ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ (ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ): ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΔΙΟΜΥΚΗΤΩΝ (ΥΠΟΦΥΛΟ AGARICOMYCOTINA) ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ ΑΝΔΡΟ, ΝΑΞΟ ΚΑΙ ΑΜΟΡΓΟ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΗΛΙΑ ΠΟΛΕΜΗ ΓΕΩΠΟΝΟΥ ΠΑΤΡΑ 2010

2

3 UNIVERSITY OF PATRAS SCHOOL OF SCIENCE DEPARTMENT OF BIOLOGY DIVISION OF PLANT BIOLOGY CONTRIBUTION TO THE KNOWLEDGE OF BIODIVERSITY OF ΤΗΕ CYCLADES (CENTRAL AEGEAN AREA): A STUDY OF BASIDIOMYCETES (SUBPHYLUM AGARICOMYCOTINA) IN THE ISLANDS ANDROS, NAXOS AND AMORGOS ELIAS POLEMIS Ph.D. Thesis PATRAS 2010

4

5 Συμβουλευτική Επιτροπή 1. Δημήτριος Τζανουδάκης : Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πάτρας (επιβλέπων καθηγητής) 2. Ρέα Αρτελάρη : Αναπλ. Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πάτρας 3. Γεώργιος Ζερβάκης : Επίκ. Καθηγητής Τμήματος Γεωπονικής Βιοτεχνολογίας Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών Εξεταστική Επιτροπή 1. Δημήτριος Τζανουδάκης : Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πάτρας (επιβλέπων καθηγητής) 2. Ρέα Αρτελάρη : Αναπλ. Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πάτρας. 3. Γεώργιος Ζερβάκης : Επίκ. Καθηγητής Τμήματος Γεωπονικής Βιοτεχνολογίας Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών 4. Δημήτριος Χριστοδουλάκης : Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πάτρας 5. Γρηγόριος Ιατρού : Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πάτρας 6. Ουρανία Γεωργίου : Επίκ. Καθηγήτρια, Τμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πάτρας 7. Ευαγγελία Καψανάκη-Γκότση : Λέκτορας Τμήματος Βιολογίας Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

6

7 Η τέχνη της ολοκληρωμένης ζωής συντελείται μέσα στο πλαίσιο της ευφυούς συνεργασίας μεταξύ φύσης και πνεύματος. Η φύση είναι τυφλή χωρίς το πνεύμα το πνεύμα είναι ατελές χωρίς τη φύση Φύση και Πνεύμα -μέσω της σκόπιμης σύμπνοιάς τους- μπορούν να κάνουν την ζωή δοξαστικά σημαντική. Haridas Chaudhuri

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6 2. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Παλαιογεωγραφία Κυκλαδικού χώρου Γεωμορφολογία, Γεωλογία, Εδαφολογία των νησιών που μελετήθηκαν Άνδρος Νάξος Αμοργός ΚΛΙΜΑ Κλιματικά στοιχεία των Κυκλάδων Το κλίμα των νησιών που μελετήθηκαν Κλιματικοί χαρακτήρες Βιοκλιματικά στοιχεία Η επίδραση του ανάγλυφου και του υψόμετρου στο κλίμα ΧΛΩΡΙΔΑ ΒΛΑΣΤΗΣΗ Ιστορική φυτογεωγραφία των Κυκλάδων Ο ενδημισμός των σπερματοφύτων στις Κυκλάδες Xλωρίδα και βλάστηση των των νησιών που μελετήθηκαν Άνδρος Νάξος Αμοργός ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ, ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ (ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΟ ΥΠΟΦΥΛΟ AGARICOMYCOTINA) Η ποικιλότητα των μυκήτων στον πλανήτη Συστηματική του βασιλείου των μυκήτων και η ταξινομική θέση του υποφύλου Agaricomycotina Μορφολογικά και ανατομικά ταξινομικά χαρακτηριστικά των βασιδιομυκήτων του υποφύλου Agaricomycotina Το βασιδίωμα Υφές και ψευδοϊστοί Βασίδια και βασιδιοσπόρια Κυστίδια και υφίδια Ταξινόμηση στο υποφύλο Agaricomycotina Στοιχεία οικολογίας Οικολογικές σχέσεις μεταξύ μυκήτων και άλλων οργανισμών Σαπροτροφικοί μύκητες Παρασιτικοί μύκητες Μυκορριζικοί- συμβιωτικοί μύκητες. 56 2

9 3.6. Βιολογικός Κύκλος - Γενετική Eιδογένεση και βιογεωγραφία Βιοτεχνολογικές και άλλες εφαρμογές Προστασία και διατήρηση της βιοποικιλότητας των μακρομυκήτων στην Ευρώπη και τη Μεσόγειο ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ (Αλφαβητικός κατά γένος- κατάλογος καταγεγραμμένων taxa) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σύνοψη αποτελεσμάτων αξιολόγηση Χωρολογία Οικολογία Εποχικότητα εμφάνισης βασιδιωμάτων Εδωδιμότητα, χρήσεις και προοπτικές χρήσεων επιλεγμένων ειδών Ανάδειξη βιοποικιλότητας μακρομυκήτων και διαχείριση βιοτόπων 202 ΠΕΡΙΛHΨΗ SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ RERERENCES. 211 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ I. Τοποθεσίες συλλογών 224 II. Συνοπτικός κατάλογος των καταγεγραμμένων taxa III. Κατάλογος ξυλοσηπτικών taxa και ξενιστών/υποστρωμάτων IV. Κατάλογος εκτομυκορριζικών taxa και ξενιστών/βιοτόπων 258 3

10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το νησί της Άνδρου υπήρξε η γενέτειρά μου και στην παρθένα φύση του, που είχα και έχω την τύχη να απολαμβάνω από πολύ μικρή ηλικία, οφείλω την μεγάλη μου αγάπη και το σεβασμό που τρέφω για κάθε ζωντανό πλάσμα που βρίσκει τον τρόπο να εξελίσσεται και να προσαρμόζεται στο περιβάλλον του, δημιουργώντας έτσι το πανέμορφο αυτό μωσαϊκό της βιοποικιλότητας του πλανήτη μας. Ως φοιτητής της Ανωτάτης Γεωπονικής Σχολής (του σημερινού Γεωπονικού Πανεπιστημίου της Αθήνας), ήρθα σε επαφή με πολλά από τα «θαύματα» της φύσης, καθώς και με ακόμα περισσότερα από τα «τραύματα» που προκαλεί ο άνθρωπος σε αυτήν με την αλόγιστη καταστροφή της. Ήδη από τότε χρονολογείται η επιλογή μου να συστρατευθώ με εκείνο το κομμάτι της επιστημονικής κοινότητας που μελετά το φυσικό περιβάλλον έτσι όπως αυτό διαμορφώθηκε στη διάρκεια εκατομμυρίων χρόνων εξέλιξης. Τότε «προσβλήθηκα» από τη «διαστροφή της συστηματικής», όπως έμαθα αργότερα ότι είχε αποκαλέσει αυτό το γνωστικό αντικείμενο χαριτολογώντας ο αείμνηστος καθηγητής και θεμελιωτής του εργαστηρίου Μικροβιολογίας στο ΓΠΑ, Β. Κουγέας. Ολοκληρώνοντας τις προπτυχιακές μου σπουδές κι εντελώς αναπάντεχα, η περιέργειά μου για το μικρό και αφανές και το πάθος μου για την εξερεύνηση του μικρόκοσμου βρήκε έναν απρόσμενο σύμμαχο. Ήταν ο αείμνηστος ιδρυτής της Καϊρείου Βιβλιοθήκης Άνδρου Δημήτρης Ι. Πολέμης, ο οποίος, παρόλο που ήταν ιστορικός και λόγιος, είχε πρώτος την ιδέα να μελετηθούν «Οι μανίτες της Άνδρου». Η ιδέα αυτή μερικώς τελεσφόρησε με την πρόσκληση του Σλοβάκου μυκητολόγου Pavel Lizoň, ο οποίος ήρθε στο νησί και ξεκίνησε να συλλέγει βιολογικό υλικό, έχοντάς με ως οδηγό στις εξορμήσεις του και εκπαιδεύοντάς με ως νεοφώτιστο μυκητολόγο πεδίου. Κάπως έτσι γνώρισα για πρώτη φορά τον πλούτο αυτής της κρυμμένης βιοποικιλότητας της Άνδρου, την οποία έως τότε αγνοούσα. Για διάφορους λόγους η εργασία που ανατέθηκε στον Lizoň δεν ολοκληρώθηκε κι έτσι σήμερα η δημοσίευση της διατριβής μου αποτελεί και φόρο τιμής προς τον εμπνευστή της Δ. Πολέμη. Αυτή ήταν η αρχή, που λέγεται ότι είναι το ήμισυ του παντός, αλλά στη συνέχεια της ερευνητικής μου διαδρομής σημαντικότατη στάθηκε η επιρροή του πρώτου μου δασκάλου μυκητολογίας στο ΓΠΑ και μετέπειτα συνοδοιπόρου, συνεργάτη και πάνω απ όλα πραγματικού φίλου, του Δημήτρη Δήμου, ο οποίος συνέβαλε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ώστε το νεανικό μου πάθος να γίνει επιστημονικό έργο ζωής. Σ αυτήν την πρώιμη φάση η γνωριμία και με τον Δρ. Γιώργο Ζερβάκη και η σύμπραξη των τριών μας στην μελέτη της βιοποικιλότητας των μακρομυκήτων της Ελλάδας έβαλε τα θεμέλια για την σημερινή μου ακαδημαϊκή πορεία. Στον επιβλέποντα καθηγητή Δ. Τζανουδάκη οφείλω τις ιδιαίτερες ευχαριστίες μου για την ανάθεση της διατριβής αυτής και την έμπρακτη στήριξη που μου παρείχε σε επιστημονικό επίπεδο, ως προς το σχεδιασμό και την υλοποίηση της έρευνας, καθώς και τις καίριες υποδείξεις του κατά τη συγγραφή. Για την επίβλεψη του μυκητολογικού μέρους της διατριβής, για τις σημαντικότατες διορθώσεις, παρατηρήσεις και γενικότερα την πολύτιμη και πολύπλευρη υποστήριξη, ευχαριστώ από καρδιάς τον επίκουρο καθηγητή του ΓΠΑ, φίλο και συνεργάτη επί δέκα και πλέον χρόνια Γ. Ζερβάκη. Ευχαριστώ, επίσης, την αναπληρώτρια καθηγήτρια Ρ. Αρτελάρη για την φιλική της συμπαράσταση και την άψογη συνεργασία ιδίως σε θέματα που άπτονται της χλωρίδας. 4

11 Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον καθηγητή Δ. Χριστοδουλάκη για σημαντικές υποδείξεις και τη βοήθεια που μου προσέφερε στην συγγραφή των βιοκλιματικών στοιχείων και στον καθηγητή Γ. Ιατρού για την φιλική συμπαράσταση και τη συνεργασία μας σε θέματα που αφορούν την χλωρίδα και τον ενδημισμό των σπερματοφύτων στις Κυκλάδες. Αμφότερους δε, καθώς επίσης την επίκουρη καθηγήτρια Ο. Γεωργίου και την λέκτορα του Παν/μίου Αθήνας Ε. Καψανάκη ευχαριστώ για την συμμετοχή τους στην επταμελή εξεταστική επιτροπή. Θέλω ακόμα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη και τις ευχαριστίες μου σε όλους αυτούς που με βοήθησαν ποικιλοτρόπως σε διάφορα στάδια της εκπόνησης αυτής της διατριβής: Το μέλος ΔΕΠ του ΓΠΑ -συνταξιούχο πλέον- και αγαπητό φίλο Δ. Δήμου για την σημαντικότατη συνέργειά του στη διόρθωση και επιμέλεια του καταλόγου των ειδών που συμπεριλαμβάνονται στην παρούσα διατριβή, αλλά και τις πολλές και αξιόλογες παρατηρήσεις του. Την διδάκτορα μυκητολόγο Ζ. Γκόνου-Ζάγκου για τις χρήσιμες υποδείξεις της στα πρώτα στάδια της συγγραφής. Τον Dr. T. Frøslev για την βοήθεια που μου παρείχε στην ταυτοποίηση δειγμάτων του γένους Cortinarius. Tον Dr. A. Hausknecht για την εποικοδομητική συνεργασία μας κατά την ταυτοποίηση δειγμάτων του γένους Conocybe. Τον Dr. M. Noordeloos για την άψογη επιστημονική συνεργασία μας και την πολύτιμη βοήθεια που μου παρείχε κατά την παραμονή μου στο παν/μιο του Leiden. Τον υποψ. διδάκτορα Π. Δεληβοριά και την μεταπτυχιακή φοιτήτρια Μ. Τρανταφύλλου για την συμπληρωματική εξέταση επιλεγμένων δειγμάτων (Crepidotus & Lactarius). Σε οικονομικό επίπεδο καίρια ήταν η συμβολή του «Ιδρύματος Δημητρίου και Λιλίκας Μωραΐτη» και του Δήμου Κορθίου Άνδρου, με την χορήγηση υποτροφίας τα έτη Γι αυτή την ανεκτίμητη συνεισφορά νιώθω την ανάγκη να εκφράσω και δημόσια την ευγνωμοσύνη μου στον πρόεδρο του Ιδρύματος Φ. Μωραΐτη. Η επίσκεψή μου στο Παν/μιο του Leiden, το έγινε εφικτή χάρις στο πρόγραμμα SYNTHESYS ( που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (European Community Research Infrastructure Action under the FP6 Structuring the European Research Area Programme). Συνδρομητές, με τον τρόπο τους, στάθηκαν οι φίλοι Λ. Παπαλεωνίδας-Πούντζας, Ζ. Αναστοπούλου και Γ. Ρουκουνάκης. Τους ευχαριστώ και από τη θέση αυτή καθώς και τους Β. Τριανταφυλλάκη από την Άνδρο, Μ. Μπαρδάνη από τη Νάξο και τον αποδημήσαντα πλέον Δ. Γιαννακό «Πάρβα» από την Αμοργό για την βοήθεια που μου παρείχαν στην έρευνα πεδίου. Τέλος, για την ηθική και υλική συμπαράστασή τους, ευχαριστώ τα μέλη της οικογένειάς μου, την μητέρα μου Ερατώ, τον πατέρα μου Αντώνη και την αδελφή μου Πόπη, η οποία ανέλαβε και την γλωσσική επιμέλεια των κειμένων. 5

12 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συστηματική καταγραφή των μυκήτων στην Ελλάδα καθυστέρησε σημαντικά συγκριτικά με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες στις οποίες, ήδη από το 19 ο αιώνα, είχαν σχηματιστεί οι πρώτοι εθνικοί κατάλογοι μυκήτων. Μόλις το 1940, ως αποτέλεσμα της εργασίας του R. Maire, μεγάλου Γάλλου μυκητολόγου, και του Ι. Πολίτη, Έλληνα καθηγητή της βοτανικής, εκδίδεται στην Ελλάδα ο πρώτος κατάλογος με 1623 taxa μυκήτων. (Maire & Politis 1940). Σ αυτόν συμπεριλαμβάνονται περί τα 350 είδη μακρομυκήτων. Δυστυχώς η συλλογή με τα σχετικά δείγματα δεν διασώζεται σήμερα, κάτι ιδιαίτερα λυπηρό, αν λάβουμε υπ όψιν ότι αρκετά από αυτά τα δείγματα αντιπροσώπευαν είδη που δεν έχουν ξαναβρεθεί έκτοτε στην Ελλάδα. Ακολουθεί ο κατάλογος μυκήτων και ξενιστών της Ελλάδας (1973) από την καθηγήτρια του Παν/μίου Αθηνών Μ. Παντίδου ( ). Σ αυτόν τον κατάλογο, με συνολικά πάνω από 2000 taxa μυκήτων, εκτός από τις καταγραφές των Maire & Πολίτη, ενσωματώνεται κυρίως η δουλειά των φυτοπαθολόγων ερευνητών του Μπενακείου Φυτοπαθολογικού Ινστιτούτου (Σαρηγιάννη, Δημητριάδη, Κουγέα κ.ά.) που αφορά πρώτιστα φυτοπαθογόνους μικρομύκητες, ενώ προστίθενται και περίπου 70 νέες καταγραφές μακρομυκήτων (κύρια βασιδιομυκήτων) από την ίδια την Παντίδου (Pantidou 1973). Ακόμα στη διδακτορική διατριβή της Ε. Καψανάκη (1986) καταγράφονται 93 taxa σκωριομυκήτων (φύλο Basidiomycota, κλάση Urediniomycetes) από την Κρήτη. Πιο πρόσφατα, στα τέλη της δεκαετίας του 90, δημοσιεύονται οι πρώτοι κατάλογοι των μακρομυκήτων (Βασιδιομύκητες-Ασκομύκητες) της Ελλάδας από τους Ζερβάκη, Δήμου, Μπαλή, Lizoň και Πολέμη (Zervakis & al. 1998, 1999). Σύμφωνα με τους καταλόγους αυτούς, οι καταγεγραμμένοι μέχρι τότε στη χώρα μας μακρομύκητες αντιστοιχούσαν σε 900 περίπου taxa, εκ των οποίων 811 βασιδιομύκητες και 77 ασκομύκητες. Τα νέα taxa που προσθέτουν οι συγγραφείς προκύπτουν πρώτιστα από τις δημοσιευμένες μετά το 1973 εργασίες ερευνητών από το τμήμα Βιολογίας του Παν/μίου της Αθήνας (Pantidou 1980, Pantidou & Gonou 1984), ερευνητών και συνεργατών του Ινστιτούτου Δασικών Ερευνών της Θεσ/νίκης (Διαμαντής & Minter 1981, 1983, Minter 1988, Διαμαντής & Περλέρου 1990, 1994), αλλά και από αδημοσίευτη ή και δημοσιευμένη δουλειά των ίδιων. Σε συνέχεια των παραπάνω εργασιών δημοσιεύεται από τους Athanassiou & Theochari (2001), ένας κατάλογος με 190 πρωτοαναφερόμενα στην Ελλάδα είδη μακρομυκήτων από περιοχές της Θεσσαλίας, της Ευρυτανίας και της Εύβοιας. Από το 2002 η ερευνητική ομάδα από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το ΕΘΙΑΓΕ (Ζερβάκης, Δήμου & Πολέμης), μετά από πολυετή συστηματική μελέτη των μακρομυκήτων συγκεκριμένων περιοχών/τύπων ενδιαιτημάτων της χώρας μας, δημοσιεύει μια σειρά σχετικών εργασιών που αφορούν στα δάση κωνοφόρων του Ταΰγετου (Zervakis & al. 2002a), των δασών δρυός σε Μεσσηνία και Αρκαδία (Zervakis & al. 2002b) και των δασών οξιάς και κεφαλληνιακής ελάτης του όρους Οξυά στη Φθιώτιδα (Dimou & al. 2002, 2008). Συνολικά σ αυτές τις εργασίες καταγράφτηκαν πάνω από 900 taxa μακρομυκήτων, εκ των οποίων τα 250 αποτελούν νέες αναφορές για τη χώρα μας. Υπό δημοσίευση είναι επίσης εργασία για τους μακρομύκητες της ορεινής Ναυπακτίας (Polemis & al. submitted), σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πάτρας και το ΤΕΙ Μεσολογγίου καθώς και εργασία που αφορά την ποικιλότητα των μακρομυκήτων που σχετίζονται με το σκλήθρο (Dimou & al 6

13 2006). Τελευταία, μια σειρά εργασιών που εστιάζουν σε ορισμένα γένη μακρομυκήτων δημοσιεύτηκαν από την ερευνητική ομάδα του τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου της Αθήνας οι οποίες, αν και προσθέτουν μικρό αριθμό νέων καταγραφών, συμβάλλουν σημαντικά στη γνώση των εν λόγω ταξινομικών κατηγοριών, δίνοντας μια συνολική εικόνα της μικρομορφολογικής ποικιλομορφίας και της οικολογίας τους στον Ελλαδικό χώρο (Γκόνου 20003, Gonou-Zagou & Delivorias 2005, Delivorias & Gonou-Zagou 2008, Triantafyllou & al. 2009). Η μυκητολογική έρευνα στα νησιά του Αιγαίου, όσον αφορά τους μακρομύκητες, ήταν ως πρόσφατα από αποσπασματική έως σχεδόν ανύπαρκτη. Εξαίρεση αποτελούν οι εργασίες των αυστριακών μυκητολόγων F. Petrak (1943a,b) και S. Plank (1980), οι οποίοι κατέγραψαν έναν περιορισμένο αριθμό μακρομυκήτων από την Κρήτη, την Ρόδο, την Εύβοια, τη Σκύρο, τη Σάμο και τη Σαμοθράκη. Από το 1993 έως το 1997 ο Σλοβάκος μυκητολόγος P. Lizoň επισκέπτεται την Άνδρο σ ετήσια βάση, προσκεκλημένος της Καϊρείου Βιβλιοθήκης, με σκοπό τη μελέτη των μακρομυκήτων του νησιού. Το άκρως ενδιαφέρον υλικό που συλλέχθηκε, μεταφέρθηκε στο Πανεπιστήμιο του Cornel των ΗΠΑ και παραμένει ως σήμερα αναξιοποίητο, με εξαίρεση λίγες μόνο καταγραφές (κατά κύριο λόγο ασκομύκητες) που δημοσιεύτηκαν στους προαναφερθέντες εθνικούς καταλόγους (Zervakis & al. 1998, 1999). Τέλος, πολύ πρόσφατα δημοσιεύτηκε μια πολύ ενδιαφέρουσα εργασία με θέμα τους κοπρόφιλους μύκητες από 15 νησιά του Αιγαίου, συμπεριλαμβανομένων κάποιων νησιών των Κυκλάδων (Άνδρος, Νάξος, Πάρος, Αντίπαρος και Μήλος), όπου καταγράφονται 43 είδη μυκήτων και ένα νέο είδος για την επιστήμη, μεταξύ των οποίων και αρκετά είδη μακρομυκήτων (Richardson 2008). Σήμερα, με βάση τα δεδομένα από το σύνολο της υπάρχουσας βιβλιογραφίας, ο αριθμός των καταγεγραμμένων taxa μακρομυκήτων στην Ελλάδα, εκτιμάται περίπου στα είδη (Ζερβάκης και συνεργάτες 2008). Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες ο αντίστοιχος αριθμός είναι αρκετά μεγαλύτερος. Για παράδειγμα, στους τρεις τόμους του Nordic Μacromycetes (Hansen & Knudsen ) καταχωρούνται περίπου είδη για τις σκανδιναβικές χώρες, στον εθνικό κατάλογο της Ολλανδίας έως το 1995 είχαν καταγραφεί είδη (Arnolds & al. 1995). Ο συνολικός αριθμός των μακρομυκήτων της Ευρώπης έχει πρόσφατα εκτιμηθεί ότι ξεπερνά τα είδη (Πίνακας 1-1) (Senn-Irlet & al. 2007). Πίνακας 1-1: Εκτίμηση της ποικιλότητας των μυκήτων στην Ευρώπη και σύγκριση με αυτή άλλων ζώντων οργανισμών (Senn-Irlet & al. 2007) Δεδομένης της μεγάλης ποικιλίας βιοτόπων στην Ελλάδα, της πλουσιότατης χλωρίδας με το μεγαλύτερο ποσοστό ενδημικών φυτικών ειδών στην Ευρώπη, είναι σίγουρο πως ακόμα 7

14 παραμένει άγνωστος ένας πολύ μεγάλος αριθμός ειδών μακρομυκήτων. Ειδικά σε ό,τι αφορά καθαρά μεσογειακά οικοσυστήματα και νησιωτικές περιοχές, τα στοιχεία που έχουν δημοσιευτεί ως σήμερα είναι ελάχιστα. Πόσα όμως είδη μακρομυκήτων μπορεί να υπάρχουν στη χώρα μας; Αν εφαρμόσουμε το μοντέλο εκτίμησης του πιθανού συνολικού αριθμού ειδών μυκήτων με βάση τον αριθμό φυτικών ειδών (1:5 έως 1:6) που υπάρχουν στην Ελλάδα (περίπου 5.500), τότε προκύπτει ένας αριθμός αναμενόμενων ειδών μυκήτων για τη χώρα μας της τάξης των και πλέον, από τα οποία τουλάχιστον μπορεί να αντιστοιχούν σε μακρομύκητες. Είναι προφανές πως όσο εντυπωσιακή και αν είναι η πρόοδος που σημειώθηκε μέσα στην τελευταία δεκαετία, ακόμα βρισκόμαστε πολύ μακριά από το να γνωρίζουμε την ποικιλότητα των μακρομυκήτων στην Ελλάδα. Στην παρούσα μελέτη ο σκοπός μας ήταν να συμβάλουμε στη γνώση της ποικιλότητας των μακρομυκήτων στην φυτογεωγραφική περιοχή των Κυκλάδων (Κεντρικό Αιγαίο) εστιάζοντας, κατ αρχάς, στα 3 μεγάλα και αντιπροσωπευτικά για το σχετικό γεωγραφικό χώρο νησιά Άνδρο, Νάξο και Αμοργό και κατά δεύτερον σε όσο το δυνατόν περισσότερο αντιπροσωπευτικά μεσογειακού τύπου οικοσυστήματα. 8

15 2. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 2.1. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Η παλαιογεωγραφική εξέλιξη του Αιγαίου και των Κυκλάδων Η πλέον αποδεκτή και πολυχρησιμοποιημένη εργασία αναφορικά με την παλαιογεωγραφία των Κυκλάδων είναι αυτή του N. Creutzburg (1963), η οποία πραγματεύεται μεν την παλαιογεωγραφική εξέλιξη της Κρήτης, αλλά δίνει πολύτιμα στοιχεία για την γεωιστορία ολόκληρου του Αιγιακού χώρου κατά τα τελευταία 30 εκατομμύρια χρόνια, δηλαδή από το Μειόκαινο της Τριτογενούς περιόδου ως και σήμερα. Πριν το Μειόκαινο, η περιοχή του νοτίου Αιγαίου θεωρείται ότι ήταν καλυμμένη από θάλασσα, αντίθετα η περιοχή των Κυκλάδων αποτελούσε χερσαία έκταση ευρισκόμενη πάνω στην λεγόμενη Κυκλαδική μάζα, η οποία συνίσταται από κρυσταλλικά και μεταμορφωμένα πετρώματα αρχαιότατης ηλικίας. Σχετικά με την ηλικία του κρυσταλλοσχιστώδους των Κυκλάδων υπάρχουν εν μέρει αντικρουόμενες απόψεις διαφόρων ερευνητών, αλλά σε γενικές γραμμές προσδιορίζεται ως ανωπαλαιοζωική - μεσοζωική, με βάση τα υπάρχοντα ευρήματα απολιθωμάτων σε ασβεστόλιθους ορισμένων νησιών. Η Κυκλαδική μάζα πιστεύεται ότι είναι αποτέλεσμα του αλπικού κύκλου ορογενέσεων, αν και συμμετέχουν σ' αυτήν πετρώματα παλαιότερα (Παπανικολάου 1978). Κατά την διάρκεια του Ολιγοκαίνου, ως συνέπεια των μεγάλων αλπικών ορογενέσεων, με τις πτυχώσεις και επωθήσεις που τις διέκριναν, σχηματίστηκε για πρώτη φορά το συνεχές ηπειρωτικό συγκρότημα που ονομάστηκε Αιγηίς, που ολοκληρώθηκε κατά την μετάβαση από το Ολιγόκαινο στο Μειόκαινο. Η ξηρά αυτή εκτεινόταν συνεχώς από την περιοχή του σύγχρονου Ιονίου πελάγους ως και τη νότια Μικρά Ασία και ήταν συντεθειμένη από διάφορες ορεινές ζώνες, που παρουσίαζαν μια τοξοειδή διάταξη. Στο κέντρο βρισκόταν η Κυκλαδική μάζα, γύρω από την οποία διατάσσονταν, υπό μορφήν κολάρου, πρόσφατα ανορθωμένοι, κυρίως ασβεστολιθικοί, ορεινοί όγκοι (Greuter 1975). Τα υπολείμματα αυτών των βουνών αποτελούν τη σημερινή γέφυρα των νησιών Κύθηρα, Κρήτη, Κάσο, Κάρπαθο και Ρόδο, που συνδέει την Πελοπόννησο με την Μ. Ασία. Οι ηπειρωτικές αυτές συνθήκες επικράτησαν στην περιοχή για όλο το κατώτερο μισό του Μειοκαίνου. Κατά την διάρκεια του Μεσομειοκαίνου (15 εκ. χρ. πριν, Ελβέτιο - Τορτόνιο), στη νότια "Αιγηίδα" συνέβηκαν μεγάλες ευστατικές επικλίσεις της θάλασσας από νότο προς βορρά. Ταυτόχρονα όμως έδρασαν και τεκτονικές ηπειρογενετικές μετακινήσεις οφειλόμενες στην ανοδική προς βορρά κίνηση της αφρικανικής πλάκας. Έτσι μεγάλες περιοχές ξηράς βυθίστηκαν, ενώ άλλα τμήματα ανυψώθηκαν και η Αιγηιίδα άρχισε σταδιακά ν' αποσυντίθεται. Κατά την εποχή αυτή οι Κυκλάδες παρέμεναν ενωμένες με την ηπειρωτική ξηρά, ενώ στην σημερινή θέση των νησιών Κύθηρα, Κρήτη, Κάσος, Κάρπαθος και Ρόδος δεν υπήρχε συνεχής ξηρά, αλλά σειρά νησιών, νησίδων αβαθών θαλάσσιων κόλπων και πορθμών. Το κλίμα τότε θεωρείται ότι ήταν κατά περίπου 5 C θερμότερο από το σημερινό, ενώ από άποψη χλωρίδας ήταν η εποχή όπου κυριάρχησαν τα σκληρόφυλλα είδη δέντρων. Κατά το Ανώτατο Μειόκαινο (Πόντιο) συνέβη μια εκτεταμένη ευστατική πτώση της στάθμης της θάλασσας, που συνδέεται με το κλείσιμο των στενών του Γιβραλτάρ, 9

16 επικράτηση ενός θερμού και ξηρού κλίματος και μερική αποξήρανση της λεκάνης της Μεσογείου που συνοδεύτηκε από σημαντική αύξηση της αλατότητας των νερών της. Κατά τη μεταβατική περίοδο από το Μειόκαινο στο Πλειόκαινο, σε ολόκληρη την Ελλάδα επικρατούν πάλι ηπειρωτικές συνθήκες και στεπικό κλίμα. Η Κρήτη ξανασχηματίζεται σε ισχυρά ορεινή μορφή και ενώνεται με τις παρακείμενες ξηρές, ενώ μεταξύ αυτής και των Κυκλάδων πιστεύεται ότι υπήρχαν εκτεταμένες λιμνοθάλασσες. Από την εποχή αυτή και τις περιοχές της Αττικής, των Κυκλάδων και της Εύβοιας, είναι γνωστά τα υπολείμματα της λεγόμενης Πικερμικής στεπικής πανίδας, με κύριο εκπρόσωπο το ιππάριο. Κατά τη διάρκεια του Ανώτερου Πλειόκαινου (Άστιο), συνέβη μια νέα ευστατική άνοδος της θαλάσσιας στάθμης, η οποία έλαβε χώρα σε ολόκληρη την Μεσόγειο, καθώς άνοιξαν και πάλι τα στενά του Γιβραλτάρ. Αυτή τη φορά η θάλασσα, συγκριτικά με την επίκλιση της Ελβετίου εποχής, εισέβαλε πολύ πιο βόρεια φτάνοντας μέχρι την Αττική (ή και βορειότερα?). Ταυτόχρονα σχεδόν πραγματοποιούνται και νέες εισβολές και διαρρήξεις στην ηπειρωτική μάζα. Οι Κυκλάδες τότε εξακολουθούσαν να αποτελούν ηπειρωτική ξηρά, αλλά αποκόπηκαν από την Κρήτη και τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου οριστικά, ενώ η Πελοπόννησος και η Κρήτη μετατράπηκαν σε συμπλέγματα νησιών. Στο τέλος του Πλειόκαινου, η θάλασσα έφτασε τις κεντρικές Κυκλάδες, οι οποίες αποκόπτονται από την ηπειρωτική στεριά οριστικά και αποτελούν μια ενιαία νησιωτική μάζα. Μαζί με την Κρήτη και την Κάρπαθο αποτελούν τις νησιωτικές περιοχές που παραμένουν κατά τη διάρκεια όλου του Πλειστοκαίνου, αλλά και έως σήμερα, συνεχώς νησιωτικές και συνιστούν την λεγόμενη Καρδαιγηίδα (Greuter 1971). Η Πλειστόκαινος είναι η εποχή που χαρακτηρίζεται από σειρά πέντε (ή περισσότερων) κύκλων παγετωδών - μεσοπαγετωδών περιόδων. Κατά τις θερμές περιόδους είχαμε άνοδο της στάθμης της θάλασσας, ενώ κατά τις ψυχρές πτώση. Η δε πτώση αυτή έχει υπολογιστεί σε 100 έως και 200 μέτρα και είχε ως αποτέλεσμα την επανένωση διαφόρων περιοχών και νησιών που είχαν νωρίτερα αποκοπεί από τις παρακείμενες ηπειρωτικές περιοχές. Αυτό είναι δεδομένο ότι συνέβη στα νησιά, τόσο του ανατολικού όσο και του δυτικού Αιγαίου. Αντίθετα όμως ή περιοχή της Καρδαιγηίδας δεν επηρεάσθηκε από αυτές τις διακυμάνσεις και παρέμεινε αμιγώς νησιωτική. Το γεγονός αυτό είναι τεράστιας βιογεωγραφικής σημασίας και έχει αποδειχτεί τόσο από παλαιοντολογικά ευρήματα όσο και από την μελέτη κατανομής διαφόρων ομάδων φυτικών taxa στην περιοχή. 10

17 Γεωμορφολογία, γεωλογία και υδρολογία των νησιών που μελετήθηκαν Άνδρος Η Άνδρος είναι το βορειότερο νησί των Κυκλάδων, γειτνιάζει προς Β με την Εύβοια, από την οποία χωρίζεται με το στενό του Κάβο Ντόρο που έχει ελάχιστο πλάτος 11 km. Προς ΝΑ ένα θαλάσσιο στενό πλάτους μόνο 2 km χωρίζει την Άνδρο από την Τήνο. Η Άνδρος έχει έκταση 380 km 2, ο μεγαλύτερος άξονας του νησιού με διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ έχει μήκος 40 km ενώ το μέγιστο πλάτος είναι 10 km. Το νησί χαρακτηρίζεται από έντονο ανάγλυφο και υπάρχουν τέσσερις κύριοι ορεινοί όγκοι, με διεύθυνση ΝΔ-ΒΑ, που χωρίζονται από βαθιές κοιλάδες με ρέματα και μικρούς ποταμούς συνεχούς ροής. Στην κεντρική οροσειρά Κουβάρα βρίσκονται και οι ψηλότερες κορυφές του νησιού, με μέγιστη το Πέταλο στα 996 m. Προς Β η οροσειρά των Αγ. Σαράντα έχει ψηλότερη κορυφή στα 720 m, ενώ ακολουθούν προς το Ν τα όρη Γερακώνα και Ράχη, με μέγιστα υψόμετρα 680 m αμφότερα. Οι ψηλότερες κορυφές βρίσκονται στην ΒΔ πλευρά του νησιού η οποία είναι κατά κανόνα απόκρημνη, με μεγάλες κλίσεις. Προς την ΒΑ πλευρά οι ορεινοί όγκοι κατέρχονται ομαλά και καταλήγουν σε συχνά ευρείς αλλουβιακές κοιλάδες, με αμμώδεις παραλίες. Η Άνδρος, όπως και τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων, ανήκει στην αττικοκυκλαδική κρυσταλλοσχιστώδη μάζα, αποτελούμενη από μεταμορφοσιγενή πετρώματα. Σε αντίθεση με τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων, στη σύνθεση του κρυσταλλοσχιστώδους συμμετέχουν κυρίως σχιστόλιθοι διαφόρων τύπων και με ποικίλο βαθμό αποσάθρωσης. Σε λίγες τοποθεσίες, στο ΒΔ τμήμα, στην κοιλάδα την Μεσσαριάς και ιδίως στο ΝΔ άκρο του νησιού και δη στις ΝΔ πλευρές του όρους Ράχη, παρεμβάλλονται ζώνες μαρμάρου. Στο λοφώδες τμήμα, που περιλαμβάνεται μεταξύ των ορεινών όγκων των Αγ. Σαράντα και Πετάλου, απαντούν οι σιπολίνες του Αγ. Πέτρου (Παπανικολάου 1978). Ο σχιστόλιθος παρουσιάζεται σε μεγάλο μέρος της έκτασης του νησιού σε αρκετά πρόσφατη κατάσταση. Σχηματίζονται αρκετά νεαρά εδάφη, πάνω σε σχετικά ελαφρώς αποσαθρωμένα υλικά, επί τόπου ή σε κολλουβιακές και αλλουβιακές αποθέσεις. Τα αυτόχθονα εδάφη, ιδίως στις ψηλότερες θέσεις των ορεινών όγκων και στις κορυφές των λόφων, είναι αβαθή, πετρώδη έως και βραχώδη. Όλα τα εδάφη αυτά έχουν ορφνό έως ορφνό-υποκίτρινο χρώμα. Σε βαθύτερες θέσεις στις λοφώδεις περιοχές ο σχιστόλιθος έχει αποσαθρωθεί σε ερυθρό, έχει μεταφερθεί μερικώς, συχνά είναι αναμιγμένος με λιγότερο αποσαθρωμένα σχιστολιθικά υλικά των ανώτερων θέσεων της πλαγιάς ή καλύπτεται από αυτά. Η περιεκτικότητά τέτοιων εδαφών σε άργιλο είναι αντιστρόφως ανάλογη της ανάμιξής τους με τα παραπάνω υλικά. Τέλος, εκεί όπου τα μορφολογικά δεδομένα είναι ευνοϊκότερα, η μετατόπιση των εδαφών, ως συνέπεια του ανάγλυφου, οδηγεί σε κολλουβιακά αμμοπηλώδη - πηλοαμμώδη εδάφη (στις χαμηλότερες θέσεις των πλαγιών) και αλλουβιακά αμμοπηλώδη εδάφη (στις παραλιακές κοιλάδες). Από χημικής άποψης όλα τα παραπάνω εδάφη χαρακτηρίζονται ουδέτερης έως ελαφρώς όξινης αντίδρασης και ενίοτε είναι εμπλουτισμένα με βάσεις και ανθρακικά. Σε πολύ μικρότερη έκταση στην Άνδρο απαντούν ασβεστολιθικά εδάφη, και συγκεκριμένα μόνο σε περιοχές όπου το μητρικό πέτρωμα είναι το μάρμαρο, εμφανίζουν δε σαφώς διαφορετική αποσάθρωση από τα σχιστολιθικά. Σ' αυτές τις περιοχές είτε το έδαφος έχει απομακρυνθεί, σε βαθμό να αποκαλύπτεται το πέτρωμα, είτε 11

18 σχηματίζονται αβαθή χαλικώδη εδάφη πλούσια σε ανθρακικά. Σπανίως και μόνο σε ρωγμές μαρμάρου συναντάμε βαθιά, καλά αποσαθρωμένα και πλούσια σε άργιλο εδάφη με υψηλή τιμή ph και κορεσμό σε βάσεις (Σαχάμπι 1976). Το υδρολογικό δίκτυο της Άνδρου είναι το πλουσιότερο όλων των νησιών των Κυκλάδων. Υπάρχουν ποταμοί και ρέματα με ροή καθ' όλη τη διάρκεια του έτους και ένας σημαντικός αριθμός πηγών, που συναντώνται στην πλειονότητά τους στο κεντρικό και Β τμήμα του νησιού. Οι σημαντικότερες λεκάνες απορροής με συνεχή ροή νερού, από Β προς Ν, είναι: Στο όρος Άγιοι Σαράντα, η ρεματιά του Βαριδίου, που καταλήγει στην όρμο Ζόρκου, και η ρεματιά του Βιταλίου που εκβάλλλει στην ομώνυμη παραλία. Στον κύριο ορεινό όγκο της Κουβάρας έχουμε το ρέμα της Κατακοίλου, που καταλήγει στον όρμο Ατένη, τον Αρνηπόταμο, που πηγάζει από το χωριό Άρνη (ή Αρνάς) στις Β-ΒΔ πλαγιές της Κουβάρας και εκβάλλει στην παραλία Λεύκα και μια σειρά από μικρά αλλά συνεχούς ροής ρέματα μεταξύ Άρνης και Βουρκωτής, που εκβάλλουν στις παραλίες Βόρη και Ρόζος. Ο ποταμός Άχλας, που πηγάζει από τις ΒΑ κορυφές της Κουβάρας και περνώντας από το χωριό Βουρκωτή καταλήγει στην παραλία της Άχλας, είναι ο βασικός υδρολογικός άξονας του νησιού και ο μεγαλύτερος σε μέγεθος και παροχή νερού ποταμός. Ο ποταμός Μπιζιγρής, επίσης από τις ΒΑ κορυφές της Κουβάρας, περνά από τα χωριά Εβρουσές, Αποίκια και Στενιές και εκβάλλει στην παραλία Γυάλια. Ο ποταμός της Χώρας της Άνδρου, που διατρέχει την λεκάνη απορροής μεταξύ των όγκων Κουβάρας και Γερακώνας, δημιουργεί την ευρεία κοιλάδα των Λιβαδίων και εκβάλλει στην παραλία Παραπόρτι της Χώρας. Το ρέμα Διπόταμος, που διασχίζει τον ορεινό όγκο της Γερακώνας μέσα από ένα απόκρημνο φαράγγι, τα Διποτάματα, περνά από το χωριό Συνετί και καταλήγει στην ομώνυμη παραλία. Τα ρέματα των κοιλάδων του Γαυρίου, Μπατσίου και Κορθίου, που έως τη δεκαετία του 60 είχαν μόνιμη ροή, παραμένουν ξερά πλέον κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια του έτους, ως αποτέλεσμα των γενικότερων περιβαλλοντικών αλλαγών και του τρόπου διαχείρισης των υδάτινων πόρων (π.χ. υπεράντληση υπόγειων υδάτων και αντικατάσταση των παραδοσιακών υδροσυρμών με πλαστικούς σωλήνες) Νάξος Η Νάξος βρίσκεται κεντρικά και ανατολικά στο νησιωτικό σύμπλεγμα των Κυκλάδων και γειτνιάζει προς Δ με την Πάρο, από την οποία χωρίζεται με θαλάσσιο στενό 5 km. Είναι το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων, με συνολική έκταση 442 km 2, ο μεγαλύτερος άξονας του νησιού με διεύθυνση Β-Ν έχει μήκος 33 km, ενώ το μέγιστο πλάτος από Α προς Δ είναι 24 km. Το ανάγλυφο του νησιού χαρακτηρίζεται από το πολυσχιδές των χαραδρώσεων και το έντονα πολύμορφο και επικλινές των εδαφών του. Συνολικά εμφανίζει μορφή ημιορεινή έως ορεινή, στο μέσον του νησιού και με κατεύθυνση από Β προς Ν διέρχονται αλυσιδωτά οι ορεινοί όγκοι Κόρωνος με μέγιστο υψόμετρο 998 m, Φανάρι 888 m και Ζευς (Ζας) m. Συνοπτικά η Νάξος μπορεί να διακριθεί σε τρία μεγάλα φυσιογεωγραφικά διαμερίσματα. (α) Το ορεινό, το οποίο είναι βαθιά χαραδρωμένο, ανάλογα με το κυρίαρχο πέτρωμα και καταλαμβάνει το ΒΔ, Β και Α τμήμα του νησιού. (β) Τις κλειστές κοιλάδες στο εσωτερικό του νησιού (λεκανοπέδιο Τραγαίας), που είναι σχετικά απομονωμένες μεταξύ των ορεινών όγκων. (γ) Τις κατά μήκος της Δυτικής ακτής και σε υψόμετρα κάτω των 20 m ευρίες αλλουβιακές κοιλάδες, οι οποίες καταλήγουν ομαλά προς την θάλασσα. 12

19 Το υπέδαφος της Νάξου συνίσταται από μεγάλη ποικιλία πετρωμάτων. Στο ΒΔ τμήμα του νησιού συναντώνται δύο μεγάλες πυριγενείς μάζες με εκρηξιγενή πετρώματα, μεταξύ των οποίων κυριαρχεί ο γρανίτης (Β και Ν της πόλης της Νάξου), πολλές φλέβες πηγματίτη και, δευτερευόντως, περιδοτίτες και διαβάσες. Η σειρά των κρυσταλλικών πετρωμάτων αποτελείται από εναλλαγή στρωμάτων μαρμάρου και μαρμαρυγιακών σχιστόλιθων. Το μάρμαρο της Νάξου είναι γενικά χονδρόκοκκο και έχει τύχει μεγάλης εκμετάλλευσης από την αρχαιότητα έως σήμερα. Εκτός του μαρμάρου ευρίσκεται και σμύριδα (Corundium) υπό μορφή φακοειδών στρωμάτων με ποικίλη έκταση (περιοχή προς Α του Κόρωνου). Οι μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι έχουν ποικίλουσα σύσταση και ιστό σχιστώδη, γραφιτικό, χαλαζιακό ή γνευσιακό. Κώνοι κορυμάτων στους πρόποδες των ορέων, κολλούβια και αλλούβια στα χαμηλά τμήματα και μερικές παραλιακές θίνες αποτελούν τους πλέον σύγχρονους σχηματισμούς. Τα εδάφη της Νάξου ταξινομούνται σε ομάδες αναλόγως των μητρικών τους πετρωμάτων και του βαθμού αποσάθρωσης τους. Στα ορεινά επικρατούν τα αβαθή, σκελετικά, πολύ πετρώδη έως βραχώδη εδάφη επί ανθρακικών (μάρμαρα, δολομίτη ή ασβεστόλιθο), σχιστολιθικών (μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι και φλέβες χαλαζία) πετρωμάτων και επί γρανιτών ή/και γνεύσιων. Μόνο σε σημεία με ευνοϊκή τοπογραφική διαμόρφωση παρατηρούνται μεσογειακά ερυθρά εδάφη ("Terra Rossa") επί ανθρακικών πετρωμάτων ή κηλίδες ορφνών μεσογειακών εδαφών επί σχιστολιθικών και γρανιτικών πετρωμάτων. Στις κοιλάδες διακρίνουμε εδάφη αργιλώδη επί μαρμάρων, αμμοπηλώδη και γενικά μικρού βάθους επί μαρμαρυγιακών σχιστόλιθων, εδάφη επί αμμοπηλωδών κολλουβίων και εδάφη επί αμμωδών κολλουβίων. Στις πεδιάδες του νησιού παρατηρούνται εδάφη επί αμμωδών και αμμοπηλοδών κολλουβίων, τα οποία είναι και τα πλέον παραγωγικά και απαντούν κατά κύριο λόγο στη μεγάλη αλλουβιακή πεδιάδα Ν της πόλης της Νάξου. Τέλος σε παραθαλάσσιες αμμώδεις περιοχές υπάρχουν κατά περιοχές λιγότερο ή περισσότερο σταθεροποιημένες αμμοθίνες, αμμώδεις κηλίδες ή και αλατούχα εδάφη αποτελούμενα από θαλάσσιες αμμώδεις έως αργιλώδεις αποθέσεις με χαρακτηριστικές λευκές εξανθήσεις (Luis & de Roubaix 1962). Το υδρολογικό δίκτυο της Νάξου περιλαμβάνει έναν μεγάλο αριθμό χειμάρρων και πλήθος πηγών. Οι δέκα σημαντικότεροι χείμαρροι κατά σειρά σπουδαιότητας είναι οι παρακάτω: Χείμαρρος Πλατύς (ή Περίτσης), ο οποίος συγκεντρώνει τα ύδατα σε μια εκτεταμένη λεκάνη απορροής στην περιοχή της Τραγαίας, και με κατεύθυνση από Α πρός Δ εκβάλλλει Ν της Χώρας. Ο χείμαρρος του Κυνήδαρου, στον οποίο παροχετεύονται και τα νερά της πηγής Γαρίνου και έχει αφετηρία το ομώνυμο χωριό με κατεύθυνση από Δ προς Α, διατρέχει την κοιλάδα Γαλλήνης-Εγκαρών -η μόνη όπου παρατηρείται συνεχής ροή και το καλοκαίρι- και εκβάλει στον όρμο του Αμμίτη ΒΑ της Χώρας (όπου υπάρχει και τεχνητή λιμνοδεξαμενή που λειτουργεί ως ταμιευτήρας πόσιμου νερού). Χείμαρρος της περιοχής Δαμαριώνα-Φιλοτίου και Σαγκρίου, με αφετηρία την κορυφή Προφ. Ηλίας του όρους Ζεύς κατεύθυνση από ΒΑ προς ΝΔ και εκβολή Α του ακρωτηρίου Κουρούπια. Χείμαρρος της περιοχής Φιλοτίου, με αφετηρία την θέση Άγιος Τρύφωνας κατεύθυνση Β προς Ν και εκβολή στον όρμο Καλαντό. Χείμαρρος της περιοχής Σκαδού-Κορωνίδας και Μέσης, με αρχή την ψηλότερη κορυφή του όρους Κόρωνος και εκβολή στον όρμο του Απόλλωνα. Χείμαρρος της περιοχής Δανακού-Απειράνθου, που ξεκινά από το όρος Ζευς και με κατεύθυνση από Δ προς Α εκβάλλλει στον όρμο Κλιδό. Χείμαρρος Κακόριακας, με αφετηρία την Β πλευρά του 13

20 χωριού της Απειράνθου στο όρος Φανάρι, αρχικά με κατεύθυνση ΝΔ προς ΒΔ και στη συνέχεια Δ προς Α, με εκβολή στον όρμο Μουτσούνα. Το ρέμα Χειμάρρου στην περιοχή όπου βρίσκεται και ο ομώνυμος πύργος, με κατεύθυνση από Δ προς Α και εκβολή στον όρμο Ψιλή-άμμος. Χείμαρρος περιοχής Κόρωνου και Σκαδού με κατεύθυνση από Α προς Δ και εκβολή στον όρμο Λιώνας. Χείμαρρος Λαγγάδια-Γέρακα (ρέμα Σκοτεινό ), που ξεκινά από το όρος Ζευς με κατεύθυνση από Δ προς Α και εκβολή 2 km Β του όρμου Ψιλή-άμμος. Εκτός της λιμνοδεξαμενής στον Αμμίτη, λίγο βορειότερα κατασκευάστηκε πρόσφατα το φράγμα Φανερωμένης στην έξοδο της κοιλάδας του ρέματος του Σκίνου, που ξεκινά από το Σκεπόνι. Τέλος σχεδιάζεται η κατασκευή ενός ακόμη μεγάλου φράγματος (Φράγμα Τσικαλαριού ) για συλλογή των υδάτων του χειμάρρου Ποταμιάς. Ένα πλήθος μικροφραγμάτων έχουν κατασκευαστεί επίσης στην ορεινή Νάξο για τη συγκράτηση των ομβρίων υδάτων και τον περιορισμό της διάβρωσης Αμοργός Η Αμοργός είναι το ανατολικότερο νησί των Κυκλάδων, ευρισκόμενη ανατολικά της Νάξου (σε απόσταση 30 περίπου km) και των μικρών Κυκλάδων (Ηρακλειά, Σχοινούσσα, Δονούσσα, Κουφονήσια). Έχει έκταση 121 km 2, είναι ιδιαίτερα επίμηκες και ο μεγαλύτερος άξονας του νησιού με διεύθυνση ΒΑ-ΝΔ έχει μήκος περίπου 33 km ενώ το πλάτος κυμαίνεται μεταξύ 1,5 και 6 km. Γεωμορφολογικά χωρίζεται σε τρία διακριτά τμήματα που είναι το ΒΑ, περιοχή Αιγιάλης, το κεντρικό όπου βρίσκεται η πρωτεύουσα Χώρα και το κύριο λιμάνι Κατάπολα και το ΝΔ, ή Κάτω Μεριά όπου βρίσκονται οι οικισμοί της Αρκεσίνης και Κολοφάνας. Το νησί είναι ορεινό, βραχώδες και χαρακτηρίζεται από έντονο ανάγλυφο. Στο ΒΑ τμήμα δεσπόζει ο ορεινός όγκος του Κρίκελου με μέγιστο υψόμετρο τα 823 μ., στο κεντρικό τμήμα του νησιού -στα ανατολικά της Χώρας- βρίσκεται η κορυφή του Προφήτη Ηλία με υψόμετρο 698 μ και στο ΝΔ άκρο του νησιού -ΝΔ της Αρκεσίνης- υπάρχει ο ορεινός όγκος με το όνομα Βουνό του Χωριού ή Κόρακας με μέγιστο υψόμετρο τα 530 μ. Ολόκληρη η ΝΑ ακτογραμμή χαρακτηρίζεται από πολύ έντονες κλίσεις, είναι εξαιρετικά βραχώδης και απόκρημνη, ενώ προς ΒΔ σχηματίζονται μικρές χαράδρες με αρκετούς όρμους και ορμίσκους και ισάριθμες αμμώδεις παραλίες. Οι αλλουβιακές κοιλάδες είναι ελάχιστες στην Αμοργό, μεγαλύτερη σε έκταση είναι αυτή του Κάμπου της Αιγιάλης, όπου υπάρχουν και οι σημαντικότερες πεδινές, καλλιεργήσιμες εκτάσεις και ελαιώνες του νησιού, ενώ μικρότερη σε έκταση κοιλάδα είναι αυτή που σχηματίζεται από το ρέμα του Φονιά στο Ξυλοκερατίδι των Καταπόλων. Η πλέον εκτεταμένη πεδινή περιοχή είναι το οροπέδιο που βρίσκεται στην ενδοχώρα του ΝΔ τμήματος μεταξύ Κολοφάνας και Καλοταρίτισσας, όπου παραδοσιακά αλλά και στις μέρες μας καλλιεργούνται δημητριακά και νομή για την εκτροφή βοοειδών και αιγοπροβάτων. Οι επικρατέστεροι γεωλογικοί σχηματισμοί που υπάρχουν στο νησί είναι οι ασβεστόλιθοι και ο σχιστόλιθος, ο οποίος παίζει σημαντικό ρόλο στην κίνηση του νερού, του επιφανειακού και του υπόγειου. Η διάταξη των πετρωμάτων αυτών συμπεριλαμβάνει σχηματισμούς μαρμάρων, που εναλλάσσονται με σχιστολιθικούς σχηματισμούς. Στο ΒΑ τμήμα του νησιού εμφανίζονται οι ανώτεροι, κατά κανόνα αργιλικοί και μερικές φορές μαρμαρυγιακοί, σχιστόλιθοι (περιοχή των Θολαρίων), ενώ στον ορεινό όγκο του Κρίκελου έχουμε το κανονικό κυρίως σώμα ασβεστόλιθου/μαρμάρου που εκτείνεται σε ολόκληρη την κορυφογραμμή έως το ανώτερο κεντρικό τμήμα του νησιού Β της Χώρας και των Καταπόλων 14

21 (ανώτερα μάρμαρα). Σ' αυτό παρεμβάλλονται οι μέσοι σχιστόλιθοι (Ποταμός), τα μέσα γαλάζια-τεφρά μάρμαρα της Χοζοβιώτισσας, διάφοροι σχηματισμοί κατώτερων αργιλικών σχιστόλιθων Β της κορυφής του Πρ. Ηλία (σχιστόλιθοι Ρίχτης) και τα κατώτερα μάρμαρα (Κρυονέρι - ΒΔ του όρμου των Καταπόλων). Στο κατώτερο κεντρικό τμήμα Ν της Χώρας και των Καταπόλων έχουμε την επικράτηση κατώτερων σχιστόλιθων. Τέλος στο ΝΔ τμήμα του νησιού (Βούρτση Αρκεσίνη) επανεμφανίζονται το κανονικό κυρίως σώμα ασβεστόλιθου και μάρμαρα σαν αυτά της Χοζοβιώτισσας. Κροκαλοπαγή ασβεστολιθικά πετρώματα απαντούν σε διάφορες περιοχές του νησιού, ενώ στους νεώτερους γεωλογικούς σχηματισμούς συμπεριλαμβάνονται αλλουβιακές αποθέσεις, χειμάρριοι ογκόλιθοι και χαλίκια (Fytrolakis & Papanikolaou 1981, Ι.Γ.Μ.Ε. 1985). Το υδρολογικό δίκτυο της Αμοργού είναι ιδιαίτερα φτωχό και μόνο εκεί όπου ο σχιστόλιθος κυριαρχεί ως μητρικό πέτρωμα έχουμε τη δημιουργία μικροπηγών που κατά κανόνα ξηραίνονται την καλοκαιρινή περίοδο. Οι δύο πλέον σημαντικές πηγές του νησιού βρίσκονται η μια κοντά στη Χώρα, στην θέση Άγιος Γεώργιος ο Βαλσαμίτης, και η άλλη ΝΔ των Καταπόλων στο ρέμα του Βάρμα, όπου διατηρείται μια σχετικά μόνιμη ροή. Μάλιστα στις δύο αυτές τοποθεσίες υπάρχουν ερείπια αρχαίων νερόμυλων, που υποδηλώνουν την ύπαρξη μεγαλύτερων παροχών σε παλαιότερους χρόνους. Στο νησί υπάρχουν αρκετά ρέματα, τα οποία κατά κανόνα εκτονώνουν την παροχή των ομβρίων υδάτων και παραμένουν ξηρά κατά την μεγαλύτερη διάρκεια του έτους. Τα μεγαλύτερα από αυτά σε μήκος είναι το ρέμα του Αρακλού στην Λαγκάδα που καταλήγει στον κάμπο της Αιγιάλης και το ρέμα Κάτω Φυλλάδι, με αφετηρία την Χώρα, που μετονομάζεται σε ρέμα του Φονιά προς τις εκβολές του, στον όρμο των Καταπόλων. 15

22 2.2. ΚΛΙΜΑ Κλιματικά στοιχεία των Κυκλάδων Εκτενής αναφορά στο κλίμα της περιοχής γίνεται στη διδακτορική διατριβή με τίτλο Το κλίμα των Κυκλάδων (Θεοχαράτος 1978), όπου δίνεται μια εμπεριστατωμένη εικόνα για το μετεωρολογικό προφίλ τόσο ολόκληρου του νησιωτικού συμπλέγματος όσο και επιμέρους νησιών. Όπως προκύπτει από την παραπάνω εργασία, η μέση ετήσια αλλά και εποχική θερμοκρασία, αυξάνει από Β προς Ν. Οι Κυκλάδες χαρακτηρίζονται γενικώς από κλίμα, που αν και δεν είναι ξεκάθαρα θαλάσσιο μεσογειακό σε κανένα νησί, προσεγγίζει σε αυτό. Το Ετήσιο Θερμομετρικό Εύρος (ΕΘΕ, διαφορά ανάμεσα στη μέση θερμοκρασία του θερμότερου και του ψυχρότερου µήνα του έτους) αναφέρεται πως είναι μέγιστο στην Άνδρο (15,42 ο C) και ελάχιστο στη Νάξο (12,80 ο C). Αντίστοιχα προκύπτει πως ο Δείκτης Ηπειρωτικότητας Κ (Κ= [1,7(ΕΘΕ) / ημ(φ+10)]-14, όπου φ το γεωγραφικό πλάτος) είναι για την μεν Άνδρο 26,223 και για την Νάξο 19,951. Στην πράξη αυτό μεταφράζεται σε ήπιους κατά κανόνα χειμώνες και δροσερά καλοκαίρια. Η μεν ψυχρότητα των χειμώνων επηρεάζεται σαφώς από την επίδραση των αντικυκλώνων της Ευρώπης και Δ. Ρωσίας, ενώ το καλοκαίρι οι μέγιστες θερμοκρασίες ελαττώνονται σημαντικά εξαιτίας των Ετησίων (μελτέμια). Η σχετική υγρασία δείχνει να έχει τις μέγιστες μέσες ετήσιες τιμές στο κεντρικό τμήμα των Κυκλάδων (Πάρος, Νάξος, Ίος, Φολέγανδρος και Σίκινος), ενώ ελαττώνεται εκατέρωθεν αυτού, με τη χαμηλότερη μέση στις δυτικές Κυκλάδες (Κέα, Κύθνος και Σίφνος). Είναι γνωστό ότι οι Κυκλάδες αποτελούν μια από τις ξηρότερες περιοχές της Ελλάδας. Τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα υστερούν συγκριτικά απ όλες τις υπόλοιπες νησιωτικές περιφέρειες της χώρας, τόσο του Ιονίου, όσο και του Αν. Αιγαίου. Στην περιοχή του κυκλαδικού συγκροτήματος τα ετήσια ύψη βροχής, αλλά και τα επιμέρους της ψυχρής περιόδου, εμφανίζουν τις μικρότερες τιμές τους σε ορισμένα νησιά των ΝΑ Κυκλάδων και αυξάνουν κυκλικά γύρω από την περιοχή αυτή, ενώ για την ξηρή περίοδο η βροχή είναι λίγο πολύ παντού περιορισμένη και αυξάνει βαθμιαία από ΝΑ προς ΒΔ. Έτσι η Άνδρος φαίνεται να έχει τα μεγαλύτερα ετήσια ύψη βροχής ( mm), ενώ η Νάξος έχει σημαντικά χαμηλότερα ετήσια ύψη ( mm). Η χιονόπτωση και οι παγετοί θεωρούνται σπάνια φαινόμενα στις Κυκλάδες, με εξαίρεση τις ορεινές περιοχές της Άνδρου και λιγότερο της Νάξου, όπου σε υψόμετρα μεγαλύτερα από 600 m έχουμε περιστατικά χιονόπτωσης και παγετών σχεδόν κάθε χειμώνα. Στους χάρτες που παρατίθενται στη συνέχεια (εικ ,2,3,4,5,6 & 7) (Θεοχαράτος 1978) αποτυπώνεται η γεωγραφική κατανομή της θερμοκρασίας του αέρα, της σχετικής υγρασίας και των βροχοπτώσεων στην περιοχή των Κυκλάδων. 16

23 Εικόνα Ισόθερμες των μέσων ετήσιων θερμοκρασιών κατά Θεοχαράτο (1978) Εικόνα Γεωγραφική κατανομή της μέσης ετήσιας σχετικής υγρασίας του αέρα κατά Θεοχαράτο (1978) 17

24 Εικόνα Γεωγραφική κατανομή της μέσης σχετικής υγρασίας του αέρα της υγρής περιόδου κατά Θεοχαράτο (1978) Εικόνα Γεωγραφική κατανομή της μέσης σχετικής υγρασίας του αέρα της ξηρής περιόδου κατά Θεοχαράτο (1978) 18

25 Εικόνα Γεωγραφική κατανομή της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης κατά Θεοχαράτο (1978) Εικόνα Γεωγραφική κατανομή της μέσης βροχόπτωσης στην ξηρή περίοδο κατά Θεοχαράτο (1978) 19

26 Εικόνα Γεωγραφική κατανομή της μέσης βροχόπτωσης στην υγρή περίοδο κατά Θεοχαράτο (1978) Το κλίμα των νησιών που μελετήθηκαν Κλιματικοί χαρακτήρες Όσον αφορά στα νησιά Άνδρος, Νάξος και Αμοργός, τα οποία συμπεριλαμβάνονται στη μελέτη αυτή, πρόσφατα και πλήρη μετεωρολογικά στοιχεία υπάρχουν μόνο για τη Νάξο (πιν ) (Μετεωρολογικός σταθμός αερολιμένα Νάξου: Code 732, Lat ' N, Long ' E, h=9,8 m). Στην Αμοργό δεν έχει λειτουργήσει ποτέ σταθμός. Στην Άνδρο υπήρξε σταθμός (στον περίβολο της Καϊρείου Σχολής, όπου βρίσκεται το σημερινό Δημοτικό Σχολείο Άνδρου: Lat ' N, Long ' E, h=47 m) και υπάρχουν καταγεγραμμένα κλιματολογικά στοιχεία για τη χρονική περίοδο Έκτοτε από την Άνδρο λαμβάνονται μόνο ανεμολογικά δεδομένα από τον Σταθμό του Φάρου Φάσσας στο στενό του Καφηρέα (Lat ' N, Long ' E, h=212 m). Η παράθεση κλιματολογικών στοιχείων από τη Σύρο που είναι το κοντινότερο νησί στην Άνδρο με μετεωρολογικό σταθμό, δεν κρίνεται χρήσιμη, γιατί τα δεδομένα διαφοροποιούνται σημαντικά σε σχέση με αυτά της Άνδρου. Η παράθεση των κλιματολογικών στοιχείων της Νάξου καλύπτει σε μεγάλο βαθμό και την Αμοργό, λόγω της γεωγραφικής τους εγγύτητας. Με βάση τα στατιστικά στοιχεία της περιόδου , όπως αυτά παρουσιάζονται από τον Θεοχαράτο (1978), παραθέτουμε τους κλιματικούς χαρακτήρες της Άνδρου (πιν ). Οι τιμές της μέσης θερμοκρασίας και βροχόπτωσης έχουν αναχθεί -με εφαρμογή της μεθόδου Furnie- στην κοινή περίοδο , που λαμβάνονται δεδομένα από τους 20

27 μετεωρολογικούς σταθμούς των υπολοίπων νησιών τα οποία συμπεριλαμβάνονται στην ανωτέρω διατριβή. Πίνακας Kλιματολογικά στοιχεία της Ν. Άνδρου (κατά Θεοχαράτο 1978) ΜΗΝΑΣ ΜΕΣΗ ΜΕΣΗ max ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ C ΜΕΣΗ min ΑΠΟΛ. max ΑΠΟΛ. min ΜΕΣΗ ΣΧΕΤ. ΥΓΡΑΣΙΑ % ΣΥΝΟΛ. mm ΚΑΤΑΚΡΗΜΝΙΣΜΑΤΑ ΗΜΕΡΕΣ ΜΕ ΒΡΟΧΗ ΗΜΕΡΕΣ ΜΕ ΧΙΟΝΙ Ιανουάριος 10, ,5 125,8 13,6 1,1 Φεβρουάριος 10, ,4 75,8 109,7 11,8 0,8 Μάρτιος 12, ,4-2 72,4 72,8 8,5 0,3 Απρίλιος 15, ,6 4 69,2 29,7 5,4 0 Μάϊος 19, ,5 8,5 64,5 18,8 4 0 Ιούνιος 23, ,8 60,2 12,4 1,7 0 Ιούλιος 25, ,2 14,5 60 1,9 0,7 0 Αύγουστος 25, , ,8 1, Σεπτέμβριος 23, , ,2 12,1 1,9 0 Οκτώβριος 19, ,2 7, ,4 5,4 0 Νοέμβριος 15, , ,2 8,9 0,1 Δεκέμβριος 11, ,8 0 78,3 134,5 12,8 0,8 Ετήσια 17, ,2-3 69, ,4 3,1 Πίνακας Κλιματολογικά στοιχεία της νήσου Νάξου για την χρονική περίοδο (Πηγή: Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, Διεύθυνση Κλιματολογίας) ΜΗΝΑΣ ΜΕΣΗ ΜΕΣΗ max ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ C ΜΕΣΗ min ΑΠΟΛ. max ΑΠΟΛ. min ΣΧΕΤ. ΥΓΡΑΣΙΑ % ΣΥΝΟΛ. mm ΚΑΤΑΚΡΗΜΝΙΣΜΑΤΑ ΗΜΕΡΕΣ ΜΕ ΒΡΟΧΗ ΗΜΕΡΕΣ ΜΕ ΧΙΟΝΙ Ιανουάριος 12,1 14,4 9,5 22,2 0,4 73,6 66,9 12,7 0,3 Φεβρουάριος 12,2 14,6 9,4 24,6-1 72,1 52,1 10,5 0,4 Μάρτιος 13,3 15,7 10,2 28,6 1,5 72,5 46,5 9,7 0,2 Απρίλιος 16,1 18,7 12,5 30,5 4,4 70,8 17 6,2 0 Μάϊος 19, ,6 33,6 7,1 71,4 9,5 3,3 0 Ιούνιος 23,3 25,8 19,5 36, ,6 2,4 1 0 Ιούλιος 24,9 26,9 21,8 37,4 14,8 69 0,6 0,3 0 Αύγουστος 24,8 26, ,6 13,6 70,6 1, Σεπτέμβριος 22,8 24, ,2 11,2 71,3 6,3 1,7 0 Οκτώβριος 19,6 21,8 16,9 32,2 7,2 73,6 35,1 5,2 0,1 Νοέμβριος 16,3 18,8 13,6 28,8 4,5 74,3 51,1 8,7 0,2 Δεκέμβριος 13,6 15, ,5 69,3 12,6 0,2 Ετήσια 18,2 20,5 15,1 37,4-1 71,6 358,6 72,1 1,4 21

28 Βιοκλιματικά στοιχεία Για τον προσδιορισμό του βιοκλίματος χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος διάκρισης των χαρακτήρων του μεσογειακού βιοκλίματος με βάση τα ομβροθερμικά διαγράμματα και τον ξηροθερμικό δείκτη (Χ). Με αυτή τη μέθοδο γίνεται υποδιαίρεση του μεσογειακού βιοκλίματος με βάση τη διάρκεια και την ένταση της ξηροθερμικής περιόδου, η οποία επηρεάζει τη βλάστηση της περιοχής. Με βάση τα στοιχεία της βροχόπτωσης και της θερμοκρασίας, καταρτίστηκαν για τους μετεωρολογικούς σταθμούς της Άνδρου και της Νάξου τα ομβροθερμικά διαγράμματα (εικ ,2) (Walter 1970). Εικόνα Ομβροθερμικό διάγραμμα του μετεωρολογικού σταθμού Άνδρου ( ) (Κατά Walter 1970) Εικόνα Ομβροθερμικό διάγραμμα του μετεωρολογικού σταθμού Νάξου ( ) (κατά Walter 1970) 22

29 Από τα διαγράμματα προκύπτει ότι η ξηρή περίοδος για την Άνδρο διαρκεί πεντέμισι μήνες (από αρχές Μαϊου έως τα μέσα Οκτωβρίου), ενώ για τη Νάξο η ξηρή περίοδος διαρκεί επτά μήνες (από τέλη Μαρτίου έως τέλη Οκτωβρίου). Δεδομένου ότι όλοι οι ξηροί μήνες της ξηρής περιόδου δεν παρουσιάζουν τον ίδιο βαθμό ξηρασίας, υπολογίζεται για κάθε μήνα της ξηρής περιόδου ο ξηροθερμικός δείκτης (Χ m ), που χαρακτηρίζει την ένταση της ξηρασίας κάθε ξηρού μήνα. Ο υπολογισμός του δείκτη Χ m γίνεται με τον παρακάτο εμπειρικό τύπο: Χ m = [ J m - ( J p + J z,b /2 ) ] F h όπου: J m = συνολικός αριθμός ημερών του μήνα ( 30 ή 31 ), J p = ημέρες βροχής του μήνα, J z,b = ημέρες δρόσου ή ομίχλης του μήνα (μιά ημέρα δρόσου ή ομίχλης θεωρείται μισή ξηρή μέρα), F h = συντελεστής σχετικής υγρασίας (H%), όταν 40% < H < 60% τότε F4 = 0,9 60% < H < 80% τότε F4 = 0,8 80% < H < 90% τότε F4 = 0,7 90% < H < 100% τότε F4 = 0,6 Το άθροισμα των ξηροθερμικών δεικτών (ΣΧ m ) όλων των μηνών της ξηρής περιόδου δίνει τον ξηροθερμικό δείκτη (Χ) ολόκληρης της ξηρής περιόδου, ο οποίος ορίζει τον αριθμό των ημερών της περιόδου αυτής που θεωρούνται από βιολογική άποψη ως ξηρές, δηλαδή χωρίς βροχή. Ανάλογα με την τιμή που παίρνει ο ξηροθερμικός δείκτης (Χ) της ξηρής περιόδου, το μεσογειακό κλίμα διακρίνεται στους εξής χαρακτήρες: Α) ξηρο-θερμο-μεσογειακός, όταν 150<Χ<200 Β) θερμο-μεσογειακός έντονος, με μεγάλη ξηρή περίοδο, όταν 125<Χ<150 ασθενής, με μικρή ξηρή περίοδο, όταν 100<Χ<125 Γ) μεσο-μεσογειακός έντονος, με μεγάλη ξηρή περίδο, όταν 70<Χ<100 ασθενής, με μικρή ξηρή περίοδο, όταν 40<Χ<75 Δ) υπο-μεσογειακός, όταν 0<Χ<40 Από Χ=0, το κλίμα δεν ανήκει στα μεσογειακά βιοκλίματα και χαρακτηρίζεται ως αξηρικό. Για την περιοχή του μετεωρολογικού σταθμού Άνδρου, ο ξηροθερμικός δείκτης υπολογίστηκε χωρίς να ληφθούν υπ' όψιν οι μέρες δρόσου ή ομίχλης, μια και δεν υπάρχουν στοιχεία γι' αυτή την παράμετρο από τα βιβλιογραφικά δεδομένο που έχουμε στη διάθεσή μας. Όμως, δεδομένου ότι οι μέρες δρόσου ή ομίχλης κατά τους ξηρούς μήνες δεν υπάρχουν ή είναι ελάχιστες, δεν επηρεάζουν την τιμή του δείκτη σημαντικά. Έτσι για την Άνδρο ο ξηροθερμικός δείκτης ολόκληρης της ξηρής περιόδου, αν δεχτούμε ότι αυτή διαρκεί από 1 Μαϊου έως 15 Οκτωβρίου, υπολογίστηκε Χ=121,8. Αντίστοιχα για την περιοχή του 23

30 μετεωρολογικού σταθμού Νάξου, δεχόμενοι ότι η ξηρή περίοδος διαρκεί από 27 Απριλίου έως 27 Οκτωβρίου, υπολογίστηκε Χ=132,0. Έτσι με βάση τις υποδιαιρέσεις του μεσογειακού βιοκλίματος η Άνδρος έχει χαρακτήρα ασθενή θερμο-μεσογειακό, με μικρή ξηρή περίοδο, ενώ η Νάξος έντονο θερμο-μεσογειακό, με μεγάλη ξηρή περίοδo Η επίδραση του ανάγλυφου και του υψόμετρου στο κλίμα των νησιών Είναι απαραίτητο να διευκρινίσουμε πως τα κλιματικά δεδομένα, ειδικά στα μεγαλύτερα νησιά με ορεινούς όγκους που φθάνουν τα 1000 m, διαφοροποιούνται σημαντικά καθώς κινούμαστε από το επίπεδο της θάλασσας και την ακτογραμμή, προς ορεινές και πιο ηπειρωτικές θέσεις στην ενδοχώρα των νησιών αυτών. Τους καλοκαιρινούς μήνες έχουμε στους ορεινούς όγκους συχνή νεφοκάλυψη, λόγω συμπύκνωσης των υδρατμών που μεταφέρουν οι Β-ΒΑ άνεμοι των μελτεμιών, με αποτέλεσμα, παρ' όλο που δεν παρατηρούνται σημαντικές βροχοπτώσεις, να διατηρείται σε υψηλά επίπεδα η ατμοσφαιρική υγρασία και να διαμορφώνεται ένα σαφώς πιο υγρό μικροκλίμα. Για το κλίμα της Νάξου ο Böhling (1994) παραθέτει κλιματικά στοιχεία βροχόπτωσης από ιδιωτικό σταθμό που λειτούργησε στην Απείρανθο (υψόμετρο 600 m) κατά την περίοδο Με βάση αυτά η μέση ετήσια βροχόπτωση ήταν 589 mm στην Απείρανθο, ενώ για τα έτη ήταν 307 mm στο σταθμό της Νάξου. Μετά από στατιστική αναγωγή στο ίδιο χρονικό διάστημα προκύπτει για την Απείρανθο μέση ετήσια βροχόπτωση 647 mm. Παράλληλα, εφαρμόζοντας τη θεωρητική προσέγγιση της μεταβολής της θερμοκρασίας κατά - 0,6 ο C/ 100 m υψομετρικής διαφοράς, έχουμε μέση ετήσια θερμοκρασία 14,5 ο C (αντί 18,1 ο C στο σταθμό της Νάξου), μέση μέγιστη θερμότερου μήνα 21,2 ο C (αντί 24,8 ο C) και μέση ελάχιστη ψυχρότερου μήνα 8,5 ο C (αντί 12,1 ο C). Με αυτά τα δεδομένα προκύπτει ότι η Απείρανθος εντάσσεται στον ύφυγρο βιοκλιματικό όροφο ενώ ο σταθμός της Νάξου, που βρίσκεται στο επίπεδο της θάλασσας, στον ημίξηρο έως ξηρό (κατά Schreiber 1973). Εκτός του υψομέτρου σημαντικό ρόλο παίζει στη διαμόρφωση του κλίματος και το ανάγλυφο, καθώς και η έκθεση στους ανέμους. Στις Κυκλάδες έχουμε επικράτηση Β-ΒΑ ανέμων κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια του έτους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το Β τμήμα των νησιών να εκτίθεται σε ψυχρές και υγρές αέριες μάζες, ενώ το νότιο σε ξηρότερους και θερμότερους έως τροπικούς ανέμους. Επίσης, η συμπύκνωση της υγρασίας είναι εντονότερη στις πλαγιές με Β έκθεση. Στην περίπτωση της Νάξου, λόγω της διεύθυνσης του μεγαλύτερου άξονα του νησιού Β-Ν, ο κεντρικός ορεινός όγκος του Δία είναι σχετικά προφυλαγμένος από τους Β ανέμους ευρισκόμενος νοτιότερα του εξίσου υψηλού όρους Κόρωνος και ως εκ τούτου επηρεάζεται σημαντικά λιγότερο από το φαινόμενο αυτό. Στην Άνδρο η διεύθυνση του μεγάλου άξονα είναι ΒΔ-ΝΑ και οι επικρατούντες άνεμοι είναι Β-ΒΑ, με αποτέλεσμα οι πλαγιές με ΒΔ-ΒΑ έκθεση, σε όλους τους ορεινούς όγκους του νησιού, να επηρεάζονται σημαντικά από τους θαλάσσιους υγρούς και ψυχρούς ανέμους. Αντίθετα η ΝΔ πλευρά των ορεινών όγκων, καθώς και το ακρότατο ΝΔ τμήμα του νησιού, είσαι σαφώς προστατευμένο από τους ανέμους και συνεπώς το κλίμα εκεί σημαντικά πιο ξηρό και θερμό. 24