Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΒΑΪΜΑΡΗΣ

Transcript

1

2 Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΒΑΪΜΑΡΗΣ Η πολιτισμική ιστορία της Κβαντικής Θεωρίας Επιμέλεια Θόδωρος Αραμπατζής Κώστας Γαβρόγλου ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής Hρακλειο 2012

3 ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Ίδρυμα Tεχνολογίας & Έρευνας Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1385, Tηλ , Fax: Aθήνα: Κλεισόβης 3, Tηλ , Fax: ΣΕΙ ΡΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ: ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ πρωτότυπων άρθρων: [1] Paul Forman, «Weimar Culture, Causality, and Quantum Theory, : Adaptation by German Physicists and Mathematicians to a Hostile Intellectual Envirinment», Historical Studies in the Physical Sciences, 3 (1971): Translated with permission of the University of Pennsylvania Press and by the author, 2008, 2009 [2] John Hendry, «Weimar Culture and Quantum Causality», History of Science, 18 (1980), Translated with permission of Science History Publications and by the author, 2008 [3] M. Norton Wise, «Pascual Jordan: Quantum Mechanics, Psychology, National Socialism», in M. Renneberg & M. Walker (ed.), Science, Technology and National Socialism, Cambridge University Press, 1994, pp Translated with permission of the Cambridge University Press and by the author, 2008 [4] Paul Forman, «Reflections on the rejection of Weimar Culture, Causality, and Quantum Theory by modern and by postmodern historians of science». Translated with permission by the author, για την ελληνική γλώσσα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Μετάφραση: Βαρβάρα Σπυροπούλου Επιστημονική επιμέλεια: Θόδωρος Αραμπατζής Κώστας Γαβρόγλου Επιμέλεια κειμένου: Αργύρης Παπασυριόπουλος Σελιδοποίηση: Παρασκευή Βλάχου (ΠΕΚ) Εκτύπωση βιβλιοδεσία: ΑΛΦΑΒΗΤΟ Σχεδίαση εξωφύλλου: Βάσω Αβραμοπούλου ISBN

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή των επιμελητών: Οι δυνατότητες για μια κοινωνική και πολιτισμική ιστορία της σύγχρονης φυσικής... xi Πολ Φόρμαν Το πολιτισμικό περιβάλλον της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, η αιτιότητα και η κβαντική θεωρία, : Η προσαρμογή των Γερμανών φυσικών και μαθηματικών σε ένα εχθρικό διανοητικό περιβάλλον... 1 I. Το πολιτισμικό πλαίσιο στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης ως εχθρικό πνευματικό περιβάλλον Όπως το αντιλαμβάνονται οι φυσικοί και οι μαθηματικοί Όπως βεβαιώνεται από άλλους παρατηρητές Πνευματικοί σύμμαχοι: Ο Κύκλος της Βιέννης και το Μπάουχαους Εκπαιδευτικά ιδεώδη και μεταρρυθμίσεις Η κρίση της επιστήμης Ο Σπένγκλερ και Η παρακμή της Δύσης II. Η προσαρμογή της ιδεολογίας στο διανοητικό περιβάλλον Εισαγωγή Από το θετικισμό στη φιλοσοφία της ζωής Η συνθηκολόγηση με τη θεωρία του Σπένγκλερ Η σφοδρή επιθυμία για κρίσεις III. «Εγκαταλείποντας την αιτιότητα»: Η γνώση προσαρμόζεται στο διανοητικό περιβάλλον Εισαγωγή. Η έννοια της αιτιότητας Οι πρώτες νύξεις μιας διαφωνίας, vii

5 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΒΑΝΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ 3. Προσηλυτισμοί στο δόγμα της μη αιτιότητας, α. Οι πρώτοι προσήλυτοι: Έξνερ και Βάιλ β. Καλοκαίρι και φθινόπωρο του 1921: φον Μίσες, Σότκι, Νερνστ, κ.ά γ. Σημαντικές μεταγενέστερες μεταστροφές: Σρέντινγκερ και Ράιχενμπαχ Οι αμετανόητοι κόντρα στο ρεύμα, Η κατάσταση γύρω στο Η τελευταία αντίσταση της αιτιότητας, Συμπέρασμα Τζων Χέντρι Το πολιτισμικό περιβάλλον της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και η κβαντική αιτιότητα Οι θέσεις του Φόρμαν Το διανοητικό περιβάλλον της Βαϊμάρης Η γενική προσαρμογή των φυσικών και των μαθηματικών στο περιβάλλον τους Το θέμα της αιτιότητας Περίληψη και συζήτηση Νόρτον Μ. Γουάιζ Πάσκουαλ Γιόρνταν: κβαντομηχανική, ψυχολογία, εθνικοσοσιαλισμός Διαισθητική κβαντομηχανική Ο ρόλος του Μπορ Η ταυτότητα Ο αυθορμητισμός Το κείμενο του Γιόρνταν Στοχαστικός θετικισμός Η μη δυνατότητα αντικειμενοποίησης Η συμπληρωματικότητα και η θεωρία μετασχηματισμού Βιολογία, ψυχολογία και παραψυχολογία Θεωρία της ενίσχυσης και φαινομενολογική τελεολογία Ο οργανισμός είναι μια μικροσκοπική οντότητα Ο σχηματισμός ολοκληρωμένων δομών Η σκοπιμότητα Ψυχανάλυση και παραψυχολογία Συμπεράσματα και ηθικό δίδαγμα Μπορεί η ναζιστική ιδεολογία να κάνει καλή κβαντομηχανική; viii

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Οι αντιστροφές Διεθνισμός και αντισημιτισμός Πολιτική ισχύος από το NSDAP στο CDU Πολ Φόρμαν Ορισμένες σκέψεις για την απόρριψη από νεωτερικούς και μετανεωτερικούς ιστορικούς της επιστήμης του άρθρου «Το πολιτισμικό περιβάλλον της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, η αιτιότητα και η κβαντική θεωρία» Η χαρακτηριστική μεθοδολογία των επιστημονικών κλάδων ήταν το πλαίσιο της σύνθεσης Η απόρριψη της «Βαϊμάρης» από τους νεωτερικούς και τους προνεωτερικούς Η απόρριψη της «Βαϊμάρης» από τους μετανεωτερικούς Πάρθια βέλη Ευρετήριο ονομάτων ix

7 ΘΟΔΩΡΟΣ ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ & ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ Οι δυνατότητες για μια κοινωνική και πολιτισμική ιστορία της σύγχρονης φυσικής Η έκδοση αυτή αποτελεί συνέχεια των προβληματισμών που αναπτύχθηκαν στο βιβλίο Ο Αϊνστάιν και η Σχετικότητα Ιστορικές Μελέτες. 1 Έχουν γραφτεί ιδιαίτερα σημαντικά έργα που πραγματεύονται, από την οπτική της κοινωνικής ιστορίας, διάφορες φάσεις της φυσικής από τον 16ο αιώνα και μετά. Ωστόσο, οι εξελίξεις στη φυσική στις αρχές του 20ού αιώνα παραμένουν δυσπρόσιτες σε μια τέτοια οπτική. Όπως στο βιβλίο για τη θεωρία της σχετικότητας έτσι και στην έκδοση αυτή, συμπεριλάβαμε εμβληματικά κείμενα της πολιτισμικής και κοινωνικής ιστορίας της φυσικής που έδωσαν έναυσμα για ιδιαίτερα γόνιμες συζητήσεις ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας των ιστορικών των επιστημών, αλλά και ανάμεσα σε πολλούς φυσικούς. Στη διάρκεια του πρώτου τετάρτου του 20ού αιώνα αναθεωρείται πλήρως ο τρόπος θέασης της φύσης. Το 1905, με τη δημοσιοποίηση της ειδικής θεω ρίας της σχετικότητας, ανατρέπεται η απολυτοκρατική αντίληψη του Ισαάκ Νεύτωνα για τον χώρο και τον χρόνο, που θεωρούνταν αυθύπαρκτες οντότητες, ανεξάρτητες από την ύλη και τις διαδικασίες μέτρησης χωρικών και χρονικών διαστημάτων. Με αφετηρία τη διασαφήνιση της έννοιας του ταυτόχρονου, ο Αϊνστάιν, σε αντίθεση με τον Νεύτωνα, σχετικοποιεί τη χρονική διάρκεια (ενός συμβάντος) και το μήκος (ενός αντικειμένου) ως προς την κινητική κατάσταση του παρατηρητή που μετράει αυτά τα μεγέθη, φέρνοντας στην επιφάνεια 1 Θ. Αραμπατζής & Κ. Γαβρόγλου (επιμ.), Ο Αϊνστάιν και η σχετικότητα: ιστορικές μελέτες (Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2005). xi

8 ΘΟΔΩΡΟΣ ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ & ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ μια βαθύτερη ενότητα του χρόνου και του χώρου. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1915/1916, επεκτείνει τη θεωρία της σχετικότητας στα φαινόμενα της βαρύτητας, αναδεικνύοντας την αλληλεξάρτηση του χωροχρόνου και της ύλης. Η μαθηματική περιγραφή των επιταχυνόμενων κινήσεων οδήγησε στην αλληλεξάρτηση της «δομής» του χώρου και της κατανομής της ύλης, και στην πρόβλεψη καινοφανών οντοτήτων, όπως οι μαύρες οπές. Η εδραίωση της κβαντικής θεωρίας ακολουθεί μια πολύ πιο σύνθετη πορεία που ξεκινά το 1900 με τη θεωρία του Μαξ Πλανκ (Max Planck, ) για την ακτινοβολία του μέλανος σώματος. Το 1905 ο Αϊνστάιν, αξιοποιώντας τη θεωρία του Πλανκ, οδηγείται στην ερμηνεία του φωτοηλεκτρικού φαινομένου και το 1913 ο Νιλς Μπορ (Niels Bohr, ) εισάγει στοιχεία της κβαντικής θεωρίας στη μελέτη της δομής του ατόμου. Η μεγάλη επιτυχία του ατομικού μοντέλου που προτείνει ο Μπορ εγκαινιάζει ουσιαστικά και τις απαρχές των διεργασιών που θα αποτελέσουν το υπόβαθρο για τη διατύπωση, το , μιας πλήρους θεωρίας για τον μικρόκοσμο από τους Βέρνερ Χάιζενμπεργκ (Werner Heisenberg, ) και Έρβιν Σρέντινγκερ (Erwin Schrödinger, ). Η θεωρία αυτή, από την πρώτη στιγμή, παρουσίασε σοβαρά προβλήματα ερμηνείας. Σε αντίθεση με τα «παράξενα» φαινόμενα της (ειδικής και γενικής) θεωρίας της σχετικότητας που έγιναν αποδεκτά μέσω της πειραματικής επιβεβαίωσης των ποσοτικών προβλέψεων της θεωρίας, δεν συνέβη το ίδιο στην περίπτωση της κβαντομηχανικής. Οι πειραματικοί έλεγχοι, όσο και αν ενίσχυαν την εγκυρότητα της κβαντομηχανικής, δεν μπορούσαν να επιλύσουν ένα ερμηνευτικό πρόβλημα: το ότι η θεωρία οδηγούσε στο συμπέρασμα πως η φύση είναι ασυνεχής και, κυρίως, μη αιτιοκρατική. Η ερμηνεία που σταδιακά επικράτησε, χωρίς ωστόσο να γίνει καθολικά αποδεκτή, ήταν ότι ο πιθανοκρατικός χαρακτήρας της κβαντομηχανικής δεν ήταν έκφραση της άγνοιας που έχουμε για ορισμένες παραμέτρους του μικρόκοσμου, όπως, π.χ., συνέβαινε στην περίπτωση της στατιστικής μηχανικής. Η πιθανοκρατία, σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία η οποία καθιερώθηκε ως η ερμηνεία της Κοπεγχάγης, αποτελούσε εγγενές στοιχείο της φυσικής πραγματικότητας και, επομένως, υπονόμευε τον αιτιοκρατικό χαρακτήρα της φύσης που αποτελούσε θεμελιώδη προϋπόθεση της φυσικής και όχι μόνον, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί από τον 17ο αιώνα. Πολλές από τις ρηξικέλευθες αυτές ιδέες και τις επιμέρους επαναστάσεις που επέφεραν στη φυσική έχουν μελετηθεί συστηματικά από ιστορικούς και φιλοσόφους των φυσικών επιστημών. Έχει διερευνηθεί ενδελεχώς η «εσωτερική» ιστορία της θεωρίας της σχετικότητας και της κβαντομηχανικής: οι δια δικασίες συγκρότησης και τεκμηρίωσής τους, ο ρόλος των πειραματικών αποτελεσμά- xii

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ των στη διατύπωση και εδραίωσή τους, οι παλινδρομήσεις της επιστημονικής κοινότητας ως προς την αποδοχή τους. 2 Επίσης, έχουν υπάρξει πολλές και πολύπλευρες διερευνήσεις αυτών των θεωριών στη φιλοσοφία των επιστημών, με στόχο, αφ ενός, την αποσαφήνιση των εννοιών του χώρου, του χρόνου και της αιτιότητας, και, αφ ετέρου, τη συγκρότηση της εικόνας της πραγματικότητας που απορρέει από τη θεωρία της σχετικότητας και την κβαντομηχανική. Το ερώτημα, όμως, που έχει ελάχιστα διερευνηθεί είναι αν κοινωνικοί, πολιτικοί, ιδεολογικοί και πολιτισμικοί παράγοντες έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση και αποδοχή αυτών των νέων θεωριών. Και εδώ μπορεί να γίνει μία αξιοσημείωτη παρατήρηση: στο ίδιο διάστημα στις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα παρατηρούνται ριζικές αλλαγές στην πεζογραφία, την ποίηση, τη ζωγραφική, τη μουσική και την αρχιτεκτονική, όπου αναδύονται και κυριαρχούν νέοι εκφραστικοί τρόποι οι οποίοι έρχονται σε έντονη ρήξη με την παράδοση. Μεταξύ αυτών η τάση προς την αφαίρεση, η έμφαση στη μορφή (έναντι του περιεχομένου) και στην αυτονομία του έργου τέχνης. Η περίπτωση της ζωγραφικής, όπου παρατηρείται μια αποστασιοποίηση από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του φυσικού κόσμου, είναι αντιπροσωπευτική. Αντίστοιχα, αλλάζει και ο τρόπος με τον οποίο διαβάζουμε πεζογραφία και ποίηση, βλέπουμε πίνακες ζωγραφικής, ακούμε μουσική, κ.λπ. Για αυτές τις πτυχές της ανθρώπινης δημιουργικότητας/δραστηριότητας είναι απολύτως νόμιμο να διερευνάται ο ρόλος του κοινωνικού περίγυρου, και μάλιστα με ερωτήματα που συχνά έθεταν και θέτουν οι ίδιοι οι δημιουργοί. Η κατάσταση όσον αφορά τις φυσικές επιστήμες είναι εντελώς διαφορετική. Η ίδια κατηγορία ερωτημάτων συναντά την αντίδραση ή, στην καλύτερη περίπτωση, την ανοχή των φυσικών επιστημόνων. Οι απαντήσεις σε αυτήν την κατηγορία ερωτημάτων θεωρείται ότι δεν «προσθέτουν» τίποτα το ιδιαίτερο, ούτε στην επιστήμη αλλά ούτε και στην κατανόηση της εξέλιξής της. Η πλειονότητα των φυσικών επιστημόνων υιοθετεί ένα συσσωρευτικό σχήμα για την εξέλιξη της γνώσης: η στέρεα γνώση οδηγεί σε πρόσθετη γνώση και, σπανίως, μεγάλες διάνοιες συλλαμβάνουν νέες επαναστατικές ιδέες. Ο κοινωνικός και πολιτισμικός περίγυρος, σύμφωνα με αυτό το σχήμα ακόμη και αν επηρεάζει τις απαρχές κάποιων θεωριών δεν επηρεάζει τη φυσική «αυτήν καθ εαυτή» και η όποια συσχέτιση της εξέλιξής της με παραμέτρους αυτού του είδους μας απομακρύνει από την «ίδια τη φυσική». 2 Για τη θεωρία της σχετικότητας βλ. Αραμπατζής & Γαβρόγλου, ό.π. (σημ. 1). Για την κβαντική θεωρία, βλ. H. Kragh, Oι γενιές των κβάντων (Αθήνα: Κάτοπτρο, 2004). xiii

10 ΘΟΔΩΡΟΣ ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ & ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ Για πολλές δεκαετίες οι περισσότεροι ιστορικοί των επιστημών είχαν παρόμοια θετικιστική νοοτροπία με τους επιστήμονες που ασχολούνταν, συνήθως ερασιτεχνικά, με την ιστορία των επιστημών: σημασία είχε η ορθολογική ανασυγκρότηση της διαμόρφωσης των «σωστών» επιστημονικών θεωριών, με βάση, κατ αρχάς, τις δημοσιευμένες πηγές (εργασίες σε επιστημονικά περιοδικά, επιστημονικά εγχειρίδια και διαλέξεις) και, κατά δεύτερο λόγο, το διαθέσιμο αρχειακό υλικό (χειρόγραφα με πρόχειρους υπολογισμούς, εργαστηριακά σημειωματάρια, και αλληλογραφία). Οι ιδέες και οι έννοιες είχαν κυρίαρχο ρόλο σε αυτήν την ορθολογική ανασυγκρότηση. Εκεί βρισκόταν η πηγή των εξελίξεων. Ωστόσο, ήδη από τη δεκαετία του 1930 εμφανίζονται οι πρώτες απόπειρες υπέρβασης του θετικιστικού τρόπου προσέγγισης της ιστορίας των επιστημών. Παρά το γεγονός ότι οι θετικιστικές αντιλήψεις για την επιστήμη παραμένουν κυρίαρχες, υπάρχουν έργα που έμπρακτα αμφισβητούν την καταλληλότητα μιας τέτοιας αντίληψης για την ιστορία των επιστημών. Και παρά το γεγονός ότι κυρίαρχη ιστοριογραφική προσέγγιση παραμένει η ανάδειξη της εσωτερικής συνέπειας των «μεγάλων έργων» στην ιστορία των επιστημών και η έμφαση στο ρόλο της ιδιοφυίας, αρχίζουν, ταυτοχρόνως, να μορφοποιούνται νέες ιστοριογραφικές προσεγγίσεις με κοινωνιολογικό προσανατολισμό. Στο Λονδίνο, στις 2 Ιουλίου του 1931 και στο πλαίσιο του Βʹ Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας, η εισήγηση που έμελε να παίξει ιστορικό ρόλο ήταν αυτή του Μπόρις Χέσσεν (Boris Hessen, ). Ήταν η πρώτη συγκροτημένη εναλλακτική πρόταση στην απόλυτη κυριαρχία της θετικιστικής άποψης για την επιστήμη και την ιστορία της. Ο Χέσσεν αποπειράθηκε να εξηγήσει το γνωσιακό περιεχόμενο του έργου του Νεύτωνα, Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας), ως αποτέλεσμα της μελέτης της τεχνολογίας των μηχανών της εποχής και υποστήριξε πως, λόγω των ιδεολογικών περιορισμών που υφίσταται η επιστήμη στην Αγγλία την περίοδο της Ένδοξης Επανάστασης (1688), με την ταξική συναίνεση και τους συμβιβασμούς που την χαρακτηρίζουν, ο Νεύτων δεν υιοθέτησε πλήρως τη μηχανιστική αντίληψη για τον κόσμο και προσάρμοσε την έννοια της ύλης που είχε διαμορφώσει έτσι ώστε να μπορεί να εισαγάγει τον Θεό στον υλικό κόσμο. Το 1935, ο Ρόμπερτ Μέρτον (Robert Merton, ) ολοκληρώνει τη διδακτορική του διατριβή με τίτλο Science, Technology and Society in Seventeenth-Century England (Επιστήμη, Τεχνολογία και Κοινωνία στην Αγγλία του 17ου Αιώνα), η οποία εκδόθηκε το Ο Μέρτον υπογράμμισε τη σημασία της θεσμικής έκφρασης της επιστήμης και του αξιακού συστήματος xiv

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ που διέπει τις πρακτικές των επιστημόνων, θεωρούσε δε ότι ο γνωσιακός πυρήνας της επιστήμης δεν επηρεάζεται από εξωτερικές επιδράσεις. Αυτές όμως επηρεάζουν το ρυθμό της επιστημονικής προόδου και μπορούν να αλλάξουν και την κατεύθυνσή της. Ο Μέρτον υποστήριξε τη στενή σχέση ανάμεσα στην πουριτανική εκδοχή του αγγλικού προτεσταντισμού και τους νέους επιστημονικούς θεσμούς, ιδιαίτερα τη Βασιλική Εταιρεία (Royal Society), που προωθούσαν τη συγ κεκριμένη αυτή δραστηριότητα. Το 1942 ο Έντγκαρ Τσίλσελ (Edgar Zilsel, ) διατυπώνει μια ακόμη πιο εκλεπτυσμένη ανάλυση. Η εξέλιξη της επιστήμης το 16ο και το 17ο αιώνα οφείλεται στις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα σε τρεις κοινωνικές κατηγορίες οι οποίες προϋπήρχαν: Τους λογίους των πανεπιστημίων, τους κοσμικούς ουμανιστές (εννοώντας τους ουμανιστές που δεν ήταν κληρικοί) και τους τεχνίτες. Η συνεύρεση αυτών των φορέων στις πόλεις, που έγιναν οι κατεξοχήν χώροι καπιταλιστικής παραγωγής, οδήγησε σε συνθέσεις από τις οποίες προέκυψαν τα έργα που οδήγησαν στην καθιέρωση της σύγχρονης επιστήμης. Ο Τζων Ντέσμοντ Μπερνάλ (John Desmond Bernal, ), από τους πιο γνωστούς μελετητές της κρυσταλλικής δομής της ύλης, καθηγητής φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και μέλος της Βασιλικής Εταιρείας, αποτελεί το επιφανέστερο μέλος μιας ομάδας επιστημόνων οι οποίοι από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 εκδηλώνουν έντονη κοινωνική δραστηριότητα γύρω από θέματα επιστήμης και τεχνολογίας. Ανάμεσά τους ο Τζων Χαλντέιν (John Haldane, ), o Τζόζεφ Νήνταμ (Joseph Needham, ) και ο Τζούλιαν Χάξλεϋ (Julian Huxley, ). Επηρεασμένοι από τη σοβιετική πολιτική της προγραμματισμένης έρευνας και εφαρμογής των επιστημονικών επιτευγμάτων, επιδίδονται στη συγγραφή άρθρων και βιβλίων σχετικών με την Ιστορία των Επιστημών. Ο Μπερνάλ προσπάθησε να υποστηρίξει την ιδέα ότι οι γενικότεροι θεωρητικοί προβληματισμοί που κατευθύνουν τις έρευνες των επιστημόνων επηρεάζονται από κοινωνικά γεγονότα και κοινωνικές πιέσεις. Ωστόσο, τέτοιου είδους κοινωνιολογικές αναλύσεις θα παραμείνουν περιθωριακά εγχειρήματα τα οποία, την εποχή που δημοσιοποιούνται, δεν συγκινούν την πλειονότητα των ιστορικών των επιστημών. Το κυρίαρχο κλίμα στην κοινότητα των τελευταίων άρχισε να αλλάζει από τη δεκαετία του Η ιστορία των επιστημών σταδιακά αποκτά μια σχετική αυτονομία από 3 Η αλλαγή αυτή σχετίζεται με τη διαμόρφωση μιας νέας ιστοριογραφικής προσέγγισης, της λεγόμενης κοινωνικής κατασκευασιοκρατίας. Βλ. Κ. Γαβρόγλου Το Παρελθόν των Επιστημών ως Ιστορία (Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2004). xv

12 ΘΟΔΩΡΟΣ ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ & ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ τις φυσικές επιστήμες και πολλοί ιστορικοί των επιστημών έρχονται σε επαφή με τους (νέους) προβληματισμούς των ιστορικών κυρίως τον αυξανόμενο προσανατολισμό τους προς την κοινωνική ιστορία. Την ίδια περίοδο εδραιώνονται οι καταλυτικές κριτικές στον λογικό θετικισμό, και η φιλοσοφία της επιστήμης ανασυγκροτείται με βάση διαφορετικές αρχές. Νέα ερωτήματα, η διερεύνηση των οποίων προϋπέθετε την υιοθέτηση μεθόδων της κοινωνικής ιστορίας, τίθενται όλο και πιο επιτακτικά: Πώς μπορεί να κατανοηθεί η ανάδειξη νέων, και συχνά επαναστατικών, επιστημονικών θεωριών σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο και σε έναν συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο; Μπορεί να επιτευχθεί η κατανόηση αυτή μόνο μέσα από τη μελέτη της «εσωτερικής» εξέλιξης των επιστημονικών ιδεών και των πειραματικών ανακαλύψεων; Ή μήπως ο κοινωνικός περίγυρος επηρεάζει, ή ενδεχομένως και προκαλεί, την ανάδειξη νέων θεωρήσεων της φύσης; Πώς πείθεται η επιστημονική κοινότητα για την αλήθεια των θεωριών εξαιτίας πειραματικών αποτελεσμάτων ή και μέσω άλλων, κοινωνικά προσδιορισμένων, διαδικασιών; Μήπως οι διαδικασίες καθιέρωσης νέων επιστημονικών κλάδων συνιστούν, εν τέλει, διαδικασίες νομιμοποίησής τους και πρέπει να αναζητηθούν σε μη ακαδημαϊκούς/ αυστηρά επιστημονικούς χώρους; Μήπως, τελικά, η παραδοχή της απόλυτης αυτονομίας του επιστημονικού φαινομένου μας εμποδίζει να κατανοήσουμε την περίπλοκη ιστορική του πορεία; Τέλος, πρέπει τέτοιου είδους ερωτήματα να τίθενται για την πληρέστερη κατανόηση της ιστορίας των επιστημών, ή είναι επί της ουσίας αποπροσανατολιστικά και δεν συμβάλλουν στην κατανόηση της επιστήμης; Πρόσφατα, ο Πήτερ Γκάλισον καθηγητής ιστορίας των επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και κάτοχος διδακτορικού στη φυσική μελέτησε την ιστορία της Ειδικής Θεωρίας της Σχετικότητας από μια κοινωνική οπτική. Με βάση ένα εκτεταμένο αρχειακό υλικό, ο Γκάλισον επιχείρησε να κατανοήσει το έργο του Αϊνστάιν στο πλαίσιο των οικονομικών, πολιτικών, και τεχνολογικών εξελίξεων της περιόδου που έδρασε. Το πρόβλημα του συγχρονισμού απομακρυσμένων ρολογιών, που παίζει κεντρικό ρόλο στην Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας, ήταν το κυρίαρχο τεχνολογικό πρόβλημα στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Συγκεκριμένοι οικονομικοί, πολιτικοί και τεχνολογικοί λόγοι, όπως ήταν η ενοποίηση των αγορών, οι ανάγκες των αποικιοκρατικών Δυνάμεων για πλήρη χαρτογράφηση του πλανήτη, η επέκταση των σιδηροδρομικών και τηλεγραφικών δικτύων και η ανάγκη υπερεθνικού συντονισμού τους, κατέστησαν επιτακτική τη δημιουργία συμβάσεων για την ενοποίηση του χρόνου και τον συγχρονισμό ρολογιών που απείχαν πολύ μεταξύ τους. xvi

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σε αυτό το διευρυμένο ιστορικό πλαίσιο αναδεικνύονται ορισμένες πτυχές της ζωής του Αϊνστάιν που δεν είχαν συνδυαστεί με το επιστημονικό του έργο. Αν και ήταν γνωστό ότι, από το 1902 έως το 1909, ο Αϊνστάιν εργαζόταν στο Γραφείο Ευρεσιτεχνιών στη Βέρνη, δεν είχε γίνει συστηματική προσπάθεια να συνδεθεί η επαγγελματική του δραστηριότητα με την «καθαρή» επιστημονική του έρευνα. Είναι αξιοσημείωτο ότι μέρος των αρμοδιοτήτων του Αϊνστάιν ήταν η εξέταση ευρεσιτεχνιών που αφορούσαν ηλεκτρικούς μηχανισμούς για τον συγχρονισμό απομακρυσμένων ρολογιών (π.χ., κατά μήκος του σιδηροδρομικού δικτύου). 4 Πολύ νωρίτερα, ένας άλλος Αμερικανός ιστορικός των επιστημών, ο Πολ Φόρμαν (Paul Forman), είχε εξετάσει εάν ιδεολογικοί και πολιτισμικοί παράγοντες θα μπορούσαν να εξηγήσουν τη ριζική παρέκκλιση της ερμηνείας της κβαντομηχανικής από την κλασική φυσική. Στη ρηξικέλευθη μελέτη του, που δημοσιεύθηκε το 1971, ο Φόρμαν υποστηρίζει ότι η διαμόρφωση της κβαντικής φυσικής ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα στη γερμανόφωνη Ευρώπη μετά τον Αʹ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της νέας κβαντομηχανικής, ο μη αιτιακός της χαρακτήρας, δεν ήταν, σύμφωνα με τον Φόρμαν, προϊόν των εσωτερικών εξελίξεων στη φυσική, αλλά αποτέλεσμα της οικειοποίησης από πολλούς φυσικούς της ιδεολογίας του ανορθολογισμού που κατείχε ηγεμονική παρουσία στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Η ερμηνεία της κβαντομηχανικής, με άλλα λόγια, αντανακλούσε μια ιδιόμορφη κατάσταση στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης: τη γενικευμένη αίσθηση κρίσης (στην κοινωνία, τον πολιτισμό, και τη γνώση), που εκφράστηκε με την απόρριψη του ορθού λόγου και της μηχανιστικής σκέψης από πολλούς διανοού μενους της εποχής, συμπεριλαμβανομένων και επιστημόνων. Η επιχειρηματολογία του Φόρμαν αποτελεί την πρώτη κοινωνιολογική ερμηνεία της ιστο ρίας της φυσικής του 20ού αιώνα. Στο βιβλίο αυτό έχουμε συγκεντρώσει τέσσερα άρθρα που εξετάζουν, από διαφορετική οπτική γωνία το καθένα, την περίπλοκη σχέση ανάμεσα στη νεότερη φυσική και στο κοινωνικο-πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο διαμορφώθηκε. Το πρώτο άρθρο, αυτό του Φόρμαν, άνοιξε νέους ορίζοντες στην ιστοριογραφία των επιστημών, αναδεικνύοντας τη δυνατότητα να ερμηνευθεί η εξέλιξη της νεότερης φυσικής με βάση τα κοινωνικά και πολιτισμικά της συμφραζόμενα. Όπως ήταν αναμενόμενο, προκάλεσε ένα μεγάλο εύρος συζητήσεων για τη σχέση (ή την απουσία σχέσης) των επιστημονικών ιδεών με το κοινωνι- 4 P. Galison, Τα ρολόγια του Αϊνστάιν, οι χάρτες του Πουανκαρέ: Οι αυτοκρατορίες του xρόνου (Αθήνα: Κάτοπτρο, 2007). xvii

14 ΘΟΔΩΡΟΣ ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ & ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ κό και πολιτισμικό πλαίσιο εντός του οποίου διαμορφώνονται. 5 Ενδεικτικό του διεθνούς ενδιαφέροντος είναι το γεγονός ότι η εργασία αυτή έχει μεταφραστεί στα Ιταλικά, Ισπανικά, Πορτογαλικά και Γερμανικά. Το δεύτερο και το τρίτο άρθρο στο ανά χείρας βιβλίο, των ιστορικών της φυσικής Τζων Χέντρι και Νόρτον Γουάιζ, αντίστοιχα, αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα του τρόπου με τον οποίο προσελήφθη η «θέση Φόρμαν» από την κοινότητα των ιστορικών των επιστημών. Ο μεν Χέντρι αμφισβητεί ευθέως τη συνάφεια των εξελίξεων στην κβαντική θεωρία με τα ιδεολογικά ρεύματα στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης και υποστηρίζει ότι υπήρχαν σοβαροί «εσωτερικοί» λόγοι που ώθησαν τους φυσικούς στην απόρριψη της αιτιότητας. Ο δε Γουάιζ αποδέχεται τον καθοριστικό ρόλο της περιρρέουσας ατμόσφαιρας για τη διαμόρφωση της κβαντικής φυσικής, αλλά απορρίπτει τη μηχανιστική προσέγγιση του Φόρμαν που αντιλαμβάνεται τις κοινωνικές και πολιτισμικές επιρροές ως καταναγκαστικές δυνάμεις που υποτάσσουν τους επιστήμονες. Τέλος, ο τόμος κλείνει με μια πρόσφατη εργασία του ίδιου του Φόρμαν, η οποία δημοσιεύεται για πρώτη φορά, όπου απαντά στην κριτική που ασκήθηκε στο έργο του. Στόχος του βιβλίου, στο σύνολο του, είναι να παρουσιάσει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό τη συζήτηση για τη «θέση Φόρμαν», διερευνώντας τόσο τις ιστοριογραφικές προκείμενες της κοινωνικής ιστορίας των επιστημών όσο και την ιστορία της κβαντικής φυσικής. Ευχαριστούμε θερμά όσους και όσες συνέβαλαν στην έκδοση αυτού του βιβλίου: τον Πολ Φόρμαν και τον Νόρτον Γουάιζ που παραχώρησαν με προθυμία την άδεια να δημοσιεύσουμε τα κείμενά τους τη Βαρβάρα Σπυροπούλου για την εξαιρετική μετάφραση των ιδιαίτερα απαιτητικών κειμένων τη Μαρία Ζαρίφη για τη μετάφραση πολλών αποσπασμάτων από τα γερμανικά την Inga Mutte, τον Δημήτρη Παπαμαντέλλο, τη Συλβί Παπαμαντέλλου, τον Γιώργο Ξηρο παΐ δη και τον Παναγιώτη Θανασά για την απόδοση ορισμένων τεχνικών όρων από τα γερμανικά τον Στέλιο Βιρβιδάκη και την Έφη Γαζή για τις υποδείξεις τους σχετικά με τη μετάφραση των όρων «Disciplinary» και «Disciplinarity» τον Αργύρη Παπασυριόπουλο για την ενδελεχή γλωσσική επιμέλεια των κειμένων την Αντωνία Παυλή για την τεχνική υποστήριξη τέλος, τη Διονυσία Δασκάλου των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης και τον Διευθυντή τους, Στέφανο Τραχανά, για τις εποικοδομητικές συμβουλές τους. 5 Βλ. C. Carson, A. Kojevnikov, & H. Trischler (eds.), Weimar Culture and Quantum Mechanics: Selected Papers by Paul Forman and Contemporary Perspectives on the Forman Thesis (London: Imperial College Press and World Scientific Publishing, 2011). xviii

15 ΠΟΛ ΦΟΡΜΑΝ * Το πολιτισμικό περιβάλλον της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, η αιτιότητα και η κβαντική θεωρία, : Η προσαρμογή των Γερμανών φυσικών και μαθηματικών σε ένα εχθρικό περιβάλλον Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς ότι ακόμη και η φυσική, ένας κλάδος που δεσμεύεται αυστηρά από τα πειραματικά αποτελέσματα, οδηγείται σε μονοπάτια απολύτως παράλληλα με τα μονοπάτια των διανοητικών κινημάτων σε άλλους τομείς [της σύγχρονης ζωής]. Gustav Mie, από τον εναρκτήριο λόγο του ως Καθηγητή Φυσικής, Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ, 26 Ιανουαρίου Στο πιο πρωτότυπο και γόνιμο μέρος του βιβλίου του με τίτλο The Conceptual Development of Quantum Mechanics (Η εννοιολογική εξέλιξη της κβαντομηχανικής), ο Μαξ Γιάμερ βεβαιώνει ότι «ορισμένες φιλοσοφικές ιδέες του τέλους του δέκατου ένατου αιώνα όχι μόνο προετοίμασαν τη σχετική πνευματική ατμόσφαιρα αλλά και συνέβαλαν αποφασιστικά στη διαμόρφωση των νέων εννοιών της σύγχρονης κβαντικής θεωρίας» 1 πιο συγκεκριμένα, «η κυρι- * Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό Historical Studies in the Physical Sciences 3 (1971): To 1971 ο Πολ Φόρμαν δίδασκε ιστορία των επιστημών στον Πανεπιστήμιο του Ρότσεστερ. Στη συνέχεια εργάστηκε ως ερευνητής στο Ινστιτούτο Σμιθσόνιαν. Συνταξιοδοτήθηκε το M. Jammer, The Conceptual Development of Quantum Mechanics (Νέα Υόρκη: Mc- Graw-Hill, 1966), μέρος 4.2, «The Philosophical Background of Non-classical Interpretations». σελ

16 ΠΟΛ ΦΟΡΜΑΝ αρχία της ενδεχομενικότητας», ο υπαρξισμός, ο πραγματισμός και ο λογικός εμπειρισμός γνώρισαν άνθηση ως αντίδραση στον παραδοσιακό ορθολογισμό και τη συμβατική μεταφυσική. [ ] Η επιβεβαίωση από πλευράς τους μιας συγκεκριμένης θεώρησης για τη ζωή και η απόρριψη της αφηρημένης πνευματικότητας κορυφώθηκαν με το δόγμα για την ελεύθερη βούληση και την άρνηση του μηχανιστικού ντετερμινισμού ή της μεταφυσικής αιτιότητας. Αυτά τα ρεύματα σκέψης, που τα ένωνε αν και από διαφορετική σκοπιά η απόρριψη της αιτιότητας, προετοίμασαν, θα μπορούσαμε να πούμε, το φιλοσοφικό υπόβαθρο της σύγχρονης κβαντομηχανικής. Συνέβαλαν με προτάσεις στο στάδιο της διαμόρφωσης του νέου εννοιολογικού σχήματος και ακολούθως προώθησαν την αποδοχή του». 2 Οι προτάσεις αυτές μπορούν να μας οδηγήσουν αρκετά μακριά. Με την κατάλληλη ερμηνεία νομίζω ότι είναι κατ ουσίαν ορθές. Όμως, θα πρέπει να πούμε ότι ο Γιάμερ δεν κατέβαλε ιδιαίτερη προσπάθεια προκειμένου να τις τεκμηριώσει. Επέδειξε κι αυτός με τη σειρά του τα ίδια εχθρικά αισθήματα απέναντι στην έννοια της αιτιότητας, τα οποία διέκριναν πλήθος φιλοσόφων του τέλους του δέκατου ένατου αιώνα Γάλλους, Δανούς και Αμερικανούς αλλά δεν παρέθεσε σχεδόν κανένα αποδεικτικό στοιχείο προκειμένου να γεφυρώσει τα μεγάλα χάσματα μιας εικοσιπενταετίας, μιας πολιτισμικής παράδοσης και των πεδίων της φιλοσοφίας και της φυσικής, που χώριζαν αυτές τις φιλοσοφικές θέσεις από την ανάπτυξη της κβαντομηχανικής, στην οποία προχώρησαν οι γερμανόφωνοι φυσικοί της κεντρικής Ευρώπης, γύρω στο Στόχος μου δεν είναι να καλύψω αυτά τα χάσματα, αλλά να εξετάσω προσεκτικά το τοπίο στην αντίπερα όχθη. Το αποτέλεσμα είναι, κατά πρώτον, πως υπάρχουν συντριπτικά στοιχεία που καταδεικνύουν ότι τα χρόνια μετά το τέλος του Αʹ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά πριν από την ανάπτυξη μιας μη αιτιακής κβαντομηχανικής, υπό την επίδραση διαφόρων «ρευμάτων σκέψης», πολλοί Γερμανοί φυσικοί, για λόγους που δευτερευόντως μόνο σχετίζονται με τις εξελίξεις στο δικό τους πεδίο, κράτησαν αποστάσεις από την αιτιότητα στη φυσική ή ακόμη και την αποκήρυξαν ρητά. 2 Στο ίδιο, σελ Η έρευνα για το φιλοσοφικό υπόβαθρο και τις επιδράσεις έχει επικεντρωθεί, κατά τα άλλα, σχεδόν αποκλειστικά στην αρχή της συμπληρωματικότητας του Μπορ. Το θέμα αυτό, με το οποίο δεν ασχολούμαι άμεσα εδώ, επανεξετάστηκε πρόσφατα από τον Gerald Holton, «The Roots of Complementarity», Daedalus, 99 (Φθινόπωρο 1970), , όπου και η κριτική επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας. 2

17 Η ΒΑΪΜΑΡΗ ΚΑΙ Η ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Έτσι, εδώ προχωρούμε στην τεκμηρίωση της σημαντικότερης θέσης του Γιάμερ αλλά για το πολιτισμικό περιβάλλον της Γερμανίας και μόνο ότι δηλαδή εξωγενείς επιδράσεις ώθησαν τους φυσικούς να προσδοκούν διακαώς την ανάπτυξη μιας μη αιτιακής κβαντομηχανικής, να προχωρούν ενεργά στις σχετικές έρευνες και να την ασπάζονται με προθυμία. Αυτός ο πολιτισμικός προσδιορισμός είναι ουσιώδης. διαμορφώνει τη βάση της προσπάθειάς μου να δώσω, κατά δεύτερον, μια απάντηση στο κρίσιμο στη γενική μορφή του για το σύνολο της διανοητικής ιστορίας ερώτημα γιατί και πώς αυτά τα «ρεύματα σκέψης», που προφανώς επέδρασαν ελάχιστα στους φυσικούς στο γύρισμα του αιώ να, έφτασαν να ασκούν τόσο έντονη επιρροή στους Γερμανούς φυσικούς μετά το Διότι νομίζω ότι ο ιστορικός δεν μπορεί να επαναπαύεται με αόριστες και αμφίσημες εκφράσεις όπως «προετοίμασαν την πνευματική ατμόσφαιρα» ή «προετοίμασαν, ας πούμε, το φιλοσοφικό υπόβαθρο», αλλά θα πρέπει να επιμένει σε μια αιτιακή ανάλυση, καταδεικνύοντας τις περιστάσεις υπό τις οποίες, καθώς και τις αλληλεπιδράσεις διά των οποίων, οι επιστήμονες συμπαρασύρθηκαν από τα διανοητικά ρεύματα. Μια τέτοια ανάλυση μπορεί να είναι είτε «ψυχολογική» είτε «κοινωνιολογική». Δηλαδή, μπορεί είτε να εξετάσει την πνευματική συγκρότηση των μεμονωμένων επιστημόνων τονίζοντας την επίδραση των προγενέστερων πνευματικών πλαισίων και θεωρώντας τα βιώματα καθοριστικά της παρούσας στάσης τους ή, αντιθέτως, να αγνοήσει τους παράγοντες αυτούς και να θεωρήσει ότι η παρούσα διανοητική στάση τους είναι μια κοινωνικά καθορισμένη απάντηση στον άμεσο πνευματικό περίγυρο και τις τρέχουσες εμπειρίες. Επέλεξα τη δεύτερη οδό και αναζήτησα ένα μοντέλο στο οποίο συγκεκριμένες «μεταβλητές πεδίου» και τα παράγωγά τους σε δεδομένο τόπο και χρόνο θεωρούνται ότι προκαλούν αντίστοιχες στάσεις. Αν και μπορεί να φαίνεται σκληρό το να τονίζουμε την κοινωνική πίεση και να αγνοούμε το συναισθηματικό φορτίο, αν και μπορεί να φαίνεται ελάχιστα ικανοποιητικό το να αποκόπτουμε τις ερμηνευτικές μας προσπάθειες από το επίπεδο της ατομικής απόφασης, μολαταύτα νομίζω ότι όντως η «κοινωνιολογική» προσέγγιση είναι η πιο γενική και γόνιμη. Έτσι λοιπόν, η έρευνά μας θα πρέπει να ξεκινήσει από την αποσαφήνιση του πνευματικού περιβάλλοντος εντός του οποίου εργάζονταν οι Γερμανοί φυσικοί και αναπτύχθηκε η κβαντομηχανική. Πρόκειται για ένα πολύ δύσκολο πρόβλημα, κυρίως λόγω των μεθοδολογικών δυσκολιών που παρουσιάζει. Και το έργο είναι ιδιαίτερα άχαρο για τον ιστορικό της επιστήμης, διότι τον υποχρεώνει να ασχοληθεί με τις «διατυπώσεις» τόσο από τους μη επιστήμονες όσο και από τους επιστήμονες, αναγκάζοντάς τον, επομένως, να εγκαταλείψει το κριτήριο 3

18 ΠΟΛ ΦΟΡΜΑΝ οριοθέτησης με βάση το οποίο προσπαθεί να εντοπίσει και να χαράξει τα όρια του θέματος που πραγματεύεται. Παρ όλα αυτά, καταπιάνομαι με το πρόβλημα αυτό στο πρώτο μέρος αυτής της εργασίας, με τη βοήθεια και την καθοδήγηση προηγούμενων μελετών, που εκπονήθηκαν από ιστορικούς της γενικής ιστο ρίας των ιδεών, ιδιαίτερα δε από το έργο του Φριτς Ρίνγκερ. Εκείνο που θέλω να καταδείξω είναι ότι μετά την ήττα της Γερμανίας, η κυρίαρχη πνευματική τάση στον ακαδημαϊκό κόσμο της Βαϊμάρης ήταν μια νεο-ρομαντική, υπαρξιστική Φιλοσοφία της Ζωής (Lebensphilosophie), που αρεσκόταν ιδιαίτερα στη δημιουργία κρίσεων, χαρακτηριζόταν δε από ανταγωνισμό απέναντι στον αναλυτικό ορθολογισμό, γενικά, και τις θετικές επιστήμες και τις τεχνικές εφαρμογές τους, ειδικότερα. Σιωπηρά ή ρητά, ο επιστήμονας ήταν ο «αποδιοπομπαίος τράγος» των ακατάπαυστων παραινέσεων για πνευματική ανανέωση, ενώ η έννοια ή και η απλή λέξη «αιτιότητα» αντιπροσώπευε την απεχθή πλευρά του επιστημονικού εγχειρήματος. Εάν τώρα, όπως εν πολλοίς συμβαίνει ακόμη και στις μέρες μας, το ενδιαφέρον του ιστορικού της επιστήμης είναι στραμμένο αποκλειστικά στα σημαντικά επιστημονικά επιτεύγματα, θα εκπλαγεί από ένα αξιοσημείωτο παράδοξο: ο συγκεκριμένος τόπος και η χρονική περίοδος που χαρακτηρίζονται από βαθιά εχθρότητα απέναντι στη φυσική και τα μαθηματικά υπήρξαν, επίσης, από τα πλέον δημιουργικά σε ολόκληρη την ιστορία αυτών των κλάδων. Μπροστά σε αυτό το παράδοξο, πολλοί από εμάς μπορεί να μπαίναμε στον πειρασμό να αρχίσουμε να τρίβουμε τα χέρια μας με ικανοποίηση, θεωρώντας το ως ευπρόσδεκτη διάψευση κάθε προσπάθειας να αμφισβητηθεί η αυτονομία αυτών των επιστημών και η επάρκεια μιας νοησιαρχικής-εσωτερικιστικής αφήγησης της ιστορίας τους. Όμως, ένα τέτοιο συμπέρασμα θα ήταν υπερβολικά αβασάνιστο. Εάν θεωρήσουμε δεδομένη την εχθρότητα του πνευματικού περιβάλλοντος, το κρίσιμο ερώτημα είναι η φύση της αντίδρασης των θετικών επιστημόνων σε αυτή την κατάσταση. Εγώ ο ίδιος παλαιότερα υπέθετα ότι όταν αυτές οι επιστήμες, που διακρίνονται για τον τόσο υψηλό βαθμό επαγγελματισμού τους, έρθουν αντιμέτωπες με αντιεπιστημονικά ρεύματα, η κυρίαρχη απάντηση θα ήταν η περιχαράκωση, η απόσυρση στους κόλπους της επιστήμης και της κοινότητας των επιστημόνων, η επανεπιβεβαίωση της παραδοσιακής ιδεολογίας του κλάδου δηλαδή, εννοιών όπως η αξία, η λειτουργία, τα κίνητρα, ο στόχος και το μέλλον της επιστημονικής δραστηριότητας. 3 Εάν έτσι είχαν τα πράγματα, τότε, a fortiori, θα έμοιαζε αβάσιμη κάθε προσπάθεια να αποδώσουμε σε αυτό το πνευματικό περιβάλλον 3 P. Forman, The Environment and Practice of Atomic Physics in Weimar Germany (δι- 4

19 Η ΒΑΪΜΑΡΗ ΚΑΙ Η ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ τη δυνατότητα να ασκήσει μια ισχυρή και άμεση επιρροή στον επιστημονικό λόγο και τις διαθέσεις αυτών των συγκεκριμένων ανθρώπων. Ωστόσο, ο ιστορικός που θα ρίξει έστω και μια πρόχειρη ματιά στις αποτιμήσεις της φυσικής επιστήμης στη σύγχρονη αμερικανική κοινωνία, από τη μία, και τις ιδεολογικές τάσεις που διαπερνούν σήμερα αυτές τις επιστήμες, από την άλλη, δεν θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι η κυρίαρχη αντίδραση σε ένα εχθρικό πνευματικό περιβάλλον είναι η περιχαράκωση. Αντιθέτως, καθώς τα αισθήματα δυσαρέσκειας και ανταγωνισμού απέναντι στο επιστημονικό εγχείρημα σε συνδυασμό με την αναβίωση της υπαρξιστικής Φιλοσο φίας της Ζωής είναι αρκετά εμφανή τα τελευταία χρόνια, το ίδιο βλέπουμε να συμβαίνει με την έκφραση αυτών των αισθημάτων στο πλαίσιο των ίδιων των θετικών επιστημών και με τις αντίστοιχες παραχωρήσεις. Διότι όντως σήμερα στην Αμερική γινόμαστε μάρτυρες μιας ευρείας και εκτεταμένης προσαρμογής της επιστημονικής ιδεολογίας σε ένα εχθρικό πνευματικό περιβάλλον. Όπως δήλωσε πρόσφατα ο διακεκριμένος φυσικοχημικός Φράνκλιν Λονγκ, για να ερμηνεύσει και να υπερασπιστεί, ταυτοχρόνως, αυτή την εξέλιξη: «Οι διδάσκοντες και ιδιαίτερα οι φοιτητές επιδεικνύουν ευαισθησία απέναντι στα κοινωνικά προβλήματα, είναι πρόθυμοι να εργαστούν πάνω σ αυτά και συχνά είναι έτοιμοι να αλλάξουν τον προηγούμενο τρόπο ζωής τους για να το επιτύχουν. Είναι όντως έντονες οι πιέσεις που ασκεί ο προσανατολισμός του κάθε κλάδου, καθώς και η παράδοση της προσωπικής επιστημονικής εργασίας μεταξύ των πανεπιστημιακών, όχι όμως τόσο έντονες ώστε να αντισταθμίσουν τις πιέσεις που αφορούν την κοινωνική ευθύνη.» Και σε όλη αυτή την «ανταπόκριση» υπάρχει μια εκπληκτική ειλικρίνεια, μια εντυπωσιακή απουσία κυνισμού και αυτοπροβολής, που πιστοποιεί την αναπάντεχη συμμετοχή των ίδιων των φυσικών επιστημόνων σε αυτά τα θεμελιωδώς αντιεπιστημονικά αισθήματα με συχνά έκδηλο τρόπο. 4 δακτορική διατριβή, Μπέρκλεϊ, Ann Arbor: Μικροφίλμ πανεπιστημίου, 1968), F. A. Long, «Interdisciplinary Problem-Oriented Research in the University [εισαγωγή του εκδότη]», Science, 171 (12 Μαρτίου 1971), 961. Marvin L. Goldberger, «Physics and Environment: How Physicists Can Contribute», Physics Today (Δεκέμβριος 1970), 26-30, και η απάντηση του John Boardman, στο ίδιο (Φεβρουάριος 1971), 9. Αυτή τη νέα ατμόσφαιρα, ειδικότερα δε το νεο-σπενγκλεριανισμό στην επιστημονική κοινότητα, εξετάζει ο Bentley Glass στην ομιλία του επ ευκαιρία της ανάληψης των προεδρικών καθηκόντων του στο AAAS, 28 Δεκεμβρίου 1970, «Science: Endless Horizons or Golden Age?» Science, 171 (8 Ιανουαρίου 1971),

20 ΠΟΛ ΦΟΡΜΑΝ Όμως, η σύγχρονη εμπειρία δεν μας οδηγεί απλώς στο να προεξοφλήσουμε μια ιδεολογική προσαρμογή από τους φυσικούς και τους μαθηματικούς της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. προτείνει, επίσης, ένα απλό μοντέλο για τις περιστάσεις υπό τις οποίες ενδέχεται να προκύψει μια τέτοια προσαρμογή. Μπορεί να υποθέτουμε πως όταν οι επιστήμονες και το έργο τους απολαμβάνουν υψηλού κύρους στο άμεσο (ή καθ οιονδήποτε τρόπο σημαντικό) κοινωνικό περιβάλλον τους, είναι επίσης σχετικά ελεύθεροι να αγνοήσουν τις συγκεκριμένες πεποιθήσεις, τις συμπάθειες και τις αντιπάθειες που διαπερνούν τον αντίστοιχο πνευματικό περίγυρο. Με εξασφαλισμένη την επιδοκιμασία, δεν δεσμεύονται από εξωτερικές πιέσεις, είναι ελεύθεροι να ακολουθήσουν τις επιταγές που θέτει ο κλάδος τους κάτι που συνήθως σημαίνει ότι είναι ελεύθεροι να προσκολληθούν γερά στην παραδοσιακή ιδεολογία και τις καθιερωμένες εννοιολογικές προδιαθέσεις. Όταν, ωστόσο, οι επιστήμονες και το έργο τους απωλέσουν το κύρος τους, ωθούνται στη λήψη μέτρων προκειμένου να αντισταθμίσουν αυτή την απώλεια. Εάν χρησιμοποιήσει κανείς την ιδέα του Καρλ Χούφμπαουερ ότι το κύρος συντίθεται από εικόνα και αξίες, θα δει ότι παρόμοια αντισταθμιστικά μέτρα συνιστούν γενικά προσπάθειες ν αλλάξει η δημόσια εικόνα της επιστήμης, προκειμένου αυτή η εικόνα να επανεναρμονιστεί με τις κοινωνικές αξίες, που έχουν στο μεταξύ αλλάξει. Όμως, εάν αυτό δεν αφορά απλώς την αυτοπροβολή, τότε παρόμοιες μεταβολές της εικόνας του επιστήμονα και της δραστηριότητάς του θα πρέπει να περιλαμβάνουν επίσης μεταβολές των α ξιών και της ιδεολογίας της επιστήμης, και μπορεί ακόμη και να επηρεάσουν τα αξιωματικά θεμέλια του κλάδου όπως έδειξε ο Θίοντορ Μπράουν ότι συνέβη με την πολεμική που ασκήθηκε στην Ιατρική Σχολή στα τέλη του δέκατου έβδομου αιώνα. 5 Στο δεύτερο και τρίτο μέρος της εργασίας μου θα εφαρμόσω το μοντέλο αυτό στους γερμανόφωνους θετικούς επιστήμονες, που εργάστηκαν σε διάφορα ακαδημαϊκά περιβάλλοντα κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Έχοντας κατά νου τη ριζικά αναδιαμορφωμένη κλίμακα αξιών μετά την ήττα της Γερμανίας, θα διερευνήσω στο δεύτερο μέρος την απόκριση αυτών των επιστημόνων στο ιδεολογικό επίπεδο. Αυτή την απόκριση θα ανιχνεύσω κυ ρίως στις διάφορες ομιλίες που έδωσαν οι θετικοί επιστήμονες μπροστά σε μορφω- 5 K. Hufbauer, «Social Support for Chemistry in Germany During the Eighteenth Century: How and Why Did It Change?» στο Historical Studies in the Physical Sciences, 3 (1971), T. M. Brown, «The College of Physicians and the Acceptance of Iatromechanism in England, », Bulletin of the History of Medicine, 44 (1970),

21 Η ΒΑΪΜΑΡΗ ΚΑΙ Η ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ μένο ευρύ κοινό και ιδιαίτερα στις ομιλίες προς τους συναδέλφους τους στα πανεπιστήμια. Είναι τυχεροί οι ιστορικοί που τα ιδρύματα στο ακαδημαϊκό περιβάλλον της Γερμανίας παρείχαν πλήθος περιστάσεων για ομιλίες σε πανεπιστημιακές τελετές, και διπλά τυχεροί που αποτελούσε συνήθη πρακτική η δημοσίευση των εκφωνηθέντων λόγων. Από την άλλη, η ύπαρξη αυτών των ιδρυμάτων συνιστά ταυτοχρόνως ένδειξη και όργανο της εξαιρετικά έντονης κοινωνικής πίεσης, που το γερμανικό ακαδημαϊκό περιβάλλον μπορούσε να ασκεί και όντως ασκούσε στον μεμονωμένο λόγιο ή επιστήμονα, ο οποίος βρισκόταν στους κόλπους του. Όπως θα δείξω στο δεύτερο μέρος, πράγματι υπήρχε μεταξύ των Γερμανών φυσικών και μαθηματικών μια έντονη τάση να αναδιαμορφώσουν την ιδεολογία τους προς την κατεύθυνση της εναρμόνισης με τις α ξίες και το κυρίαρχο κλίμα αυτού του περιβάλλοντος απόρριψη των θετικιστικών αντιλήψεων για τη φύση της επιστήμης, των επιστημονικών επιδιώξεων που δικαιολογούνται για ωφελιμιστικούς σκοπούς και, σε ορισμένες περιπτώσεις, της ίδιας της δυνατότητας και της αξίας του επιστημονικού εγχειρήματος. Άραγε η τάση προσαρμογής, που χαρακτήριζε την απόκριση αυτής της επιστημονικής κοινότητας με τον τόσο υψηλό βαθμό επαγγελματισμού, στο εχθρικό πνευματικό περιβάλλον της περιοριζόταν στο ιδεολογικό επίπεδο, ή μήπως επεκτεινόταν και πέρα από αυτό στο θεμελιώδες αξιωματικό περιεχόμενο της ίδιας της επιστήμης; Και πιο συγκεκριμένα, μήπως υπάρχουν ενδείξεις ότι οι Γερμανοί φυσικοί και μαθηματικοί επιθυμούσαν διακαώς και προσπάθησαν σκόπιμα να μεταβάλουν το χαρακτήρα των κλάδων τους ως γνωστικών εγχειρημάτων και να αλλάξουν συγκεκριμένες έννοιες αυτών των κλάδων, προκειμένου να φέρουν τις επιστήμες τους πιο κοντά στο αξιακό σύστημα που είχε επικρατήσει στον πνευματικό κόσμο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης; Έχω τη σοβαρή υποψία ότι το ρεύμα του Ιντουισιονισμού στα μαθηματικά, που κέρδισε τόσους υποστηρικτές και δημιούργησε τόσο σάλο στη Γερμανία εκείνη την περίοδο, ήταν πρωτίστως μια έκφραση τέτοιων τάσεων και στόχων. Είμαι πεπεισμένος, και στο τρίτο μέρος επιχειρώ να το αποδείξω, ότι το κίνημα που ζητούσε να απαλλαγεί η φυσική από την αιτιότητα, και το οποίο ξεπήδησε τόσο ξαφνικά και γνώρισε τέτοια άνθηση στη Γερμανία μετά το 1918, ήταν πρωτίστως μια προσπάθεια από πλευράς των Γερμανών φυσικών να προσαρμόσουν το περιεχόμενο της επιστήμης τους στις αξίες του πνευματικού περιβάλλοντός τους. Επομένως, η δημιουργικότητα που ανθεί σε αυτόν τον τόπο τη συγκεκριμένη περίοδο θα πρέπει να αποδοθεί, εν μέρει τουλάχιστον, στην εχθρότητα του πνευματικού περιβάλλοντος της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Έτσι, η ετοιμότη- 7

22 ΠΟΛ ΦΟΡΜΑΝ τα και η αγωνία των Γερμανών φυσικών να αναδομήσουν τα θεμέλια της επιστήμης τους θα πρέπει να ερμηνευτεί ως αντίδραση απέναντι στην απώλεια του κύρους τους. Επιπλέον, η φύση αυτής της αναδόμησης υπαγορεύεται κυριολεκτικά από το γενικό πνευματικό περιβάλλον: Εάν ο φυσικός ήθελε να βελτιώσει τη δημόσια εικόνα του, θα έπρεπε πρώτα και κύρια να απαλλαγεί από την αιτιότητα, από τον αυστηρό ντετερμινισμό, αυτό το χαρακτηριστικό της εικόνας του φυσικού κόσμου που είχε καταστεί καθολικά το πλέον απεχθές. Και αυτό, φυσικά, αποδείχτηκε πως ήταν ό,τι ακριβώς χρειαζόταν για την επίλυση εκείνων των προβλημάτων στην ατομική φυσική, που βρίσκονταν τότε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των φυσικών. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ: Οφείλω πολλά στους Stephen G. Brush, Stanley Goldberg, John L. Heilbron, Karl Hufbauer, Hans Kangro, Fritz K. Ringer, Donald E. Strebel, και τον εκδότη αυτού του περιοδικού, Russell McCormmach, για τις επισταμένες κριτικές αναγνώσεις του χειρογράφου και τις πολυπληθείς ερωτήσεις, υποδείξεις, αντιρρήσεις και διορθώσεις τους. Ευχαριστώ επίσης ειλικρινά την Ann Schertz και το λοιπό προσωπικό από το Τμήμα Διαδανεισμού της Βιβλιοθήκης Rush Rhees, χωρίς τη συνεχή βοήθεια των οποίων δεν θα ήταν δυνατό να διεξαχθεί αυτή η έρευνα στο Ρότσεστερ της Νέας Υόρκης. 8

23 Η ΒΑΪΜΑΡΗ ΚΑΙ Η ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Ι. Το πολιτισμικό πλαίσιο στη Δημοκρατία της ΒΑΪΜΑΡΗΣ ΩΣ εχθρικό πνευματικό περιβάλλον 1. Όπως το αντιλαμβάνονται οι φυσικοί και οι μαθηματικοί Το καλοκαίρι του 1918, οι Γερμανοί φυσικοί επιστήμονες, όπως και οι υπόλοιποι Γερμανοί, συνέχιζαν να προσβλέπουν με εμπιστοσύνη και ικανοποίηση σε μια νικηφόρα έκβαση του πολέμου, στον οποίο είχαν εμπλακεί επί τέσσερα χρόνια. Εκείνοι, περισσότερο ίσως από κάθε άλλο κομμάτι του γερμανικού ακαδημαϊκού κόσμου, αισθάνονταν επίσης προσωπική εμπιστοσύνη και ικανοποίηση λόγω της συνεισφοράς τους στις στρατιωτικές επιτυχίες της Γερμανίας και την προσδοκία ενός μεταπολεμικού πολιτικού και πνευματικού περιβάλλοντος, που θα ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκό για την ευημερία και την πρόοδο των κλάδων τους. Οι βοτανολόγοι, βλέποντας το ινστιτούτο τους έρημο και θλιβερό, κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι «μάλλον θα παραμείνει έτσι και μετά τον πόλεμο, γιατί οι νέοι θα στραφούν στην τεχνολογία και θα αφήσουν στην άκρη έναν κλάδο καθόλου πρακτικό όπως η βοτανολογία». 6 Αλλά οι χημικοί, οι φυσικοί, οι μαθηματικοί, δίνοντας έμφαση στη μεγάλη πρακτική σπουδαιότητα των αντικειμένων τους στη διάρκεια του πολέμου και στην επιθυμητή και αναπόφευκτα ακόμη πιο στενή συνεργασία με την τεχνολογία στο μέλλον, προσέβλεπαν σε περισσότερα, μεγαλύτερα και καλύτερα εξοπλισμένα ινστιτούτα και στην ουσιαστική αναβάθμιση της δημόσιας υπόληψής τους και του ακαδημαϊκού κύρους τους. Ο Φέλιξ Κλάιν, τον Ιούνιο του 1918, μπροστά σε ένα κοινό που περιλαμβάνει τις ηγετικές φυσιογνωμίες της γερμανικής βιομηχανίας και της πρωσικής κυβέρνησης, παρατηρεί ότι «όλο και περισσότερο κυριαρχεί στις σκέψεις μας το ερώτημα, αφού κερδίσουμε την ειρήνη, τι θα όφειλε να ακολουθήσει». Οι απαιτήσεις του Κλάιν περιελάμβαναν από ένα μαθηματικό ινστιτούτο για τον ίδιο και το πανεπιστήμιό του μέχρι το γενικό αναπροσανατολισμό της ακαδημαϊκής έρευνας στις θετικές επιστήμες, προκειμένου να επιτευχθεί η «προδιατεταγμένη αρμονία» με τις απαιτήσεις της βιομηχανίας και του στρατού, καθώς και τον αντίστοιχο αναπροσανατολισμό του γερμανικού εκπαιδευτικού συστήματος σε όλα τα επίπεδα. 7 Και τουλάχιστον η υλοποίηση του πρώ- 6 Karl v. Goebel προς Th. Herzog, Μόναχο 19 Ιουλίου 1917, στο Goebel, Ein deutsches Forscherleben in Briefen aus sechs Jahrzehnten, , επιμ. Ernst Bergdolt, (Βερολίνο, ), σελ F. Klein, «Festrede zum 20. Stiftungstage [22 Ιουνίου 1918] der Göttinger Vereinigung zur Förderung der Angewandten Physik und Mathematik», Jahresbericht der 9

24 ΠΟΛ ΦΟΡΜΑΝ του από αυτά τα ζητούμενα έμοιαζε εξασφαλισμένη, αφού ο Πρώσος υπουργός Παιδείας, Φρίντριχ Σμιτ, ανακοίνωσε στη συνέχεια μια δωρεά μάρκων. Άραγε ποιος από όσους συμμετείχαν σε εκείνες τις εορταστικές εκδηλώσεις θα μπορούσε να προβλέψει ότι το μαθηματικό ινστιτούτο του Γκέτινγκεν δεν θα χτιζόταν παρά μόνο ύστερα από δέκα χρόνια, και μάλιστα με χρήματα των Αμερικανών; 8 Όταν αυτή η «νικηφόρα κατάληξη», που έμοιαζε να επίκειται το καλοκαίρι του 1918, μετατράπηκε ξαφνικά σε ολοκληρωτική ήττα το φθινόπωρο, οι θετικοί επιστήμονες βρέθηκαν μπροστά σε μια δραματικά διαφορετική κλίμακα αξιών στο δημόσιο βίο και, επομένως, μπροστά σε μια εντελώς διαφοροποιημένη εικόνα όσον αφορά την αξία του κλάδου τους. Είναι δε βέβαιο ότι οι ίδιοι αντιλαμβάνονταν την κατάσταση με αυτό τον τρόπο. Ακόμη κι αν δεν διαθέταμε ρητή μαρτυρία γι αυτό, θα μπορούσαμε παρ όλα αυτά να το συμπεράνουμε από τον αμυντικό τόνο που διέκρινε τις ομιλίες που έδιναν οι θετικοί επιστήμονες ενώπιον των συναδέλφων τους και των φοιτητών στις διάφορες ακαδημαϊκές τελετές. Ενώ στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων του πολέμου αυτοί οι λόγοι εκφράζουν αυτοπεποίθηση και εμπιστοσύνη όσον αφορά την εκτίμηση και την ευνοϊκή διάθεση του ακροατηρίου, κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης σπανίως συμβαίνει αυτό. Και ενώ είναι δύσκολο να καταδείξει κανείς αυτό τον τόνο, μπορεί τουλάχιστον να παραπέμψει σε αποσπάσματα των κειμένων που υπαινίσσονται, λιγότερο ή περισσότερο εμφανώς, μια επιτιμητική διάθεση κατά των θετικών επιστημών, την οποία ο ομιλητής σαφώς υποθέτει ότι το κοινό έχει κατά νου. Έτσι λοιπόν, τον Νοέμβριο του 1925, ο Βίλχελμ Βιν αναφερόμενος στις Deutschen Mathematiker-Vereinigung, 27 (1918), Ι, στις σελ. 217, 219. Όπως παρατηρούν με κάποια πικρία οι φιλόλογοι, στη διάρκεια του πολέμου οι επιστήμονες και οι μαθηματικοί εγείρουν σθεναρές απαιτήσεις επί του αναλυτικού προγράμματος των σχολείων στη Μέση Εκπαίδευση: Robert Neumann, «Politik und Schulreform», Monatschrift für höhere Schulen, 18 (1919), , «Vortrag, gehalten im Berliner Philologen-Verein Frebruar 1918». Friedrich Poske και R. von Hanstein, Der naturwissenschaftliche Unterricht an den höheren Schulen, Schriften des Deutschen Ausschusses für den mathematischen und naturwissenschaftlichen Unterricht, II. Folge, Heft 5 (Λειψία-Βερολίνο, 1918). 8 Jahresbericht der D. M.-V., 27 (1918), ΙΙ, 47. Το 1926, η Διεθνής Εκπαιδευτική Επιτροπή του Ιδρύματος Ρόκεφελερ διέθεσε το ποσό των δολαρίων για ένα μαθηματικό ινστιτούτο. (Geo. W. Gray, Education on an International Scale. A History of the International Education Board, [Νέα Υόρκη, 1941], 30. Otto Neugebauer, «Über die Einrichtung des Mathematischen Institutes der Universität Göttingen», Minerva- Zeitschrift, 4 [1928], ) 10

25 Η ΒΑΪΜΑΡΗ ΚΑΙ Η ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις της πρώιμης νεωτερικής περιόδου, και συγκεκριμένα στη συναγωγή της κίνησης των πλανητών από τους νόμους της μηχανικής, την οποία πέτυχε ο Νεύτων, την περιγράφει ως «την πρώτη πειστική απόδειξη της αιτιότητας [η έμφαση δική μου] των φυσικών διαδικασιών, που αποκάλυψαν στον άνθρωπο για πρώτη φορά τη δυνατότητα να κατανοήσει τη φύση με τη λογική δύναμη του νου του». Όμως, αμέσως μετά ομολογεί ότι αυτό το πρόγραμμα, που ο φυσικός επιστήμονας το βρίσκει τόσο μεγαλειώδες, έχει τους περιορισμούς του, και στη συνέχεια παραθέτει τον Σίλερ: «Δίχως να νιώθει το μεγαλείο του δημιουργού της / όμοια με το άψυχο χτύπημα του εκκρεμούς / η φύση γυμνωμένη απ το Θεό ακολουθεί δουλικά το νόμο της βαρύτητας». 9 Είναι σαφές ότι το παράθεμα έρχεται να απαντήσει σε κάποιο λαϊκό αίτημα, όπως φαίνεται ακόμη καθαρότερα στον πανηγυρικό που εκφωνεί στις 18 Ιανουαρίου του 1930 ο αστροφυσικός Χανς Ρόζενμπεργκ: «Το θέμα της μελέτης σου είναι, στ αλήθεια, το πιο θεσπέσιο σ όλο το σύμπαν, αλλά, φίλε μου, το θεσπέσιο δεν κατοικεί στο σύμπαν, ακούω να μας φωνάζουν ο Σίλερ και ο Γκαίτε». 10 Φυσικά, αυτό που ακούν ο Βιν, ο Ρόζενμπεργκ και οι άλλοι είναι το ακροατήριό τους να εκφράζει αυτά τα συναισθήματα, και επιζητούν να αποσείσουν μέρος της δυσαρέσκειας δείχνοντας ότι οι ίδιοι είναι, τουλάχιστον, εξοικειωμένοι με τις κλασικές λογοτεχνικές εκφράσεις του γερμανικού ιδεαλισμού. Όταν, ωστόσο, οι φυσικοί ή οι μαθηματικοί βρίσκονταν από την πλευρά του ακροατηρίου, ήταν υποχρεωμένοι να γίνονται αποδέκτες πολύ πιο έντονων μομφών. Τον Μάρτιο του 1921, ο Φρίντριχ Πόσκε έφυγε από την κηδεία του ποιητή Καρλ Χάουπτμαν έντονα ενοχλημένος από τις κατηγορίες κατά των φυσικών επιστημών που άκουσε εκεί, 11 κατηγορίες εν πολλοίς παρόμοιες με εκείνες που, κατά τα φαινόμενα, έπρεπε να υπομένει καθημερινά ο καημένος ο Μαξ Μπορν από τη γυναίκα του, επίδοξη ποιήτρια και θεατρική συγγραφέα. Η Χέ- 9 W. Wien, Universalität und Einzelforschung. Rektorats-Antrittsrede, gehalten am 28. November 1925, Münchener Universitätsreden, τχ. 5 (Μόναχο, 1926), H. Rosenberg, Die Entwicklung des räumlichen Weltbildes der Astronomie. Rede zur Reichsgründungsfeier am 18. Januar 1930 (Κίελο, 1930), 26. Οι ίδιοι στίχοι παρατίθενται με ακόμη πιο βαθιά «υπόκλιση μπροστά στο μυστικό που κρύβει από μας η άλλη πλευρά» στο Hans Kienle, «Vom Wesen astronomischer Forschung. Rede, gehalten bei der Verfassungsfeier der Universität Göttingen am 29. Juli 1932», Bremer Beiträge zur Naturwissenschaft, 1 (1933), , σελ Φρ. Πόσκε στην ετήσια γενική συνέλευση της γερμανικής ένωσης για την προώθηση της διδασκαλίας των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών, 31 Μαρτίου (Unterrichtsblätter für Mathematik und Naturwissenschaft, 27 [1921], 34). 11