο ετσι-ειναι της αληθειας. Εκτος αυτου το ετσι-φαινεται ειναι εκφραση της ευγενειας. Η αληθεια ειναι αγενης. Καταφθανει χωρις περιστροφες. Δηλωνεται χωρις κανεναν δισταγμο. Στα γερμανικα οταν κανεις λεει "βλεπω τη θαλασσα", αυτο ειναι καθε αλλο απο ασυνηθιστο. Ομως στα κορεατικα ηχει πολυ ανοικειο. Αντ' αυτου λενε: "bada-ga-boinda". Ουτε αυτη η εκφραση δεν μεταφραζεται στα γερμανικα. "Η θαλασσα ειναι ορατη", η "Η θαλασσα μου φανερωνεται" δεν ειναι επαρκεις μεταφρασεις. Η διαφορα αναμεσα στο ορων υποκειμενο και στο [122] ορωμενο αντικειμενο ειναι υπερβολικα σαφης. Η κορεατικη εκφραση δεν παραπεμπει εκπεφρασμενα σ' ενα υποκειμενο στο οποιο φανερωνεται ενα αντικειμενο. Η θεα της θαλασσας ειναι εδω, ειναι προκειμενη. Και παλι η 1

2 θεα ειναι υπερβολικα κατευθυνομενη. Στη μορφη της αντιληψης, στην οποια βασιζεται η κορεατικη εκφραση, λειπει το ενωπιον ενος αντικειμενου. Ακομη ειναι διχως κατευθυνση. Ειναι απροοπτικη. Κανενα υποκειμενο δεν καταλαμβανει μια θεση, απο την οποια ενα αντικειμενο να γινεται θεατο. Η θαλασσα ειναι εδω. Εγω ειμαι το πολυ ενας ησυχος χωρος αντηχησης αυτου του εδω. Αυτη η εκφραση διανοιγει μια ανυποκειμενικη απλοχωρια, η οποια στη μεταφραση "Βλεπω τη θαλασσα" θα χανοταν ολοτελα. Ουτε και τα ρηματα οπως "dunda" η "bo-inda" δεν χαρακτηριζουν κατι το παθητικο. Η κορεατικη γλωσσα δεν γνωριζει κανεναν σαφη διαχωρισμο μεταξυ ενεργητικου και παθητικου. Γι' αυτο μπορει να εκφρασει πολυ καλα τη φυση του συμβαντος, στο οποιο κανενα υποκειμενο δεν συμμετεχει ακτιβιστικα η παθητικα, να εκφρασει ενα συμβαν το οποιο απλα λαμβανει χωρα. Ηδη αυτο το λαμβανω θα ηταν υπερβολικα ενεργητικο. Στις απωασιατικες γλωσσες το υποκειμενο συχνα παραλειπεται τελειως. Ετσι δεν ειναι σπανιο να στεκει το ρημα μονο του, κατι που καθιστα αδυνατο να προσαφθει μια πραξη μονοσημαντα σε ενα υποκειμενο. Λογω της πολυμορφης απουσιας του υποκειμενου δεν ειναι σπανιο να εμφανιζεται η περιγραφη μιας πραξης ως ακολουθια γεγονοτων η συμβαντων, στα οποια κανεις δεν συμμετεχει επι τουτου. Επισης στα αρχαια κινεζικα τα ρηματα συχνα βρισκονται σε μια α-διαφορια ως προς ενεργητικο και παθητικο. Για να εκφρασουν το παθητικο [123] επι τουτου, χρησιμοποιουνται παθητικα μορια οπως jian (xxx, κατα λεξη βλεπω) η bei (xxx, κατα λεξη πασχω). Ετσι λενε για παραδειγμα jian wu(xxx, κατα λεξη βλεπω μισος) για το "μισιεται". Το παθητικο δεν πρεπει οπωσδηποτε να χαρακτηριζεται απο ενα μοριο. Η παθητικη σχεση απλα διαφαινεται απο το συνολικο νοημα της φρασης. Πριν απο τη δυναστεια Qin η εκφραση του παθητικου με γραμματικα μορια ηταν σπανια. Η παθητικη σχεση καταδεικνυονταν απλα με την ονομασια ενος δραστη μετα απο μια προθεση, π.χ. yu (xxx), οπου το ρημα δεν εκφραζει ουτε την παθητικη ουτε την αρνητικη σχεση. Για παραδειγμα: xiao ren yi yu wu (xxx) - Ο κοινος ανθρωπος εχει σκλαβωθει απο (yu) τα πραγματα του κοσμου. Στα κινεζικα το ρημα yi (σκλαβωνω) ειναι στο απαρεμφατο. Δεν ειναι ουτε ενεργητικο ουτε παθητικο. Η γερμανικη παθητικη "αυτη αγαπιεται" εκφραζει κατι τελειως αλλο απο το κινεζικο παθητικο, που κατα λεξη θα ελεγε "βλεπει αγαπαν". Η γερμανικη παθητικη, μαλιστα η παθητικη των δυτικων γλωσσων πηγαινει, μαλιστα φτανει βαθυτερα. Χαρακτηριζει μια συγροτηση, μια κατασταση ενος ατομου. Η εκφραση "αυτη αγαπιεται" τροπον τινα διαπερνα το σωμα ολοκληρο, αγγιζει καθε μυικη και καθε νευρικη ινα ενος ατομου. Το κινεζικο παθητικο δεν διαθετει αυτη τη βαθυτητα, αυτην τη διαπεραστικη ενεργεια και αποφασιστικοτητα της κλισης. Την κλιση πρεπει να την κατανοησει κανεις οχι μονο γραμματικα αλλα και σωματικα και [124] ψυχικα. Μορφοποιει, κλινει, καμπτει οχι μονο το ρημα αλλα και το σωμα και την ψυχη. Αντιθετα το κινεζικο παθητικο "αυτη βλεπει 2

3 αγαπαν" χαρακτηριζει περισσοτερο το οτι ενα συμβαν υποπιπτει στην αντιληψη. Δεν καμπτει την 'ψυχη'. Στα ιαπωνικα επισης υπαρχει μια ρηματικη μορφη που δεν ειναι ουτε παθητικη ουτε ενεργητικη. Ως jihatsu χαρακτηριζει ενα συμβαν το οποιο συμβαινει σαν απο μονο του. Παλι αυτη η αυτοπαθης αντωνυμια "sich ereignen" ["συμβαινει"] καταστρεφει τη φυση του συμβαντος το οποιο εκφραζει. Στο συμβαν δεν αυτοδηλωνεται κανενα υποκειμενο. Στα γερμανικα κανεις δεν μπορει να απελθει απο το υποκειμενο. Εξ ου κανεις θα μπορουσε να ονομασει εκεινο το ανυποκειμενικο συμβαν "απελευση". Ομως θα μπορουσε να το χαρακτηρισει και ως "απ-ουσια". Αλλωστε η ουσια ειναι κατι το οποιο αυτοεπιβαλλεται και ετσι διαφοροποιειται απο την αλλη. Ειναι μια αντιθετικη φιγουρα της α- διαφοριας. Απελευση και απ-ουσια παριστανουν ενα συμβαν το οποιο ειναι απλα εδω, χωρις να το εχω αντιληφθει, χωρις να το εχω επιτελεσει, η επιτρεψει επι τουτου, δηλ. περαν υποκειμενου και αντικειμενου, περαν ενεργητικοτητας και παθητικοτητας. Ακομη και η γραφη δεν ειναι πλεον ενεργεια αλλα ανυποκειμενικο συμβαν. Χωρις τη γνωση μου, χωρις τον σκοπο μου συντελειται σαν απο μονη της. Το περιφημο βιβλιο του Yoshida Kenkô Θεασεις μεσα απο τη σιγη αρχιζει με την εξης παρατηρηση: "Οταν ειμαι μονος και σε σχόλη, καθομαι ολη τη μερα στην κασελα μου με τις σινικες μελανες και γραφω ολα οσα μου περνουν απο το κεφαλι, χωρις [125] συνοχη και χωρις ορισμενο σκοπο. Κι εδω απορω παντα". 1 Απορει επειδη προκειται για απελευση, για μια απ-ουσια. Κατι συμβαινει διχως τη συμβολη μου, διχως τη θεληση μου, μαλιστα διχως εμενα. Κατι ειναι προκειμενο διχως να το εχω δημιουργησει, η παθει. Ετσι εκ των υστερων απορω γι' αυτο. Η δυτικη κουλτουρα δεν ειναι απλα πολιτισμος του ενεργητικου, στον οποιο θα αντιπαραβαλλονταν η απωασιατικη κουλτουρα ως πολιτισμος του παθητικου. Ενεργητικο και παθητικο ειναι αδελφωμενα. Εμφανιζονται απο κοινου. Οσο πιο φωτεινο ειναι το ενεργητικο, τοσο σκοτεινοτερο γινεται το παθητικο. Φερονται το ενα στο αλλο οπως φως και σκια, οπως βουνο και κοιλαδα. Ενα εκπεφρασμενο παθητικο ειναι δυνατο μονο σε μια γλωσσα, σε μια κουλτουρα στην οποια ενδημει η εμφαση στο ενεργητικο, η αποφασιστικοτητα ενος ηρωικα δρωντος υποκειμενου. Η απωασιατικη κουλτουρα ειναι το πολυ μια κουλτουρα της α-διαφοριας για ενεργητικο και παθητικο. Εδω σπανιες ειναι οι αποστροφες που ειναι εκπεφρασμενα παθητικες η ενεργητικες, οι οποιες δηλαδη χαρακτηριζουν ενα πλαισιο ενεργειων. Οι περισσοτερες αποστροφες αποσυρονται στην α- διαφορια ενος μοναδικου συμβαντος που ειναι διχως θυμα και θυτη, διχως ενοχη και εξιλεωση. Στα αρχαια ελληνικα λενε "βρεχει", Ζευς, η ο θεος υει (ο Διας, η ο θεος κανει να βρεξει). [126] 1 Yoshida Kenkö, Tsurezuregusa, Betrachtungen aus der Stille, übersetztvon Oscar Benl, Frankfurt I Main 1963, σ. 5. 3

4 Εικ. 13 Torii Kiyonaga ( ), Murasaki Shikibu, συγγραφεας του Genji Monogatari, Holzschnitt. Η γραφη ως συμβαν [127] Αυτο το θεϊκο υποκειμενο μεταμορφωνει το συμβαν σε πραξη. Προφανως η δυτικη νοηση δυσκολευεται να εννοησει ενα ανυποκειμενικο συμβαν, ενα ετσι-ειναι, ενα απλα προκειμενο. Το απροσωπο ως υποκειμενο-φαντασμα ειναι ενα κενο ανακλαστικο αυτης της υποκειμενοποιουσας σκεψης. Αντιθετα στα αρχαια κινεζικα αντι για "βρεχει" υπαρχει ενα και μονο σημειο yu, που σημαινει "βροχη" η "βρεχει". yu xxx Το σημειο απεικονιζει μονο σταγονες βροχης που πεφτουν. Δεν επισημαινει κανεναν ο οποιος να εκανε τη βροχη. Οι κινεζοι ζωγραφιζουν στο χαρτι μια-δυο σταγονες βροχης. Το σημειο yu ειναι ενα πολυ πεζο ειδωλο, μια απλη σημειωση ενος συμβαντος, ενος ετσιειναι το οποιο απλα προ-κειται. Μονο μια-δυο σταγονες βροχης ειναι ορατες. Μενει σ' αυτην την ορατοτητα. Βροχη - αυτο...τιποτα περισσοτερο. Αυτη η νηφαλιοτητα, αυτος ο συγκρατημος δεν ειναι τελειως αυτονοητα. Πιο απλο θα ηταν η θεση ενος υποκειμενου το οποιο δρα εξηγωντας. Κανενας θεος, κανενα κενο υποκειμενο δεν ταραζει τη θαυμαστη ησυχια του yu, αυτην την ευεργετικη απουσια. Η βροχη ως συμβαν ειναι ενα απλο Ετσι. Ειναι ρηχη, ωστε κανενα υποκειμενο, κανενα "δαιμονικο" η "αινιγματικο" Απροσωπο, 2 κανενας θεος να μην εχει θεση εκει... [128] Στην καλοκαιρινη βροχη οι βατραχοι φτανουν μεχρι εμπρος στην εξωπορτα. Η ταοϊστικη σκεψη επισης προσπαθει να αφαιρεσει απο τα πραγματα καθε ακτιβιστικο χαρακτηρα. Ο περιφημος μαγειρας του Zhuangzi τεμαχιζει το μοσχαρι κατευθυνοντας το 2 Πρβλ.. Martin Heidegger, Zur Sache des Denkens, Tübingen 1976, σ.19: "Ομως τι εννοει αυτο το 'Απροσωπο'; Η επιστημη και η φιλοσοφια της γλωσσας το διερευνησαν επισταμενως χωρις να βρεθει μια εγκυρη διευκρινιση. Η σημασιακη περιοχη που εννοειται με το Απροσωπο εκτεινεται απο το ασημαντο εως το δαιμονικο." Προφανως ο Heidegger δυσκολευεται να αποχωριστει τελειως τη φιγουρα του υποκειμενου. Στο "Απροσωπο" βλεπει ενα δαιμονικο υπερ-υποκειμενο το οποιο ακομη ειναι προσκολλημενοστην παλια δομη της υποκειμενικοτητας. 4

5 μαχαιρι μεσα απο τα ηδη υπαρχοντα μεσοδιαστηματα στις αρθρωσεις. Ο Zhuangzi επιχειρει να παρουσιασει τον τεμαχισμο του ζωου ως κατι το οποιο απλα συμβαινει, λες και ηδη αυτο το ακοπο κοψιμο να κατεδεικνυε υπερβολικα πολλη ενεργητικοτητα. Ετσι ο μαγειρας του Zhuangzi βασικα φροντιζει απλα ωστε το μοσχαρι να γινει κομματια σαν απο μονο του. Σαν βωλοι απο χωμα πεφτουν τα κομματια του στη γη (zhe ran yi jie, ru tu wei di, xxx, Z. Buch 3). Ειναι ενδιαφερον πως zhe ran ειναι μια λεξη ηχομιμητικη. Σχηματιζεται συμφωνα με τον ηχο που προκυπτει οταν κατι γινεται κομματια που πεφτουν. Ειναι ενας ηχος που παραπεμπει σ' ενα συμβαν. Μεταμορφωνει την πραξη του τεμαχισμου σ' ενα ανυποκειμενικο συμβαν. Αφου το μοσχαρι τεμαχιστηκε σαν απο μονο του, ο μαγειρας κοιταζει τριγυρω και στεκεται σαν χαμενος (wei zhi sigu, wei zhi chou chu, xxx). Απορει και ο ιδιος με το συμβαν το οποιο ελαβε χωρα σχεδον διχως τη συμβολη του. Προφανως [129] αισθανεται απορημενος οπως ο συγγραφεας του "Θεασεις μεσα απο τη σιγη". Ειναι ενδιαφερον οτι η ιαπωνικη ρηματικη μορφη που εκφραζει το συμβαν, χρησιμοποιειται και για τον τυπο της ευγενειας (sonkei). Ομως δεν υπαρχει καμια πειστικη εξηγηση, γιατι το συμβαν διχως δραση και η ευγενεια αλληλεχονται. Ενας γερμανος ιαπωνολογος 3 καπου εικαζει πως η ευγενεια του αφεντη συνισταται στο οτι εχει δουλους τους οποιους επιφορτιζει με την εργασια, οτι επομενως, αντι να κανει ο ιδιος, βαζει να κανουν. Αυτη η εξηγηση δεν ειναι πειστικη. Πολυ περισσοτερο πρεπει να δεχτουμε πως το συμβαν ως αυτο τουτο εχει κατι το ευγενες, πως αντιθετα για την απωασιατικη αισθηση η δραστηριοτητα, η ο ακτιβισμος δεν φανταζει ευγενης. Δηλαδη ευγενης ειναι η αποσυρση, η εξαφανιση, η η υποχωρηση εμπρος στο συμβαν, το οποιο συμβαινει χωρις κανεναν σκοπο, χωρις καμια επεμβαση, χωρις καμια βουληση, χωρις καμια εμφαση στην πραξη. Δηλαδη ευγενης ειναι η απ-ουσια. Αρα ουτε ο αφεντης ουτε ο δουλος δεν ειναι ευγενεις. Τοσο η εργασια οσο και η αναθεση της εργασιας ακολουθουν τη λογικη της δρασης. Ευγενες ειναι ακριβως αυτο το οποιο αιρεται υπερανω της διαλεκτικης αφεντη και δουλου. Το υποκειμενο, συμφωνα με την πρωταρχικη σημασια του, ειναι τοσο αφεντης οσο και δουλος, τοσο ενεργητικο οσο και παθητικο. Η γαλλικη εκφραση "sujet à..." σημαινει "υποκειμαι". Μπορουμε [130] ακομη να πουμε: Το υποκειμενο ειναι ενας δουλος που παραμυθιαζεται πως ειναι αφεντης. Βουδιστικα επισης ευγενες θα ηταν να λυθει κανεις απο αυτο το παραληρημα της υποκειμενικοτητας. Η απ-ουσια ειναι ενα βουδιστικο ιδανικο, μια φορμουλα λυτρωσης. Απελευση ειναι λυτρωση. Δρω και συγκρατω ειναι βασανο. Λυτρωση θα πει να λυθεις απο το καρμα, το οποιο κατα λεξη σημαινει δρω, η πραττω. Μια μερα ο Κομφουκιος απευθυνει τον εξης λογο στους μαθητες του: " 'Θα προτιμουσα να μη μιλησω.' Ο Dsi Gung ειπε: 'Αν ο δασκαλος δεν μιλαει, εμεις οι μαθητες τι σημειωσεις να κρατησουμε;' Ο δασκαλος ειπε: 'Αληθεια, μιλαει ο ουρανος; Οι τεσσερεις 3 Πρβλ. Bruno Lewin, Abriß der japanischen Grammatik, Wiesbaden

6 εποχες παιρνουν (τον δρομο τους), ολα τα πραγματα γινονται. Αληθεια, μιλαει ο ουρανος;' " 4 Η σιωπη του Κομφουκιου δεν αποβλεπει στο αφατο, στο μυστηριο το οποιο δεν θα μπορουσε να γινει λογος. Οταν ο Κομφουκιος θελει να σωπασει, τοτε οχι επειδη η γλωσσα λογω της ανεπαρκειας της δεν θα αρμοζε στο αντικειμενο της δηλωσης. Οχι το υπερβολικα λιγο της γλωσσας αλλα το υπερβολικα πολυ της, μαλιστα η φλυαρια της ειναι που την απαξιωνει. Η σιωπη του Κομφουκιου δεν απευθυνεται σε καμια υπερβατικοτητα η οποια θα υπερεβαινε το γλωσσικο εγγενες, και η οποια γι' αυτο θα ικανοποιουνταν μονο με μια σιωπη. Αλλωστε ο ουρανος των κινεζων δεν σημαινει καμια υπερβατικοτητα. Δεν εχει καμια θεολογικη βαθυτητα. Στη σιωπη του Κομφουκιου δεν ενδημει καμια φυγοκεντρη δυναμη που να την τραβαει προς την κατευθυνση ενος υψηλου [131]. Ο Κομφουκιος δεν αποδρα απο τη γλωσσα χαριν μιας οντοτητας η οποια θα επεμενε να αποσυρεται απο τη γλωσσα, για την οποια καθε γλωσσικη εκφραση θα ηταν προδοσια, βιασμος. Η σιωπη του Κομφουκιου δεν ειναι ευφραδης σιωπη. Θελει ακριβως να αποφυγει καθε ευφραδρεια. Το αφατο, το οποιο δραπετευει απο τη γλωσσα, δεν ειναι απωασιατικη νοητικη φιγουρα. Αντιθετα στον δυτικο λογο ειναι πολυ διαδεδομενο. Για παραδειγμα συμβαινει η παραιτηση απο τη γλωσσα για χαρη ενος ωδικου υπολοιπου, οπως κανουν καπου ο Celan η ο Heidegger. Βεβαια η σιωπη αρμοζει σ' εκεινο το ιερο υπολοιπο το οποιο αποτυπωνεται μεταφυσικα, αισθητικα η, π.χ. στον Levinas, ηθικα. Ο Derrida σημειωνει για τον "αλλον" στον Levinas, που αποσυρεται απο καθε ομιλια: "Υποτεθειστω οτι κανεις παραμενει στο πλαισιο του λογου του Levinas. Τι προσφερει τελικα στον αλλο μια γλωσσα χωρις προταση, μια γλωσσα που δεν λεει τιποτα; (...) Ενας δασκαλος που θα παραιτουνταν απο την προταση, δεν θα εδινε τιποτα. Δεν θα ειχε μαθητες, παρα μονο σκλαβους." 5 Οι μαθητες του Κομφουκιου δεν ειναι σκλαβοι. Αντιθετα αυτος, σωπαινοντας, τους κανει να σκεφτουν. Ως γνωστο φειδωλοι στα λογια ειναι και οι δασκαλοι του ζεν. Δεν ειναι σπανιο οι μαθητες να φτανουν στη φωτιση επειδη ο δασκαλος αρνειται επιμονα να πει κατι. Οι δασκαλοι του ζεν τεινουν να καταφευγουν σε συντομα λογια κενα νοηματος. [132] Ομως η σιωπη τους ειναι κενη. Δεν παραπεμπει σε τιποτα. Ακομα το λιγομιλητο του ζενβουδισμου δεν συμβαινει για χαρη μιας αφατης, μυστηριακης ουσιας. Δεν παραιτουνται απο τη γλωσσα λογω ενος υπερβολικα λιγου αλλα λογω ενος υπερβολικα πολλου. Ηδη η ομιλια προϋποθετει μια αποσταση απο το συμβαν. Καθιστα την απελευση γεγονος, εγκαταλειπει την αμεσοτητα του συμβαντος. Το οτι ο ουρανος δεν μιλα, δεν θα πει οτι στο αβυσσαλεο, η στο αινιγματικο του αποσυρεται σε μια μυστηριακη σιωπη. Ο ουρανος δεν μιλα διοτι, θα μπορουσαμε να πουμε, δεν εχει αναγκη να μιλησει. Αντιθετα ο δυτικος και ο χριστιανικος ουρανος ειναι πολυ λαλος. Ο κινεζικος ουρανος δεν ειναι ουτε λαλος ουτε βουβος. Ειναι η απλοτητα ενος Ετσι, που κανει τη γλωσσα περιττη τελειως. Η απωασιατικη 4 Konfuzius, Gespräche, μετ. Richard Wilhelm, München2005, σ Jacques Derrida, Die Schrift und die Differenz, μετ. Rodolphe Gasche und Ulrich Köppen, Frankfurt I Main 1972, σ

7 κουλτουρα δεν ειναι κουλτουρα κανενος μυστηριου η αινιγματος, αλλα κουλτουρα του ετσι-ειναι. Η απωασιατικη νοηση ειναι επιπεδη με ενα ιδιαιτερο νοημα. Δεν εμβαθυνει στο αφατο. Ουτε η σκεψη ουτε η ψυχη δεν εχουν υπογειο. Δεν υπαρχει σκοτεινο βαθος στο οποιο πρεπει να αφοσιωθει η μεταφυσικη, η η ψυχαναλυση. Ο Κομφουκιος σωπαινει. Ομως δεν αποσιωπα τιποτα. Επισης η σιωπη του ειναι κενη. Και σωπαινοντας αποτραβιεται ο ιδιος. Σε τουτο συνισταται η φιλικοτητα του. Η συνηθισμενη σιωπη, λογω της αρνητικοτητας της, δεν ειναι φιλικη. Ομως η σιωπη του Κομφουκιου ειναι διχως αρνητικοτητα. Ο Handke [132] γραφει σε μια σημειωση: "Η συνειδηση δεν χρειαζεται τη σιωπη μου; Δεν ζωντανευει πρωτη στην αγαπητικη σιωπη μου; 'Σωπαινε αγαπητικα': υπεροχη εκφραση! Φιλικη σιωπη, εως οτου αυτη να γεμισει τον κοσμο: ιδανικο." Θα μπορουσαμε και να πουμε: Σωπαινω φιλικα, μεχρι να εχω γεμισει απο τον κοσμο τελειως. Ο Κομφουκιος σωπαινει φιλικα. Η φιλικη σιωπη ειναι μια κατασταση απουσιας και απελευσης. Κανεις απο-σιωπαται ο ιδιος και γινεται κοσμος. Ο Κομφουκιος σωπαινοντας γινεται ουρανος. Αυτη η σιωπη ειναι απειρη, αιρει τη διαφορα εγω και κοσμου, ενεργητικου και παθητικου, υποκειμενου και αντικειμενου. Η φιλικοτητα της συνισταται σ' αυτην την α-διαφορια. Ειμαι μερος του συμβαντος, οπου ουτε παιρνω-μερος ουτε εχω-μερος. Πριν απο το παιρνω-μερος και εχω-μερος, πριν απο το παιρνω και εχω, ειμαι μερος. Ειμαι μερος της ορατοτητας της θαλασσας. Διαμεσου μου εμφανιζεται η θαλασσα. Αντι για παιρνω μερος η εχω μερος κανεις θα επρεπε να μιλαει για συμ-μεριζομαι. Συμ-μεριζομαι το συμβαν. Σ' αυτο το συμβαν δεν ειναι δυνατο να καθορισεις ποιος κατοικει το μεσον, ποιος την περιφερεια, ποιος ειναι ο κυριος του συμβαντος η ο δουλος του. Αυτο το συμβαν δεν επιτρεπει καμια κεντρικη προοπτικη. Κανενας δεν παιρνει μια θεση απο την οποια να μπορει να το παρατηρει. Καθε στοιχειο του συμβαντος ειναι ισοδυναμο συν-μερος. Ετσι καθε συν-μερος μπορει να απαρτιζει το μεσον. Σ' αυτην την απουσια του εγω, απο το οποιο θα εκπορευονταν ολα, σ' αυτην την κανενικοτητα αναγεται βεβαια εκεινη η [134] χαλαρωση που αισθανομαι παλι και παλι οταν λεγω στα κορεατικα: Bada-ga-bo-in-da, μια ησυχια, η οποια ομως θα χανονταν εντελως στη γερμανικη μεταφραση: "Βλεπω τη θαλασσα". Για την αισθητικη αντιληψη των ασιατων οχι μονον ευγενες αλλα προπαντων ωραιο θα ηταν ενα συμβαν το οποιο ανελισσεται ανυποκειμενικα, το οποιο λαμβανει χωρα διχως την εμφαση στη δραση. Η εμφαση στην υποκειμενικη πραξη ειναι ενα τυπικα δυτικο νοητικο σχημα. Ετσι ο Hegel γραφει στη Φιλοσοφια του πνευματος ( ) του: "Ο ανθρωπος ειναι αυτη η νυχτα (...) εδω εξαφνα ξεπηδα ενα αιματοβαμμενο κεφαλι, εκει μια αλλη λευκη μορφη και με τον ιδιο τροπο εξαφανιζονται. Αυτην τη νυχτα αντικρυζει κανεις οταν κοιταζει τον ανθρωπο στα ματια - σε μια νυχτα που γινεται φοβερηˑ εδω η νυχτα του κοσμου επικρεμαται πανω σου... Δυναμη, απ' αυτη τη νυχτα να εξαγεις τις εικονες, η να τις αφησεις να πεσουν κατω: αυτοτοποθετηση, εσωτερικη συνειδηση, 7

8 δραση..." 6 Η δυναμη ειναι αυτη που μεταλλασσει τη νυχτα σε μερα, το σκοταδι σε φωτεινοτητα, το χαος σε εικονα, σε μορφη. Παραπεμπει στον ακτιβισμο ενος ηρωικου εαυτου ο οποιος θετει τον εαυτο του, αυτοπραγματωνεται στη δραση. Ο Nietzsche επισης δυσκολευεται να σκεφτει περαν της δρασης. Ωστοσο επεχειρησε να εννοησει τη δραση διχως τον δρωντα: "(...) πισω απο τη δραση δεν υπαρχει κανενα 'ειναι' (...), 'ο δραστης' απλα δηθεν επιπροστιθεται στη δραση - η δραση ειναι τα παντα. (...) Οι [135] ερευνητες της φυσης δεν ειναι καλυτεροι οταν λενε πως η δυναμη κινει, η δυναμη προκαλει και τα σχετικα - ολη επιστημη μας, παρολη την ψυχροτητα της, την ελευθερια της απο το παθος, στεκει ακομη κατω απο τη σαγηνη της γλωσσας και ειναι τα παρεισακτα ομοιωματα απο τα οποια τα 'υποκειμενα' δεν εχουν απαλλαγει." 7 Ο Nietzsche, παρα την ευρυτητα του βλεμματος του, δεν μπορεσε να μεταστραφει απο τη φιλοσοφια της δρασης και της δυναμης σ' αυτην του συμβαντος. Γι' αυτο και εμεινε ενας δυτικος νοητης. Τελικα η απελευση, η η απ-ουσια ειναι στον Nietzsche ολοτελα ξενα. Με τη φιλοσοφια του της δυναμης και της βουλησης, η νοηση του σε μεγαλο βαθμο ειναι προσκολλημμενη στην υποκειμενικοτητα. Ο κοσμος ειναι ρημα, ακριβεστερα, απαρεμφατο, ενα συμβαν το οποιο απο πολλες αποψεις ειναι χωρις εμφαση, δηλ. ακαθοριστο, η, για να ειπωθει θετικα, παραπεμπει σε μια ατερμονη διαδικασια μεταβολων. Το κινεζικο ρημα ειναι ακαθοριστο και σε αναφορα σε προσωπο, χρονο και αριθμο. Δηλαδη δεν κλινεται. Ουτε η κινεζικη σκεψη ουτε η κινεζικη γλωσσα δεν γνωριζουν το οριστικο ενος finitum. Ενα κινεζικο σημειο μπορει αναλογα με τη θεση του να χρησιμοποιηθει ως ουσιαστικο, ως επιθετο, ως ρημα η ως προθεση. Ενα σημειο μπορει να εναλλασσεται μεταξυ ρηματος και προθεσης. Στις απωασιατικες γλωσσες το επιθετο επισης δεν εχει καποια ιδιαιτερη θεση. Συχνα χρησιμοποιειται οπως ενα ρημα. Το επιθετο [136] δεν ειναι ιδιοτητα ενος ουσιαστικου, δεν ειναι συμβεβηκος μιας θεμελιας υποστασης. Πολυ περισσοτερο ειναι μια ορισμενη κατασταση ενος συνολικου συμβαντος, του ρηματος. Κανεις θα μπορουσε και να πει πως ουσιαστικο, επιθετο και επιρρημα ειναι συμ-μερη ενος συμβαντος, δηλ. του ρηματος. Ετσι ειναι δυνατο να αφεθει το απαρεμφατο μονο του χωρις περαιτερω προσδιορισμο. Ειναι πολυ ευεργετικο να βλεπεις το ρημα σ' αυτην την ατερμονη, μαλιστα αθωα κατασταση. Δεν γνωριζει ουτε ενεργητικη πιεση ουτε παθητικη, ουτε δραση ουτε παθη, ουτε ενοχη ουτε εξιλεωση, ουτε δραστη ουτε θυμα. Επισης η λαμψη πολλων χαϊκου ερχεται απο αυτο το συμβαν διχως δραση: Πανω σε φτερα χηνας στρωνει το τρυφερο χιονι Αχ, αυτη η σιγη. 6 Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Jenenser Realphilosophie, Band 2, hrsg. von Johannes Hoffmeister, Leipzig 1931, σ. 180 f. 7 Friedrich Nietzsche, Zur Genealogie der Moral, KGW Abt. VI., Band2, Berlin und New York 1968, σ. 293 επ. 8

9 Shiki Δεν βλεπεις ψυχη, την ανοιξη, σαν πισω απ' τον καθρεφτη, ο ανθος της δαμασκηνιας. Bashô Ανεπιθυμα ασυνειδα να παραδινεσαι στην ευωδια της απουσιας, να εισαι ενας απων, χωρις εγω, χωρις ονομα, να βυθιζεσαι ο ιδιος στο τοπιο της κενοτητας, απλα να την συμμεριζεσαι, αυτο ειναι βεβαια το ιδανικο πολλων απωασιατων ποιητων. [137] Εικ. 14 Sesshu Töyö ( ), Τοπιο στο Haboku, περιπου 1481, Ξυλογραφια. Τοπιο της κενοτητας [138] xxx xxx xxx xxx Οταν με ρωτανε γιατι ζω στο κυανο βουνο, Αντι να δωσω απαντηση, χαμογελαω αφηρημενα. 9

10 Στο νερο οι ανθοι της αχλαδιας παρασερνονται προς τα περα. Μεταξυ ουρανου και γης, αχ, νοιωθω σαν να μην ημουν αναμεσα σε ανθρωπους... Li Tai-Bo Ο Heidegger επανειλημμενα συγκινηθηκε απο την απωασιατικη σκεψη. Ομως απο πολλες αποψεις εμεινε ενας δυτικος νοητης, ενας νοητης της Δυσης. Η σιωπη του επισης ειναι λαλα. Ειναι καθοδον προς το "ληθιο", την "προελευση" που διαφευγει τη λεξη. Ετσι η αληθεια πρεπει να "απο-σιωπαται". Ενας γνωστος λογος του Heidegger στο "Καθοδον προς τη γλωσσα" λεει: "Ενα 'ειναι' προκυπτει εκει που η λεξη σπαζει. Εδω σπαζει θα πει: Η ηχηρη λεξη επανακαμπτει στο αθορυβο, εκει απ' οπου παρεχεται: Στη συνηχηση της σιγης (...)." 8 Ο Heidegger χρησιμοποιει μεν επισης συχνα τη φιγουρα του "δρομου". Ομως ο "δρομος" του διαφερει απο τον δρομο ως dao. Οι "Δρομοι του δασους" σταματουν "απροσμενα" "στο απατητο". Βυθιζονται στο "απαγορευτικο τοπιο [139] του αβατου". 9 Ο δρομος του ταοϊσμου δεν γνωριζει εκεινο το απροσμενο, η το βαθος. Δεν αποσυρεται στο "απατητο", η στο "αβατο". Το dao είναι βηματισμος. Διαφευγει εναν εννοιολογικο καθορισμο, μονο και μονο διοτι μεταβαλλει την κατευθυνση του συνεχως. Η διαλεκτικη σκοτους και φωτος, ληθης και α-ληθειας, αποκαλυψης και αποσυρσης 10 δεν ειναι η θεμελιακη ταση του dao. Ο Heidegger δεν ειναι φιλοσοφος του δρομου. Περιστρεφεται γυρω απο το Ειναι. Ετσι το συνδεει με ησυχια, σιγη και διαρκεια. Η διαδικασια και η μεταβολη, που συνιστουν το dao, δεν ειναι ουσιακη ταση του Ειναι: "Διαγω θα πει: διαρκω, μενω ακινητος, στεκω στον εαυτο μου και εντος μου, δηλαδη στην ησυχια. Ο Goethe λεει σ' εναν ωραιο στιχο: 'Το βιολι παυει, ο χορευτης διαγει.' Ομως διαγειν, διαρκειν, διαρκειν στο διηνεκες, ειναι το παλαιο νοημα της λεξης 'ειναι'." 11 Ακομη το Ειναι του Heidegger, το οποιο αποσυρεται στη ληθη, δεν συλλαμβανει το εγγενες του Ετσι-ειναι, το οποιο κυριαρχει στην απωασιατικη σκεψη. Το Ετσι-ειναι ειναι πιο ρηχο και πιο καθημερινο απο το "Ειναι" του Heidegger. Χθες, σημερα ειναι ετσι οπως ειναι. Στον ουρανο ανατελλει ο ηλιος και το φεγγαρι δυει. Μπροστα στο [140] παραθυρο μακρια δεσποζει το βουνο και κυλα ο βαθυς ποταμος. 12 Στο Η προταση του αιτιου ο Heidegger παραθετει τον Angelus Silesius: "Μια καρδια, που στο βαθος της ο θεος ησυχαζει, κατα τη βουληση του, ευχαριστως αυτος την αγγιζει: ειναι το παιξιμο του λαγουτου του." 13 Χωρις θεο, χωρις τον θεϊκο οργανοπαικτη, η καρδια μενει χωρις μουσικη. Σε ενα αλλο σημειο ο Heidegger δινει στον λογο του Leibniz "Cum Deus 8 Martin Heidegger, Unterwegs zur Sprache, Pfullingen 1959, σ Martin Heidegger, Aus der Erfahrung des Denkens, GesamtausgabeAbt. 1, Bd. 13, Frankfurt / Main 1983, σ Heidegger spricht von der Not zögernden Dunkels im wartenden Licht" (ebd., σ. 222). 11 Martin Heidegger, Der Satz vom Grund, Gesamtausgabe Abt. 1,Bd. 10, Frankfurt I Main 1997, σ Der Ochs und sein Hirte, Eine altchinesische Zen-Geschichte,. μετ. Koichi Tsujimura und Hartmut Buchner, Pfullingen 1958, σ Der Satz vom Grund, ο.π., σ

11 calculat fit mundus" (Οταν ο θεος λογαριαζει, γινεται κοσμος) μια ιδιορρυθμη τροπη: "Οσο παιζει ο θεος, γινεται κοσμος." 14 Ο θεος παιζει. Η μουσικη που παιζει, ειναι ο κοσμος. Τελικα οντως δεν υπαρχει τοσο μεγαλη διαφορα αναμεσα στον θεο που λογαριαζει και στον θεο που παιζει. Ακομα και ο θεϊκος παικτης εχει υπερβολικη δοση δρασης, υπερβολικη δοση υποκειμενικοτητας. Δεν ειναι απων. Το λαγουτο του Zhuangzi δεν ειναι λαγουτο του θεου. Εχει μια ειδικη ιδιοτητα. Ηχει πρωτα οταν ο παικτης αποσυρεται, οταν κανενας δεν ειναι παρων. Διχως κανεναν παικτη, διχως καμια δεξιοτεχνια ενος θεϊκου η ανθρωπινου υποκειμενου, χωρις ποτε να το αγγιζει κανεις, αναδιδει απιστευτα ομορφους ηχους και ξελογιαστικες ευωδιες της απουσιας. *Στην ψυχανάλυση, από το ζωντανό παράδειγμα του θεραπευτή. Το θεραπευτικο, το πως ειμαι. Οπως συμβαινει σε γονεις, στενους ανθρωπους κλπ. 14 Αυτ., σ

12 12